InfoHub Logo

Ol kezde Safýan aǵamyz sekretar, Amantaı aǵamyz prozanyń sarapshysy. Boqshamdy qoltyqtap Jazýshylar Odaǵyna keldim.

— Bul jerden sen túgili, senen úlken bir aǵań da balshyǵyn arqalap qur aýyz qaıtqan, — dedi Safekeń, — qazir Ǵabıden Mustafın keledi, kónse qolqalap kóreıin, baǵyń da, soryń da sol kisige baılanysty, jaraıdy dese jaradyń, jaramaıdy dese...

Safýan aǵamyz men sıaqty boıy sharǵylarǵa buıyra bermeıtin qymbattaý tanaýyn tóbeme tirep turyp aldy:

— ... endi, bolmaıdy dese bolmaǵany da!..

Tiri jazýshydan tanıtynym úsheý-aq: Safýan aǵammen «Mádenıet jáne turmysta» birge istedim. Ǵabdol aǵammen de sonda tanysyp, sońynan qolbaladaı salaqtap biraz erdim, Zeınolla aǵama 1952 jyly Almatyǵa túsken kúnniń erteńinde emtıhan tapsyrǵanym bar, sodan kúni búginge deıin emtıhan tapsyryp kele jatyrmyn. (Aıtpaqshy tórt jyl boıy dáris alsam da Muhtar Áýezovtiń betine tiktep qaraǵan emespin).

Safekeń meni kelesi bir kabınette jutynyp otyrǵan óńsheń bir yǵaı men syǵaıdyń ortasyna tyǵyp jiberdi. Týra esik kózinen gazette isteıtin bir aǵamdy tanyp, ákemdi kórgendeı umtylyp edim, onyń qasynan oryn tabylmady, baıqaımyn, eki búktetilip, basynyń salbyrap ketkenine qaraǵanda, onyń da maǵan pana bolar túri joq sıaqty. Tórge taman ozyńqyrap ketsem kerek, sonymdy jaqtyrmady ma, Amantaı aǵam ıegin kóterip:

— Myna dókeı kim? — dep bylǵary qolǵabyn shoshaıtty.

— Álgi Qabdolovtyń jer-kókke syıǵyzbaı maqtap júrgen «Qońyr kúzi ediniń» avtory dedi Safekeń.

— Y - y!.. — Amantaı aǵam bylǵary qolǵabyn betimnen zorǵa alyp ketti.

Ol kezde «Qońyr kúz edi» esh jerde jaryq kórmegen. Jyldar ótken soń aıtýǵa bolatyn shyǵar: bir aǵamyz povesimdi tort jyl qamap, myna bireýden qutqaryp bershi dep Ábdijámil Nurpeıisovke oqytqan eken, ol bir túnde qarap shyǵyp, Zeınolla Qabdolovqa tapsyrypty. (Áli bir pende qolyna ustamaǵan qoljazba qaqynda «Qazaq ádebıeti» gazetinde resenzıanyń jarıalanyp ketý tarıhy osy).

Unap qalǵandyqtan ba, ol kezdegi aǵalarym shetinen jigittiń kórkemi edi: bári de saıdyń tasyndaı — qortyǵy da, myrtyǵy da, tyrtyǵy da joq; qazir oılap otyrsam, jazýshy degen qaýymnyń syrt poshymyn, symbat-sıqyn búldirgen meniń tustastarym — surapyl soǵys jyldarynyń jetimekteri sıaqty. Keıin, stýdent qaýymnyń bárimizdi jıyp-terip «Bes tapal» dep qoıǵan aty da bar. (Menen eki santımetr alasa, jıyrma santımetr jýan bolsa da ózderin urǵashy juraǵattyń aldynda uzyn boıly, qypsha bel, bıdaı óndi, aqquba, jigittiń tóresimin dep esepteıtin keıbir qurdastarymnyń qulaǵyna altyn syrǵa).

