Kúmán
Osydan on jyldan astam buryn, kóktem kezi ǵoı deımin, maǵan etıka jóninen leksıa oqý tapsyrylyp, Gıfý prefektýrasyndaǵy Ogakı qalasynda bir aptadaı turǵanym bar. Jergilikti jurttyń qajetsiz qolpashynan qashqaqtap, meni shaqyrtqan muǵalimder uıymyna aldyn ala eskertý hat jibergem, onda túrli kezdesýler men keshterden, otyrystardan bas tartatynymdy, qalanyń kórnekti jerlerin aralamaıtynymdy, jalpy tekke ýaqyt ótkizýdi jaratpaıtynymdy jazǵanmyn. Baǵyma qaraı, basqalarǵa uqsamaıtyn ápendi bireý ekenim el qulaǵyna jetipti, muǵalimder uıymynyń predsedateli, Ogakı qalasynyń meriniń qulshynysynyń arqasynda qalaǵa kelip túskenimde ózim qalaǵandaı kútip aldy, jatatyn ornym da jaıly boldy, ádettegi qonaq úıdiń ornyna jergilikti aýqattylardyń biri N. myrzanyń ońasha saıajaıynyń tynysh bólmesine jaıǵastym. Osy saıajaıda turǵanda kezdeısoq bir qaıǵyly oqıǵa jaıynda áńgime estigen edim, endi sony baıandamaqpyn.
Saıajaı Koroký qorǵanyna jaqyn jerde, tirshiligi qyz — qyz qaınaǵan kóńildi mekenderden aýlaqta ornalasqan-dy. Men jaıǵasqan segiz ysyrma qamys perdesi bar shaǵyn meken-jaıǵa, ókinishke oraı, múldem kún sáýlesi túspeıtin, biraq túsi ońǵan fýsýma men sódzıler ishinde janǵa jaıly tynyshtyq tunyp turatyn. Maǵan qyzmet qylýǵa bekitilgen saıajaıdyń kúzetshisi men áıeli qyzmetteri qajet emes kezderi ózderine bólingen as úıge ketetin de, alakóleńke bólme ishi kóbine-kóp jym-jyrt bop qalatyn. Tipti granıt qoljýǵyshqa deıin sozylyp jetken magnolıa butaǵynyń basynan túsken aq gúlderdiń tyrsyly ap-anyq estiletindeı tynyshtyq edi bul Men leksıa oqýǵa kúnde tańerteńgilik qana baratynmyn da, tústen keıin, keshkisin typ-tynysh bólmede jalǵyzdan-jalǵyz, jaıly demalýǵa jaǵdaıym bar-dy. Áıtkenmen kór-jer kıim men oqýlyqtar salynǵan shaǵyn shabadannan basqa dúnıe almaı jeńil shyqqandyqtan, keıde kóktemgi salqynnan boıym titirkenip, tońazyp otyratyn kezderim de az emes-ti.
Biraq múldem jalǵyz edim dep kesip aıtý da qıyn, óıtkeni tústen keıin kelip kóńilimdi aýlaýshylar da tabylyp qalatyn. Bambýk aǵashtan jasalǵan tuǵyrǵa qondyrylǵan kóne zamanǵy sham janǵan mezette bólme ishinde kádimgideı-aq tirshilik tynysy sezilip, jańǵyryp sala beretin. Biraq bul jaǵdaı da meni asa tynyshtandyra qoımaıtyn. Jelke tusymdaǵy tokonoma ústine gúlsiz bos jez qumyralar qoıylǵan, olardan sál tómenirek, sóre ishine táńirıa Kannonnyń qara týshpen salynǵan, altyn tústi parshamen jıektelgen sýreti ilingen. Men mezgil-mezgil kitaptan bas kóterip, osy bir kóne býddalyq sýretke kóz salatynmyn, sondaı kezderi murnyma buryn-sońdy bolmaǵan bir bólekshe balaýyzdyń jupar ıisti tútini tıgen sıaqtanatyn. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, áıteýir, bólmeniń ishi ǵıbadathanadaǵydaı typ-tynysh bolyp múlgip turatyn. Sondyqtan da tym erte jatatynmyn. Alaıda jatýyn jatqanmen kópke deıin kóz ilmeıtinmin. Ysyrma qabyrǵanyń ar jaǵynan túngi qustardyń shańqyly estilip, záremdi ushyratyn, ol báleketterdiń álde jaqynda, álde alysta ushyp júrgenin bilý qıyn-dy. Bul dybystardyń shyǵatyn jeri negizinen meniń meken-jaıymnyń tóbesindegi munaratyn. Qaraýytqan qalyń qaraǵaıdyń ortasynda, úsh aq tireýge minip aǵarańdap turǵan munaranyń tóbesinen qarǵalardyń qaraqurym bop aspanǵa kóterilgenin tipti kúndizdaǵy kórgenim bar... Sonymen ne kerek, qaljyrap baryp kózim ilingen kezde de deneme sý tıgendeı titirkenip jatqanymdy sezetinmin.
