InfoHub Logo

— Jalǵyzy ǵoı, — dedi Muhamedıa Áliniń betine qarap.

— Iá, — dep kúrsindi Áli.

Ekeýi Júrsinniń úıine qaraı asyqpaı aıańdap keledi. Sol qaraly úıdiń mańy qara-qurym jurt. Kirip-shyǵyp jatqan osy aýyldyń adamdary. Estýinshe, Júrsinniń jalǵyz uly aýyl irgesindegi zırattyń tusynan motosıklmen yzǵytyp kele jatyp opat bolypty.

— Ana qatynynyń árýaqqa tili tıe berýshi edi, — dedi Muhamedıa.

Áli jaýap qatpady. Ne aıtary bar? Osy eldiń talaı estigen áńgimesi. Beıa ar áıelden jurt jylystaı júretin. «Árýaq» deıdi…Pishtý… «bireý bı bolady, bireý qul bolady» degen osy jatqan ba?» dep kókaıyldana syzdaǵanyn ózi de san kórgen.

— Árýaqqa tıisip nesi bar, á? Qarashy endi… — dedi taǵy da Muhamedıa. — Osyndaıdy qostaıtyndar da tabylady. Ánebireýiniń tún jarymda úıi órtenip, kórshisi qutqaryp qaldy, ánebir esepshi shal mashınasymen tóńkerildi. Sonda da dinsizdiktiń qara nıet qany denesin keýlep alǵandar árýaqty mazalaýdy qoıar emes.

— «Qudaı pendesiniń kúnásin keshire alady, árýaq nazasyn qaıtyp ala almaıdy» deýshi edi burynǵylar. Árkim kezi kelgende sazaıyn tartady ǵoı.

Áli basyn ızep Muhamedıanyń sózin qostaǵan.

Kóńil aıta kelgen jurtpen birge kirip, qazaǵa ortaqtastyǵyn bildirgen Áli sheginip otyrdy. Aınanyń betin jaýyp, sýret ataýlyny tóńkerip ilgen úıdiń ishi qara-kóleńke tartyp, kirip-shyqqan jurttyń surǵylt beıneleri eles sıaqty syrǵyp ótip jatyr. «Baýyreem!» dep kelgenderdiń daýystary tez basylyp, tymyraıa tarqasýda. Júrsinniń sary qatyny sazarǵan qalpy. Áıteýir kózi qyzarypty, jas joq. Anda-sanda eki ıyǵy selk etedi. Nar tulǵaly Júrsin omyrylyp-aq qalǵan eken. Shóge túskendeı. Tipti, jer baýyrlaýǵa jaqyn. Eki kózi tuńǵıyqty súzip, tesireıip ótip barady. «Ýh», — dedi bir kezde. Ýhilegen únimen birge jalǵyz tamshy jas shyǵyp, kóziniń aldyndaǵy ájimine tirelip, dir-dir qaǵyp turyp qalǵan.

Áliniń júregi dir ete tústi. Kórgen edi osyndaı jalǵyz tamshyny. Nar tulǵaly, balýan pishindi Júrsinniń sol kókjaldan nesi artyq, nesi kem. Adam men dalanyń qaısar tulǵasy. Iapyr-aı, kóz jasy sonsha nege birdeı bolady eken?..

* * *

Myna Astanada qazaqtyń ıtin qasqyrǵa qosyp, batyldyǵyn synamaq kórinedi. Iapyraı, á! Mynaý bir jańalyq eken. Oıpyrym-aı, keshegi ótken joıqyn zamanda qazaqtyń keýdesinde namysy bar tulǵalarymen birge qasqyr alatyn tazysy da quryp ketken joq pa edi?! İlýde-bireý qaldy ma eken, joq pa? «Baryp kóreıinshi» dep sheshken.

Alańǵa jınalǵan jurt ý-dý. Shynjyrǵa baılanǵan qasqyrdy sonadaı jerden qorshap alypty. Ózbek aǵaıynnyń átesh talastyrǵany adyra qalsyn. Áteshter jekpe-jekke shyǵýshy edi. Mundaǵy jurttyń bárinde bir-bir ıt, keıbiri qos-qostan ustap tur. Batyrsyǵan bir jigit:

— Myna qasqyrdy meniń ıtim bir ózi alady, — dep shalqaıdy.

— Jiber, endeshe! Kóreıik áýselesin, — desti qaýmalaǵandar.

