InfoHub Logo

Qas-kirpigine deıin qyraý shalsa da baıaǵy bir jıyrma besin umytpaı, káriligin de jurtqa mindet qyp, jótelin de jópsheńkige qımaıtyn tákappar shaldaı shart júgingen Aqbulaqtyń kókshaǵyr bıigi qaq tórde qaqshıyp otyr edi. Teriskeı qolattaǵy eski jyldyń qurttap ketken súr qary samaıdyń aǵyndaı saǵal-saǵal josyp túsip, etektegi qara qorymnan óte almaı qalypty. Qorym astynan kúńgirlegen sý syldyryna qulaǵyn salyp toqyldaq kók aıaǵyn qorǵana basyp keledi, jelip kele jatyp jol jıegin jalmap ótetin ádeti edi, Maıpalaý aǵamyz sekildi aýzy astan bosamaıtyn ózi de bir mes neme eken, qorym arasyndaǵy erbeıgen qortyq butanyń basyn qur jibermeımin dep qıqalaǵymen sharshatty. Boldyraıyn dedi me, Telmannyń qısyq quıryq buıra jal kúreń jorǵasy omyraýy kópirship, qaıta-qaıta súrine berdi...

... Narynqoldan attanarda Telman at erttep jatqan Seıdin aǵamyzdyń qulaǵyna:

— Jorǵany Ketik minsin, — dep kúbirlep jatty. — Maǵan anaý toqyldaq kók te jetedi.

— Nege?

— Jorǵanyń júrisi jaıly shyǵar, Ketiktiń eki qabyrǵasy da ketik, operasıa jasatqany da keshe ǵana.

Meniń ezýime ot qystyrmaǵan kezim bar ma, baspaldaq ústinde temeki shegip otyr edim, Seıdin aǵamyz ádetinshe kúrek tisin jaltyratyp maǵan qarap ezý tartty da Telmanǵa burylyp:

— Joq, jorǵaǵa sen minesiń, — dedi.

Jaqsy atyn bótenge qımaı, jantartyp týǵanyna tyqpalap tur dep oılady ma:

— Joq, Qalıhan minsin, — dep Telman da qoımady.

— Sen bul attardyń syryn bilmeısiń. Aıaǵyn orap basatyn jorǵa taý-tasta súrinshek keledi. Oqys bola ma dep qonaqqa mingizbeı turmyn, — dep aǵamyz maǵan taǵy da bir qarap qoıdy, — Al óziń at ústinde saq otyrǵaısyń...

«Jorǵa mingen jolda qalady, júırik mingen qoldy bolady» deıtuǵyn qazaqtyń bir saqtyq sózin sonda esime alyp edim: jorǵanyń tez boldyratynyn, urynyń kózi aldymen júırikke túsetinin qaısybirimiz eskere berdik deısiń...

— Áı, jigitter, tym bıiktep kettik, myna qorymnan qaıtyp túse almaı qalamyz! — dep Maıpalaý aǵamyz art jaqtan aıǵaı saldy.

Jaýyrǵa qonǵan saýysqandaı shartyq qarakerdiń bel ortasynda shoqıyp otyrǵan judyryqtaı mosqal qara aýyl ráıisiniń tóraǵasy eken. Qyryp jatqan jumysyń joq, myna eki jigitti jaılaýǵa aparyp qydyrtyp qaıtasyń dep jumsaǵan Seıdin aǵamyz edi. Ekeýi qaıda bolsa jylqyshy qymyzymen qýalap júrip tabatyn bolsyn dep qolyna bir japyraq qaǵaz da ustatqan. «E, ony men qatyramyn ǵoı! Bulardy taýǵa da aparaıyn, tasqa da shyǵaraıyn, taýteke de attyraıyn!» — dep túkirigin jınaı almaı qalǵan. Telmannyń jamaǵaıyn juraǵaty Sartymbet aqsaqaldyń qoıly aýylyna kelip túskenimizge bir juma bolsa da shoshań etip tyshqan órisine uzaǵan joq, qonaqqa degen kópirme kórpe, qus kópshikti qozyqarnyna basyp alyp, erteńgisin ákep tastaıtyn jylqyshynyń jalǵyz torsyq qymyzyn esikten ańdıdy da jatady. «Meniń ultabaryma qatty tamaq batpaıdy» dep áýelde aq irimshikti sary maıǵa bólep jep, aıranǵa qaramaı qaımaqty bólek iship edi, el estimegen «maıpalaý» degendi shyǵaryp, kúnde bir marqanyń bas quıqasyn ultabardyń maıyna myljalap, kóz maıyn mıǵa orap, qatyqqa malshylap shaınamaı jutqanda kórip otyryp qur qalǵan tabaqtastarynyń silekeıin de aıaǵan joq. Ázili álimsaqty da tiriltetin Sartekeńniń dýaly aýzynyń deminen ájeptáýir aýyp ráıisiniń dásterdeı tóraǵasy bir túnniń ishinde Maıpalaý atanyp shyǵa keldi.

Maıpalaý at ústide otyryp bir aıylyn shartyq qarakerdiń shabynan tartty da burylyp ketýge yńǵaılandy.

— Aý, aǵasy, taýteke qaıda? — dep ortada kele jatqan Telman jamaǵatyna kúle qarady.