Sodan bir kúni keshqurym... Bul leksıalar kýrsyn bitirýge taqaǵan tusta bolyp edi. Men kúndegideı sham janyna maldas qura jaıǵasyp, mánsiz kitap oqýǵa kiriskem, kenet kórshi bólmeden meniń bólmemdi bólip turǵan syrǵyma qabyrǵanyń sybdyrsyz syrǵyp ashylǵany. Onyń ashylǵanyn sezinip, áldenege saıajaıdyń kúzetshisi keldi dep oılaǵan men mana ázirde jazǵan hatymdy sala salshy demek bolyp buryla berdim. Biraq qabyrǵaǵa taqaı tóselgen tósenish ústinen, qara kóleńke buryshtan qyryqtar shamasyndaǵy beıtanys erkektiń qaqaıyp otyrǵanyn kórdim. Shynymdy aıtsam, áýeli aıran-asyr boldym, joq, úreılenińkirep qaldym desem dálirek shyǵar. Shamnyń alakóleńke jaryǵynda álgi adamnyń buldyrap, bulyńǵyrlanyp kórinýi, rasynda da, esten jańyldyrǵandaı edi. Alaıda ol men burylǵan mezette-aq qolyn keýdesine qoıyp, izetpen basyn ıip, sergek daýyspen til qatty:
— Mezgilsiz ýaqytta ústińizge kirip, isińizge kedergi keltirgenime qalaı keshirim surarymdy bilmeı qysylyp otyrǵan jaıym bar, biraq senseıge asa mańyzdy ótinish aıtýym kerek bolǵandyqtan osylaısha ádepten asýǵa batyldyq ettim.
Sodan keıin ǵana baryp men esimdi jıyp, qonaǵymnyń bas-aıaǵyna bajaılaı qaraýǵa jaraǵan edim. Bul býryl shashty, keń mańdaıly, janary jiti, jaǵy ishine kirińkiregen júdeý, ıgi júzdi kisi-tuǵyn. Ústine gerbsiz bolǵanymen, birsydyrǵy táp-táýir haorı men hakama kıgen, qolyna jelpýish ustaǵan. Biraq birden kózime túsip, kóńilimdi qobaljytqan jaǵdaı — sol qolyndaǵy bir saýsaǵynyń kemdigi boldy. Sony baıqasymen qolynan kózimdi tez taıdyryp ákettim.
Endi oqýǵa kirisken kitabymdy jaýyp, jaqtyrmaǵan keıippen:
— Sizge ne kerek? — dep suradym. Onyń aspannan túskendeı sap ete qalýy meni ári abyrjytyp, ári qıtyqtyrǵany aıtpasa da túsinikti bolar. Saıajaı kúzetshisiniń qonaq keletinin aldyn ala eskertpegeni de aqylǵa qonbaıdy. Shytynaı sóılegenimdi eleń qylmastan tósenishke taǵy bir márte mańdaı tıgizip taǵzym etip, ol qaǵazdan oqyp otyrǵandaı mánerleı sóıledi:
— Kelgen sharýamdy birden aıtpaǵanyma keshirim ótinem, biraq eń áýeli ózimdi tanystyrýyma ruqsat etińiz: aty-jónim Nakamýra Gendo. Senseıdiń leksıasyna kún qurǵatpaı qatysýshylardyń birimin, biraq senseı bireý, biz kóppiz, bárimizdi birdeı qaıdan bile bersin. Áıtkenmen tyńdaýshysy retinde senseıden surasam dep edim.
Onyń nendeı maqsatpen kelgenin endi túsingendeı boldym. Biraq ońasha otyryp kitap oqymaqshy oıymnyń oryndalmaǵanyna áli de renjýli edim.
— Olaı bolsa, meniń leksıalaryma qatysty suraǵyńyzdy qoıyńyz.
Osylaı deýin desem de ishteı berer jaýabymdy da ázir etken edim. — "Bul suraǵyńyzdy erteń el aldynda qoıǵanyńyz jón bolar". Alaıda qonaǵymnyń qabaǵy dir etpesten tizesine mólıe qaraǵan kúıi uzyn-sonar sóz bastady:
— Joq, bul suraq emes. Tek senseıdiń meniń aıtqanyma qandaı baǵa beretinin bilsem dep edim. Naqtylap aıtqanda, osydan jıyrma jyl buryn bir aýyr oqıǵany bastan keshirip, sodan beri adam tanymastaı qatty ózgerdim, tipti ózimdi túsinýden qaldym. Endi mine, etıka ǵylymynyń teorıasyn tereń meńgergen senseıdiń sózderin tyńdaǵan soń, sol kisimen keńesip kórsem qaıtedi dep oıladym, búgingi kelisimniń syry osyndaı. Qyzyqsyz bolsa da meniń áńgimeme qulaq asar ma ekensiz?
Men daǵdaryńqyrap qaldym. Etıka mamany ekenim ras-ty, biraq tirshilikke qatysty qıly suraqqa taban astynda jaýap beretindeı bilgirligim, oıǵa júıriktigim bar dep jáne maqtana almaıtyn edim. Ol meniń abyrjyǵanymdy lezde ańǵaryp, tizesine telmirgenin qoıyp, betime jalyna, jasqanshaqtaı qarap, izetpen sózin jalǵady:
— Senseı qaıtkende de keńes berýge tıis dep digirleıtin oıym joq. Tek osy jaǵdaıdyń janyma batatyny, azaptaıtyny sonsha, senseı sıaqty qadirmendi adamǵa aıtyp, sherimdi shyǵarsam, bir jeńildep qalatyndaımyn.