... Bir teń qoljazba qoltyqtap ara kózildirikti zor adam kirip keldi. Maǵan solaı kórindi. Ǵabıden Mustafındi syrtynan tanydym. Kabınet tik turyp qol berdi. Men jete almaı qaldym. Aradaǵy jarty qadam men úshin ol kezde jer túbi edi, jarty qadam jerdegi Ǵabekeń ol kezde maǵan shyń basynda turǵan alys jol edi. Kóńilimniń bıiginde qonaqtap qalǵan aǵalarymdy ǵumyr baqı alasartqym kelmeıdi, olar alasarsa, ózim qaıdan baryp shyqpaqpyn?..

Tas biteý qara kózildirikten be, japatarmaǵaı júgirgen kóp qoldy alyp turyp ta Ǵabekeń biriniń júzine burylyp qaramaǵandaı, báriniń iltıfatyna bir-aq emeýrinmen jaýap qatqan sýyq jandaı kórindi. Men aýyzǵy bólmeden oryndyq súırep qaıtyp kelsem, Ǵabekeń áli túregep tur eken. Bosaǵada búrisip otyrǵan aǵamyzdyń qasyna egizdiń syńaryndaı bolyp jabysa bergenimde:

— Ornyńa otyr, andaǵyńdy beri ákel, — dep Ǵabeń oryndyǵymdy tartyp alǵandaı boldy.

Áldebireý joǵary jyljyr ma eken dep qıpaqtap turyp qaldym.

— Otyr, kabınettiń tóri men bosaǵasy joq, — dedi Ǵabekeń. Al ádebıettiń tórine sen túgili biz de jetkemiz joq. Qysylma.

Ádebıettiń aýdıtorıasyna kirý qıamet-qaıymnan qıyn bolar ma, al onyń talqysyna túsý tańdamaq shardyń múńkir-náńkirinen beter ekenin alǵash sezgenim sol edi. (Synnyń maǵan eshqandaı septigi tıgen joq deıtuǵyn keıbir áriptesterim myqtylyǵynan aıtatyn shyǵar, ótirik bósse ózderi bilsin).

— Mynaý baılyqtyń ıesi kim? — dedi Ǵabekeń, otyrar-otyrmastan bir teń qoljazbany Amantaı aǵamyzdyń aldyna soǵymnyń sybaǵasyndaı qos qoldap qoıyp jatyp

«Men edim» degendeı bosaǵada búrisip otyrǵan jýrnalıs aǵamyz ornynan ımene turdy. Ǵabekeń qara kózildiriktiń astynan terezemen ǵana tildesip otyrǵandaı edi:

— Shyraǵym, kezinde gazet-jýrnaldyń betinde áleýmettik mindetin atqaryp ketken feleton, syńaıýy kórkem ádebıetke súırep kelýdiń qajeti joq! — dedi sol burylmaǵan qalpy.

— Bárimiz de kózimizdi gazetpen ashqanbyz, biraq sonyń bárin jınaı bersek, jer-kókke sıa ma, sýdyń da suraýy bar, qaǵazdy da aıaý kerek.

«Alyp ketýińe bolady» degendeı Ǵabekeń bir shyntaǵymen basyp otyrǵan bir teń qoljazbadan qolyn kóterip aldy:

— Jasyńa da, jazǵanyńa da qarasam, ádebıetten kesh qalǵan jigit sıaqtysyń.

Jýrnalıs aǵamyz ımenip kelip, qoljazbasyn kóterip bir izben lám-mım demesten shyǵyp ketti. Maǵan onyń moıyny qyldyryqtaı, bóksesi qara qazandaı bop kórinip edi. Ústindegi qytaıy shymqaı qara kástómnen be, ádebıet úıinen qara jamylyp, máńgi-baqıǵa qoshtasyp bara jatqandaı boldy.

— Álgi birdemeni túsinip ketti me, túsinbeı ketti me dep Amantaı aǵamyz ań-tań qaldy.