— Olar ana bıiktiń basynda jatyr ǵoı, — dep taýdyń taǵysyn shyńnyń shoshaǵyna baılap qoıǵandaı Maıpalaý sáńireıip aspanǵa qarady. Iyǵynan «maýzapannyń» stvoly seltıedi. Ol nemesi jaýyn-shashynda da balshyqqa keptelip kúresinde jatatyn Sartekeńniń syńaraýyz qara myltyǵy edi, oǵynyń tıer tımesin kim bilsin, áıteýir, qur dárilep qasqyr úrkitkende daýysy Aspan-taýdy tóńkerip tastaıtyndı bolǵan soń «Maýzapan» atap ketkenbiz. Bizde ekeýara bir shıti.

Shańqaı tús. Qylyshtaı qıyp túsetin bıiktiń ashshy kúni janardy jep barady. Qorymnyń astyndaǵy sýǵa qol jetpeı keneze de keýip sálekeı jelim tartyp tur. Bizdiń qanjyǵamyzdan qashyp ketetindeı aǵamyz jantorsyqty ózi baılanyp edi, naǵyp shabandap artta qaldy desek, kúndik sybaǵaly qymyzdy jalǵyz saryqqan eken de; Maıpalaýdyń bóksesindegi qurysyp qalǵan laq mesti kórgende ekeýmizdiń de kóńilimiz sý sepkendeı basyldy.

Taý dese iship otyrǵan tamaǵyn tastaı salatyn Telman kúreń jorǵanyń basyn qınala burdy. Ańshyǵa ergeni bar shyǵar, bala kezinde qoıanǵa tuzaq qurǵany, elden estigen áńgimesi bolmasa ańshylyqqa qumarlyǵy joq edi. Áıtpese, ústinen sekirip ótken bir tabyn eliktiń bireýine oq daryta almaǵan adamǵa ańshylyq óneri qondy dep kim aıtady...

... Múıizdi haıýannyń kún qaıta kúngeıge shyǵyp ottaıtyn ádeti. Qoıly aýyldan qol sozym jerdegi shúıgindi qolattyń basyna jon-arqasy qyp-qyzyl bop bir úıir elik shashylyp jatyr eken. Al, kettik dedi. Maýzapanymyz bar, shıtimiz bar, tura júgirdik. Telman tómende, qolattyń saıǵa túser tar aýzynda qaldy da men pysyldap júrip teristen aınalyp shoqynyń quzyryna shyqtym da maýzapandy aspanǵa barq etkizdim. Aǵarań-aǵarań shorshyǵan onshaqty quıryq etekke saýlap jónelip edi, qyryp salǵan shyǵar dep tanaýym deldıip jetpeımin be! Telmanym shıtisin taıanyp qannen qapersiz otyr.

— Taptap kete jazdady, — dep yrjıyp kúledi.

— Sosyn?..

— Obal eken, — dedi.

— Tfý!..

Men eńbegimniń esh ketkenine ókinsem, ol shirkin:

— Ókpe qalaı? — deıdi.

— Ornynda sıaqty...

— E, endeshe bopty!..

... Tyń degen daqpyrt meni de dedektetip komandırovkamen Aqmolaǵa aparǵan. At qulaǵy kórinbeıtin boranda aıdalada qalyp, aqyry «gnoınyı plevrıt» degen pálege dýshar boldym da aýrýhanaǵa tústim. Eki qabyrǵamdy sógip operasıa jasaǵan. Aıaǵym aspanda, basym edende, aspaly tósekke shalqamnan tańyp tastady. Qalanyń din ortasynda alasa ǵana aǵash baraqtyń ishi tútigip tur. Dala da tymyryq. Demiń qursaǵyńa jetpeı keńirdektiń kemerinen qaıtatyn sıaqty. Shirkin-aı, keýdeńdi keptep, toıyp bir tynys alǵanǵa ne jetsin!.. Terezege qaraımyn da jatamyn... Joldashan kelip ketti, Qomshabaı kelip ketti, Ryshan kelip ketti, Ahan kelip ketti... Telman joq... Aıaǵym aspanda, basym edende, aspaly tósekte alty kún jattym. Terezege qaraımyn da jatamyn... Joldashan kelip

ketti, Qomshabaı kelip ketti, Ryshan kelip ketti, Ahan kelip ketti... Telman joq... Telman sóıtti ǵoı dep Joldashanǵa shaǵym aıttym.

— Áı, ol kúnde kelip júr.

— Ótirik!

— Ońbaı keteıin, kúnde kelip júr!..

— Kórmedim!

— Terezeden qarasam boldy, Ketiktiń túrin kórip, jylaǵym keledi de kózimniń jasyn tıa almaı qashyp ketem deıdi... Qyzyq eı ózi, qatyn-balasy bar adam da jylaıdy eken-aý!..

Aýrýhanadan shyǵar kúni mashına alyp kelipti. Sóılespeıin dep edim.

— Ókpe qalaı? — deıdi.

— Ornynda sıaqty...

— Redaktormen kelistim, ekeýmizge de demalys beretin boldy, — dedi. — Jolǵa jarasań eki-úsh kúnde Narynqolǵa júremiz, qymyzǵa jatyp, demalyp qaıtaıyq, — dedi.

Aptaboz soǵyp tastaıdy dep meni aıap, bes júz somǵa taksı jaldap, salaqtatyp Narynqolǵa ap kelgen. Seıdin aǵamyz tas-talqan boldy:

— Qaltalaryńdy aqsha tesip bara ma?! Mende bolmasa da kalkozda bar, telefon soǵyp aıtsańdar ǵoı, mashınanyń birin emes, ekeýin jiberetin edim! — degen...

