InfoHub Logo

Kúni boıy gazettiń kúıbeńimen, arasynda dos-jarannyń jyrtańymen júrip ýaqyttyń qalaı zyrlap ketkenin de bilmeı qalamyn. Saǵat keshki alty boldy-aý degende baıaǵy sol «jetimder áýletiniń» jınalatyn jataǵy — «Tastaq» esime túsedi... Áýeli jarym. Boqshasyna birer bólke nany, qol basyndaı kókaıaz kolbasasyn nyǵarlap alyp ol da búrseńdep kele jatqan shyǵar-aý... Onan soń judyryqtaı Samalym. Tań atpaı tóseginen sýyryp alyp, dedektetip sańyraý kempirdiń qorasyna tastap ketemin, keshkisin tanaýynyń qaspaǵynan kózi ǵana jyltyraǵan judyryqtaı qyzymdy sańyraý kempirdiń qorasynan taýyp alyp qaıtamyn.

Nıkolaı Birinshi deıin deseń saqal-murty joq, eki shoshqa, shynjyrly qabaǵan qara qanshyq kúzetken kúńgirt aýlany Nıkolaı Birinshi enshisine tastap ketkendeı eki qoly qos myqynynan bosamaıtyn bóshkedeı mátúshke sileýsinniń kózindeı jap-jasyl janary shaqshıyp, osydan eki júz jyl buryn qazaqtyń qara ormanyna qaǵyp qoıǵan jat jurttyń qaraqshysyndaı qaqshıyp turǵany. «Perót platı! Perót platı!» dep zekı me degende qabyrǵańnan qyryq myń ıne qadalǵandaı qasynan máıisip zorǵa ótesiń-aý...

Táýligine bir-aq ret, tek ymyrtta ǵana ot jaǵylatyn jalǵyz bólmede jaryńnyń jasaýraǵan kózine tiktep qaraı almaı, jórgegi keppeıtin, tanaýy tership otyratyn anasynyń omyraýyn da jany kirip óppeıtin sábıińdi jatqyzar jyly oryn tappaǵanda kúndizgi jastyǵyń da, mastyǵyń da adyra qalyp, kóńiliń qapa, ómiriń bir ǵasyrǵa qartaıyp ketkendeı bolasyń. Eger «jetimder áýleti» qyzmet pen otbasynyń ortasyndaǵy qysqa jolda syrahanaǵa jıirek at shaldyrsa, ózińdi de, ónerińdi de qorlaǵan bóten úı, bósteksiz eden, tartpaıtyn bosaǵa, sonan soń qyrt tirlikten qyrshańqy bolǵan jamaǵatyńnyń kóz aldynda aljymaı jatyp-aq taýsylǵan aptarıhań. Keshkisin saýyny kelgen sıyrdaı tulybyn saǵyna móńirep qaıtqan bir dosymdy kórgem joq, qaıta qulynynan jerigen qýlyqtaı mindet deıtuǵyn quryqtyń yzǵarymen ǵana úıirin tapqandaı bolýshy edi. Meniń zamandastarymdy mezgilinen buryn tozdyrǵan da osy bir qaıyrymsyz zaman, talantyńdy da, talaıyńdy da qaperine qystyrmaı taptap kete beretin, tektińdi tepkilep, sanalyńdy sanatqa da qospaǵan teksiz de bóten judyryqtyń bıligi...

... Shybyn úrikkendeı sybdyr joq. Erteńgisin kelip máshińkeni Raıa apaıǵa dektabaıt qylatyn materıaldy qarap otyrǵanymda saǵat altydan asyp ketse kerek, ol kisi de ıne ustar urǵashynyń kirpıazy, jazǵanyńnyń útiri ornynda turmasa ıterip tastaıtyn ádeti, amalsyz qasyna otyryp alyp tiliń qaıystaı bolǵansha qaqsaýǵa týra keledi.

Bıllıardtyń basynda úsh-aq adam qalǵan eken: Ǵabeń, Elshibekov pen Safýan aǵamyz.

— Jaqsy keldiń, — dedi Ǵabeń basyn borlap jatyp. — Bir muryn, bir kókalanyń ortasynda jalǵyz qalyp, biriniń qolyn, biriniń aýzyn toqtata almaı qor bolyp tur edim.

— Á, ketik balamysyń? Kel, kel! — dep bir shardy kózdep jatyp Ahań jıenin kórgendeı jelpinip qaldy. Jaqsy oıynshy janynda jankúıer tursa ekilenip ketetin ádeti. — Jetorqany buryshqa! — dep taıaǵyn qulashtap kótere bergen.

— Búginde ketik emes bútin dúnıe bar ma, — dep Ǵabeń ádetinshe áriptesine nazar da salmastan taıaǵyna til qatqandaı beıtarap kúńk etti. — Onyń bárin sanaı berseń saýsaǵyńa syıǵyza almaı sandyraqtap ketesiń de. Onan da sen anaý jetorqandy salyp alsańshy!..

— Jigitter ketik, ketik deı bergen soń... aýyz shirkinniń úırenip qalǵany da, — dep Ahań qıpaqtaǵan boldy.