Tazy pishindes, jarǵaq qulaq, keýdeli sur ıtti ıesi aıtaqtap qosqan. Basyn tizesine salyp, aınalaǵa alara qarap jatqan qasqyr sur ıt taıana bere ars etip, atyp turǵan. Sur ıt tórt aıaǵymen topyraq burqyrata syrǵyp, jalt bere qashty. Endi bireýi eki ıtin jibergen edi, qasqyrdy bir aınalyp shyqqannan árige jaramady.

Qazyqqa shynjyrmen matalǵan qasqyr birer aınaldy da, jata ketti. Bir sát tyna qalǵan jurt endi ne isterin bilmegendeı daǵdarǵan edi. Sóıtkenshe bolmady:

— Itterdi jibereıik, bireýi bolmasa, bireýi alar, — degen sóz jetti qulaǵyna.

— «Aıt! Aıt! Bas! Bas!» — degen aıqaıǵa qosa elirgen onshaqty ıt qasqyrǵa týra umtylǵan. Birme-bir alysa ketkeni bolmasa da, alyp tastaǵysy kelip umtyla jetkenniń tisin qasqyr ars etip denesine darytpady. Teris aınala bergende tilersegine jarmasqan ıtti jalt burylyp qaýyp tústi. Kóp ıttiń kók ıtti bas salǵan jantalasy edi bul. Qandy shaıqas. Ómir úshin jantalas. Esirgen jurttyń aıqaıy, qasqyrdyń tisi tıip ketken ıttiń qańqyly, shynjyrdyń saldyry, qaharly arsyl — bári tutasyp ketken. Qan ıisin ańsaǵan bir jamandyq qoıýlanyp, tunyp tur. Biraz julqysqan ıtter sheginisip, qasqyrdyń azýy tıgen jerlerin jalap, qyńsylap jatyr. Qasqyrdyń da jambasynan qan shyǵypty. Kókjal shynjyryn súıretip, moıynyn kókke sozdy. Áýeli qys­ty­ǵyp shyqqan ún birtindep kókten kómek suraǵandaı ulýǵa aınalǵan. Áliniń tula boıy shymyrlady. Mynaý shynjyr… mynaý dalanyń qaısar tulǵasy. Qazaqtyń da san qaısar tulǵasyn óstip shynjyrlap mazaq etpedi me? Sonda da mynadaı qıqýly jurt bolǵan. Qasqyrdyń myna ulýyna sol tulǵalardyń «elim» dep zarlaǵan úni qosylǵandaı. Qulaǵy tundy. Álde Sáken, álde İlıas…. «Kúnbatysta qara túnek qap­taǵan» dep zarlaǵan Maǵjan ba? Qara túnek bop qaptap, qorshap turǵan jurtty jolynan ysyryp tastap Áli sol jerden tura qashty.

Biraq onda ajalǵa basyn tikken qasqyrdyń tizerlep moıynsunǵanyn, kóz jasyn kórmep edi. Al Júrsinniń betinde dirildegen jalǵyz tamshy kóz jasyn qaı kókjaldyń kózinen kórip edi…

* * *

Ol joly da osy Muhamedıa janynda. «Bir top qasqyr pálensheniń torpaǵyn tartyp ketipti» degendi estigen ekeýi Áliniń qarkeshkish shanasyn saılap jolǵa shyqqan. Bular jalǵyz emes eken, izderinen motorly shanaǵa mingender ilesti. Aıtýly jerden top qasqyr tura qashqan. Sonaý taýǵa jetsem dep, qasqyrlar da baryn salyp, siltep keledi. Qalyń qardy qaýyp júıtkigen «temir ókpe» motorly shananyń tegeýrindi «shabysy» qoısyn ba, taý jaqtaǵy jol kesildi. Kók myltyqtylar sol jaqtan kók tútindi burqyratty. Bastap kele jatqan kókjal jalt berip alaqandaı shilikke qaraı betti burdy.

— Oı-bý! — dedi Muhamedıa. — Sońdaryndaǵy úsheý — bóltirikteri eken ǵoı. Soǵan qaraılap qasha almaı keledi ana kókjal. Áıtpese ana taýǵa ne buryn, ne qatar shyǵar edi.

— Jibere me analar? — dep, Áli ańshylar jaqty ıegimen nusqady.

— Márt qoı kókjal. Tize búkpeıdi ol. Qaıtse de qýǵynshyny san soqtyrady.

— Aılaker deseıshi.

— Joq, naǵyz aqyldy ań. Estiligi adamnan kem emes der edim. Kekshil de. Esińde me?

* * *

Iá, Áli umytylmas ýaqıǵaǵa kýá bolǵan. «Qaladan osy aýylǵa bir top ańshy kelipti» degendi inisinen estigen. Álgilerdiń bes qarýy boıynda kórinedi. Zeńbirekten basqanyń bári bar sıaqty.