... Telman shıti myltyqtyń oǵyn alyp tastaımyn dep zatvordyń qulaǵyn tarta berip edi, ajaly ma, bir qarǵa barqyldap tóbemizden aınalyp ketpeı qoıǵany. Tyńq etkizip edi, jalp etip týra aldymyzǵa tústi. Oq kózinen tıip basynyń byt-shytyn shyǵarypty. Sol kúni...

— Iapyr-aý, mynaý bizdiń Telman zor ma?!

Atqany apta boıy soqyr qarǵa.

Salmaǵyn soqyr qarǵa kótere almaı,

Sandalyp zorǵa kepti-aý kúreń jorǵa! — degen Sartymbet aqsaqaldyń áziline tap bolǵan...

... Taý dese iship otyrǵan tamaǵyn tastaı salatyn Telman namysqa bola teke ataıyn dep shyqqan joq edi. Onyń nazary shyńda jatqan taýdyń taǵysynda emes, bıikke degen qumarlyǵynda edi... Telman razrádty álpınıs bolatyn. Stýdent kezinde bir kún sabaqqa qatyssa, bir juma taý kezip ketetin ýnıversıtet komandasynyń tańdaýly múshesi sport sheberi degen ataqty alýǵa sanaýly shyń qalǵanda álpınısiń rúkzagin tastaýǵa májbúr boldy. Únemi qar jamylyp, muz jastanýdyń zardaby ma, aıaqqa revmatızm túsip, sonyń áseri júrekke shapty da sońǵy bir ekspedısıada dárigerlik komısıa ony komandaǵa qospaı qoıdy. Biraz jyl bolsa da bar shyǵar, sol joly belgili álpınıs, respýblıka qurama komandasynyń múshesi Qusaıyn bastaǵan jigitter Almatyǵa qaıtyp orylmaı, qar kóshkisiniń astynda máńgilikke qalyp ketti.

Quz ben qıanda bir birine demeý bolǵan jaqsy dos, senimdi seriktesi Qusaıyn týraly Telman ocherk te jazǵan, biraq, sonyń qaı jyly, qaı basylymda jaryq kórgeni esimde joq. «Lenınshil jas» gazetiniń sport bólimin Ábdisattar Bóldekbaev ta, Seıdahmet Berdiqulov ta basqarǵan. Biraq, sport taqyrybyn gazet betinde professıonaldyq dárejege kótergen, qazaq jýrnalısıkasynda reportaj janryn, onyń ózindik stılin jasaǵan Telman Januzaqov bolatyn. Maqsut Omarov bastaǵan bokstaǵy Omarovtar áýletin, basqa da talaı-talaı sporttyń ataqty sheberlerin gazetpen tanystyrǵan, jýrnalıserdi sportpen tanystyrǵan da Telman edi. Maqsuttyń Fýrmanov pen Shevchenko kóshesiniń buryshyndaǵy karkas úıinde, onan sońǵy «pıvzavod» deıtuǵyn taý jaqtaǵy qýyqtaı eki bólmeli páterinde áńgime-dúken, oıyn-saýyqpen atyrǵan talaı tańdardy qalaı umytaıyn, kázirgi «kıno úıiniń» ornyndaǵy eki qabatty aǵashtan soqqan boksshylardyń jattyǵý zalynda túnep shyǵatyn kezderimiz de bolýshy edi. «Jetimder áýleti» deıtuǵyn bizdiń býynnan túńǵysh ret shetelge shyǵyp, Italıada ótken dúnıejúzilik olımpıadaǵa sport jýrnalısi retinde Telman qatysqanda, qalǵanymyz Rımge baryp qaıtqandaı qýanysyp edik.

— Rım degen keremet qala ǵoı, biraq, bizdiń Almatydan qymbat emes eken! — dedi.

«Buqa buǵa, azban duǵa» demekshi, dosyma erip qur jelikkenim bolmasa, meniń sporttan habarymnyń joqtyǵy ras. Altaıda týyp Alataýdyń sýyn ishken soń keıde Telmandy tilge tıek etip taý týraly áńgime aıta qalsam, Ákim men Saıyn, Ramazany qosylyp meni mazaq qylady. Degenmen...

«... Uly taýǵa shyqtyń ba, ular etin jediń be?» — degendi qazaq tegin aıtpaǵan shyǵar. Taýdyń tákapparlyǵy pendeniń pysyn basady. Taýdyń basyna talaı shyqsań da taýdan bıik emessiń. Biraq, tereń tuńǵıyqqa tartsa, taý bıikke shaqyrady. Shyǵarda artyńa qaramaısyń, túserińdi óziń bil. Bıikte turǵandy kim jek kórsin, al bıik turý kez-kelgenniń qolynan kele bermeıdi. Sonan soń da bıikte orny joq keıbireýlerdiń túserde mert bolyp jatatyny anaıy tirlikte de, rýhanı ómirde de ekiniń biri...

