InfoHub Logo

Ábilǵazızuly Arynǵazy (1785-1833) — almaǵaıyp alasapyran zamanda ómir súrip, eldiń tutastyǵy, jerdiń bútindigi úshin arystandaı arpalysyp ótken kórnekti memleket qaıratkeri, kóregen saıasatker, tóre kúıleriniń negizin salýshylardyń biri bolǵan dáýlesker kúıshi-kompozıtor. Arynǵazy qazaq saharasyna áıgili bolǵan tekti áýletten.

Shejire tilimen aıtqanda, qazaq halqynyń shańyraǵyn kótergen Áz Jánibektiń balasy Jádik sultannan órbigen áıgili Batyr sultannyń shóberesi bolyp keledi. Batyr sultan, odan — Qaıyp, odan Ábilǵazız, odan — Arynǵazy. Memleket qaıratkeri, saıasatker retinde Arynǵazy qos búıirdegi kórshileri Reseı men Hıýaǵa teń saıasat ustanyp, ekeýiniń de qorqaý nıetterine tosqaýyl boldy. Ákesi Ábilǵazız 1815 jyly dúnıe salǵan soń, Arynǵazy han bolyp saılanǵanda, Jankent qalasynda Shekti, Shómekeı, Jaǵalbaıly, Tórtqara, Jappas rýlarynyń kósemderi ony aq kıizge otyrǵyzyp kóterip, tóbesinen altyn men kúmis teńgeler quıǵan. Al, Buqar ámiri Arynǵazynyń taqqa otyrý qurmetine arnaıy handyq mór quıdyryp, altyn oqaly shapan pen arǵymaq at tartý etken.

Tek, Reseı patshasy ǵana, Abylaıdy, Batyrdy, Qaıypty han dep moıyndamaǵany sıaqty, aqqaptal saıasat ustanyp, Arynǵazyny han retinde moıyndamaıdy. Arynǵazy han taǵynda bolǵan kezeńde el ishiniń bereke-birligine aıryqsha kóńil bólgen. Ol el basqarý isinde aqyl-parasaty kemel rý basylaryna súıenip, qazylar sotyn qurý arqyly qol astyndaǵy halyqtyń jarastyqty ómir súrýine jaǵdaı jasady. Halyq tynyshyn alǵan otyz baýkespe barymtashyny ólim jazasyna keskizýi Arynǵazynyń el múddesi úshin bárine de daıyn bolǵanyn kórsetedi. Arynǵazy handyq qurǵan kezde rý aralyq daý-shar tıylyp, kórshi eldermen saýda-sattyq jandandy.

Ásirese, Reseıdiń Orta Azıa elderimen aradaǵy saýda joldarynyń qaýipsizdigine Arynǵazy óz tarapynan kepildik berip otyrady. Bul rette ol hıýalyqtardyń arandatý áreketterine toıtarys berip, qandy qaqtyǵystarǵa da baryp otyrdy. Mundaı saıasatqa ish tartqan Reseı ókimeti Arynǵazyny Kishi júzdiń handyq keńesiniń tóraǵalyǵyna saılap, gaýhar tas ornatylǵan altyn medalmen marapattaıdy, 500 rúbl kóleminde jalaqy taǵaıyndaıdy. El ishine jarastyqty ahýal ornatqany úshin halyq ony «Tynym han» dep atady. Ol Kishi júz ben Orta júzdiń yqpaldy adamdarymen aqyl toǵystyryp, derbes handyq qurý jóninde tegeýrindi qımyldarǵa muryndyq bola bildi.

Alaıda, Arynǵazynyń el ishindegi bedeli men ustanǵan baǵyty Reseı ókimetine sekem aldyrady. Orynbordyń áskerı gýbernatory general-leıtenat P. K. Essenniń dem berýimen 1821 jyly Arynǵazy Kishi júzdiń handyq bıligin ıemdenip qaıtý nıetimen Sankt-Peterbýrgke attanady. Kókten tilegenin jerden bergendeı, Reseı saıasatynyń qandy sheńgeli Arynǵazyny qaıtyp ýysynan shyǵarmaıdy. Ol 1823 jyly Kalýgaǵa jer aýdarylyp, 1833 jyly Shoqan Ýálıhanov, Muhambet-Salyq Babajanov sıaqty, belgisiz jaǵdaıda, belgisiz sebepten dúnıege salady.
Elim dep eńirep ótken esil erdiń súıegi kúni búginge deıin Kalýga topyraǵynda. Jomart tabıǵat Arynǵazynyń boıyna atty adam túsip, jaıaý adam jatyp qaraıtyndaı ǵajaıyp qasıetter darytqan. Qatarynan ıyǵy asyp turatyn suńǵaq boı, kórgen jannyń kózin qaryqtyratyn sulý pishin, attyly jaıaýǵa birdeı jaýyngerlik shalym, quralaıdy kózge atatyn mergendik, naızaǵadaı shapshań qylyshkerlik…. Osynyń bárine qosa Táńiri oǵan halqy úshin janyn oılanbaı qurban etetin asqaq rýh, sahara sarbazdaryna tán márt minez, jomart peıil, sulýlyqqa ińkár názik sezim, sol sezimdi bıik óner tilinde syrtqa shyǵara alatyn bul daryn bergen. Arabsha, shaǵataısha, oryssha saýaty kemel bolǵan. Onyń beline taqqan qylysh úshin Sankt Peterbýrgtiń saıyp qyran ofıserleri oılanbastan Reseıdiń 6 myń rýblin usynǵan.

Arynǵazy saharanyń saǵaǵynan úzilgen tórt arýyna úılengen. Alǵash jar etken Balym hanym Arynǵazynyń artynan Kalýgaǵa izdep barǵan. Al, Mádına sulý Arynǵazymen Kalýgada birge bolǵan. Arynǵazy qaıtqan soń Mádına Moskvada turaqtap qalady da, odan týǵan urpaq taǵdyrdyń jazýymen orystanyp ketti. Arynǵazyny kórgen zamandastary ol týraly nebir tańdanys-súısiniske toly derekter qaldyrǵan. Buhar ámiri onyń parasat bolmysyna súısinip «musylmandar ámárá» dep ataǵan. Baron E.K.Meıendorf ol týraly: «Arynǵazynyń bar bolmysy, onyń arman-ańsary, onyń áreket tirligi, ony qatardaǵy pende ataýlydan anaǵurlym asqaqtatyp kórsetedi», — dep jazdy. Al, Reseı elshisi A. B.Negrı bylaı dedi: «Bul sultannyń tal boıyndaǵy ar-ımandylyq pen qaıratkerlik, aq nıettilik pen erjúrektik bite qaınasqan». Reseı tarıhshylary Arynǵazyny bir aýyzdan: «qazaq sultandarynyń ishindegi halqyn shyn súıgen jalǵyz adam, ary kirshiksiz taza adam» dep baǵalady. Arynǵazynyń erekshe jaralǵan bolmys-bitimindeı bolyp, onyń sulýlyq pen azattyqqa ińkár asqaq rýhyndaı bolyp artynda «Arynǵazy» kúıi qaldy. Ol kúı amanat-ósıetindeı bolyp qazaq halqymen máńgi birge jasaıdy.

---