Bundaı sózden keıin beıtanystyń áńgimesin tyńdaýdan bas tartýym ádepsizdik bolar edi. Biraq júregim bir jamandyqty sezgendeı áldenege qobaljyp, ózime áldebir jaýapkershilik júktelgendeı sezindim. Kóńilimdegi qobaljýdy sezdirmes úshin alańsyz adamnyń keıpimen qonaǵymdy shamǵa jaqynyraq otyrýǵa shaqyryp:
— Al onda áńgimeńizdi bastańyz. Tek sizge paıdasy tıetindeı tujyrym aıta alamyn ba, joq pa, ol jaǵyn bilmeımin, — dedim.
— Tek áńgimeme qulaq assańyz boldy, sonyń ózi de men úshin az olja emes.
Sóıtip, ózin Nakamýra Gendomyn dep tanystyrǵan, sol qolynyń bir saýsaǵy joq adam tósenish ústine tastaǵan jelpýishin alyp, álsin-álsin janaryn jerden kóterip, táńirıa Kannonnyń sýretine qaraǵyshtap qoıyp, bir saryndy daýyspen áńgimesin úzdik-sozdyq bastady.
* * *
Oqıǵa jıyrma tórtinshi Meıdzı jyly bolyp edi. Jıyrma tórtinshi jyly Nobı jazyǵynda álemet jer silkinisi bolǵanyn bilesiz, sol jyldan bastap bizdiń
Ogakı da túbegeıli ózgerdi, ol kezderi qalamyzda eki bastaýysh mektep qana bar edi, bireýin saldyrǵan knázdaǵy, ekinshisi qala qarajatyna salynǵan. Men knáz saldyrǵan K. bastaýysh mektebinde qyzmet isteıtin edim, sodan birer jyl buryn ǵana muǵalimder semınarıasyn úzdik bitirgendikten dırektorymyz maǵan jaqsy qaraıtyn, jalaqym 50 ıen bolatyn. Qazir ǵoı 50 ıen taqyl-tuqyl tamaǵyńnan aspaıdy, al budan jıyrma jyl buryn bul aqshaǵa táp-táýir tirlik etýge bolatyn-dy, sondyqtan da men sıaqtylarǵa kádimgideı qyzǵanyshpen qaraıtyn.
Týǵan-týys, jaqyn degennen bary jalǵyz áıelim edi, oǵan úılengenime de eki-aq jyl ótken. Áıelim mektep dırektorynyń alystan qosylatyn atalas týysy-tuǵyn, ózi jastaıynan jetim qalyp, kúıeýge shyqqansha dırektor men áıeliniń qolynda turyp, týǵan qyzdaryndaı bolyp ketken edi. Esimi Saó-tyn. Ózi kóp sóılemeıtin, únemi muńaıyp júretin, uıań, tuıyq jan edi, tipti keıde bary da, joǵy da bilinbeıtin. Kúıeýi men áıeli birdeı bolǵan jerde úılesim bar demeı me, asa asyp ketken baqytty bolmasaq ta yń-shyńsyz tatý turǵanymyz ras.
Aqyry alapat jer silkinisi de kelip jetti, jıyrma segizinshi qazan, tańǵy saǵat jeti ekeni esimnen esh ketpes. Men qudyq basynda tis tazalap, áıelim as úıde qazanǵa kúrish salyp turǵan edik... Sodan ne kerek, onyń ústine úı qulady ǵoı. Bul ózi aınalasy bir-eki mınýttyń ishinde boldy: jer astynan jan túrshigerlik gúril estildi de, úı birte-birte jantaıyp japyraıa bastady, sosyn demniń arasynda asty-ústine kelip, kirpishteri jan-jaqqa ushty. Men tipti daýystap ta úlgermedim, qoparyla qulaǵan úı tóbesiniń qalqasy tıip, aıaǵym aspannan keldi, áldeqaıdan álsirep jetken jer asty dúmpýinen denem dir-dir etip biraz ýaqyt es-tússiz jattym, al endi aqyr sońynda esimdi jıyp, burqyraǵan shańǵa shashalyp, qalqa astynan qybyrlap shyqqanymda kórgenim — úıimniń kúl-talqany shyqqan kiremit tóbesi boldy, óziniń sańylaý — sańylaýyna synalap shóp ósken edi.
Sol mezette nendeı kúıdi bastan keshirgenimdi tap basyp aıta almaımyn, úreılendim be, sastym ba, bilmeımin. Áıteýir, ál-dármenim quryp, aıaǵymnyń astynda alaı-dúleı teńiz týlap jatqandaı táltirektep qulap túskenim anyq, ońymnan da, solymnan da kórgenim — tóbesi opyrylyp ortasyna túsken úıler, estigenim — jer astynan shyqqan gúril, bórenelerdiń dúrs-dúrs soǵylǵany, aǵashtardyń satyr-sutyr synǵany, qabyrǵalardyń gúrs-gúrs qulaǵany, ersili-qarsyly júgirgen myńdaǵan adamdardyń qym-qýyt aıqaı-shýy boldy. Biraq bulaı eseńgirep otyrýym uzaqqa sozylmady, ózimnen sál árirek, qalqa astynda bireýdiń qımyldaǵanyn baıqasymen birden atyp turyp, jaman tús kórip oıanǵandaı beıbereket bajyldap solaı qaraı júgire jóneldim. Qalqa astynda jıyrylyp-búgilip, denesiniń jarym — jartysyn jýan mátke janshyǵan áıelim Saó jatty.