Qıaǵa qulaǵan kún betkeı-betkeıdi jalap uryp tur. Aqbulaq baıaǵysynan da bıiktep ketipti: sup-sýyq eken; kúngeıi qan-josa, kóleńkesi kókpeńbek úreı, ushar basynda toǵysqan qyzyl-kók saǵymnan kempirqosaq kıip alypty, ushar bıikte quıyn jelpidi, kók-shaǵyr quzdy kúńirentip, quıyn lebi etekke kúrkirep estildi. Tas qorymdy syrǵytyp, Aqbulaq jyljyp kele jatqan sıaqty edi... (Taý túske deıin qyzyq, tústen keıin buzyq. Túske deıin qus bop ushyp aq shaqqan muzynan jalaǵyń keledi, tústen keıin yzǵarynan janyń túrshigip jylaǵyń keledi. Bıikke shyǵý úshin ep kerek, bıikte túneý úshin júrek kerek. Óz basym álpınısen júrekti adam joq der edim... Júrekti adam sertke de berik, prınsıpke de berik). Jyljyǵan taý emes, qorymnan at syrǵanap keledi eken; aldyńǵy eki aıaǵymen adymdap, artqy aıaǵymen shańǵy tepken shartyq qaraker taý-tasqa mysyqtaı bolsa kerek, ishi basynan asyp, yńyranyp qoıyp júzip barady, qozy qarynyn erdiń aldyńǵy qasyna artyp alǵan Maıpalaý aǵamyz bizge qaraıtyn da emes. Toqyldaq kók órge de, eńkýge de birdeı, jaryqtyqtyń jalǵyz kemshiligi-shoqpyty joq, taqtaıdaı arqasyna er-turman taıǵanaqtap tursashy. Kúreń jorǵanyń shyǵýynan túsýi qıyn boldy, paıasynan tasyrqap, maımaq baıqus eńbektegendeı kıreleńdep keledi, «ıtti de ıesimen qına» degen osy-ay, árkim jerine qaraı jorǵa ǵoı; Telman anda-sanda taý basyna kóz tastap, bala kezinen baýyrynda ósken Aqbulaqtyń dáp búgin jatyrqaı qalǵanyna ishteı ókpelegeni bolmasa qınalǵanyn atqa da, jurtqa da bildirgen joq; kúreń jorǵa men ıesi — biri jazyǵyn, biri baıaǵysyn kóksegendeı edi... Aqbulaq bizdi etegimen ıterip tastap edireıip qala berdi.

Qoıly aýylǵa jetkenimiz sol edi, biz attan túspeı jatyp Sartymbet aqsaqal taıynshadaı tarǵyl serkeni alyp soǵyp baýyzdap jiberdi. Keshe ǵana soıylǵan marqanyń eti tańdaıymyzdan kete qoıǵan joq edi.

— Ańshy degen aǵaıyn jas sorpasyz otyra ma, — jep qanjyǵamyzdyń bos ekenin Sartekeń kekesinmen bir ilip ketti de, Maıpalaý jemese qaljasy jaqpaı qalatyndar da bar ǵoı, — jep ráıis tóraǵasyna jymıa qarady. — Aýylda úsh birdeı ańshynyń qorjynyn kútip otyrǵandar da bar shyǵar, keptirip alsańdar, et kórmegen jurtqa taýdyń tekesi ne, oıdyń serkesi ne!..

Úsh aýyz sózben Sartekeń úsheýimizdi de tórkinimizge aparyp tastady da qoldy-aıaqty balasyn shaqyryp alyp, tarǵyl serkeniń basyn qaraǵaıdaı múıizinen ustatyp, mynaǵan daq túsirmeı kepeshtigimen shaýyp al dep tapsyrdy.

Sartekeńniń jas shamasy belgisiz: shoqsha saqaldy, ájimsiz qyzyl kúreń júzinde tozǵandyqtyń tanamdaı belgisi joq, jazyq mańdaı, bıik qabaq, bet súıegi bólek-bólek shúıli jelke-qasqa mańdaıynan qarasań da, tý syrtynan baqsań da jasqa jatqyza almaısyń, jasamystyń sanatyna qosa almaısyń; qaqpaq jaýyryn, qapsaǵaı denesi ustaǵanyn túıe bolsa da kótermeı qoımaıtyn qaısarlyqty, tastaǵanyna qaıtyp qaırylmaıtyn irilikti tanytqandaı; jarylyp ashýlanǵanyn, jarq etip qýanǵanyn kórgenim joq, ázilinde kúlkiden kekesini basym, qaıyrymǵa keń, tarylsa kóndeı tarylatyn kisi bolsa kerek. Kórnekte otyrsa da, kómeskide otyrsa da kóz tartpaı qoımaıtyn, qońyr daýyspen ún qatsa úlkendi de, kishini de qasynan qarys jibermeıtin bir sıqyry bar. Urǵashynyń sulýy, erkektiń kórkemi deýshi edi qazaq, shaldyń da saltanatqa laıyq sabazy bolady eken-aý degen oıǵa qaldym. (Atamyz dál osyndaı emes edi ǵoı dep artyndaǵy uryq-sharqy daý aıtar bolsa talasym joq, biraq, osydan otyz jeti jyl burynǵy Sartekem meniń kóz aldymnan ketken joq).

— Iapyraı, kún buzylaıyn depti, álgi bizdiń kempir joǵaldy-aý... Mynaý ultabardy Maıpalaýdyń ózi aýdaryp alar ma eken? — dep Sartekeń tegenege syımaı teńkıip jatqan ishek-qaryndy tazalaýdy jeıtin aýyzdyń ózine tapsyrǵandaı serkeniń terisimen jaba saldy.