— Túsinse — qaıta kelmes, túsinbese áli talaı sharshatar, — dep Ǵabekeń Safýan aǵamyzǵa buryldy. — Osy sender bizdi ýaqytyn óltire almaı bos qarap jatyr dep oılaısyńdar ma? Kóz bolsa kórýden qalyp barady, kempirimdi qazan-oshaqtan jyryp jaldap oqyttym. Kóńil tushshysa bir jón, ilip alary joq bes júz bettik shandy silkip shyqqansha ómirim óksip, qajyp kettim ǵoı! Obal degen qaıda?! Óner qonbaǵan ókpeshildiń shatpaǵy shaldardyń shańyraǵynda túnep shyǵýy mindet pe? Bireýiń oqı salyp, osy bosaǵadan-aq qaıtaratyn nárse edi ǵoı!..

Sógisti Safýan aǵamyz estigenmen, quıryǵyn ystyq taba qaryp bara jatqandaı Amantaı aǵamyz qıpaqtap otyra almady.

— Aptarıhanyń aldynan qaıtpasa, basqamyzǵa júgine bermeıtin betpaqtaý jigit edi, — dep jaıyn túsindirgendeı boldy.

— Aptarıha degen mynaý Odaq emes pe?! Túısigi bar adamǵa osydan artyq aýzy dýaly qandaı aptarıha kerek?! — dep shańyraqty aldyna sala, jaýabyn qysqa qaıyryp, orynan turdy.

— Ǵabeke, biraz ýaqytyńyzdy jep qoıdyq, oǵan kináli men edim, sonyń óteýi bolsyn, myna bir balanyń qoljazbasyn oqyp kórseńiz qaıtedi — dep Safýan aǵamyz qymbat tanaýymen meni tóbemnen túrtkendeı boldy. — Bes júz bet emes, bar bolǵany bes-aq baspa tabaq.

Júregim zyrq ete qaldy. Myqty dep júrgen bir aǵamyzdyń álginde ǵana meshke otyrǵan mysyqtaı bolyp, jerdiń ústimen kelip, astymen ketkenin kórip otyryp kóńil qaıdan daýasyn.

— Bolmaıdy. Ýaqytym joq! — degende qýanyp ketip edim — anaý kózi bútin Ǵabıtke berseńdershi, túnimen bıllárdtyń tasyn qýǵannan basqa túk bitirmeı bosqa júr! — degende zárem taǵy da zár túbine ketti.

Aǵalarym meni eki Ǵabeńniń qaqpasyna fýtboldyń dobyndaı kezek tepkilep, myljalap alǵysy kelgendeı kóringen. Jazbaı ketsem de Jazýshylar Odaǵyna nege keldim dep ókinip otyrǵanymda esikke baryp qalǵan Ǵabekeń qaıyrylyp maǵan qarady da:

— Erteń saǵat on birde úıge kel, óziń oqyp beresiń, — dedi de shyǵyp ketti.

Barýǵa júreksindim. Barmaýǵa taǵy qoryqtym. Ǵabekeńniń qysqy qonysy ol kezde Abaı men Mır kóshesiniń toǵysynda edi. Ǵabekeń qun jaq bólmedegi jazý stolyn nusqady. Arýaqty adamnyń oryndyǵyna jaqyndaýǵa aıaǵym baspaı qoıdy. Kim bilsin, yrym qyldy ma, Ǵabekeń terezege qasqaıǵan kúıi miz baqqan joq. Amal qansha, búrkittiń uıasyna qonǵan torǵaıdaı bolyp búrisip kelip otyrdym.

... Uıyqtap otyrǵan sıaqty edi. Qarsy otyryp qadalǵanda qara kózildiriktiń de adamnyń pysyn basatyny bar: súısinip otyr ma, súıkimsiz bolyp otyrmyn ba, ańǵarý qıyn; óziń boljyrasań tanaý shirkinniń de jalbyrap, qaıdaǵy joq jóteldiń qysatynyn, qaıdaǵy joq jerińniń qyshynatynyn qaıtersiń; daýsym dirildep, tilim bydyq adamdaı byljyrap ketsem kerek.

— Oqı ber, — dedi Ǵabekeń. — Kózim soqyr bolǵanmen qulaqtan qalǵanym joq, bir sózdi bólip oqysań da, bóstirip oqysań da qazaqsha eptep túsinem...

