InfoHub Logo

(novela)

Bul áńgimeniń basty keıipkerin Osıno Handzabýro dep ataıdy. Ókinishke oraı, anaý deıtin esh artyqshylyǵy joq jaı pendeniń biri. Ol Mısýbısı kompanıasynyń Pekın bólimshesiniń qatardaǵy qyzmetkeri, jasy otyzdar shamasynda. Saýda ýchılıshesin bitirgenine bir aı bolǵanda Handzabýro Pekınge jumysqa jiberildi. Qyzmettesteri men bastyqtary ony bálendeı maqtaı qoımaıdy. Biraq jamandaǵan da emes. Handzabýronyń syrtqy keıpiniń de kóz tartyp turǵany shamaly. Endi aıtylmaı qalǵany onyń otbasy jaǵdaıy.

Eki jyl buryn Handzabýro Sýneko esimdi bir bıkeshke úılengen. Bul — daǵy esh sezimsiz, qushtarlyqsyz qurylǵan neke edi. Handzabýronyń jasy jetken soń jamaǵaıyndarynyń araǵa quda salyp júrip sheshken sharýasy-tuǵyn. Sýnekony sulý deýge kelmes. Biraq súıkimsiz deýdiń de reti joq. Tompıǵan montany júzinen árdaıym kúlki ketpeıtin. Tek Mýkdennen Pekınge poıyzben sapar shekkende ǵana túngi mezgilderi qandala tistep, mazasy ketip, kúlimsireýge kúıi kelmeı qalǵany bar. Biraq sol sapardan soń-aq qandaladan qorǵanýdyń qamyn jasaǵan-dy, qazir olar turatyn N kóshesindegi qazynanyń úıinde "Komorı" fırmasy ázirlegen túrli jybyrlaqtardy qyratyn "Pıretrýma" atty ýlaǵysh zattyń eki shıshasy tizilip tur.

Men áýelde Handzabýronyń otbasylyq ómiriniń de birqalypty kúıki, kóńilsiz ekenin aıtqan edim. Sýnekosymen birge ýaqtyly tamaǵyn iship, gramofon tyńdap, kıno kórip, qysqasy, ne kerek, Pekındegi kez kelgen qyzmetshiniń qalypty tirligin jasaıtyn. Alaıda osyndaı esh zalalsyz surqaı tirlikterine qaramastan, taǵdyr olarǵa da qyryn qabaq kórsetti. Birde, tal tústen keıin, mımyrt jyljyǵan súreńsiz tirliktiń tas-talqany shyqty. Mısýbısı fırmasynyń qyzmetkeri Osıno Handzabýro áldebir soqqydan kenetten qaıtys boldy.

Ol kúni de Handzabýro ádettegisindeı, Dýndýanpaı — loýdaǵy qyzmet úıinde, óziniń jumys ústeliniń basynda qaǵazǵa kómilip, bas kótermeı jumys istep otyrǵan bolatyn. Qarsy qarap otyrǵan qyzmettesteri de onyń júzinen, is-qımylynan qalyptan tys eshteńe baıqamaǵan. Alaıda kezekti bir qaǵazdy rettep bitip, temekisin tistep, shyrpy jaqpaqqa oqtalǵan mezette kenet júzimen jer súze qulap, jantásilim qylǵan. Onyń oılamaǵan jerden oqys ketkeni jurtty aıran-asyr etken. Biraq, abyroı bolǵanda, qalaı ólmesin meıli, ólgen adamdy kústánalamaıtyn, sóz etpeıtin ádet bar emes pe. Tek tirilerdiń tirligi ǵana talqyǵa salynady ǵoı. Sondyqtan da Handzabýronyń ólimi jaıly pálendeı ósek órshı qoıǵan joq. Onyń bastyqtary da, qyzmettesteri de jesir qalǵan beıshara Sýnekoǵa kóńil aıtysyp, jyly sózben jubatysty.

Týnjen aýrýhanasynyń dırektory, profesor Iamaı Handzabýronyń ajaly soqqydan bolǵan dep tujyrymdady. Biraq, soryna qaraı, Handzabýronyń óz basy, bul soqqydan kelgen ajal dep oılamady. Tipti ol óldim dep te oılamaǵan edi. Tek qaraptan-qarap buryn-sońdy bolyp kórmegen áldebir keńseden kelip bir-aq shyqqanyna tańdanýly-tuǵyn.

Keńse terezelerine tutylǵan perdeler jelmen jelbireıdi, syrtta kún jarqyrap shyǵyp turǵan sıaqty. Shynyn aıtqanda, tereze syrtynan eshteńe kórinbeıtin edi... Bólmeniń qaq ortasyndaǵy úlken ústeldiń basynda bir-birine qarsy qarap, áldebir esep-qısap kitaptaryn paraqtap aq jelbegeı kıgen qos qytaı otyr. Bireýiniń jasy jıyrmadan aspasa, ekinshisi uzyn sarǵysh murtty kekse kisi-tin.

Handzabýro qaıda tap bolǵanyn ajyrata almaı, jan-jaǵyna jaltaqtap jatqanda jıyrma jastaǵy jas qytaı esep-qısap kitabyna áldeneni jazyp otyrǵan kúıi, qaǵazdan kózin almastan buǵan til qatty.

— Are you mister Henry Ballet, arnt! you? Handzabýro bul suraqqa tań-tamasha qaldy. Alaıda barynsha sabyr saqtaýǵa tyrysyp, taza pekındik mánermen:

— Men japondyq Mısýbısı kompanıasynyń qyzmetkeri Osıno Handzabýromyn, — dep jaýap berdi.