Kele áıelimniń qolynan tartqylaı bastadym. Iyǵynan ustap, ornynan qozǵaýǵa tyrystym. Biraq belden basqan mátke qarys súıem jyljıtyn kórinbedi. Esim shyǵyp, ne istep, ne qoıǵanymdy bilmeı, qalqanyń qaz-qatar tizilgen taqtaılaryn birtindep aıyrýǵa kiristim. Ár taqtaıdy julǵan saıyn áıelime: "Bekem bol!" — dep daýystap qoıam. Sonda kimdi jigerlendirdim eken? Áıelimdi me? Álde ózimdi me? Bilmeımin. Áıelim: "Qınaldym-aý!" — dedi. Sosyn: "Birdeńe etip bosata kórshi!" — degendi aıtty. Biraq menen ótinýdiń qajeti joq-ty, onsyz da bet-júzim álem-tapyryq buzylyp, bar kúshimdi salyp mátkeni kótermek bolyp qınalýshy edim, sondaǵy áıelimniń qannan tipti tyrnaǵy da kórinbeı qalǵan qolyn qybyrlatyp, bóreneni ustamaqqa árekettengenin kúni búginge deıin kóz aldymnan ketire almaı azaptanam.
Osylaısha uzaq áýrelendik... Bir kezde kenet áldeqaıdan qap-qara tútin shalqyp kep betke urdy, baqsam, úı tóbesinen shyǵatyn sıaqty. İle tutasqan tútin arasynan áldene jarylǵandaı gúrsil estildi de, aspanǵa myń-san ushqyn atylyp, altyn shań qusap jan — jaqqa shashyrady.
Esirik shalǵandaı áıelime jarmastym. Jantalasa julqylap mátke astynan sýyryp almaqqa alasurdym. Biraq belden tómengi jaǵy tipti typyr eter bolmady. Tútin túıdek-túıdegimen tónip, tunshyqtyrýǵa aınaldy, sol mezette men qalqaǵa tizemdi tirep áıelime áldene aıttym, jaı aıtpaı aqyrdym-aý deımin. Siz múmkin ne degenimdi surarsyz? Joǵa, qaıtkende de suraısyz ǵoı.
Biraq naqty ne aıtqanym esimde joq. Tek, áıteýir, áıelimniń qan-qan qolymen jeńime jabysyp: "Siz..." dep bir ǵana sóz aıtqany esimde. Men meńireıip júzine úńildim. Betine kóz toqtatyp qaraý qıyn edi, qan-sólsiz júzinde tek sharasynan shyqqan kózi ǵana qalypty. Bul kezde tek tútin ǵana emes, jalyn tili de jalańdap jetken-di. Men endi bári bitti dep oıladym. Áıelim tirideı janbaq. Tirideı? Áıelimniń qan-qan qolyn qysyp ustap, taǵy da áldene dep aıqaıladym. Áıelim taǵy álgi sózin qaıtalady. "Siz..." Osy bir aýyz sózge ǵana qanshama mán, qanshama sezim syıǵan edi deseńizshi! Tirideı? Tirideı? Men úshinshi márte aıqaılap birdeńe aıttym. "Ólemin!" degendeı boldym ba? Iá, "men de ólemin" degenim esimde. Sodan keıin ne aıtqanyma, ne istegenime esep bermeı, qaptaǵan kirpishtiń qolyma ilingenin alyp, birinen soń birin áıelimniń basyna borattym.
Odan keıingi kúıimdi senseı ózi de shamalap otyrǵan bolar. Jalǵyzdan-jalǵyz tiri qaldym. Búkil qalany jalmaǵan jalynnan janushyryp qashyp, túıdek-túıdek tútinge qaqalyp júrip, tóbe-tóbe bolyp úıilip jol bógegen qulandylardyń ara-arasymen ótip, óıtip-búıtip jan saqtadym. Baǵyma ma, soryma ma, bilmeımin. Tek qazirgi kúnge deıin jadymnan bir ketpeıtin nárse — sol kúni keshkisin qap-qara bop tutasqan tunjyr aspanda alaýlaǵan órt shapaǵyna qarap turyp ta, qıraǵan mekteptiń aýlasyndaǵy baraq ishinde asyǵys pisirilgen kúrishten qyzmettes muǵalimdermen birge úles alyp turyp ta kózimnen jas tyıylmaǵany.
Nakamýra Gendo sózin kilt úzip, úreıli keıippen tósenishke telmirdi. Úsh uıyqtasam oıyma kirmeıtin áńgime estip, abajadaı bólmeni jaılaǵan jazǵyturymǵy sýyq jaǵamnan kirip, denemdi tońazytqandaı titirkenip otyrmyn, tipti "Iá..." deýge de tilim keler emes.