Jel turdy. Jel qaraǵaıdyń shaıyry men jańbyrdyń ıisin qýalap keldi. Aqbulaq bekerge sus kórsetpegen eken, álginde ǵana qyrqadan jony qyltıǵan qara bult kúdireıip, taýdy jutyp, etekti typ-tıpyl qymtap keledi...

Taýdyń tumany — bult, taýdyń jańbyry da bult. Sabalap turǵan eshteńe joq bolsa da sý taban astynda súıegińnen ótedi. Jarqyly men tarsyly qatar soqqanda tákappar shyńdar qaq aırylyp, aspan jerge túskende, tirshilik ataýlyny qańǵytyp, jer jeti qatynan titirkengende janyń tanaýyńnyń ushyna, mıyń baqaıyńa túspese murynymdy kesip bereıin.

Tastaı qarańǵyda da malyn tanaýynan sanap alatyn shopan tas qarańǵyda júrip bala-shaǵanyń bashpaǵynan ıttiń ıtaıaǵyna deıin túgendep, osyndaǵy tiri jandy túgeldeı kıiz úıge qýyp tyqty. Erteńgisin qotanda qalǵan bes-alty aqsaqty izdep ketken báıbishesi áli joq.

— Adamnyń aqsaǵy men maldyń aqsaǵynan ońbaǵan haıýan joq! — dedi Sartekeń oshaqtyń shalasyn ottyń ortasyna syryp.

— Aqsaqtyń jazyǵy ne? — dep kúńk etti júkke súıene, keresin shamdy kózimen súzip otyrǵan Maıpalaý aǵamyz.

— Aqsaq adam bireýge kúni túspese jumsaǵanǵa júrmeıtin, júristige ermeıtin óne-boıy tolǵan qyrsyq, — dedi Sartekeń, — maldyń aqsaǵy erteńgisin óriske baspaı, tústen keıin mańyrap, tústen keıin ottap, jetken jerine túneı salatyn kezep maqulyq!..

Aıaǵynyń bútin ekenin kórsetkisi kelgendeı Maıpalaý hrom etigin sheship esik kózine laqtyryp jiberdi. Munysy endi eshqaıda shyqpaıtynyn sezdirgen edi.

— Kári jeńgem adasty dep jardan ushyp óler jaıym joq! — dedi de júkten eki-úsh kórpe-jastyqty qulatyp aldy.

— Sony aıtam-aý...

Iesi kelmeı ottaǵy qazannyń túspeıtinin bilip, onyń ústine Maıpalaýdan kúder úzgen ráıistiń tóraǵasy qıqıyp jatýǵa yńǵaılandy. Osy úıdiń qoıyn ózi jaıyp kelgendeı shirengen jamaǵatyna ishteı shamyrqanǵan Telman sýlyǵyn kıe bastaǵan, men de qozǵala berip edim:

— Saǵan ne joq? — dedi.

— Men de tiri janmyn ǵoı...

— Men bolsam bul óńirdi eptep bilemin!

— E, sen bilseń men de ólmeıtin shyǵarmyn...

— Áı, balalar, maldyń aqsaǵyn taba almaı júrgende aıaǵy bútin adamdy qaıdan izdemeksińder? — dep Sartymbet aqsaqal ekeýmizdi jibergisi kelmedi.

Bir nársege bet qoısa Telmandy toqtatý qıyn edi. Jigitter ony «velıkıı sporshık» deıtuǵyn, óziniki durys bolmasa da soǵan qısyndy dálel taýyp moıyndamaı ketetin. Aqyry kónbegen soń Sartekeń:

— Eger kempir senderden buryn kep qalsa, myna maýzapanmen belgi beremin, — dep qala berdi.

Kózińe túrtip alsa túk kórmeısiń. Soqyr adamdaı jazyq jerde de aıaqty kóterip tastap kelemiz. Ekeýimizde de ún joq. Úndegenmen qatar adamnyń dybysy estiletin túri joq. Tunshyǵyp kelemiz. Tunshyqtyrǵan jel. Jel de emes-aý, birde ońnan, birde soldan uıytqyǵan synaptaı sýyq bý tynysty bitep tastaǵan. Et pispeıtin bıiktiń aýasy da keýjirden ótpeıdi eken, aǵash keńirdegimizge arpanyń shańyt talqany keptelgendeı qaqalyp, jer shyr aınalǵan sıaqty. Internatta basymnan keshkem. Kimniń urtyna qansha talqan sıar eken dep bástesetin edik. Kim buryn tolǵap taýyssa, túski kójeni sol ishedi. Ólshem bir kese. Bir keseni sıǵyza almasań kúni buryn utylǵanyń. Bir kese talqandy aýyzǵa toltyryp alyp, saǵat boıy qylǵynyp kókpeńbek bop sileıip jatqanyń. Tek shashala kórme. Shashalsań tunshyǵyp ólgeniń...

Aldymyz or ma, sor ma, belgisiz. Áıteýir, birimizdi birimiz jetelep kelemiz. Aıqaılaǵan bolamyz. Aıqaıyń aýyzdan ozbaıdy. Bir kezde «Maýzapan» dúńk etti.

— Ótirik, — dedi Telman myltyq daýysyna senbeı. — Biz qaıtsyn dep Sartekeńniń jorta jasaǵan amaly.

Jylbysqy bý qıyrshyqqa aınaldy. Myń shirkeı jabylyp betińdi talap jatqandaı. Shóp beti de jylpyldaı bastady.