— Jigitter aıtsa — qurdasy, — dep zamandasynyń jaýabyna jarymaı qalǵan Ǵabeń jaqtyrmaǵan syńaı tanytty. — Seni kókala qyrt deıtin menen basqa bireý bar ma?..

Jazǵanyn jonsań ketpeıtin, sóılese oqtaı tıetin Ǵabeńniń mergen tilinen qaımyǵyp qaldy ma, Ahań bıllıardty jaǵalap: on besti atsam on birdi berip qoıamyn-aý, on birdi ursam saqam tuzǵa shyǵyp ketedi-aý dep aınyp júrip, aqyry bes upaı tólep shyǵyp edi, Safýan aǵamyz: on besti alǵannan kóri besti bergen úlken myrzalyq qoı dep myrs etti.

— Sarbaıtsa boldy! — dep aqtaldy Ahań. Biraq, taıaǵynyń taıyp ketkeni beker edi.

Safýan aǵamyz kııdi solaqaı ustaıdy da stol ústinde onyń qulashy jetpeıtin tuspal joq, saqa qaı buryshqa baryp tyǵylsa da: endi oń qolym bar ǵoı deıtuǵyn. Shardy urǵanynyń ózi óner, keıde óner kórsetemin dep júrip utylyp qalatyn kezderi de bolady. Ǵabeńniń: «biriniń qolyn, biriniń aýzyn toqtata almadym» dep turǵany da osy.

Bul bıllıardty Ǵabeń at-túıedeı qalap júrip Mınıstrler Sovetiniń demalys úıinde turǵan jerinen óz aqshasyna satyp alǵan edi. Qaısysy ekenin kim bilsin, áıteýir, bir gýbernatordan qalǵan eskiniń kózi: edeni eki qabat mármár, borty tabıǵı kaýchýkten jasalǵan qyzyl aǵash, sharlary eki partıa, biri - bala-shaǵanyń ermegi, ekinshisin Ǵabeń shetelden ákelgen, úıden ózi alyp keledi de oıyn sońynan alyp qaıtady, qansha toqpaqtasań da mármár myńq etpeıdi. Bıllıard emes, oıynǵa ózi shaqyryp turatyn sıqyrly dúnıe, Jazýshylar Odaǵynda saǵat altydan keıin bastalatyn ózinshe bir ómir edi.

— Áı, jigitter, bormotýhaǵa bylǵanyp burysh-buryshta domalap jatqansha bıllıardtyń basynda uıyqtańdar, bul da ónerdiń symbattysy, — deıtuǵyn Ǵabeń. — Shardy sándep bir ursań sulýdyń saýyrynan sıpaǵandaı lázzat alasyń! — deýshi edi.

Sulýdyń saýyrynan sıpaıtyndaı qysqa qoldyń mursaty qaısy, biz úshin aǵalardyń ázilin tyńdaýdyń ózi-aq qońyltaq kóńilge rýhanı toqtyq edi. Bir buryshta shahmat maıdany, bir buryshta tanaýynan túkirip sháýgim turady, tańdaıǵa basqan bir bir shaqpaq qantty kúreń sháımen jibitseń bul da káıf. Jasyratyny joq, ara-tura qara kofege shaı qasyqpen konák tamyzyp qoısań, til qýyrǵan qyshqyltym ystyq bý qara terindi mańdaıdan aıdap shyǵatyn. Syzdyqtatyp qana iship, sypaıy shyǵyp ketýdi de Ǵabeń úıretken. Keıde óz úıinde syılap otyryp ta shymshyqtyń balapanyndaı ǵana súıkimdi rúmkalardy úsh dúrkin toltyrǵan soń Jaısańbektiń narazy keıpine qarap:

— Munan arǵysy pıáńkeshtik bop ketedi, — dep konáktyń aýzyn ashyq qaldyratyn edi.

Beıkúná ázil men túrtpeksiz áńgime kúndizgi ár buryshtan bıtshe órip shyǵatyn ósek-aıańdy umyttyryp, kabınetter men konferens-zalda aıtylyp jatatyn artyq maqtaý men tuqyrtyp dattaýdyń elirtpesine sý búrkip, eregesip qalǵan qyzba jigitter osy jerde qaıta súıkenisip, qımastardaı jyrtylyp zorǵa aıyrylysyp jatatyn.

Ǵabeń bıllıardty da jarastyqtyń uıasyndaı qylyp ustaǵan. 1973 jyly sýyq qol sony urlap ketti. Demalys parkiniń syńar qol markeri jylaǵandaı bop kelip:

— Ol bıllıardtyń joǵalýy múmkin emes, jalpaq Qazaqstandaǵy jalǵyz ekzemplárdy jasyryp ta ustaı almaıdy, men jer astynan bolsa da taýyp keleıin, tek tintip qaıtý úshin az-muz tıyn-teben berińder, — dep jalyndy.