Bólme ishinde shamǵa quıylǵan káresinniń shytyry ǵana estiledi. Iá, aıtpaqshy, ústel ústinde bir saryndy tyqyldap meniń qol saǵatym jatqan-dy. Bir mezgilde osy zilmaýyr tynyshtyqta kúrsingenge uqsaǵan álsiz dybys estilgeni, beıne tokonoma ishindegi Kannon táńirıanyń sýreti sál ǵana qozǵalǵan sıaqty ma, qalaı.
Abyrjyńqy janarymdy jerden kóterip, qunysyp otyryp qalǵan qonaǵyma qaradym. Kúrsingen qaısymyz, ol ma, men be? Biraq men bul suraqqa jaýap tabam degenshe, Nakamýra Gendo sol áýeldegideı aqyryn daýyspen áńgimesin qaıta jandandyrdy.
* * *
Áıelimniń qazasyna qatty qaıǵyrǵanymdy aıtyp jatýym artyq bolar. Ol az deseńiz, dırektordyń ózinen bastap barlyq qyzmettesterim kóńilimdi aýlap, jyly sóz aıtqan kezderi syrt kózden uıalmastan aǵyl-tegil jylaıtynmyn. Biraq jer silkinisi kezinde eriksiz áıelimdi óltirgenim jaıly jan balasyna aıtýǵa batylym jetpedi. "Tirideı órtenip azaptanbasyn dep óz qolymmen óltirýge májbúr boldym", — dep shynymdy aıtsam, eshkimniń de túrmege tyqpasy anyq-ty. Qaıta barlyǵy burynǵydan beter músirker edi. Biraq shynymdy aıtpaqqa nıettengen sátte ylǵı tilim baılanyp qalǵandaı, bir aýyz sózdiń basyn quraı almaı qınalatynmyn.
Ol kezderi báleniń bári meniń jasyqtyǵymnan dep oılaýshy edim. Alaıda, shyndap kelgende, bul jerde jasqanshaqtyqtan ózge ózektirek sebep bar-tuǵyn. Biraq ekinshi ret úılenýim týraly sóz qozǵalmaı turǵanda, jańasha tirshilik bastamaqqa qam qylǵansha ol ózge sebep haqynda ózim de bilmep edim. Al endi ol týraly bilgesin-aq menen kúı ketti, ózgeler qusap ómir súrýge qabiletsiz, jany jaraly, beıshara bireýge aınaldym.
Ekinshi ret úılený jaıly áńgimeni eń áýeli Saónyń ógeı ákesi, mektep dırektory qozǵady, onyń oılaǵany meniń qamym ǵana ekenine esh kúmánim joq-ty. Jer silkinisi bolǵaly beri bir jyl ótken, dırektordan buryn da biraz adam jańaǵy taqyrypqa áńgime qozǵap, meniń oıymdy bilmekke talaı árekettendi. Alaıda dırektormen sóıleskende tipti tańǵalǵanym, óıtkeni olar maǵan qazir senseı úıinde turatyn N. myrzanyń ekinshi qyzyn laıyq kóredi eken, ol kezderi qyzdyń bastaýysh mekteptiń tórtinshi klasynda oqıtyn aǵasyna mektepten tys dáris beretin edim. Men birden bas tarttym: birinshiden, qarapaıym muǵalim men aýqatty N. — nyń otbasynyń arasynda jer men kókteı aıyrmashylyq bar-dy, onyń ústine baýyryna sabaq bergensip júrip, qyzdy kózdegen eken ǵoı degen alyp-qashpa sózge qalýym múmkin edi. Bul nekeden bas tartýymnyń jáne bir sebebi bar-dy: óz qolymmen óltirgen Saónyń elesi mazamdy alýyn qoımaǵan edi, biraq "kózden ketse, kóńilden de ketedi" degendeı ol jaıly oılaǵanda burynǵydaı kúızelmeıtinmin.
Biraq meniń kóńil-kúıimdi ózinshe túsingen dırektor qoımaı úgitteýge kóshti, aıtqan pikirleri de kóńilge qonymdy keletin, meniń jasymda jalǵyzdyqtyń qıyndyǵyn, bul nekeni qalyńdyqtyń ózi qatty qalaıtynyn, qudalasý qamyn óz moınyna alatynyn, eshqandaı ósek-aıańǵa, jel sózge jol bermeıtinin, eń bastysy, Tokıoǵa baryp oqymaq nıetimdi osy nekeden soń iske asyrý jeńil tıetinin aıtyp azǵyryp baqty. Bundaı sózderden keıin men de úzildi-kesildi bas tartý múmkin emes dep sheshtim.
Qyz da asqan kórikti edi, onyń ústine N. — nyń otbasynyń aýqattylyǵy da qyzyqtyrǵanyn jasyryp ne kerek, áıteýir, aqyry men dırektordyń qolpashtaýymen qyz úıine jıirek barǵyshtaıtyn boldym, sóıtip júrip jónge kele bastadym, áýeli "durystap oılanaıyn" desem, sońynan "Jańa jyldan keıin kóreıik" degendi aıttym. Aqyry kelesi jyldyń jazynda, jıyrma altynshy Meıdzı jyly kúzde toı jasaýǵa kelisip tyndyq.