— Ókpe qalaı?

— Ornynda sıaqty...

Aýanyń syzy, jeldiń yzǵary maǵan jaqpaıtynyn jaqsy biledi. Adasqan aǵaıynnan dostyń amandyǵy qymbattaý boldy-aý deımin, Telman keri buryldy.

Aıtqanyndaı-aq joqtyǵymyz kelmepti.

— Mal joǵalsa joǵalar, tek bizdiń kempir tirisinde menen aıryla qoıar ma eken?! — dep Sartekeń búlk etpeı beıǵam otyr. — Osy dáp kázir kirip kelmese meniń atymdy teris qoıyndar!

Aıtqanyndaı-aq kirip kelgeni.

— Oıpyrmaı, qalyńyńa qyryq qoshqar, seksen serke tólegenimdi qaıteıin, eńbegim esh ketti-aý dep otyr edim. Qalaı, tórkiniń aman-esen be eken?!

— Týmaıtyn qoshqar, qashpaıtyn serkeńniń qunyn alty aqsaqpen qaıtaramyn ba dep edim, ol da bolmady. Aramqatqyrlar, aspanǵa ushyp ketken be, joq — dep báıbishesi jaýaptan utylǵysy kelmedi.

— Maǵan aqyl aıtqanda ǵoı, ystyq maı jutqyzǵandaı qylasyń. Óz aqylyń ózińe jetpegenine tań qalamyn, — dep Sartekeń malmandaı báıbishesiniń ıyǵynan keptelip qalǵan syrt kıimin sypyra bastady. — Qoı balasy kún qaıtqan soń ottamaıdy, jetken jerinde kúıis qaıtaryp jatady. Erteń óristen qaıtarda qosyp aıdap keletin edim ǵoı...

— Qasqyr jep kete me dep...

— Jese jeıt — daǵy, onyń aýzynan aıyryp alatyn sen be? — dep Sartekeń aq malyn báıbishesiniń qurbandyǵyna qıa saldy. — Jaman shalyńnyń ystyq qushaǵynda jyrǵap jatatyn bir túnińe tatymaıtyn alty týlaqty osynshama izdep!..

Oıda joqta ot basyna kúlki keldi. Bala-shaǵa da kóńildenip sala berdi. Tipti sereıip qalǵan Maıpalaý da tirilip, basyn kóterip aldy da qazandaǵy syrbaz, sóredegi serke az bolǵandaı:

— Jeńeshe-aý, aman-esen kelgenińe aqsarbas shaldyr! — dep «adasyp ketken kári jeńgesin» qaǵytqan bolyp jatyr.

Tektiniń ázili de tekke aıtylmaıdy, teksizdiń ádemi sózi de anaıy estiledi. Jigit boıyndaǵy jaqsy qasıet jaratqannan bir qonsa, jaqynyńnan jáne juǵatyn bolsa kerek. «Jaqsy sóz de jarym yrys» deıdi, japan túzde jalǵyz úı qoı baǵyp otyrǵan jamaǵaıyny ázilimen ıen taýǵa el qondyrǵandaı kóńilińniń bazaryn shalqytsa, Telman boıyndaǵy el maqtar minezdiń tórkini etene týystarynan sabaqtalmasyna kim kepil. Sartekeń men báıbishesi bir birin jarastyǵymen asyraǵan jandar. Sóıtip otyryp adasqanǵa qara, kóldeneń ótken kók attyǵa pana... Almatyǵa kele qalǵanda aldymen Telmandy tapsa, ekinshi meni izdeıtin Seıdin aǵa, sybaǵamyzdy bólip-jarmaı bir ydystan as beretin anasy, ıshshaı desip kórmegen aǵalary men inileri... Telmannyń tegin, tektiniń tórkinin men osy joly tanyǵandaı boldym...

Kún saıyn qoı kúzetine báıbishesi shyǵatyn edi, tún tastaı qarańǵy ári jańbyrly bolǵan soń Sartekeńniń ózi ketti. Uly taýdy kúńirentip ulan asyr jel sel jańbyrdy orap soǵyp tur. Jańbyr men jel saryny ma, tasyǵan ózen saryly ma, joq taý sarnap, orman azynap tur ma, áıteýir, aǵyl-tegil asaý tasqynnyń úni kórpeńdi tuıyqtap alsań da qulaǵyńnan ketpeıdi. Tystaǵy kúzetshini oılaǵanda tula boıyń titirkenip, jyly kórpeniń astynda jatyp ta qoryqqandaısyń. Bir jerde túneı qalsaq qashanda Telman ekeýmizdiń tósegimiz bir bolýshy edi. Ekeýmiz bir kórpeniń astynda kóp jattyq...

... Park túbindegi baıaǵy Qarakól kóshesinde Telqojanyń on sharshy metr top-toqal jetim bólmesi bar edi. Esigin ashsań týra kóshege typ ete qalasyń. Sol bólmede Telman, anasy, Farıda, Maıra, besiktegi Láıla, onyń ústine men kelip qystyrylǵan soń Telqoja jataq izdep qańǵyp ketti. Tamaqty baspaldaq ústinde ishemiz. Alaqandaı jozynyń astynda aıaǵymyz da syımaıdy. Shaı quıýǵa júgine berip, sheshemiz: «mynaý qaısyńnyń sıraǵyń, tarta turyńdarshy» — dep jalynatyn edi. Ashyq kúnderi Telman ekeýmiz baspaldaqta túneımiz. Rahat! Jaýyn-shashynda bólmege tyǵylamyz. Monsha! Ekeýara bir bóstek, jalǵyz jastyq, syńar kórpe. Áıteýir, edennen eshqaıda qulamaısyń.