— Qalaı! Siz japonsyz ba? — dep qytaı úreılene sóılep qaǵazdan basyn julyp aldy. Esep-qısap kitabyna áldene jaza bastaǵan kekse qytaı da jazǵanyn qoıa qoıyp, Handzabýroǵa ańyra qarady.

— Endi qaıttik? Shatastyryp alyppyz ǵoı!

— Qap, áttegen-aı! Qaraptan-qarap qyrsyqqa kılikkenimizdi qarashy! Bundaı jaǵdaı sonaý revolúsıadan beri bolǵan emes.

Kekse qytaı qolyndaǵy qalamy qaltyldap, ashýlanyp qalǵanǵa uqsady.

— Qaıtemiz endi, dereý alǵan jerińe qaıta jetkizip tastaısyń.

— Tyńdańyzshy... Osıno myrza! Sál aıaldaı turyńyz.

Jas qytaı basqa bir qomaqty esep-qısap kitabyn

ashyp, ishteı kúbirlep oqı bastady da, ile kitapty tars jaýyp, kekse qytaıǵa úreılene údireıip qarap:

— Ornyna qaıtarý múmkin emes... Osıno Handzabýro myrza osydan úsh kún buryn qaıtys bolǵan, — dedi.

— Úsh kún buryn?

— Iá... Onyń ústine aıaǵy da irip-shirýge aınalǵan. Eki aıaǵy da sanynan tómen qaraı buzylyp bitken.

Handzabýro taǵy da tańdandy. Mynalardyń sózine baqsa, birinshiden, bul ólgen eken, ekinshiden, ólgenine úsh kún bolǵan kórinedi. Úshinshiden, aıaǵy irip-shirı bastaǵan. Neǵylǵan sandyraq, olaı bolýy tipti de múmkin emes! Ózi de aman, aıaǵy da ornynda... Osylaı oılap aıaǵyna kóz salýy muń eken, eriksiz baj ete qaldy. Óıtpeı she: qyry pyshaqtyń júzindeı aq shalbar, appaq báteńke kıgen aıaqtary terezeden soqqan samal lebimen bulǵań-bulǵań etedi. Kózimen kórse de bul sumdyqqa sene almaı, qolymen sıpalap baıqady, sóıtse, shynymen-aq bókseden tómen qaraı qolyna eshteńe ilikpedi, qur aýa qarmaǵandaı boldy. Handzabýronyń ál-dármeni quryp, jerge otyra ketti. Sol sátte aıaǵy, dálirek aıtqanda, shalbarynyń balaǵy, jeli shyqqan úrme shar qusap qalbań etip edenge tıdi.

— Oqasy joq, oqasy joq, bir mánisin tabarmyz! — dep jubatqan boldy kekse qytaı, sosyn jas qyzmetshige qarap qıtyǵa til qatty:

— Osyǵan sen kinálisiń! Estımisiń! Sen kinálisiń! Dereý túsinikteme jazýyń kerek. Al álgi Genrı Balet qazir qaıda?

— Osy jańa ǵana anyqtadym. Ol shuǵyl túrde Hankoýǵa attanyp ketipti.

— Olaı bolsa, Hankoýǵa jedelhat jiber, Genrı Balettiń aıaǵyn aldyr.

— Joq, odan endi paıda joq. Hankoýdan aıaq kelip jetkenshe Osıno myrzanyń búkil denesi buzylyp bitedi.

— Qyrsyq shaldy degen osy! Endi qaıttik?

Kekse qytaı kúızele kúrsindi. Tipti murtynyń da saly sýǵa ketip, salbyraı túskendeı.

— Bárine sen kinálisiń! Dereý túsinikteme jazýǵa tıissiń. Jolaýshylardan da eshkim qalmaǵan shyǵar – aý.

— Barlyǵy bir saǵat buryn attanyp ketken. Tek bir at bar, biraq...

— Ol neǵylǵan at?

— Deshen-myn qaqpasynyń ar jaǵyndaǵy at bazarynan alynǵan. — Onda sol attyń aıaǵyn iske jaratamyz da! Múldem aıaqsyz bolǵannan táýir ǵoı. Káne, álgi aıaqtaryńdy osynda alyp kelshi.

Jıyrma jasar qytaı ústel basynan turyp, qalqyp basyp kózden ǵaıyp boldy. Handzabýro úshinshi márte tańǵaldy. Álgi ázirdegi áńgimege qaraǵanda buǵan attyń aıaǵyn qondyrmaqshy. At tuıaqty adam bolmaq pa sonda — netken sumdyq! Sol edende otyrǵan kúıi kekse qytaıǵa jalbaryna til qatty:

— Qudaı tileýińizdi bersin, meni attyń aıaǵynan qutqara kórińiz. At ataýlyny janym jek kóredi. Jalynyp-jalbarynyp suraımyn, maǵan adamnyń aıaǵyn qondyryńyzshy! Meıli, ol Genrı — sannyń, ıá basqa bireýdiń aıaǵy bolsyn — maǵan báribir. Tipti júndes aıaq qondyrsańyz da kóndim, tek, áıteýir, adamdiki bolsa bolǵany!

Kekse qytaı Handzabýroǵa aıanyshpen qarap, basyn shaıqady.

— Bar bolsa qoıar edik qoı, biraq adamnyń aıaǵy emge tabylmaı turǵan joq pa... Qaıtesiz endi taǵdyr basqa salǵandyqtan kónesiz-daǵy. Alaıda asa ýaıymdaı bermeńiz, attyń aıaǵyna da kóndigip ketesiz. Tek mezgil-mezgil taǵańyzdy jańartyp tursańyz bolǵany, taýda da, tasta da emin-erkin júre beresiz...