«Odaqtyń balansysynda joq boq-shalaqty qýalap basymdy qatyrmańdar!» dep basý aıtylǵan soń únsiz qala berdik. Sonan qaıtyp aǵalar úshinshi etajdaǵy bala-shaǵaǵa ázilin kóterip shyqpaıtyn boldy. Sonan beri bıllıardtyń orny úńireıip bos tur. Sýyq qol jarastyǵymyzdy da, aǵalarymyzdyń janashyr jaıdary kóńilin de tonap ketken soń bizden de bereke qasha bastaǵan sıaqty. Kóneniń kózindeı pil súıeginen jasalǵan on alty shardy endi Ǵabeńniń mýzeıinen ǵana kórip júrmiz...

... Bıllıardtan shyqqanda túngi saǵat tórt edi. Alataýdyń edireıgen shyńdary shubar aspanǵa shanshylyp tur eken. Almatynyń jyrtaqaı shubar saǵymy shubar aspannyń etegin túrtip tur eken. Kóshedegi kókjalbyr tondy qarashtar da sileıip uıyqtap qalypty. Kúndiz qapyryq aıdaıtyn ýtárli jelemik taýdyń qońyr salqynyn jetelep, sarań ǵana múláıim shalqıdy.

— Al, endi kim qaıda barady? — dep Ǵabeń shar salǵan tory men keıin maǵan ustatyp múshtigin shyǵardy da shylym shegýge yńǵaılandy, sosyn álgi suraǵyna jaýapty da ózi berdi. — Safýan, seniń adymyń atan túıeniń jelisindeı, úıińniń tóbesi de kórinip tur, — dedi. — Al sen saqaldy basyńmen búgin baladan da utyldyń, — dep Ahańa arnaǵan sózin temekisin tutatyp alyp jalǵastyrdy. — Báıbisheń kúshenbeı-aq butyn kóterse jetetin jer eken, tek úıińdi tapqansha saqany qalaı, qaıda toqtatýdy oılap barǵaısyń.

Maǵan tıetin sybaǵa: sháıdi bosqa soraptap, bosqa ter tókkennen basqa túk bitirmeısiń deıtin shyǵar dep edim, jaı ǵana qaıda turatynymdy surady da Tastaqty aıtqanymda betime tiktep bir qarap:

— Iapyr-aı, osy sender... — dep sóziniń aıaǵyn shylym sorǵan bolyp úzip tastady. Kimge aıtqany belgisiz. Maǵan aıtty ma álde orgsekretar Safýan aǵamyzǵa aıtty ma?.. Allanyń esebinde bar shyǵarmyn, adamnyń esebinde joq, Almatynyń propıskasyna da jete almaı júrgenimdi Ǵabeń bilmeıdi eken.

— Onda sen tura tur, maǵan kázir mashına keledi, — dedi.

Aıtqanyndaı «GAZ-21» deıtuǵyn súlikteı qara «Volga» syp etip jetip keldi de ala jóneldi. Ǵabeń ol kezde Mır men Abaı kóshesiniń buryshynda turatyn edi. Mashına toqtasymen sharyn qoltyqtap ketip qaldy. Men túserimdi de, kúterimdi de bilmeı arbakeshke qarap edim, ol da dym syzbaı únsiz otyr. Ǵabeń lezde qasyqtaı qara chemodanyn ustap qaıtyp keldi de tysqa atyp shyqqan maǵan:

— Kel, meniń qasyma otyr, — dep artqy orynǵa jaıǵasty.

Álginde ǵana áziline erip, ezýim jaılaýda júrgen basym qasyna otyrýǵa jasqanyp, ımenip zorǵa kirdim. Qaıda baratynymyzdy da aıtqan joq, ádette quıryq basqan soń san yrǵalyp, san tóńkerilip, jaıly oryn tapqansha adamnyń kúıi ornyqpaı mazasyzdanatyny bar. Ǵabeń otyrǵan qalpy tasmúsin bolyp qatty da qaldy. Maǵan onyń kirpigi de qozǵalmaıtyn sıaqty kórinip edi. Men onan saıyn qysylyp, «munan da Tastaqqa jaıaý jetkenim jaqsy edi-aý» dep shyǵa qashqym kelip otyr. Keńdikke ózi shaqyryp, shylbyryńdy ózi bosatpasa Ǵabeńniń aldy aýyr kisi edi. Aıtaıyn degenińniń jarmysy kóńilinde qalatyn, biraq onyń esesine kóńilinde qalǵandy kóziniń qıyǵymen -aq ózi saýyp alatyn. Birde ıne jasyrynbaıtyn jaltyr, birde kórdeı astananyń asfáltin jyrtyp otyryp qara «Volga» aeroporttan bir-aq shyqty. Sóıtsem, Ǵabeń Japonıaǵa júrip bara jatyr eken. Mashınadan túserde arbakeshke:

— Myna jigitti úıine aparyp, kirgizip salyp qaıtasyń, — dedi, depýtattar bólmesine kirgen soń: — Qalaı jolashar jasaımyz ba? — dep aldyna aljapqysh baılap alǵan tusaq bókse jıren kelinshekti shaqyryp aldy.