— Osyndaılardan túńilesiń-aý. Degenmen bulardy da tanyp bilmek kerek, — dep, Muhamedıa júırik shanasynyń artyna Álini mingestirip alǵan.

Eleń-alań shaq. Tańǵy typ-tynysh aýany júıtkigen tórt-bes júırik shananyń daryldaǵan daýysy tilgilep keledi. Sońdarynan ilesken mashınanyń qorabynda tıelgen ıtteri de bar. Tap osylardan qashqandaı jetimek bulttar syrǵyp, kókjıekke qaraı aýyp barady. Jaı-japsardy túsingen bul ekeýi de qarýly toptan qalyspaı ilesip baqqan.

— Ketti! Ketti! — dep aıqaı saldy aldydaǵy bireýi. Qulaqshynyn julyp alyp, ilgeri jaqty nusqap, janushyra siltep barady.

— Qyzyl shunaq aıaz anany qýshunaq etpese edi. — Muhamedıa myrs etti. — Essizin-aı mynanyń?..

Bári tegis es-aqyldarynan aırylsa kerek, kezek-kezek ozyp, jer-kókti aıǵaıǵa toltyryp, sońdarynan burqyratyp boran kóterip yzǵytyp-aq keledi. Qasqyr da áldi eken. On-on bes shaqyrym jerdeı mańaılatpady. Ókpesi óship, tynysy tarylýdy bilmeıtin júırik shanalar aqyry ony qorshaýǵa ala bastady. Mashınanyń qorabynan sekire túsken bir qora ıt te qasqyrdy bas salǵandaı. Aıazdy, qarly dala kúńirengen keıipte. Talaı qandy ýaqıǵaǵa kýá bolǵan azaly aspan qara jer betindegi tap myna sumdyqty kórgisi kelmegendeı taýdan asa túsken bultty tómen tósegen. Bir kezdegi kóshpeli eldiń mal-janyn qorǵaǵan, búgin de qandy qasapqa úıretilgen ıtter jalǵyz qasqyrǵa kezek-kezek jabylyp jatyr. Al qar betinde toqtamaı júıtkıtin «júırikterin» qańtaryp tastaǵan eser top dúnıeni basyna kóterip máz. Toı. Shattyq kirgen shat-shadyman shaq dúrkirep tur. Sol jaqtaǵy basshy tikireıgen tikenekteı murtyn sıpap, tapjylmastan qaqıyp qapty. Qoldaryn alma-kezek sermep, birin-biri tyńdamaı ózeýregender madaqtama jyr oqyǵandaı aıazdy kúnde shashala sóılep, býsanyp alǵan.

— Men bolmaǵanda…

— Qoıa turshy-eı, sen! Men ǵoı aldyn oraǵan.

— Sonda da senen sytylyp ketti ǵoı.

— Áı, qoıyńdarshy daýdy. Áne, anany qarańdar. Myqty eken kókjal. Beriser emes, — dep rıza boldy basshy.

Kókjal ker úmittiń kóleńkesine jarmasyp, kúrespeı berilmeýge bet alǵan eken. Kenet jıylǵan jurttyń quty qashyp, esi ketti. Ústine bar ıt jabyla jarmasqan qasqyr «senderden-aq kórdim ǵoı» degendeı qanǵa tolǵan aýzyn arandaı ashyp, bularǵa tura umtylǵan. Bar ıtti súıretip keledi.

— Qaıtedi-eı, mynaý?! Baǵanadan batyrsynyp turǵandar shegine qashty. Sol kezde… jalǵyz oq bárin sheshti. Basshy pıstoletin sýytyp tur eken. Áli myna daraqylyqtan boıyn ala qashqandaı edi.

— Júr, kettik, — dep Muhamedıany súıreı jónelgen.

* * *

… Kókjal qasqyr qanshyǵy men jas bóltirikterin ertip kirgen top shilik pana bolatyndaı ný jynys emes edi. Árisi jıyrma, berisi on qadamnan aspaıtyn top shiliktiń aýqymy basyńdy bursań — quıryǵyń kórinip jatatyn jaltań oryn. Sol shilikti endi bular qorshap tur. «Uly Jaratýshy tirshilik ıelerine úlesin bólgende qasqyr kesh qalypty» desetin burynǵy úlkender. «Nalyǵan qasqyrǵa Táńiri «úlesiń jeti kún elden, jeti kún jerden bolsyn» depti. Sodan qasqyr jeti kún elden jep, jeti kún jerden jeıdi eken» degenge qazaq balasy senetin. «Áı, ánebir torpaqty qasqyr jaryp ketipti» degenge «E, ol sonyń úlesi ǵoı, baqpaǵan ózderińnen kórińder», — dep aqsaqaldar basý aıtatyn. Áli qandy qaqpanǵa túskendeı bolǵan top qasqyrdy aıap tur.

