InfoHub Logo

Aýzymen qus tistep, aldyna qara salmaıtyn tulparlardy birden tanyp-bilý, ony mápelep kútip, babyna keltirip jaratý erekshe qasıet bolyp tabylady. Báıgege qosylatynjúırikke, selqos, tek qana paıda ákeletin janýar retinde qaraýǵa bolmaıdy.

Dana halqymyzda «Tulparǵa qas qylǵannyń tuqymy qurıdy» degen kıeli sóz bar. Bul qaǵıda sáıgúlikterge, arǵymaqtarǵa qıanat jasaǵandardyń aldynan shyǵýda. Mysaly, sumpaıy Goloshekındi alaıyq. Qazaq jylqysyn qurtqan onyń búkil úrim-butaǵy atylyp, qalǵandary ıtjekkenge aıdalyp, ómirden joq bolyp ketti.

Endi negizgi áńgimemizge keleıik.

1996 jyly atbegilerdiń bir jıynynda men Jeldibaı degen jigitpen alǵash ret kezdesip edim. Sol jyly ekeýmiz sóz qaǵystyryp qaldyq. Áńgimeden áńgime shyǵyp, meniń «At shaba ma, bap shaba ma, álde baq shaba ma. Top jaryp kelý úshin osy úsheýiniń qaısysynyń mańyzy zor» degenime ol óz kózqarasyn bildirdi. «At ta, bap ta shappaıdy, baq ta shappaıdy. Tek qan, qan shabady!» — dep óz pikirin bildirgen. Onyń aıtyp otyrǵany, jylqynyń asyl tuqymdy qany bolýy kerek.Bizdiń aıtqan ýájimizge kónbedi. Ol kezde ol aıaǵy jerge tımeı, dárejesi tasyp júrgen. Jáne attaryna dári-dopıng egýdi de ádetke aınaldyrǵan edi…

Ekinshi ret kezdesý.

2001 jyldyń kúzi bolatyn. Almaty qalasyndaǵy ortalyqıppodromda dúbirli at jarysyn tamashalap, serikterimmen áńgimelesip otyrǵan edim.

— Assalaýmaǵaleıkým, Sáke! Sizdiń osynda ekeńizdi estip arnaıy sálem berýge keldim, —dep eki baldaqty qoltyqtarynyń astyna tirep ustaǵan bir azamat sálem berdi. Odan soń, — men Jeldibaımyn ǵoı, famılıam Tasybaı. Aǵa, esińizde me, ana bir jyly sóz talastyryp qalyp edik qoı. Men qatelesken ekenmin. Keshirim suraýǵa kelip turmyn, — dep eki qolyn usyndy.

Esime birden tústi. At báıgelerinen aldyna jan salaı, 1995-1999 jyldary sypyryp júlde alyp júretin dáýkesteý sary jigit. Belgili atbegi.

— Sáke, jaralanǵan aıaǵym shydatar emes, ruqsat etseńiz sizge aıtar arnaıy áńgimemdi dastarhan basynda baıandasam dep edim. Kelinińizge shaı qoıdyryp qoıdym, — dep qolqa saldy.

Ótip jatqan jarystyń sońy bolǵandyqtan onyń tilegin qabyl aldym. Sálden soń serikterimmen birge ıpodrom janyndaǵy úıine keldik. Dastarhan basyna jaıǵasyp, otyrǵan boıda Jeldibaı áńgimesin bastady:

— Osy kúni oılap qarasam, barlyq bastan keshken qıyndyqtarym, qasiretterim kúpirlikten, esirýden boldy dep esepteımin. Jylqy kıesi baryn, atpen oınaýǵa bolmaıtynyn qaperime de almadym. Toqsanynshy jyldardyń orta sheninde ne kóp, atalarǵa as berý kóp boldy, ondaı jıynda ulttyq at oıyndarynan jarystar, ár apta saıyn kishigirim at báıgeleri árbir aýylda ótkiziletin. Jarys jeńimpazdaryna júldeler molynan beriletin. Báseke de beleń aldy, bir ata toıynan ekinshi ata toıynyń júldesi artyq bolatyn.