Jańa týǵan qulynnyń tuıaǵyndaı eki kese kofe men elý gram konákke júginip ekeýden ekeý otyrmyz. Syrany saptaıaqpen tóńkerip úırengen basym kofesi bar bolǵyry meniń eki urtymnan asqan joq, Ǵabeń ony da kórmegen bolyp beıǵam otyr, tipti jol júretin kisi sıaqty emes. Álden ýaqytta sol jaıbaraqat qalpy:

— Men qaıtyp oralǵan soń umytpaı jolyǵarsyń, — dedi.

Mánisin aıtqan joq, mán de bergen joq, ánsheıin bolar-bolmas sharýany eskertken sıaqty qulaqqaǵys jasaı salǵan...

... Akýla sekildi jyrtqysh poshymdy qomaǵaı samolet aǵamyzdy jutyp aldy da ajdahadaı ysqyryp, astananyń shup-shubar aspanyna yzdıyp kóterildi. Men tań qaldym... Alty jasar bala aýylynan qozy kóshtik saparǵa shyqsa da aǵaıyn bolyp tizginin túzep, úzeńgisin týralap, aqsarbas shalatyn dástúr qaıda? Jer shetindegi Japonıa turmaq irgedegi Máskeýge nóker jınap, uly jińgir saltanatpen attanǵandardyń da shet jaǵasyn kózimiz shalyp qalǵan, jolaıaqqa shaqyrmasa da jortańdap júrip joralǵysyn jasaıtyn jandaıshaptardy da eptep kórdik. Ǵabeńniń munysy nesi? Aǵaıynnyń buǵyp qalǵany nesi?.. Bir jetimektiń «Alla jar bolsyn!» degen ishteı tileýi arystaı aǵa úshin tym arzan sıaqty kórindi. Baýyry jalp-jalp etip shup-shubar aspanda yzdıyp bara jatqan akýla samolette aǵamyz jetimsirep bara jatqandaı kórindi...

Tastaqqa jetkende tań da atyp edi, qulqyn sáride túzden qaıtqan pildeı mátúshkem teńsele basyp ogorodty qaq jaryp keledi eken, taksıdiń qasqa mańdaıyndaǵy kókshaǵyr fonaryndeı shaqshıǵan kózi súlikteı qara «Volgadan» túsip jatqan maǵan úrke qarady...

... Ǵabeń Japonıadan oralǵan kúnniń erteńinde Jazýshylar Odaǵynyń tóraǵalyǵyn tastap ketti de ornyna Ǵabıden aǵamyz kelip otyrdy. Úlken úıdegi úlken bir adamǵa jaqpaı qalypty degendi estigenbiz. Biraq biz úshin Odaqqa qos Ǵabeńniń qaısysy kelip otyrsa da kemistigi joq edi.

Arada jaz ótti. Qys ta keldi. Balam kóship keletin boldy dep mátúshke meni úıden qýyp shyqty da tirshiliktiń qyrt kúıbeńinen bas qatyp júrip aǵamyzdyń saparǵa shyǵar aldyndaǵy bir aýyz sózin men beıbaq umytyp ta ketken edim. Bir kúni Qýan aǵam redaksıaǵa kelip:

— Áı, Ketik bala, erteńnen qaldyrmaı ózińniń, kelinniń pashpyrtyn, Samaldyń kýáligin alyp kel, sen páter alatyn boldyń, — dedi.

Sengenim joq. Qýan aǵam erteńgisin taǵy keldi.

— Ákeldiń be?

— Ákelgem joq.

— Esiń durys pa?! Myna jaqta jurt qyzylsheke bolyp jatsa!.. Dereý kvartbúroǵa júgir! Óksheń jerge tımesin!..

Sengenim joq. Senbesem de Telmanǵa telefon soqtym. Osylaı da osylaı dep. Taban astynda mashınamen jetip keldi. Taban astynda kvartbúroǵa jetip bardyq. Kádimgi order: «Tımırázeva 55 A, kv 19» dep jazylǵan. 1963 jyl, qańtardyń 13 kúni edi. Menen beter qýanǵan Telman boldy. Ol menen bir jyl bir kún buryn páter alǵan edi. Adresi: Tımırázeva kóshesi, 55 úı. Eki úıdiń irgesi túıisip tur eken. Tel qozydaı ómiri bir-birimizden adaspaǵan jandar edik. «Iapyraı, qudaı beredi eken-aý!» dedi. Ákim kelip aldymen týalettiń esigin ashyp, ýnıtazdy toltyryp shyqty da: «Yrystyń basy osy bolady!» dedi. Asqar keldi de qashanda birnársege kóńili tolmaı júretin ádetimen: «Ný ı chto, eto ne dvýhkomnatnaıa, a polýtorka!» dedi. Úsh kún, úsh tún jyrǵadyq. Edenniń kebe qoımaǵan syry qatyndardyń biz ókshesinde ketti. Onyń esesine baspanaly bolyp qaldym. Balam balalar baqshasyna ornalasty. Kóp keshikpeı meniń kebimdi kıip, kóringen mátúshkeniń bosaǵasynda júrgen Asqardyń júz tekemeti men elý kórpesi kóship keldi de taǵy da jyrǵap qaldyq. Aıtotym osy kúnge deıin júzge jetpeıtin edi ǵoı dep daý aıtady. Asqar demekshi...