Endigi jurt «qasqyrdyń ómir súrý tásili osy, osylaı jaratqan áýelde» dep túsine me, áıteýir qyra berýge qumar. Sol ómir súrý tásili, kúıbeń tirshilik bul beıbaq qasqyrdy tuqyrtyp ákelip tiri tozaqtyń toryna túsiripti. Degenine jetip meımanasy tasyǵan ańshysymaqtardyń qýanyshtary qoınyna syımaı turǵany anyq. «Al myna meniń júregimniń qanjylap turǵanyn biler me ediń, sen beıbaq?» — dep kúbirledi Áli ishinen.

— Aý, ne turys? — dep jekidi, ústine aıqysh-uıqysh myltyq, ne túrli saýyt- saıman asynǵan qapsaǵaı qara.

— Áı, osy qýanyshtan meniń esim kiresili-shyǵasyly. Menen jón surama. Bir-aq aıtarym — tym iri eken myna qasqyr. Naǵyz kókjal. Jalyn, kórdiń be, jalyn. Tura umtylsa — bárimizdi qıratyp salar, — dep myqshıǵan sary saqalyn sıpady.

— Keremet ton bolar edi — dep qaldy bireýi.

— E, ton kımek ekensiń ǵoı. Endeshe óziń baryp al. Uryp alasyń ba, atyp alasyń ba, ol seniń isiń. Biz rıza bop tursaq boldy. — Qapsaǵaı qara buıyrǵandaı raı tanytyp qolyn siltedi.

— Joq, meniki áıteýir aıtqan ǵoı, — dep jaltardy sóz ıesi. Sol kezde:

— Qarańdar, qasqyrdyń úıiri beri bettep keledi, — degen myqshıǵan sarynyń úni estildi.

Jaly ıyǵyn japqan kókjal jer baýyrlap jyljyp kele jatyr eken. Basyn jerden sál ǵana kóterip, toqtaı qaldy. Qanshyq qasqyr da kókjaldyń qatarynan qalmaı jyljyp keledi. Qanshyqtyń sońynan ergen qos bóltirik bastaryn enesiniń quıryǵyna tyǵyp alǵan eken. İlgeri bir-eki attaǵan kókjal basyn sál kóterip, artyna qarady. Onyń da quıryǵyna bir bóltirigi tyǵyla túsipti. Kókjal «kórińdershi mynany» degendeı jaltaqtaýly keıipte. Kenet kókjaldan qyńsylaǵandaı ún shyqty. Tirideı terisin sypyrǵanda qynq etpeıtin kókjaldyń qyńsylaǵany nesi? Kimdi aıap tur? Qudaı-aý, «tıispeńdershi bóltirigime» dep tur ma? Kókjal ajaldan qorqýǵa tıis emes, ol — taǵdyr buıryǵyna basyn baılaı biletin tirshilik ıesi. Shyǵyp kele jatqan kún nurymen talasqa túskendeı, naızadaı qap-qara kirpikterinen ot shashyp tur. Shirkinniń búkil jonyn japqan jaly qalaı-qalaı qubylady. Qudaı-aý, netken sulý tirshilik ıesi edi! Taǵdyrǵa moıynusynǵan úıir anasy basyn kótermeı, únsiz ilgeri jyljyǵan. Toqtady. Ózin ólimge buıyryp toqtady. Qyńsylaǵan ún jetti. Kókjal basyn kótergen edi. Bir tamshy jas kirpikteriniń arasyna ilinip, dirildep turyp qalypty.

Áliniń kóńili alaı-dúleı bolyp ketti. Ne óńi, ne túsi ekenin aıyra almaı sasqalaqtady. Eles kórgendeı eseńgirep, óńi áppaq qýdaı bolyp soldy. Ár neden sekem alǵan júregi attaı týlap, myna kórinisten keıin qaıterin bilmeı sandalǵan ol janushyra atyp turyp, eki qolyn kókke sozyp, «atpańdar!» — dep aıǵaı salǵan. Onyń aıǵaıyn kúrsildegen myltyq úni basyp ketti. Áli jalp etip otyra ketti. Gúrsil de basylǵan. Dúnıeni mylqaý únsizdik basty. Sana sónip, tirlik qulazydy. Sol… sol kezdegi kókjaldyń otty janaryna tunǵan jasty ol búgin Júrsinniń kózinen kórdi.

---