Osy tusta áldeqaıdan jas qytaı qalqyp shyǵa keldi, qolynda attyń qos aıaǵy. Qonaq úılerde qol bala dál osylaı etik ákelip berýshi edi. Handzabýro qashpaqqa áreket jasady. Biraq, aıaqsyz jerden kóterile qoıý ońaı emes-ti. Sol eki arada jas qytaı qasyna kelip, bunyń aq báteńkesi men úıyǵyn sheship aldy.

— Joq, joq! Tek attyń aıaǵyn qondyra kórmeńizder! Meniń kelisimimsiz aıaǵymdy jóndeýge qaqylaryńyz joq!

Handzabýro kelispeıtinin aıtyp baıbalam salyp jatqanda jas qytaı attyń syńar aıaǵyn bunyń oń jaq balaǵyna súńgitip jiberdi. Attyń aıaǵy oń bóksesine birden jabysa qalǵan. Sol-aq eken, jas qytaı sol jaq balaǵyna ekinshi aıaqty sala qoıdy. Ol-daǵy bóksemen birige ketti.

— Mine, endi durys boldy!

Jıyrma jasar qytaı toqmeıilsı kúlip, tyrnaǵy soıdıǵan qolyn ysqylap jetisip qaldy. Handzabýro ańyryp aıaǵyna qarady. Aq shalbardyń balaǵynan jup-jýan qos tory aıaq, qos tuıaq qyltıyp shyǵyp tur.

Handzabýronyń tóziminiń jetken jeri osy boldy. Odan ári qaraı ne istep, ne qoıǵanyn ózi de bilmeıdi. Ábden qorlyǵy ótip ketken qos qytaımen tóbeleskeni emis-emis esinde. Sosyn bıik satydan tómen qaraı quldılaı jónelgen sıaqty. Biraq bunyń bári túske uqsaǵan bulyńǵyr birdeńe edi. Qalaı bolǵanda da, buldyr elester álemin árli-berli sharlap bitip, esin jıǵan mezgilde kórgeni N kóshesindegi qazynanyń úıinde, tabytta jatqany boldy. Ol ol ma, odan da soraqysy sol, Hongandzı sektasynyń jas ýaǵyzshysy tóbesinen tónip janazasyn shyǵaryp sarnap otyr eken.

Handzabýronyń ólip-tirilýi túrli topshylaýlar týǵyzǵany, birshama shý kótergeni aıtpasa da túsinikti. "Dzúnten nıppo" gazeti onyń úlken sýretin basyp, kólemdi maqala jarıalady. Ol maqalaǵa baqsaq, qaraly kıimin sheship úlgermegen Sýneko qazir qýanyshtan ózin qoıarǵa jer tappaı júrgen kórinedi, al birer basshy azamattar men qyzmettesteri kompanıanyń esebinen Handzabýronyń qaıta tirilýi qurmetine banket uıymdastyrypty. Bul oqıǵadan zardap shegýge tıisti jalǵyz adam profesor Iamaı bolatyn, osydan keıin onyń bilimine kúmán týyp, bedeline nuqsan kelýi múmkin-di. Biraq qysylatyn profesor kórinbedi, temeki tútinin shıyrlaı býdaqtatyp, aspaı-saspaı ózin aqtap alýdyń amalyna kiristi. "Bul adam jaratylysynyń beımálim qasıeti, tabıǵattyń tańǵajaıyp jumbaǵy, onyń syryn ashýǵa medısınanyń qudireti jetpeıdi", — dep málimdedi. Iakı óziniń, profesor Iamaıdyń bedelin saqtap qalý úshin medısınanyń bedelin qurban etti.

Sonymen ne kerek, jurttyń bári ábiger, tek osy shýlaǵan oqıǵanyń sebepshisi Handzabýronyń ǵana jaǵdaıy máz emes-ti, tipti óziniń tirilýi qurmetine jasalǵan banket ústinde de júzinen qýanysh belgisi baıqala qoımady. Óıtpeı she. Qaıta tirilgen kúninen bastap at tuıaqty adamǵa aınalsa qaıtip qýanbaq. Óz aıaǵynyń ornynda — tory attyń aıaǵy, bashpaı ornynda — tuıaq. Osy bir jeksuryn aıaqqa kózi túsken saıyn ózin qoıarǵa jer tappaıdy. Alda-jalda áldekim myna aıaǵyn kórip qalsa-aq bitti, sol kúni kompanıadan qýyp shyǵary kúmánsiz. Qyzmettesteri de buǵan jolamaýǵa tyrysyp baǵar. Sýneko she, qudaı álsiz jaratqan áıelge úmit artyp ne kerek, Sýnekodaǵy jurttyń istegenin ister; at tuıaqty adamnyń áıeli bolýǵa arlanary sózsiz. Neǵurlym osyndaı oılar meńdegen saıyn, Handzabýronyń kókeıinde qaıtkende de aıaǵymdy eshkimge kórsetpeýim kerek degen sheshim bekı tústi. Ol japon úlgisimen tigilgen kıimnen bas tartty. Aıaǵynan uzyn qonyshty etigin tastamaıtyn boldy. Shomylatyn bólmege kirgende terezesin qymtap, esigin tars jaýyp alatyn ádet tapty. Súıtse – daǵy udaıy bir úreıden aryla almaı-aq qoıdy.

Óıtýi negizsiz emes-ti. Nege deısiz ǵoı? Onyń sebebi mynandaı...