Áıteýir, jazǵanym qazaqsha eken-aý degen kóńilde medet bar, óıtpese halim múshkil edi. Ǵabekeń bosqa shashylmaıtyn, ne aıtsa da sózi alty batpan aýyr, tyńdaýshynyń qulaǵyna emes, kókeıine dyq ete qalatyn.

— Boldy! — dedi Ǵabekeń. — Búginshe osyny sińirip alsaq ta jeter.

Dálizde báteńkemniń baýyn aǵytpaı tepkilep kıip jatyr edim, as pisiretin bólmeden jeńgemiz shyqty.

— Bul bala dám tatpaı ketetin be edi? — dedi.

— E, ketse taǵy keledi de, — dedi aǵamyz, — qazan kóterip jatsań sonda kóremiz ǵoı.

Osy ketkenińmen tásbıdenıe deıtin shyǵar dep edim. «Ketse taǵy keledi de»-niń ar jaǵynda úmit bary kóńilge taǵy da medet boldy...

... Bes baspa tabaq salǵan boqshamdy súıretil Ǵabekeńniń úıine bes kún bardym. Bes kúnde tis jaryp bes sóz aıtqan joq edi, tek sońǵy kúni ǵana:

— Kórkem shyǵarmaǵa pýblısısıka kólik bola bermeıdi, — dedi qara kózildiriktiń astynan terezemen ǵana tildesip otyryp, — Jetkize almaı jatqan jerińdi pýblısısıkamen jamama, onyń tórkini qyzyl sóz, onan da jetpeı jatqanynyń ózi jaqsy. Áıtpese, tegis jermen jortyp kele jatyp, selkildek batpaqqa túsip ketkendeı aıaǵynyń asty bylq ete qalsa, oqýshyń sekirip senen keıin qashady.

Altynshy kúni Ǵabekeń meniń bes baspa tabaǵyma bola Jazýshylar Odaǵyna bes mınýtqa kirip shyqty.

— Bul balany maǵan nesine jiberdińder?! — dedi Ǵabekeń.

«Quryǵan jerim osy shyǵar» dedim ishimnen. «Qurttyń-aý, júgermek!» degendeı Amantaı men Safýan aǵamyz betime bajyraıa qarady.

— Sóz tórkinin biletin bala eken, kitap bolýǵa ábden jaraıdy, — dedi Ǵabekeń. — Ary-beri sandaltpaı mundaı daıar dúnıeni joldamasyn berip, baspaǵa jónelte salmaısyńdar ma!..

Bes baspa tabaq jetim kitapshama ádebıetimizdiń bir aqsaqalynyń bergen batasy osy edi. Bes baspa tabaq jetim kitapshamen-aq 1963 jyly qos Ǵabeń meni Jazýshylar Odaǵynyń músheligine qabyldaǵan.

— Múshe bolýǵa jaraıdy, — dedi Ǵabekeń.

— Avanspen! — dedi Ǵabeń.

... Aǵalarym arqalatyp jibergen avanspen tyrpyldap júrip jatyrmyn...

Men óz tustarymmen keıin tabystym. Atadan jalqy bolsam da aǵadan kemdik kórgem joq. Taǵdyrdyń maǵan qıǵan baqyty shyǵar, men aǵalar qoltyǵynda kóp júrdim. Biri Ketik deıtuǵyn, biri Kerjaq deıtuǵyn, biri Kolhaýyn deýshi edi, biri áltek-táltek áńgimemizdi qyzyq kóretin, biri úlken úmit kútetin, biraq, bir de biri ne qorlap, ne qorqytyp kórgen joq, ózinen kishini ózimen terezesin teń qoıyp syrlasatyn ádet boıynsha jalǵandyǵy joq janashyrlyq jasaıtyn. Bir birimizge barynsha, árkimniń qolynan kelgeninshe atmosfera jasaýǵa tyrysatynbyz. Solardyń ishinde atymdy tolyq ataıtyn qos Ǵabeń edi. Solardyń ishinde ár sózi alty batpan, ádil de qatal ustaz bolyp Ǵabekeń kóńilimde júr.

---