Myna qyrsyqty qarańyz, másele sheshilgen soń kóńil kúıim kúrt ózgergeni, janymdy zil-batpan áldene janshyp, eńsemdi kótertpeıtin boldy, tipti jumysyma qulyqsyzdanyp kettim.
Máselen, mektepke kelip, muǵalimder bólmesindegi ústel basyna otyrǵan mezet beıjaı óz oıymmen ózim bolyp ketip, keıde sabaqtyń bastalǵanyn habarlaǵan toqpaqtyń toqylyn da estimeı qalatynmyn. Biraq kóńilimdi qobaljytatyn nendeı nárse ekenin ózim de anyq bilmeýshi edim. Tek, áıteýir, mıymdaǵy tisti dóńgelekter bir-birimen qıýlasýdan ketken sıaqtanatyn jáne sol qıýlaspaıtyn dóńgelekterdiń tasasynda túısigim jetpeıtin áldebir jumbaq jatqandaı sezinetinmin.
Osylaısha ári-sárilikpen eki aı ótti. Sodan jazǵy kanıkýl kezinde, bir kúni keshqurym qalany aralap júrip Hongandzısen tasynyń jergilikti ǵıbadathanasy artyndaǵy kitap dúkeniniń sóresindegi jańa kitaptardy kóreıin dep kidirgem. Sóre ústinde eles-arýaqtar jónindegi áńgime kitaptary men sýretti álbomdardyń qatarynda sol jyldary jurt yqylasyna ilingen "Sýretti sholýdyń" muqabasy lıtografıalyq ádispen basylǵan birneshe sany jatqan. Sóre qasynda turyp, áldeqalaı "Sýretti sholýdyń" bir sanyn qolyma aldym da, muqaba syrtynan qıraǵan úıler men órttiń sýretin kórdim, sýret astyna iri árippen eki jol sóılem terilipti. "Jıyrma tórtinshi Meıdzı jylynyń otyzynshy qazanynda basyp shyǵarylǵan, jıyrma segizinshi qazandaǵy jer silkinisiniń sýretteri". Álgini kórgen sátte júregim qysyp ketti. Tipti bireý qulaǵyma: "Mine, kerek bolsa! Mine!" — dep tabalaı sybyrlaǵan sıaqtandy. Dúkenniń shamy áli jaǵylmaǵan kez, men qara kóleńkede tezdetip jýrnaldy paraqtaı bastadym. Birinshi bette úıdiń bel — aǵashtary basyp qalǵan tutas bir otbasynyń sýreti basylypty. Kelesi bette — qaq jarylǵan jer súrinip ketken áıeldi balalarymen qosa jalmap jatyr. Odan keıingi bette... bárin tizbektep túgendep jatýdyń qajettigi bolmas, bir sózben aıtqanda, jýrnal eki jyl burynǵy jer silkinisiniń bar sýretterin kóz aldyma jaıyp tastady. Nakaragava ústinen tartylǵan kópirdiń, Ovarı maqta-mata kompanıasy úıiniń qıraǵan sýretteri, úshinshi dıvızıa jaýyngerleriniń múrdelerin arshyp alý sáti, Aıtı emhanasyndaǵy jaralylardy qutqarý kezi — osy sıaqtanǵan qıly-qıly qaıǵyly kórinister sol qarǵys atqan aýyr kúndi eske túsirdi. Qaz-qalpynda eske túsirdi. Janarym jasqa shylanyp, qalshyldap qoıa berdim. Qınalǵanǵa, ıá qýanǵanǵa uqsas áldebir túsiniksiz sezim sanamdy qyspaǵyna aldy. Sodan eń sońǵy paraqtaǵy sýretke jetip, ashyp qalǵanda... sol sát esime tússe, tipti qazir de ózimdi qoıarǵa jer tappaımyn. Bul belin mátke aǵashy basyp qalǵan, qozǵala almaı azaptanǵan áıeldiń sýreti edi. Bórene áıel denesine kóldeneńdeı qulaǵan eken, ar jaǵy qap-qara qalyń tútin, jan-jaqqa shashyraǵan qyzǵyltym ot ushqyndary... Mynaý meniń áıelim emeı kim deısiz, bul áıelimniń qalaı ólgeni emeı ne deısiz! Men jýrnaldy qoldan túsirip alýǵa shaq qaldym. Bar daýsymmen aıqaılap jibere jazdadym. Kenet tóńirek túgel qyzyl jalqyndanyp, jap-jaryq bolyp ketken sıaqtandy.
Murnyma tútin ıisi tıgen tárizdendi, taǵy da órt bastaldy ma dep zárem ushty. Kúshtep qobaljýymdy basyp, jýrnaldy ornyna qoıyp, jan-jaǵyma alaqtadym. Pirkázshik dúkenniń mańdaıshasyndaǵy aspaly shamdy jaǵyp, qarańǵylyq tumshalaı bastaǵan kóshege áli sónip bitpegen shyrpyny laqtyra salǵan eken.