Handzabýronyń eń áýelgi ýaıymy — qyzmettesteriniń kóńilinde esh kúmán týdyrmaı — tyn. Sondyqtan da bolar, qansha jany kúızelip júrse de, qyzmettesteriniń aldynda ózin emin-erkin, ashyq-jarqyn ustaýǵa tyrysyp baǵatyn. Biraq kúndeligindegi jazbalaryna qaraǵanda, oǵan neshe túrli qaýip-qatermen kúresýge týra kelgen tárizdi.

"...-nshy shilde. Álgi jas qytaı maǵan bir jeksuryn aıaqtardy japsyrǵan-aq eken. Eki aıaǵymdy da qandalanyń qalaýly mekeni degendeısiń. Búgin jumysta otyrǵanda aıaǵymnyń dýyldap qyshyǵany-aı. Syńaıy, qandalany qyrýǵa shyndap kirisýim kerek sıaqty...

"...-nshi tamyz. Búgin qyzmet babymen bastyqqa kirdim. Áńgime ústinde bastyǵym demil-demil murnyn tartqylaýmen boldy. Tárizi, aıaǵymnyń kúlimsi ıisi etikten de ótip ketetin bolǵan-aý..."

"...-nshy qyrkúıek. Attyń aıaǵyna ıelik etý, atqa mingennen áldeqaıda aýyr eken. Búgin túski úzilis qarsańynda meni bir shuǵyl sharýaǵa jumsady da, satymen tómen qaraı quldılaı jóneldim. Bundaı kezde kim bolsyn tek jumys jaıyn ǵana oılaıdy ǵoı. Men-daǵy sol sát ózimniń aıaǵym týraly umytyp ketippin. Sóıtýim-aq muń eken, aıaǵym jeti tepkishekten bir-aq qarǵysyn..."

"...— nshi qazan. Eptep attyń aıaǵyna kóndigip, tipti erkime baǵyndyra bastadym. Túptep kelgende, bar kiltıpan tepe-teńdik saqtaı bilýde. Búgin sátsizdikke uryndym. Shynyn aıtqanda, oǵan kináli jalǵyz men emes. Búgin tańerteń saǵat toǵyzda rıksha jaldap, qyzmetke attanǵam. Álgi rıksha kesikti on eki ıenniń ornyna jıyrma surap turyp aldy emes pe. Onymen qoımaı shalǵaıyma jarmasyp, esikten kirgizbeı qoıdy. Men qatty ashýlanyp, bar kúshimmen teýip kep jiberdim. Rıksha dopsha aspanǵa atyp ketti. Artynsha-aq óz isime ókindim. Sóıtip turyp eriksiz oqyranyp jibergenim. Budan bylaı aıaǵymdy qozǵarda abaı bolǵanym jón..."

"...-nshy shilde. Sýneko — meniń qas jaýym. Mádenıetti turý kerek degendi jeleý etip aqyry japondyq mánerdegi jalǵyz bólmeniń ózin eýropalyqtarsha jabdyqtadym, ıakı endi men Sýnekonyń kózinshe etigimdi sheshpeı otyra alatyn boldym. Sýneko tatamıdi alyp tastaǵanyma da renjýli sıaqty. Tipti ústime taba kısemdaǵy mynandaı aıaqpen qaıtip jalań aıaq júrermin".

"...-nshi qyrkúıek. Búgin eki oryndyq tósegimizdi satyp jiberdim. Baıaǵyda qoldan, bir amerıkalyqtan alǵan edim. Bazardan qaıtqanda Settlment aleıasymen júrgenim esimde. Sonda ımperator kanalynyń sýy jalt-jult etip kóz jasqaǵan-dy. Biraq... endi ótken-ketkendi eske alyp eljireıtin kez emes... Keshe túnde taǵy da Sýnekonyń búıirinen teptim..."

"...-nshy qarasha. Búgin kir kıimimdi jýýǵa ózim tapsyrdym: tize kıim, ish kıim men úıyqtaryma ylǵı attyń qyly jabysyp qalady".

"...-nshi jeltoqsan. Maǵan úıyq shaq kelmeıtin boldy. Sýnekoǵa aıtpaı úıyq satyp alý ońaı sharýa emes..."

"...-nshy jeltoqsan. Tipti túnde de ish kıim men úıyǵymdy sheshpeıtin boldym. Onyń ústine tuıaǵymdy Sýnekodan jasyrý da qıynnyń qıyny. Keshe uıqyǵa jatar aldynda Sýnekonyń: "Netken tońǵaq edińiz! Bunyńyz ne? Siz tipti belińizdi de jún beldemshemen jylylaıtyn bolǵansyz ba?" — degeni ǵoı. Soǵan qaraǵanda aıaǵymnyń syry jýyrda ashylmasyna kim kepil.."