... Alǵashqy kezde Asqarǵa advokat bolyp júrdim. Qyrshańqy minezi, qyrqyp aıtatyn týralyǵy, jazý stıli de taptaýrynǵa úırenip qalǵan gazet-jýrnaldyń aqqaptal synshylaryna unaǵan joq. Qolyna Asqardyń maqalasy túse qalsa, Seıdahmet marqum: «oıbaı, mynanyń aýdarmashysyn tabyńdar» deıdi eken. Aýdarmashysy men edim. Jaıdaq jurtqa jatyqty bolsyn dep Asqardyń jal-quıryǵyn eptep kúzeıtinim bartuǵyn. Sóıtip júrgende onyń «Besini» jaryq kórdi. Shirkin-aı, aǵalardyń biriniń kózine túsip, aq sózin aıtsa eken dep tileýshi edim. Demalys kúni kıoskiden «Qazaq ádebıetin» alyp ashyp qalsam: «kitap aty Besin, avtory Asqar» dep aıqaılap tur eken. Áýeli alyp ushqan eki aıaǵym úıge jetkize almady. Úı artyndaǵy qos terektiń túbine otyra qalyp oqyp shyǵaıyn. «Nakones-to!» dep aıqaılap jiberippin.

— Áı, shaldyń bal asy, ne boldy, — dedi.

Birinshi etajda turatyn Jaısańbek terezesin ashyp qoıyp jelkemnen úńilip tur eken.

— Ǵabeń ǵoı!.. Ǵabeń aıtypty ǵoı! — dep oǵan da aıǵaı saldym...

Aǵamyzǵa rahmet aıtyp shyǵalyq dep Asqar ekeýmiz Mekkege jınalǵandaı ábiger boldyq. Jınalyp alyp, úıine basyp kirýge bata almaı bir aı júrdik. Aqyry telefonmen tildesýge bekingen edik, Asqar meni ıterip, men Asqardy ıterdim: mal ıesi sen, tildesseń óziń tildes. Ánsheıinde ulyqtyń aldynda da ulyqsatsyz kiretin Asqarym sóılespeı turyp-aq kelindeı maıysyp telefon trýbkasyn qolyna aldy, aldymen amandasty, sosyn taǵy da meni aldyna salyp ázil aıtty:

— Ǵabe, Qatonqaraǵaıdan bir Kerjaq kelip qonalqy oryp tappaı tur. It ertken qonaq jeksuryn deýshi edi, qasynda pirádar qojasy bar...

— Ne dedi?

— Qudaıy qonaq surap keletin be edi — dedi, kútemin dedi.

Tún ishinde turyp alyp ekeýmiz jyn qaqqandaı bezdik. Eki qaltamyzda eki «vorsıhe». Esikti ózi ashyp, Ǵabeń ózi qarsy aldy. Baıaǵy sol muntazdaı qalpy, qyzmette otyrǵandaı shyrt jańa.

— Raıa, jigitter kelip qaldy ǵoı.

Túnemelden shyqqan uıqyly-oıaý jeńgemizge qos bótelkeni ustata qoıyp edik, qolyn muz qaryǵandaı selk etip tastap jibere jazdaǵany. Ǵabeń kórse de burylyp qaramastan qonaq bólmesine bastady, biraq bizdiń ábestigimizdi keshirgen joq:

— Qalıhannyń jóni bólek, kerjaqtarmen qońsy ósken jigit qoı, bulardyń jantorsyǵyn janynan tastamaıtynyn bilemin, — dedi. — Qojanyń saýaby qara qazaqtyń qazanynda deýshi edi, sen naǵyp ádetińnen jańylyp júrsiń?

— Ǵabe qoja berse qoınyńa sal dep te aıtýshy edi ǵoı.

— Qoja qaraǵa birdeme beripti degendi estisem qulaǵym kereń bolsyn! Durysy — qojaıyn berse qoınyńa sal emes pe eken?..

— Oıpyr-oı Ǵabe, bir jolǵa jyǵyla salsańyz neńiz ketetin edi? Onsyz da qoja men tóre dese qalamyńyzdyń qattyraq qadalatynyn bilemiz. Súıikti keıipkerińizdiń biri Kúreń kóz qoja edi, eki kózin bir tıyndyq baqyrdyń sońynan jyrtyqqa aǵyzyp jiberip ony da jetistirgenińiz shamaly.

— Jyǵyldym, jyǵylǵan bolaıyn... bir jolǵa, — dep Ǵabeń máz bolyp kúldi de stoldyń qaq basyna baryp otyrdy. — Túrikpen tórin bermeıdi. Qalǵan orynnyń bári de senderdiki dedi.

Kez-kelgen qıyn sıtýasıadan qıalap shyǵyp ketetin Asqar ázilimen qysylyp turǵan janymyzdy jaılaýǵa salyp jibergendeı boldy. Aldyndy arshyp, artyńdy qymtap júretin qımas dostyń qymbattyǵy da osynda ǵoı. Bosaǵadan bastalǵan ázilden arqa-basymyz keńeıip, men de aǵamyzǵa súıkene bastadym.