Sol kúnnen bastap burynǵydan beter tuıyqtanyp, tunjyraı tústim. Buǵan deıin kóńilimde qur qobaljý ǵana bolsa, endi bir kúmándi oı kúni-túni qınaıtyn boldy. Jer silkinisi kezinde áıelimdi ózge amalym qalmaı sharasyzdyqtan óltirdim be? Álde áýel bastan óltirmek nıetim bolyp, jer silkinisi aram oıymnyń iske asýynyń oraıyn keltirdi me? Meni qınaǵan kúmán osy edi. Bul kúdigime neshe márte: "Joq, joq!" — dep jaýap bergenim esimde joq. Biraq kitap dúkenniń sóresi qasynda: "Mine, kerek bolsa! Mine!" — dep sybyrlaǵan áldekim endi kekesindi daýyspen "Olaı bolsa áıelińdi óltirgenińdi moıyndaı almaýyń qalaı?" — dep mıymdy jedi. Másele naq osy suraqqa kelip tirelgende júregim toqtap qala jazdaıtyn. Áıelimdi óltirgenim ras eken, endeshe, jurtqa nege aqıqatyn aıtpaımyn? Nege kúni búginge deıin osyndaı sumdyq qupıany janym shydap jasyryp júrmin? Aqyry masqara aqıqatty moıyndaýǵa májbúr boldym — men dál sol kezde ishteı áıelimdi jek kórýshi edim. Ol jaıly aıtýym uıat ta shyǵar, siz meni túsinbessiz, biraq soryna qaraı, Saó tán raqatyna jaramsyz áıel edi. (Osy arada seksen eki jol qaldyrylyp ketken. Avtordyń eskertýi). Sol sebepti de men osyǵan deıin ózimshe nápsiqumarlyqty rýhanı sezimim jeńdi dep oılap kelgen edim. Biraq aıaq astynan myna jer silkinisi atalǵan zor zobalań týdy da, adam qolymen jasalǵannyń bárin joq etti emes pe, dúnıedegi ıe kúshtiniń bári qırap jatqanda meniń rýhanı sezimime syzat túspedi dep qalaı aıta alamyn? İshte buǵyp jatqan ózimshildigim bas kótermedi dep qaıtip aıtarmyn? Tipti áıelimdi tek, áıteýir, qutylý úshin ǵana óltirgenime kim kepil? Men osy kúmánnan aryla almaı-aq qoıdym. Sondyqtan da túnergen ústine túnere túsýim zańdy da edi.
Biraq mende áli de bir jan dalbasa dálel qalǵantuǵyn. Men ózimdi-ózim: "Tipti sonda áıelimdi men óltirmesem de, ózi-aq órtenip óler edi. Olaı bolsa, ony óltirgenim eshqandaı da jaýyzdyq emes", — dep jubatyp júrgem. Biraq bunym uzaqqa barmady. Jaz bitýge taıap, mektepte sabaq bastalyp ketken kez-tuǵyn, bizder, muǵalimder, muǵalimder bólmesindegi ústel basyna jınalyp shaı iship, ár nárseni sóz etip otyrǵanbyz, sodan áldeqalaı áńgime eki jyl buryn bolǵan jer silkinisine oıysty. Men dereý sózden tyıylyp, joldastarymnyń áńgimesine qulaq qoımaýǵa tyrystym. Áýeli Hongandzı ǵıbadathanasynyń tóbesiniń qalaı opyrylyp qulaǵany, sosyn Fýnamatıdaǵy bógettiń buzylǵany, Tavaramatı kóshesinde jerdiń oıylyp túskeni sóz boldy, birdi aıtyp birge ketip, talaı nárseniń basy shalyndy, aqyry bir muǵalim Nakamatı kóshesindegi "Bıngoıa" atty sharap dúkenin ustaıtyn áıeldiń mátke aǵashynyń astynda qalyp, tyrp etip qozǵalýǵa shamasy kelmeı qınalǵanyn áńgimeledi, biraq sol eki arada órt bastalyp, bórene janyp, ortasynan qaq bólinipti de áıel aman qalypty. Álgini estigen mezette demim bitip, kózim qaraýytyp, esimnen tanǵandaı hal keshtim. Ózime — ózim kelip, jan-jaǵyma qarasam, joldastarym qorshap alypty, óńimniń qatty ózgergenin kórip, oryndyǵymen qosa qulap túser dep qoryqsa kerek, biri sý ala júgirip, biri dári tyqpalap ábiger. Biraq basym jańa kúdikterge keptelgen men baıǵus olarǵa alǵys aıtýǵa da jaramadym. Áıelimdi qasaqana óltirgen joqpyn ba? Bórene astynda janshylyp jatsa da tiri qalýy múmkin dep qorqyp óltirgen joqpyn ba osy? Eger ony óltirmeı, solaı qaldyryp ketsem, "Bıngoıanyń" ıesi qusap bir ǵajaptyń kúshimen qutylar ma edi? Al men ony aıaýsyz kirpishpen uryp, myj-myjyń shyǵaryp óltirdim ǵoı... Osy oıdan janymdy qoıarǵa jer tappaı, qalaı qınalǵanymdy senseı ózi-aq shamalap biler. Aqyr sońynda kúnámdi azdap bolsa da jeńildeteıinshi degen oımen N. — nyń otbasymen neke jónindegi kelisimimdi buzbaqqa bekindim.