Bul aıtylǵandardan basqa Handzabýronyń jolyn kes-kestegen ózge de qaýip-qaterler barshylyq-ty. Onyń bárin tizbeleı berý bálendeı jaǵymdy is emes. Biraq onyń kúndeligindegi jazbalardyń ishinen myna bir oqıǵanyń meni aıran-asyr etkeni:

"...-nshy jeltoqsan. Búgin túski úzilis kezinde Lýnfýsı ǵıbadathanasynyń qasyndaǵy býkınıske barǵan edim. Dúken aldynda at jegilgen kúıme túr eken. Kúıme bolǵanda eýropalyq úlken kúıme emes, ústinde kók qalqaımasy bar qytaı arba. Kóshiri aldyńǵy otyrǵyshta qalǵyp otyrǵan. Men onyń bárine bálendeı kóńil aýdarmaı dúkenge kire bergem. Sol mezette kóshirdiń qamshysyn úıirip: "So! So!" — degeni ǵoı. Qytaılar at aıdaǵanda "so" deıtin kórinedi. Kóshirdiń solaı deýi muń eken, at sheginishekteı berdi. Sumdyq bolǵanda, sol sát men de betimdi dúkenge burǵan kúıi trotýarǵa qaraı sheginshekteı bastadym. Ózimniń sol mınýtta qalaı qoryqqanymdy, qalaı tańǵalǵanymdy tilmen aıtyp jetkizý múmkin emes! Alǵa qaraı bir qadam jasaı almaı aram terge túskenim-aı, áıteýir, bir esh ıelik bermeıtin alapat kúshtiń ıtermeleýimen keıin qaraı sheginshekteýmen boldym. Sol eki arada kóshir "so" demese, nendeı kesirge kıligerimdi kim bilsin. Kúımeniń toqtaýy sol eken, men de sheginshekteýdi qoıdym. Biraq qyzyq bunymen bitpedi. Jeńileıe bir tynystap eriksiz kúımege kóz tastadym. Osy kezde kúımege jegilgen býryl bıeniń bir túrli oǵash kisinegeni. Oǵash dedim be? Joq, bálendeı oǵash emes! Sol bir qulaq jarǵan ashshy kisineýge qulaq qonǵandaǵy uqqanym — bıeniń ishek-silesi qatyp kúlip turǵany boldy. Tek bıeni ǵana emes, ózimdi de kúlki qysqanyn, kisinegenge uqsas áldebir dybystyń tamaǵyma kelip keptelgenin ańǵardym. Endi tek kisineýim qalyp pa? Qulaǵymdy qos qoldap jaýyp bar pármenimmen júgire jóneldim..."

Biraq taǵdyr Handzabýroǵa sońǵy bir sumdyq soqqysyn saqtaǵan eken. Naýryzdyń sońynda, tapa-tal tús kezinde ol kenet aıaǵynyń óz-ózinen tebinip, tapyraqtap turǵanyn baıqaıdy. At aıaǵynyń neden mazasy ketti eken? Bul suraqqa jaýap alý úshin Handzabýronyń kúndeligine júgingen jón bolar edi. Biraq ókinishke oraı, osy jańa qyrsyqqa kıligýine bir kún qalǵanda, ol kúndelik jazýyn toqtatqan eken. Tek buǵan deıin jáne osydan keıin bolǵan jaǵdaılarǵa súıenip, jalpylama topshylaýlar jasaǵannan basqa amal joq. "Jylqylar jaıly jazbalardy", "Genke" jyldaryndaǵy ógiz, jylqy jáne túıeler jónindegi málimetter jınaǵyn, taǵy basqa da eńbekterdi oqyǵan soń men onyń aıaǵynyń kenetten qyzynýynyń sebebin tapqandaı boldym.

Ol kez sary tozań maýsymy bolatyn. "Sary tozań" degenimiz — Pekınge mońǵol jerinen jel úıirip ákeletin up-usaq qum. "Dzúnten nıppo" gazetindegi maqalalarǵa baqsaq, sol jyly sary tozań shekten tys qalyń bolǵan kórinedi. "Deshen-myn qaqpasynan bes qadam jerde turyp, qaqpanyń munarasyn kórý múmkin emes edi" delinipti bir maqalada, demek qalany sumdyq tozań torlaǵany ras-taǵy. Al endi Handzabýroǵa japsyrylǵan aıaq Deshen-myn qaqpasynyń ar jaǵyndaǵy at bazarynda aram ólgen attyń aıaǵy bolatyn, al aram ólgen attyń qytaı jerine Qalǵan men Szınchjoý arqyly jetkizilgen, mońǵol topyraǵynan jaratylǵan qulan júırik ekeni kúmánsiz-di. Olaı bolsa, mońǵol topyraǵynyń ıisin sezingen attyń aıaǵynyń, ıakı Handzabýronyń aıaǵynyń bir ornynda tura almaı typyrshýy zańdy emes pe? Onyń ústine, bul at qoraǵa qamalmaǵan arǵymaqtardyń basyn ala qashyp, ıen dalada juldyzdaı aǵyp, áldenege ańsary aýyp alasuratyn shaǵy emes pe... Osynyń bárin esepke ala kelgende, Handzabýroǵa aıaýshylyqpen qaraǵanymyz jón. Attyń aıaǵy alyp qashyp, tynym taptyrmaǵany úshin ol kináli emes qoı.

Bul aıtylǵandardyń ras-ótirigin bilmeımin, tek áıteýir, Handzabýro sol kúnderi qyzmette júrip te orǵyp-oıqastaýmen bolypty. Úıge qaıtar jolynda jeti rıkshanyń aıaǵyn aspannan keltiripti desedi. Sýnekonyń aıtysyna qaraǵanda, úıine ystyq indetken ıt qusap qıralańdaı basyp, qınala tynystap kiripti de, oryndyqqa osharyla qulap, ańyryp qarap qalǵan áıeline jip ákelýdi buıyrypty. Onyń túrine qarap Sýneko bir sumdyqtyń bolǵanyn sezipti. Óńi bózdeı bozaryp ketken eken. Onyń ústine áldenege qatty qobaljyp, oryndyq batqandaı typyrshyp, uzyn qonyshty etik kıgen aıaǵymen jer tebine beripti. Esi shyqqan Sýneko tipti kúndegideı kúlimsireıtin ádetin de umytyp, jiptiń ne qajettigi baryn suraıdy. Biraq kúıeýi toryqqan keıippen mańdaıyndaǵy shyp-shyp terdi súrtip:

— Tez, tezirek! Áıtpese bitkenim! — dep qaıtalaı beripti.