At báıgesine, odan alatyn syılyqtarǵa qyzyqqanym sondaı alys, jaqyn shetelderden, onyń ishinde Reseıdiń Omby, Rázan, Krasnodar, Máskeý qalalarynan nebir sáıgúlikterdi satyp ákelip, báıgege qosýdy ádetke aınaldyrdym. Alǵashqy kezdeattardy baptap, terin alyp, ábden jaratyp baryp báıgege qosatynmyn. «Altyn kórse, perishte joldan taıady» degen bar ǵoı, qaıtsem de jeńýim kerek, qaıtsem de bas júldegetigilgen avtomashınany men alamyn dep jantalastym. Sodan jeńýdiń ártúrli amaldaryn, onyń ishinde eń soraqysy — báıge attaryna dopıng berýmen shuǵyldandym.

Báıgege qosylatyn attarǵa dári egýdi maǵan reseılik shabandozdar úıretti. Olar negizinen qysqa qashyqtyqtaǵy júırikterge dári egetin bolsa, men alys shaqyrymdyq alamanǵa, toq báıgege qatysatyn attaryna veterınarlardyń tyıym salǵan qaýipti dárilerin úzbeı qoldandym. Eń óreskel qateligim — qulyn kezinen qolda ustap baptaǵan Asyl jıren degen asyl júırigimniń obalyna qalyp, ólýine tikeleı sebepker bolýym.
Osy tusta Jeldibaıdyń búkil denesi qalshyldap, óńi bozardy, daýysyn shyǵaryp eńkildep jylady.

…Asyl jırenniń ataǵy alysqa ketkeni anyq edi. Ony úlken toılarda kózben kórip, ol týraly áńgimelerdi jıi estip te júrdik.
Bul kezde Asyl jırenniń arqasynda at ıesi Jeldibaıdyń da ataǵy aspanǵa shyǵyp turǵan bolatyn. Tórt jyldyń ishinde Asyl jıren toǵyz avtomashına mingizdi, qyrýar basqa da baǵaly dúnıelerge qol jetkizdi.

Sáıgúlik dese, sáıgúlik edi. Sýrettep aıtsaq, Asyl jırenniń dene bitimi kelisti, mańdaıy keń, kózi otty, astyńǵy erni salbyrańqy, jaǵy ımekteý, saǵaǵyna qos judyryq syıyp turatyn, tuıaǵy jumyr, búıiri qysyńqy, myqyny tar, úlken bota tirsek,sińiriniń arasynda jýan saýsaqerkin sıatyn erekshe serippeli,jelqanatty janýar edi.

Jaqsy at aıaǵynan qalady ǵoı, qatarynan tórt jyl jarystarǵa úzbeı qatysqandytan jáne dopıngtiń keri áserinen bir kúnderi qaıran sáıgúlik qanjilik aýrýyna dýshar bolady. Onyń ústine aıaq sińirleri qatty zaqymdanǵan eken. Júırik attyń qatardan qalyp, aıaǵynan aıyrylǵany da elge tarap ketti. Asyl jıren tórt aıaǵyn nyq basyp tura almaı, aıaqtaryn kezektep basqan saıyn aıańkestenip, búgejektep júretin bolady. Birazdan keıin aqsap, aıaǵyn syltyp basatyn boldy. Aýrýy asqynǵan tusta ystyǵy kóterilip, tamyrynyń soǵýy, tynys alýy jıilep, qur súlderi qaldy. Osy tusta Asyl jırendi emdeýge belgili atbegi, jylqy emshisi Nurkeldi aldyryldy. Tek Nurkeldiniń erekshe kútimge alyp, bos qoıǵyzyp, sıpatpaı, eshkimge mingizbeı, segiz aı boıy júgen-quryq tıgizbeı ustaǵanynyń arqasynda Asyl jıren syrqatynan azdap seıilip, qatarǵa qosyla bastaıdy. Kúnnen-kúnge sergı túsedi. Biraq júıriktiń osy óte aýyr syrqatynan ada-kúde jazylýyna keminde eki-úsh jyl qajet edi…

Jeldibaı sol kezdegi ókinishke toly oqıǵany ózi baıandady:

— 2000 jyldyń shilde aıynyń aptap ystyq kúnderiniń birinde aýdanymyzdyń baıy, munaı bankiniń dırektory Aıdabol Sypyralın myrzanyń qyryq jasqa tolýyna arnalǵan ulan-asyr, asta-tók toıy ótetini jónindegi habar jetti. Ol toıda báıge ótkiziledi eken, onyń bas júldesi — Jıp avtokóligi degen áńgime osy habarmen qosa ilesip keldi. Men bul habardy estigen soń, attyń ábden saýyǵýyna qaramadym. Bapkerlerge bir aıdyń ishinde ony jaratyp, bankırdiń toıyndaǵy alaman báıgege qosýdy talap ettim. Oǵan kópti kórgen, aqyl túıgen Nurkeldi aǵa úzildi-kesildi qarsy turdy. Asyl jırenniń syrqatynan tolyq aıyqpaǵanyn, jylqyǵa obal bolatynyn aıtyp, meni raıymnan qaıtarýǵa shaqyrdy. Durys aqylǵa men dúleı kónbedim. Nátıjesinde bilikti at mamany, úzdik jylqy emshisiNurkeldi aǵa menimen at quıryǵyn kesisip, úlken renishpen eline qaıtty. Ol kúni meniń esil-dertim «Land-Krýızer» Jıpke ıe bolý edi. Óıtkeni alǵan júldelerimniń ishinde osy qymbat avtokólik joq bolatyn, — dep bir toqtady.

Sonymen kópeten kútken toı kúni de kelip jetedi. Asyl jıren de at shabatyn jerge ákelinedi. Biraq kóńilge kirbiń salatyn jaıttar da aldan shyǵady.

Osy jerde aıta ketý kerek, at báıgesin ótkizýge, ataq alýǵa qushtarmyz, al uıymdastyrýǵakelgende nemquraılyq pen jaýapsyzdyq tanytatynymyz jasyryn emes. Birinshiden, at shabatyn jerdiń durys tańdalmaǵany, jan-jaqty daıyndalmaǵany baıqalyp turdy. Aınalym boıy tolǵan qıyrshyq tastar. Shuǵyl burylystary men qyrattary, oıly-shuńqyrlary múldem tegistelmegen. Bir sózben aıtqanda, jarys alańy daıyn emes. Biraz tájirıbeli atbegiler bul jergeákelgen attaryn báıgege qosýdan bas tartyp, júırikterin jetektep keri qaıtyp ketti. Jarys alańyn kórgen Jeldibaı da áýeldegi atyn báıgege qosýdan bas tartqysy keledi. Alaıda, dúnıeqorlyq, astamshylyq ol oıdan basym tústi. Tóbe basynda kúnge jarqyrap turǵan sý jańa Jıp bárin umyttyrady. Alakózdenip ketken at ıesi kavkazdyq jigit Mahmýd Israılovtyń «Alamandy utý úshin eki ese artyq dári egýimiz kerek, biraq ol syrqatynan tolyq aıyqpaǵan Asyl jırenniń ómirine óte qaýipti», — degenine qaramaıdy. Jeldibaı geroın qosylǵan dopıngti jarysqa on bes mınýt qalǵanda attyń qanyna quıdyryp jibergizedi. Ondaı dári egilgen at eshqandaı jaraqatty da aýyrsynbaı, aıaqtary tilinip, qan josa bolsa da, ólgenshe shaba beredi…

Alaman báıge biraz keshigip, tup-týra kún qyzyp, shyjyp, aspan jerge túsip turǵan ýaqytta bastaldy. Jarys jolyna 106 júırik shyqty. Birden kúnniń ystyǵyna, oıly-shuńqyrdyń jáne qıyrshyq tastardyń kedergilerine shydamaǵan kóptegen attar on shaqyrym shappaı jatyp-aq, jarys jolynan shyǵyp qaldy.

«Júırikten júırik ozar» demekshi, tirsegi tesilip, sińiri kesilgenine qaramaı Asyl jıren basqalarynan oq boıy ozyp, kómbege birinshi jetti de, oqyrynyp baryp, omaqasa qulady. Dopıng degenine jetti, tulpardyń júregi jarylyp óldi.Sol sátte ólgen atqa jany ashysa da, Jeldibaıdyń boıynda ózegin órtegen ókinish sezimi bola qoıǵan joq. Bankırdiń qolynan «Land-Krýızerdiń» kiltin alǵan boıdajýýǵa kirisedi. As ta tók sol júldeniń toıynda Qaraǵandy óńirinen kelgen bir jigit:

— Jigitter, Qaraǵandy oblysynda ushqyr júırik bir at bar. Jasy -beste. Taza qandy aǵylshyn tuqymynan. Naǵyz tulpar. Baǵasy da asa qymbat emes, — deıdi.