— Ǵabe, sizdiń túrikpen ekenińizge daýym bar, — dep edim. Shalqaıyp otyrǵan aǵamyz oń shyntaǵymen kreslonyń jaqtaýyna jantaıa berip, «tyńdap otyrmyn» degendeı shanshylyp bir qarap qoıdy.

— Sizdiń ákeńiz Mahmut, onyń ákesi Kájimbaı, Kájimbaıdyń ákesi Músirep, Músirep Elamannan týǵan, Elaman Jolymbetten, Jolymbettiń ákesi, sizdiń altynshy atańyz Shynybaı adaılarmen qosylyp túrikpenderdi shaýyp, Nádirshe hannyń qyzyn alǵan. Biraq ol kisi bala kótermepti de keıingi áıelinen bir uldy baýyryna salyp bergen eken, sodan taraǵan urpaq keıinnen túrikpen atanyp ketken. Shynybaı Besbaı Tohannan, Tohan Sıbannan, Sıban Ashamaılyǵa baryp qosylady. Osynym durys pa.

— Ol ras, bireý-ekeý bar ekeni dep Sultanmahmut aıtpaqshy, ondaı-ondaılar bolǵan desedi, — dep Ǵabeń tańdanysy da joq, qarsylyǵy da joq, sabyrly júzin ózgertpesten taǵy bir áńgimeniń ushyǵyn shyǵardy. — Mahambetti de ashamaıly desip júr ǵoı. Sultannyń saraı aqyny Mahambetti qashyryp júrgen kereı ediń, jattyǵyńdy jasap handy shaıqap, eldi búldirdiń dep dattaǵan óleńin de oqyǵan edim.

Ol óleńdi Jaıyq Bekturovtyń arhıvinen meniń de oqyǵanym bar. Al derek boıynsha: Ashamaıly — Qursary — Balta — Baıram — Nádir — Kúlmáli — Shybyntaı — Ótemis — Mahambet. Atatektiń bul eki shemasy da Sháńgereı shejiresinen. Amantaı Sataevtyń arhıvtik kartotekasynan kóshirip alǵan edim. Sháńgereı jazbasyna júginsek, Baıram túrikpende tutqynda bolypty da Nádir Baıuly Berishte qobalalyqta júripti. Osyny Ǵabeńe aıtqanymda aǵamyz shyn kóńilimen Amantaıdyń tarıhı derekterge uqyptylyǵy men jınampazdyǵyna razy bola otyryp narazylyǵyn da jasyrǵan joq:

— Amantaıdyń jıǵan-tergeni bir ınstıtýtqa júk bolarlyq, biraq sony jınaqtap, júıege keltirip jazbaıtyny nesi? — dep múshtiginiń óńeshine sirińkeniń shıimen maqta tyǵyp biraz baptanyp otyrdy. — Qymbat qazynany halyq kózinen jasyrýǵa bolmaıdy ǵoı, kóp bolsa álde kimderdiń óti jarylar, jarylmasa biraz jabylar da qoıar, ata-babanyń arýaǵyna aqymaq qana talasyp, aqymaq qana qyzǵanady., sıynǵanymyz bir Alla ekeni shyndyq bolsa, sol shyndyq bizge de, keıingige de qymbat...

... Keıin Odaqtaǵy jalǵyz bıllıardtan aıyrylyp, Kompozıtorlar odaǵyna kiriptar bolyp júrgenimizde onda da, kezek tıse qol úıretip ǵana, tımese qoshqardyń kespegindeı kóldeneń súıretip bos qaıtyp júrgen keshterdiń birinde shemanyń ekeýin de Ǵabeńe aparyp bergen edim...

...Raıa jeńgemiz kúreń shaıyn betine maıy tershigen qula jıren quımaǵyna telip, bashma-bash degendeı armánnyń odbornyı eki bótelke konágin aldymyzǵa tors etkizip qoıyp ketti. Stoldyń ústi ysyǵan soń kóńil de jipsip qoıa berdi. Sol kezde Ǵabeń:

— Iá, Qalıhan, páter qandaı eken, qaı jerden aldyń, — dedi.

Tóbege urǵandaı otyryp qaldym. «Aınalaıyn aǵataı! Jaman inińiz rahmet aıtýǵa da jaramady ǵoı. Keshirińiz!..» Bul da keshigip aıtylǵan, aıtylǵan emes-aý, aıta almaı ishte qor bolyp qalǵan qorqaq sóz edi. «Oı, Ǵabe keremet! Eki bólmeli úı aldym!» — dedim. Páter degem joq. Úı dedim. Asqar taǵy da «polýtorka» dep túzetti.

— Y - y, anaý sary orys ekeýmizdi aldap qatyrǵan eken-aý, — dedi Ǵabeń. — Atasy Igiliktiń mıllıonynan mysqaldaı enshi buıyrmaǵan soń ókimettiń qýyqtaı páterinen de bir bólme kesip alyp mal jınaıyn degen eken ǵoı!..