Sýneko amalsyz sebet baılastyryp júrgen bir býma jibin kúıeýine ákelip beredi. Kúıeýi álgi jippen aıaǵyn shandı bastaıdy. Dál osy mezette oǵan kúıeýim esinen adasqan bolar degen oı keledi. Kúıeýinen kózin almaǵan kúıi Sýneko profesor Iamaıdy shaqyrsaq qaıtedi degen usynys bildiredi. Biraq bar yntasy aıaǵyn shandýǵa aýǵan Handzabýro onyń ótinishine qulaq aspaıdy.

— Ol dúmshe neni bilýshi edi? Baryp turǵan qaraqshynyń, aramzanyń ózi ǵoı! Sen onanda qasyma kelip, ıyǵymnan bassańshy.

Sosyn ekeýi tars qushaqtasyp, dıvan ústinde buıyǵyp qana otyrady. Pekındi torlaǵan sary tozań qoıýlaǵan ústine qoıýlaı túsedi. Áýeli tereze syrtyndaǵy kókjıekke qıystaǵan kún-daǵy qyzyl-qoshqyldanyp, kirleý úrme sharǵa uqsap qalǵan sıaqtandy. Handzabýronyń aıaǵy da tynym tabar bolmaıdy. Jippen aıqysh-uıqysh shandylǵan kúıi áldebir kózge kórinbeıtin tetikterdi basyp otyrǵandaı tolassyz qozǵalaqtaı beripti. Kúıeýine qatty jany ashyǵan Sýneko ár nárseni sóz etip, onyń kóńilin aýlamaq bolady.

— Nege sonsha qaltyrap kettińiz?

— Eshteńe etpeıdi! Bári de ornyna keledi.

— Terden malmandaı bolǵanyńyzdy qarańyzshy! Osy jaz Japonıaǵa baraıyqshy. Biz úıden ketkeli qashan.

— Qaıtkende de baramyz! Baramyz da sonda qalamyz!

Osylaısha bes, on, jıyrma mınýt ótedi. Sýneko

"Dzúnten nıppo" gazetiniń tilshisine, sol mınýttarda ózimdi shynjyrlanǵan tutqyndaı sezindim depti. Aqyry jarty saǵattan soń shynjyrdyń byt-shyt úziler shaǵy kelip jetedi. Biraq byt-shyt bolǵan Sýneko aıtqan shynjyr emes-ti. Bytyr-bytyr úzilgen Handzabýrony osy ýaqytqa deıin úıimen baılastyryp-baılanystyryp kelgen adamdyq dáneker sezim edi. Áıneginen buldyraǵan qyzǵyltym sáýle sebezgilegen tereze kenet jel ekpinimen sart etip ashylyp ketedi. Sol-aq eken, Handzabýro aıqaı salyp ornynan atyp turyp, aspanǵa qarǵıdy. Sýneko onyń aıaǵyn shandyǵan jiptiń pyshaqpen qıyp jibergendeı bir-aq úzilgenin kóredi. Al Handzabýro... biraq osy jerden Sýnekonyń áńgimesi bitedi. Óıtkeni kúıeýiniń kókke qarǵyǵanyn kórgen sátte ol esinen tanyp dıvanǵa qulap túsken bolatyn. Biraq sol qazynalyq úıdi kútetin qyzmetshi qytaı odan keıin ne bolǵanyn kóripti. Handzabýro bireý sońynan qýyp kele jatqandaı dálizben júgirip ótip, shyǵar esikke jetipti. Esik aýzynda sál bógelgen kórinedi. Sosyn búkil denesimen dúr silkinip, kisinegenge uqsas bir ashshy dybys shyǵaryp, kósheni torlaǵan sary tozańnyń ishine umtylǵan... Sodan keıin Handzabýronyń kúıi neshik boldy? Bul jaǵy kúni búginge deıin jumbaq. Degenmen, "Dzúntek nıpponyń" tilshisi, sol kúni, keshki saǵat segizder shamasynda, sary tozań júzin kólegeılegen aıdyń kómeski jaryǵynda, ataqty Padalın temir jolynyń boıymen bir jalańbas adam júgirip bara jatypty dep habarlaıdy. Biraq bul habarǵa sene qoıý da qıyn. Óıtkeni, sol gazettiń jáne bir tilshisi: dál sol kúni, keshki saǵat segizge jýyq, áldebir qalpaqsyz kisi sary tozańdy basqan qalyń jaýyn astynda, qos qaptalynda adamdar men attardyń tas músini tizilgen Shısanlın jolymen júgirip bara jatyr eken degendi aıtady. Sóıtip, kompanıanyń N kóshesindegi úıiniń dálizinen júgirip shyqqan Handzabýronyń qaıda ketkenin dóp basyp aıtý qıyn.