Alaıda oıymdy iske asyrýdyń ońtaıly sáti kelgende, men taǵy bosańdyq kórsettim. Óıtpeı she, toıdyń mejeli kúni jaqyndap qalǵan kezde bárinen bas tartý ońaı ma, ol úshin jer silkinisi kezinde áıelimdi qalaı óltirgenimdi, qazir qaıtip jan azabyn tartyp júrgenimdi aıtyp aǵynan jarylýǵa tıispin.
Sonymen ne kerek, týmysynan júreksiz neme, jeme-jemge kelgende oılaǵanymdy iske asyrýǵa batyldyǵym jetpedi. Qorqaqtyǵym úshin ózimdi-ózim qansha jerlep, qansha tildedim. Biraq bári bos ketti, men esh áreket qylmadym, sóıtip júrgende jazdyń jylýy kemip, kún salqyndaýǵa aınaldy, sonymen birge toı kúni de jaqyndaı túsken.
Ol kezderi men jurtpen sóılesýden qalǵan edim. Birer joldasym tipti toıdy keıinge qaldyra tursa qaıtedi degendi aıtty. Dırektor da bir emes, eki emes, dárigerge kórinýge keńes berdi. Biraq onyń keńesine qulaq asqan túr kórsetýge de kúsh-qaıratym qalmaǵan edi. Jáne de joldastarymnyń nıettestigin paıdalanyp, aýrýdy jeleý etip toıdy keıinge qaldyrý endi qorqaqtyq, aılakerlik bolatyndaı kórindi. Onyń ústine, otbasy N. myrza meniń kóńilsizdigimdi boıdaqtyqtyń keri áseri dep túsinip, tezirek úılen dep janymdy qoımady, aqyry men kelisip tyndym. Kelisken kúnniń erteńine, sodan eki jyl buryn jer silkinisi bolǵan qazan aıynda, N. myrzanyń meken-jaıynda nekelesý rásimi ótetin bolyp sheshildi. Jan azabynan ábden qajyǵan meni toı kıimin kıgizip, keregelerine altyndalǵan perde tutqan úlken jaıǵa alyp kirgende uıalǵanym — aı! Ózime — ózim jurttan jasyryp jaýyzdyq jasaýǵa nıettengen jeksuryndaı kóringenim. Joq, kórindi deıtin emes, men shynymen-aq jaýyz edim, kisi óltirgen qylmysymdy jasyrǵanym azdaı, endi N. myrzanyń qyzyn urlap, baılyǵyna ortaqtaspaqpyn. Qanym basyma shaýyp, júregim qysyp, janym kózime kórindi. Dál sol jerde, tamam jurttyń aldynda áıelimdi qalaı óltirgenimdi aıtyp aqtarylsam degen tilek oıandy da, birte-birte kúsheıip, bar bolmysymdy bılep aldy. Osy kezde qarsy aldymdaǵy tatamıdy appaq atlas uıyq kıgen aıaq kelip basty, sosyn jıegine kógildir aspan, qaraǵaı men qutan beınesi bederlengen kımononyń etegi kórindi. Sodan keıingi kórgenim altyn tústes parshadan tigilgen belbeý, kúmis shynjyr baý, aq jaǵa, tasbaqanyń súıeginen jonyp jasalǵan shash taraq pen shash túıreýish, sándi shash boldy. Osynyń bárin kórgen sátte qorqynyshtan tamaǵym bitelip, aýzymmen aýa qarmap qaldym, aqyry zordyń kúshimen dem alyp, essiz bir halde eńserile eńkeıip, qolymdy tatamıge qoıyp, ashynǵan daýyspen: "Men kisi óltirýshimin! Men jeksuryn qylmyskermin!" — dep aıqaı saldym.
* * *
Osylaısha áńgimesin aıaqtaǵan Nakamýra Gendo birshama ýaqyt maǵan qadala qarap otyrdy — otyrdy da, qınala kúlimsirep sózin jalǵady.
— Sodan keıin ne bolǵanyn aıtýdyń qajettigi de joq. Tek sizge bir aıtpaǵym, kúni búginge deıin jyndy degen atpen tatýsyz tirlik keship júrmin. Shynymen jyndymyn ba, jaýabyn senseı aıtsyn. Al eger jyndy ekenim ras bolsa, onyń sebepshisi kim? Meni jyndy etken barlyq adamnyń jan túkpirinde jasyrynyp jatatyn qubyjyq emes pe eken? Sol qubyjyq tiride búgin meni jyndy dep keleke etýshilerdiń ishinen erteń dál men qusaǵan jyndy shyǵýy múmkin ǵoı... Men osylaı oılaımyn, biraq kim biledi...
Jazǵyturymǵy salqyn syzy sezilgen bólme ishinde qorqynyshty qonaǵym ekeýmizdiń aramyzda báz-baıaǵydaı jylp-jylp janyp, kómeski ǵana jaryq shashyp sham tur. Tý syrtymnan Kannon táńirıa tesiledi. Qonaǵymnan bir saýsaǵyń nege joq dep suraýǵa batylym barmaı únsiz, qımylsyz qatyp men otyrmyn.
Aýdarǵan B.Qojabekova
You Might Also Like