Keıinnen bildim: páter bólisi bastalǵanda Ǵabeń sekretarıatqa kelipti de Ǵabıden aǵamyzǵa: «Men kórsovetten segiz páter alyp edim, sen nasharlyǵyńnan sonyń tórteýinen aırylyp qaldyń. Úsh bólmelikterdiń bireýin Qalıhanǵa beresiń, qalǵanyn órtep jiberseń de óziń bil!» dep shyǵyp ketipti. Ǵabeń ketken soń sekretarıat músheleri: úısiz júrgen Qalıhanǵa eki bólme bersek te jalp ete qalady dep sheshipti. Páter aldym dep dalaqtap, aǵanyń aeroport basyndaǵy emeksitken bir aýyz sózin umytyp ketkenim qashan.

— Al, Qalıhan, páteriń qutty bolsyn, — dep arada jeti jyl ótip ketse de umytpaǵan Ǵabeń meniń qonysyma qut tilep tos kóterdi.

Eki sózdiń biri aldaý, júz ýádeniń toqsan toǵyzy ótirik bop turǵan mynaý jelbýaz zamanda aǵalardyń sertten de, sharttan da qymbat bir aýyz lebizine qulaqtyń zar bolyp, ıek qaqty emeýrinderiniń ózin de saǵynǵanymyz qashan! Aǵalar bizge tym qymbattap ketken eken-aý!..

«Besin» týraly bir aýyz sóz aıtylǵan joq. Bul aǵanyń gazettegi avtorǵa degen iltıfatyn buldamaǵany. Asqar eminip taǵy da jabysqan joq. Bul onyń kózbe-kóz maqtamaıtyn, artynan dattamaıtyn aǵa minezin jattaǵany edi. «Jýrnalyńa rahmet!» dep qaıta alǵysty Ǵabeń aıtty. Jýrnal dep otyrǵany Novyı mır. Jylt etken jańa bir dúnıe bolsa osynda basylatyn kez. Jylt etken jańa dúnıeni tintip júrip oqıtyn Asqar aǵalaryn «synabjaıt» qylyp turatyn. Avtory esimde joq, Afrıkanyń bir jazýshysynyń «Leopart» degen povesi basylǵan. Ǵabeń aldymen Asqardy biraz saıratyp aldy da tujyrymyn ózi jasaǵandaı boldy.

— Keshe ǵana erkindik ala bastaǵan qara kontınenttiń ıntellıgensıasy ónerde de bizdi basyp ozǵanyn baıqaısyńdar ma, osynyń sebebi nede? — dep aldymen ekeýmizdi de tuıyqqa aparyp qamap qoıdy. Ǵasyrdyń sıpaty, álemdik mádenıettiń deńgeıi solaı ǵoı deppiz de «sonda biz qalpaqtyń astynda jatyrmyz ba» degendi oılamappyz. İshine kire bilseń Ǵabeńniń beti qatty emes, biraq aldyna kelgende aıtar sóz, qaıtar jaýabyń durys pa, burys pa dep adamdy dúdamalǵa qaldyratyn sıqyry, ol qanshama beıǵam otyrsa da seni aýa jibermeı týra jaýapqa jeteleıtin jınaq shyqty, ol áriptesin osy minezimen-aq shulǵytyp alatyn.

— Álemdik mádenıetti aspannan Alla kıgizgen joq qoı, qaı ǵasyryń bolmasyn, aldymen mektep kerek, jigitter, — dep Ǵabeń manadan bergi ázilin jıyp tastady. — Afrıka ozyp bara jatsa, aǵylshyndaı, fransýzdaı mektebi bar, al olar arǵysyn aıtsaq Shekspırden, bergisin aıtsaq Floberden ósken ádebıet. Biz keshe Maıakovskıı bolamyz dep qazaqtyń qara óleńin qyryq týrap, búgin bárimiz de Babaevskıı bolamyz dep ónerden qara jaıaý qala jazdaǵan joqpyz ba. Ult ádebıeti úshin olardan san ǵasyr ozyp ketken Abaıdy boıǵa sińirmeı jatyp, ulyny tárk qyp, bireýdiń qulyna júgindik. Sender Hemıngýeı deısinder, sóz joq, shyrqaýdaǵy jazýshy, biraq jazýshy tabıǵaty bir bolǵanymen onyń daýasy da, ýaıymy da bólek qoı... Olar bardy aman alyp qalamyz dep júrgen, biz joǵymyzdy jasap, joǵaltqanymyzdy taýyp alsaq dep júrgen jandarmyz...

— Raıa, jigitter júrgeli jatyr ǵoı, — dedi Ǵabeń bizdi esik kózine deıin shyǵaryp salyp. — Jastar ǵoı, bulardyń jol-jónekeı at shaldyratyn jerleri de bar shyǵar-aý.

As bólmeden syp etip jetip kelgen jeńgemiz baıaǵy eki bótelke «vorsıheni» óńeshinen qylǵyndyryp qaltamyzǵa saldy da berdi. Etegine jabysqan aq jipteı súıkimsiz eki bótelke aqyry sońymyzdan qalmaı bizben ere shyqty...