Handzabýronyń ǵaıyp bolýy, qaıta tirilýi sıaqty ne qıly sybys, aıtys-talas týǵyzdy. Biraq Sýneko jón suraǵan jurttyń bárine — kúıeýiniń bastyǵyna, qyzmettesterine, profesor Iamaıǵa, "Dzúnten nıpponyń" redaktoryna — jubaıym jyndanyp ketti deýmen boldy. Shyndyǵynda da, áldenendeı attyń aıaǵy jaıynda aıtyp sózdi kóbeıtkenshe, jyndanyp ketti deı salý áldeqaıda ońaı ári nanymdy ǵoı. Ne nárseniń de ońaıyn izdeý, qıynynan qashý tirshilik zańdylyǵy emes pe. Osylaısha aýyrdyń ústi, jeńildiń astymen júrip úırengen jannyń biri "Dzúnten nıppo" gazetiniń redaktory Mýdapýtı myrza Handzabýro úıinen qashqan kúnniń erteńinde, gazet betine óziniń júrdek qalamynan shyqqan myna bir maqalany jarıalady:

"Mısýbısı kompanıasynyń qyzmetkeri Osıno Handzabýro myrza keshe keshkisin, besten on bes mınýt ketkende kenetten esinen aýysyp, zaıyby Sýnekonyń jalynyp-jalbarynǵanyna, toqtaý salǵanyna qulaq aspastan basy aýǵan jaqqa qashqan. Týnjen aýrýhanasynyń dırektory profesor Iamaıdyń málimdemesine qaraǵanda, Osıno myrza ótken jylǵy jazda qoıanshyǵy ustap úsh táýlik es-tússiz jatqan jáne sol kezden bastap minez-qulqy ózgerip, túrli oǵash is-qylyqtar kórsetetin bolǵan. Osıno myrzanyń Sýneko hanym taýyp alǵan kúndeligindegi jazbalarynan ony shalyq urǵany aıqyn baıqalady. Alaıda biz Osıno myrzanyń dertiniń jaı-japsaryn anyqtaı tússek dep edik. Sonda Osıno myrzanyń aýrýyn qalaı dep ataǵan jón? Sýneko hanymnyń jubaıy Osıno myrzanyń jaýapkershilik sezimi qaıda? Syrtqy jaýdyń zulymdyq áreketterine árdaıym toıtarys bere bilgen aıbyndy ımperıamyzdyń kúsh-qýatynyń bastaý alar kezi — otbasylar beriktiginde. Iakı, onyń kúsh-qýatynyń kózi otbasynyń beriktiginde bolsa, otbasy sanalatyndardyń jaýapkershiligi orasan zor degen sóz ǵoı. Endeshe, osyndaı zor jaýapkershilik ıesi, otbasy óz betinshe esinen adasýǵa qaqyly ma? Bul suraqqa biz "joq!" dep úzildi-kesildi jaýap beremiz. Máselen, kúıeý bitkenniń bári esinen adasýǵa erik aldy delik. Onda olar otbasyn taǵdyr tálkegine tastap, úlken joldarǵa túsip alyp ándetip raqatqa batar nemese taý-tastarǵa órmelep, orman-toǵaılardy kezer, áıtpese jyndyhanalarǵa jaıǵasyp tamaǵyn asyrar. Bundaı jaǵdaıda, ózimiz kúlli ǵalam aldynda maqtanysh tutatyn, eki myń jyldyq tarıhy bar otbasy beriktigin saqtaý prınsıpiniń kúl-talqan bolary daýsyz. Bir danyshpan: "Qylmysty jek kórgenmen, qylmyskerdi jek kórýge bolmaıdy", — degen eken. Biz Osıno myrzany aıaýsyz qaralaǵymyz kelmeıdi. Biraq adamnyń ózine-ózi esinen adasýǵa erik berýi úlken qylmys, biz bundaı qylmysty aıyptap dabyl qaǵýǵa tıispiz. Jáne tek Osıno myrzanyń qylmysyn ǵana aıyptap qoıý az. Biz der kezinde óz erkimen, oz betinshe esinen adasýǵa tyıym salatyn zań shyǵarmaǵany úshin burynǵy memleket basshylaryn aıyptaýǵa tıistimiz, bul isimizdi qudaı taǵalanyń ózi qoshtary sózsiz!

Sýneko hanymmen áńgimeleskenimizde bilgenimiz, ol N kóshesindegi qazynanyń úıinde eń kem degende bir jyl qalyp, Osıno myrzanyń qaıtyp kelýin kútpekshi. Biz adal jarǵa tileýlestigimizdi bildire otyryp, salaýatty Mısýbısı kompanıasy Sýneko hanymdy qamqorlyǵyna alady dep úmittenemiz".

Biraq jarty jyldan keıin Sýneko taǵy bir sumdyqty bastan keshirip, burynǵy jańsaq oıynan qaıtýǵa májbúr boldy. Bul oqıǵa qazan aıynda, Pekın kóshelerindegi májnún taldardyń sary japyraqtary saýdyrap túsip jatqan kezde, qas qaraıǵan shaqta bolyp edi. Sýneko dıvan buryshynda ár nárseni eske alyp oılanyp otyrǵan edi. Erninde baıaǵy úırenshikti kúlki joq. Júzi juqaryp, jaǵy ortaıǵan. Birese joǵalyp ketken kúıeýin oılasa, birese satylǵan eki oryndyq tósek, birese qandalalardy esine alady. Bir mezette syrtqy qońyraýdy áldekim jasqanshaqtaı qaqqandaı boldy. Esikti qyzmetshi ashar dep oılaǵan Sýneko bálendeı eleńdeı qoımady. Biraq qyzmetshi bir jaqqa ketken sıaqty, esikti eshkim ashpady. İle qońyraý qaıta qaǵyldy. Sýneko dıvannan turyp, jaılap basyp esikke taqady.

Esik syrtynda, japyraq japqan tabaldyryqta, alageýimde qarańdap kórinip bir qalpaqsyz adam turdy. Qalpaqsyz... tek qalpaqsyz ǵana bolsa bir sári ǵoı! Onyń kıimi julym-julym, ústi-basy shań-shań edi. Sýneko odan kádimgideı qorqyp ketti.