Erte oıanatyn ádetim, kórpe astynan qulaǵymdy túrsem, Telman men Farıda biraz jerge barysyp qalypty: «Rano ýhodısh, pozdno prıhodısh. Ty vsegda na povodý ý Kalıhana! Ty je ne holosták. Ilı bez Kalıhana jıt nemojesh?!» — dep Farıda kómpildep jatyr. «Da, nemogý! Ponımaesh nemogý!» — dep Telman jatyr. — Davaı razvedemsá! Tolko s ýslovıem: Maıra ostanetsá so mnoı, Láılú zaberesh ty. Segodná je podam zaıavlenıe o razvode!». Sonymen ekeýi ajyrasatyn boldy.

Kóringen qustyń uıasyna kóz salǵan kókek sıaqty boıdaq kezim. Qyzmetten soń birinshi Almatyda turatyn Baıbosynǵa erip qashtym. Erteńgisin Telman:

— Áı, sen qaıda júrsiń? — dep kádimgideı ejireıip urysty.

— Mamam izdep jatyr ǵoı! — dep qorqytty.

— Mynaý Baıbosynǵa erip... Sonda baryp...

— Nemene, jatqan jerińnen sý shyqty ma?!

Baıbosynnyń áıeli Narynqoldyń qyzy edi, Telmannyń sál ishi jylyǵanymen munan soń kúnde keshke jumys aıaǵyn esik kózinde ańdyp turatyn boldy. Qutylýdyń jalǵyz amaly — úılený. Aqyry úılenip tyndym. «Oıpyraı, osy qatyn degen páleni kim oılap tapty eken?!» — dep alǵashqy kúni-aq Telmannyń ókingeni bar. Ot basynda bolyp turatyn boran-shashynǵa baılanysty ókinetin de jóni bar edi...

Segiz jyl boıy kóringen mátúshkeniń bosaǵasynda tentirep júrdik. «Kisi kıimi kirsheń», kelgen-ketken qonaǵyńnyń kebisine deıin andyp otyrady. Sony da tyńdamastan birde ol úıde, birde bul úıde semámyzben kóship júrdik. «Vremánkada» da turdyq, jertólede de turdyq, podvalda da turdyq. Esik pen terezeniń káseginen aqqan sý qystyń kúnderi súńgi bop qatyp qalǵanda baltalap ashqan kezderimiz de boldy. Osy Maıra sýret kitapshasyn qushaqtap ortamyzda jatyp alyp, tań atpaı túrtip oıatyp: mynaý aıý, mynaý qasqyr, mynaý túlki, mynaý qoıan dep mazamyzdy alatyn edi.

Ýnıversıtettiń bes jyly, oblystyq gazettegi jyl saıynǵy praktıka da dám-tuzymyzdy aıyrǵan joq. Tórtinshi kýrsty bitire salyp qyzmetke ornalastyq. «Lenınshil jasqa» ol menen eki-úsh aı buryn kelip edi. Eki ocherkimdi alyp ketip, edel-jedel qatar basty. Kalının kóshesindegi jataqhananyń bir bólmesinde segiz stýdent jatatyn edik, bir kúni Telman tań atpaı sıraǵymnan sýyryp alyp:

— Seni redaktor shaqyryp jatyr, — dedi.

Jetektep kelip kabınetke kirgizip jiberdi.

— Bala, qyzmet isteýge qalaısyń? — dedi Abaı Beısembaev aǵamyz.

— İster edim... biraq men áli oqyp júrmin ǵoı...

— Endeshe boldy, — dedi Ábekeń. — Taýmanǵa ózim aıtamyn. Buıryqty berip qoıǵanmyn, anaý Telman dosyńa barsań ornyńdy taýyp beredi.

Meni «Lenınshil jasqa» jetektep kelgen de Telman edi...

Bir-birimizdiń jazǵanymyzdy úndemeı oqydyq. Mynaýyń nashar, mynaýyń jaqsy deskenimiz joq. Men odan, ol menen jasqanǵan joq. Kim qalaı jazady, erikti nárse. Qalam erkindigi. Syrttaı bolmasa, kózimizshe bir-birimizdi maqtasqan, ne ǵaıbat aıtqan emespiz. Aıtsa — Telman aıtqanynan qaıtqan emes. Gazette redaktordyń orynbasary bolyp júrgen kezinde keıingi jas býynǵa Telmandaı janashyrlyq jasaǵan eshkim joq. Kýba men Kastronyń dúrildep turǵan kezi. Bizdiń elde «abstraksıonızm men formalızmge qarsy kúrestiń» órtenip turǵan shaǵy. Biz «Lenınshil jas» gazetin «Ostrov svobody» dep ataıtynbyz. Óıtkeni, jas býyn tek «Lenınshil jastan» pana izdedi. Partıalyq baspasóz olardy shetinen taıaqtap jatqanda «Lenınshil jas» qasaqana solardy qorǵap, tipti maqtap maqala jarıalap jatty. Synǵa iligip, tilge tıek bolǵan, abstraksıa men formalızmniń úlgisi atanǵan shaǵyn janrdaǵy týyndylardyń bári de osy gazette basylǵan. Sonyń bárine qol qoıatyn Telman Januzaqov bolatyn. Redaktor kelispegen kúnde onyń komandırovkaǵa ne demalysqa ketkenin ańdyp otyryp basyp jiberetin edi. Árıne, sol úshin Ortalyq Komıtetten taıaqty ózi jeıtin. Keıin redaktorlyqqa bekitpeı qoıǵanda basty sebep bolǵan da Telmannyń aqıqat dese, prınsıp dese tastaı qatyp qalatyn osy birbetkeıligi edi. Árıne, bul bólek áńgime, sonan soń da men ádebıet mańyna basqym kelmeı otyr. Kezinde: «aýrý adam pensıasyna nege ketpeıdi?!» — dep ornyna talasqandar da bolǵan. Telman júreginiń aýyratynyn syrt kózge sezdirmeı, saý adamsha tik turyp, tik júrip, tik sóılep, qyzmetin tik atqardy. Júregin ábden sharshatyp baryp...