Dúnıeniń bári óz ýysynda turǵandaı sezingen Jeldibaı úshin bir jerde júırik at bar dese, baǵasy sonshama qymbat dese de, ol ushyp baryp satyp alýǵa daıar edi. Kóz aldyna taǵy da jeńis, taǵy da kól-kósir tabys elestegen Jeldibaı sol sátte-aq sheshim qabyldaıdy. Álgi beıtanys jigitti ertip alady. Sý jańa Jıppen tún ishinde Qaraǵandyǵa qaraı bet túzeıdi. Rúlde kavkaz jigiti — Mahmýd, janynda Jeldibaıdyń ózi. Al artqy oryndyqtarda qaraǵandylyq beıtanys jigit pen at mamany Spırıdon otyrady. Shat-shadyman qýanyshtan jelpingen kóńil aýa raıynyń buzylyp turǵanyna da qaratpaıdy. Jańa avtokólik tep-tegis tas jolmen júıtkip keledi. Artqy oryndyqtaǵylar qalǵı bastaıdy. Jeldibaıdyń kóńili alyp-ushyp, júırik atty basqa bireý satyp alyp ketpeı turǵanda tez jetý úshin taǵatytaýsyla túsedi.

Aspanda Aı da, juldyz da kórinbeıdi. Tutas bult basqan. Tastaı qarańǵylyqty júırik mashınanyń jaryǵy qaq tilip kele jatty. Anda-sanda naızaǵaı jarqyly ǵana túngi qarańǵylyqty bir serpip tastaıdy. Áýelgide kúnniń kúrkiregeni qatty estilmegen bolatyn. Biraq birden-birge naızaǵaıdyń jarqyldaǵany kúsheıip, daýysy da qattyraq shyǵa bastady. Balqashtan asyp, Qaraǵandy qalasyna eki júz shaqyrymdaı jer qalǵan shamada kózdi ashyp-jumǵanshabolmaıdy, aspan men jerdiń arasyn kóz qaryqtyrar appaq ot jalǵastyryp, júıtkip kele jatqan Jıpke naızaǵaı túsedi.Keıin anyqtalǵanyndaı, jaı oty mashınanyń júrgizýshi otyrǵan janyndaǵy antenasyna túsken eken. Rúldegi Mahmýd pen arttaǵy beıtanys jigit sol jerde qaıtys bolady. Sý jańa mashınanyń túgi de qalmaı, órtenip ketedi. Jeldibaı jáne at mamany tiri qalady. Biraq ekeýi de aýyr jaraqat alyp, sol jerden jedel Qaraǵandy aýrýhanasyna jetkiziledi. Jeldibaı Qaraǵandyda alty aı jatyp, emdeledi, degenmen múgedek bolyp qalady. Sodan soń Qorǵan qalasyna baryp, Ilızarov emhanasynda emdeledi.

Taǵdyrdyń jazýy ma, álde ómirde bola beretin sáıkestiktiń biri me, kim bilsin, áıteýir sol túni Jeldibaıdyń aýyldaǵy úıi men at shaptyrym qorasy qosa órtenedi. Elektr symynyń tuıyqtalǵandyǵynan bolǵan degen boljam bar. Ol attardyustaý úshin arnaıy keń de kelisti qylyp qora saldyrǵan ǵoı. Sol órtte onyń jınaǵan barlyq mashınalary jáne jylqylary men sıyrlary túgel janyp ketedi. Áıeli men bala-shaǵasy áreń qashyp qutylǵan eken.Mine, ekinshi kezdesýimizde múldem basqa adam bolyp kelgen Jeldibaı osyndaı oqıǵalardy aına-qatesiz aıtyp berdi. Dáýleti tasyp turǵanda adamnyń astamshyl bolatynyna da kózi jetkenin jasyrmady.

Bizben qoshtasar sátte Asyl jırenniń jáne bir qylyǵyn eske aldy:

— Qulyn kezinen qolymda ósirgen soń, Asyl jıren meni top adamnyń ishinen de jazbaıtanıtyn. Men aınalym ortasynda shabandoz balaǵa «Shap-shap! Toqtama! Aıda-aıda!» dep aıqaılap turǵanymda Asyl jıren bir qarap edi. Jáne sońynda kómbe syzyǵynan ótken kezde taǵy da bir qarady. Kózi sharasynan shyǵyp keterdeı eken. Sodan soń qaıran janýar«men bittim» degendeı, omaqasa qulady. Asyl jırenniń eki ret qaraǵany áli kóz aldymnan ketpeıdi, — dedi Jeldibaı…

---