— Sizge ne kerek?

Syrttaǵy adam jaýap qatpady. Ózi kópten beri qaıshy tımegen jalbyr shash basyn jerden almaıdy. Oǵan bajaılaı qaraǵan Sýneko sol úreılengen únmen:

— Sizge... sizge ne kerek? — dedi taǵy da.

Aqyry álgi adam basyn kóterdi.

— Sýneko...

Bir ǵana sóz. Biraq osy bir aýyz sóz qarańǵy aspandy demde jaryq qylatyn aı sáýlesi sıaqty onyń júzin aıqyndap, kim ekenin kórsetti. Sýneko onyń betine qadalyp qarap qatty da qaldy. Saqaly ósip, adam tanymastaı ózgerip, qý súıek bolyp azyp bitipti. Biraq buǵan telmirgen kóz kúmánsiz zaryǵa kútken qymbat janynyń janary edi.

— Sizbisiz?

Solaı dep ah urǵan Sýneko kúıeýine tura umtylmaq edi. Biraq alǵa qaraı bir adym attaı berip, abaısyzda qyzǵan temirdi basyp ketkendeı keri shorshyp tústi.

Kúıeýiniń alba-julbasy shyqqan shalbarynyń jyrtyǵynan attyń júndes aıaǵy kórinip turǵan-dy, tipti alageýimde de onyń tory attyń aıaǵy ekenin ajyratqandaısyń.

— Sizbisiz?!

Sýneko attyń aıaǵyna bir túrli jırenishpen, ytyryna qarady. Sóıtip turyp ol kúıeýimen endi qaıtyp esh ýaqytta kezdespeıtinin túsindi. Kúıeýi bunyń júzine qamyǵa qarap turdy. Sýnekonyń jarynyń keýdesine tyǵylyp jubanǵysy, ony da jubatqysy kelgen. Biraq jańaǵy jırenish qaıta bas kóterip, oıynan aınytyp tastady.

— Sizbisiz?!

Ol osylaı dep úshinshi márte daýystaǵan sátte kúıeýi kilt burylyp, ilbı basyp kóshege bettedi. Sýneko bar kúsh-jigerin jıyp, onyń sońynan umtyldy. Biraq bir qadam jasap úlgermeı, at tuıaǵynyń tarsylyn estidi. Endi kúıeýin toqtatýǵa ál-dármeni jetpegen Sýneko óń-tústen aırylyp, onyń sońynan telmirip, qımylsyz turyp qaldy. Sosyn... japyraq japqan tabaldyryq ústine esinen tanyp qulap tústi.

Osy oqıǵa bolǵan kúnnen bastap Sýneko kúıeýiniń kúndeligindegi jazbalarǵa nanatyn boldy. Biraq kúıeýiniń qyzmettesteri, profesor Iamaı, redaktor Mýdagýtı jáne taǵy sol sıaqtanǵandar Handzabýro myrzanyń aıaǵy attyń aıaǵyna aınalypty degenge áli de ılanbaıtyn. Ol az bolsa, olar Sýnekoǵa attyń aıaǵy qur elestegen degendi aıtady. Pekınde bolǵan saparymda profesor Iamaımen de, redaktor Mýdagýtımen jolyǵysyp, qate pikirden aınytpaqqa áldeneshe ret áreket jasap kórdim. Biraq ár kez ózim kúlkige qalǵannan basqa túk tappadym. Keıinirek, joq, osy jýyrda ǵana sol ýaqıǵa jaıynda áldebireýden estigen jazýshy Okada Sandzabýro maǵan adamǵa attyń aıaǵy bitipti degenge naný múmkin emes qoı dep hat jazypty. Okada myrzanyń hatynda: "Bul ýaqıǵa ras bolǵan kúnniń ózinde, másele mynada: álgi adamǵa oz aıaǵynyń ornyna attyń aldyńǵy eki aıaǵy qondyrylǵan. Eger bul ıspandyq allúr sıaqty alys shabysqa shydamdy júrdek attyń aıaǵy bolsa, onda onyń aldyńǵy aıaǵymen tebisýi de nanymdy. Biraq attyń bul ónerdi oz betinshe, leıtenant Iýasa sıaqty shabandozdyń kómeginsiz úırenýi múmkin degenge qatty kúmándanamyn!" degen joldar bar. Meni de kúmándandyratyn jaılar barshylyq, onsyz bola ma. Biraq kúmánim bar degendi jeleý etip, Handzabýronyń kúndeligin, Sýnekonyń aıtqandaryn joqqa shyǵarýymyz qalaı bolmaq? Myna qyzyqty qarańyz: "Dzúnten nıpponyń" Handzabýronyń qaıta tirilýi jóninde jazǵan nómirinde, naq sol shýly maqala berilgen bette, sol tómenirek mynandaı bir habar basylǵan eken:

"Araq-sharap ishpeıtinderdiń Meı-hýa qoǵamynyń tóraǵasy Genrı Balet myrza Hankoýǵa saparlap bara jatyp, poıyz ishinde kenetten qaıtys bolǵan. Ólgen kezde qolynda qańyltyr qalbyr ustap turǵandyqtan bastapqyda ol ýlanyp óldi me degen kúdik týǵan-dy, biraq qalbyr ishindegi suıyq qaldyǵyn tekserýden ótkizgen kezde onyń spırttik ishimdik ekeni anyqtalǵan".

Aýdarǵan B. Qojabekova

---