... Novosıbırskdegi Akademgorodokta operasıa jasatatyn boldy. Saıynǵa jol qarajatymdy kótertip, Ákimniń qys kıimin sypyryp kıip, artynan men de baraıyn. Akademık Meshalkın Lenındik Syılyqtyń laýreaty bola tursa da mujyqtaý kisi eken, qulap sengenim joq. Operasıa aldynda Telmanǵa:

— Osyny qoısań qaıtedi? — dedim.

— Operasıa jasatqan sen de ólgen joqsyń ǵoı! — dedi.

— Meniki, ánsheıin ókpe ǵoı.

— Nemene, júrek kerek adamǵa ókpe kerek joq pa eken?!

Telmandy kóndirip kór...

Operasıa ótken soń úsh kúnnen keıin bardym.

— Júrek qalaı?

— Ornynda sıaqty...

Jeti kúnnen keıin bardym.

— Júrek qalaı?

— Ornynda sıaqty...

— Sosyn?..

— Sosyn ne bolýshy edi?

— Qulaǵyńa birdeme aıtaıyn ba?

— Aıt.

Men onyń qulaǵyna sybyrladym. Ol yrjıyp kúldi de:

— Ony qaıdan bilesiń? — dedi.

— Basymnan ótken.

On tórt kún ótken soń bardym.

— Júrek qalaı?

— Ornynda sıaqty.

— Anaý she?

— Áı, qyltyldaıdy áı! — dep yrjıyp kúldi. — Búgin dáriger kelinshek kelip qoltyǵymnan shprıspen qan sorǵyzyp edi, ústinde halattan basqa ylpasy joq, denesi arshyǵan jumyrtqadaı appaq, ári týlap tur eken!..

— Endi ólmeısiń! Erteń men qaıtamyn, — dedim.

Úsh, jeti, on tórt. Bul sandardy dárigerlik tájirıbede syrqattyń «krızısnye dnı» dep esepke alady... Adam ǵumyrynda mundaı sátter kóp qoı. Úsh pen jeti, on tort sıaqty kúnder aıaq basqan saıyn. Armanshyl tirlik sonyń bárin eskere bermeıdi. Telman 43 jasynda Ákim Tarazıdiń kabınetinde otyryp: «shirkin-aı, senderdiń qatarlarynda taǵy bir on jyl ómir súrsem ǵoı!» — dep armandap edi. Bul keshki alty bolatyn. Taǵdyr on saǵatqa da sozǵan joq... Biz ony eń quryǵanda taǵy da bir on jyl qatarymyzǵa erte almadyq...

... Aýzyn shymshyp buǵan bir etti kúreń jorǵaǵa artyp edi, tarǵyl serkeniń atan jilikteri búıirine batty ma, jatyp kep móńkisin. Mynaý toqyldaq kókke aıý óńgerseń de myńq etpeıdi, maǵan ber dep edim, Telmandy kóndirip kór. Onyń ústine Sartymbet aqsaqal da: «bir kelgen qonaqqa qap arqalatqandaı uıattan ozǵamyz joq!» dep inisiniń qoltyǵyna sý búrkip qoıdy. Maıpalaý aǵamyz jylqyly aýylda jumysym bar dep erteńgisin tartyp otyrǵan. Shaldyń toqaly jas eken, qozy qarynyn kótere almaı júrip aǵamyz jigitshilik qurýdan da qur alaqan emes sıaqty. Onsyz da ne bary, ne joǵy belgisiz, jarty aı jatyp artyna pálenshekeń aıtyp edi-aý deıtuǵyn bir jyly sóz, pálenshede bolyp edi-aý deıtuǵyn nebir sýyrtpaqty iz qaldyrmaı ketti.

Sartymbet aqsaqal báıbishesinen bastap búkil bala-shaǵasyn sapqa turǵyzyp qoıyp qoshtasty. Qazaq baıqustyń qashanda aıtatyny: kelip turyńdar ǵoı. Kelip turamyz dep edik...

Aqbulaq shalqaıyp otyr eken. Aqbulaq shańqaıyp otyr eken. Nóserdi etekke qıyp, qardy ózi jamylypty. Kelgenińe de, ketkenińe de qyńq etpeıtin baıaǵy sol tákappar qalpy. Álpınıserdi eregestiretin de osy tákapparlyǵy bolsa kerek...

... Almaty degen keremet qala ǵoı, biraq Telmannyń Narynqolynan qymbat emes sıaqty...

---