... Bozala tań edi. Asqar aıaǵyn tyq-tyq qadap basyp arqan boıy alda keledi. Qolynda salaqtaǵan bótelke. Men artta kelemin. Meniń de qolymda salaqtaǵan bótelke. Asqardy qaıdan bileıin, men áli de Ǵabeńniń qasynda otyrǵandaı ózimdi-ózim qorashsynyp, ánsheıinde bóskenmen óskenimizdiń shamaly ekenin moıyndap kelem. Qos Ǵabeńniń meni múshelikke alǵanyn da esime aldym. «Kitaby bireý-aq eken, onyń ózi de bıttiń qabyǵyndaı, tura tursa qaıtedi» dep talasqandarǵa Ǵabıden aǵamyz: endeshe sol bıttiń qabyǵyndaı kitapqa joldama bergen resenzentti de Odaqtyń músheliginen shyǵaryp tastańdar dep otyryp alypty.

Resenzent Ǵabıden aǵamyzdyń ózi edi. Támam jurttyń kózinshe meni shaqyryp alyp Ǵabekeń:

— Sen Jazýshylar Odaǵynyń músheligine qabyldandyń! — dedi.

— Avansom! — dedi Ǵabeń.

Aǵadan alǵan sol nesıe kúni búginge deıin azyq bolyp, qolyma qalam ustaı qalsam, sony ótermin-aý degen úmitpen azap arqalap kelemin. Aǵadan avans alǵandar az ba eken. İlgerini qoıyp, bizdiń býynnan onyń aldyn kórmegender kemde-kem shyǵar.

... «Tarazı» degen taqqa jete almaı Áshimov bolyp etekte júrgen kezinde Ákim «Etikshi» degen feleton jazypty. Sol kezde «Ara» jýrnalynyń bas redaktory Ǵabeń avtoryn Shýdan shaqyryp alyp:

— Feletonyń basylmaıdy, biraq ózińdi qyzmetke alamyz, myna jigitke oryn taýyp ber, — dep jaýapty hatshy Áben Satybaldıevke tapsyrǵan eken. Demi shyqpaǵan jantorsyqtaı torsıǵan jas jigit ıtkirmege domalap jete bergende Ǵabeń taǵy da toqtatyp alyp: — baspanaǵa uıattymyz, syrtyńnan qaraǵanda súbeń súıemge jýyq sıaqty, tasqa túneseń de tońbassyń, — depti de, — jalaqymen jan baǵam deme, tapqanyń tamaǵyńa da jetpeıdi, toq jigit ekensiń, shydarsyń, ádebıettiń azaby áli alda! — dep taǵy eskertse kerek.

«Etikshi» degen feletondy eshkim oqyǵan emes. Nege basylmaıdy dep Ǵabeń de sebebin aıtpapty. Nege basylmaıdy dep Ákim de suramapty. Senzýraǵa jaqpaıtyn bir kiltıpany bolǵany da. Áıtpese aıdalada óz nanyn ózi kúısep toq júrgen álde kimdi shaqyryp alyp qyzmet usynǵandaı ne kórinipti. Qalaı bolǵanda da Ákim Áshimovti ádebıet deıtuǵyn shańyraqtyń bosaǵasynan kirgizip jibergen batagóıi Ǵabeń edi. Ákim keıin Tarazı bolyp atqa qonǵanda da Ǵabeń onyń sahnaǵa shyqqan ár týyndysyn qalt jibergen joq. Ásirese daýly, álde kimderdiń shyrqyn buzǵan shataq dúnıelerin jurttan buryn kórip, pikirin pysyqtardyń aýzyn bógeý úshin burynyraq aıtatyn. Balanyń kindigin kim kesse, minezi soǵan uqsaıdy deýshi edi, ıgi-jaqsylar men zıaly qaýymǵa zaýaldaı tıgen zamanmen jaǵalasýmen ǵumyr keshken Ǵabeńniń «qyrsyqtyǵy» Ákimniń ózine juqpasa da tvorchestvosyna áserin tıgizgeni haq. Sóıtken Ǵabeńdi...

... kózi tirisinde kóleńkesine talasyp, aýzynan túsken túkirigin de jerge jetkizbeı jutyp qoıyp júrgen keıbireýlerdiń aǵamyzdyń beti jasyrynbaı jatyp jamandaǵanyn kózimizben kórgende janymyz túrshikken. Bul az deseń, keıbir pátýasyz ony nadan deýden de qashpaıtyn kórinedi. Jamandyqqa qımaǵandyqtan solardyń atyn da ataǵym kelmeı otyr. Qaıtemiz, árkimniń aýzy óziniki, qyzǵanysh deıtin qyzyl ıt ólgenshe úrgenin qoımaıdy da...

... Bozala tań edi. Astananyń erinshek torǵaılary endi ǵana oıana bastapty. Ortalyq alańdaǵy uly kósem ókimet úıine alaqanyn jaıyp áli tur eken.

— Áı Ysqaqtyń alakózi, at shaldyrmaımyz ba?..

Shaldyrdyq. Úkimet úıiniń qyzyl tasyna otyryp alyp. Taıaq erbeńdetken eki mlısániń ysqyryǵyna qarap otyryp. Alladan atamyzdyń amandyǵyn tilep otyryp... «Vorsıheniń» aýzynan dom tatqan edik...

---