InfoHub Logo

(novela)

1

Uly mártebeli Horıkava syndy adamnyń buryn týmaǵany sózsiz, keleshekte de týa qoıýy ekitalaı. Uly mártebeli dúnıege keler tusta onyń qadirmendi anasyna áýlıe Daıtokýdyń ózi aıan bergen desedi. Qalaı bolǵanda da ol týmysynan ózgeshe eken, kádýilgi kúnákar pendelerge esh uqsamaıtyn kórinedi. Ol ne istese de bárimizdiń aýyz ashyp, kóz jumyp qaıran qalatynymyz sodan bolsa kerek. Tipti onyń Horıkava ózeniniń boıyndaǵy saraıynyń bir ózi nege turady — "ǵalamat" deı me, álgi qalaı edi? — ishinde ne ǵajap joq deısiz, onyń báriniń qalaı, qaıtip jasalǵanyn biz paqyr túsine de, túsindire de almaspyz. Jurt uly mártebeli jaıly ne qıly keremetter aıtady, ony Shı Hýandı ımperatormen teńdestiredi, tegi, bul uly mártebeliniń ǵalamat tulǵasynyń tam-tum sýretteri ǵana, al ony tolyq sýretteý, túgel tizip aıtý múmkin emes. Alaıda uly mártebeli tek óz basynyń ǵana ataq-abyroıyn oılap, óz amandyǵyn kúıttemeıdi. Joq, ol qandaı iske bolsa da qorashsynbaı kóńil bóledi. Onyń jomart júregi kóppen birge qýanyp, kóppen birge kúıinetin.

Máselen, uly mártebeliniń Nıdze saraıyna jyn-peri, arýaqtardyń túngi oınaǵy kezinde baryp qalǵanda da eshteńege urynbaǵany sondyqtan. Tipti bekzat Torýdyń arýaǵy, eldiń aıtysyna qaraǵanda, ol ár tún saıyn Úshinshi Shyǵys kóshesindegi Kaharaın saraıyna keletin kórinedi, ol saraıda áıgili hram Mıtınokýdaǵy Sıogamanyń sýreti beınelengen, tipti sol ataqty eles te uly mártebeli bir aqyryp qalǵanda joq bolypty. Uly mártebeliniń qudirettiligi, mine, osyndaı, sondyqtan búkil astana jurtshylyǵy — kárisi, jasy, áıeli, erkegi bar uly mártebelini tiri býddadaı kóredi. Órik aǵashynyń gúldegen merekesinen qaıtqanda uly mártebeli mingen kúımege jegilgen ógizder oqys úrkip, ala qashypty da, jolshybaı kezdesken bir qarıany taptap óte shyǵypty, sonda álgi qarıa qolyn keýdesine qoıyp, uly mártebeliniń ógizderin ústinen ótkizgen táńirge alǵys aıtypty desedi.

Qysqasy, jaǵdaı osyndaı edi, sondyqtan da uly mártebeliniń ómiri jaıly keleshek urpaqqa da aıtylar áńgime jeterlik-tin.

Onyń toı ústinde qonaqtaryna otyz birdeı aq arǵymaqty qalaı syıǵa tartqany, Nagara kópiriniń qurylysy kezinde óz ulyn qalaı qurbandyqqa shaldyrǵany, emshilik ónerdiń qupıasynan habardar qytaı-monahqa óz qaltasynan qýys jasaýǵa qalaı ámir etkeni, — qoıshy, áıteýir, tolyp jatyr, tere bersek taýsylmas. Alaıda osy sansyz, san-sapaq áńgimelerdiń ishindegi eń qorqynyshtysy jibek perdege salynǵan tozaq oty sýretiniń oqıǵasy, bul sýret áli kúnge deıin uly mártebeliniń úıiniń eń qymbat dúnıesi sanalady. Óıtpeı she, ǵumyry qobyrap-qobaljýdy bilmeıtin uly mártebeliniń ózi sol oqıǵa bolǵanda eseńgirep qaldy emes pe. Al oǵan qyzmet etýshi biz qusaǵan beısharalardyń nendeı kúıde bolǵanyn aıtyp jetkizý qıyn, qý janymyz shyqpaı áreń qaldy ǵoı. Tipti uly mártebelige otyz jyl udaıy qyzmet qylǵan men — daǵy dál sondaı sumdyqty buryn-sońdy kórmegen edim, keıinnen de kórgem joq.

Biraq bul oqıǵany baıandamas buryn, áýeli osy tozaq azabynyń sýretin salǵan sýretshi Ósıhıde jaıly aıtqan jón.

2

Ósıhıde... ony biletin kóne kózder áli de bar. Ol óte belgili sýretshi-tin, onymen óz zamanynda óner talastyratyn adam ol kezde joq bolatyn. Sol jyldary jasy shamamen elýge jýyqtap qalǵan-tuǵyn. Syrt qaraǵanda esh ereksheligi joq, qabaǵy bir ashylmaıtyn alasa boıly, sińirine ilingen aryq shal.

Uly mártebeliniń saraıyna únemi qońyr sary kımono, momıebosı qalpaq kıip keletin. Óziniń minezi minez emes-ti, jas mólsherine úılespeıtin qyp-qyzyl erni ony áldebir haıýanǵa uqsatatyn. Bireýler: qylqalamyn jalaıtyn ádeti bar eken, erniniń qyzyldyǵy sodan bolar degen topshylaýlar jasap júrdi, onyń anyq-qanyǵyn kim bilgen? Keraýyzdar Ósıhıde is-qylyǵymen de, túrimen de maımylǵa uqsaıdy degendi shyǵaryp, oǵan tipti "Sarýhıde"-maımyl degen janama at japsyryp alypty.

Aıtpaqshy, "Sarýhıde" dep aıtyp qalǵasyn jáne bir jaǵdaıdy baıandaı keteıin. Sol tusta Ósıhıdeniń on bes jasar jalǵyz qyzyn uly mártebeliniń saraıynda kamerıstka etip taǵaıyndaǵan-dy, bul ózi ákesine múldem uqsamaıtyn bir ıman júzdi bala bolatyn. Onyń ústine anasynan jastaı jetim qalǵasyn ba, jastyǵyna qaramastan oıly, aqyldy, kisige jany ashyǵysh meıirban edi, sondyqtan saraı bıbisi bas bolyp búkil áıel bitken ony jaqsy kóretin.

Kúnderdiń bir kúni áldebir jaǵdaıǵa baılanysty Tamba aımaǵynan kelgen qonaqtar uly mártebelige qolǵa úıretilgen maımyl syılady da, uly mártebeliniń qyljaqbas uly oǵan Ósıhıde degen at berdi. Maımyldyń túri onsyz da kelisip turmaǵasyn, onyń ústine atynyń sıqy anandaı bolǵasyn saraıdaǵylar kúlmeı qaıtsin. Tek kúlip qana qoısa jaqsy ǵoı, keıde odan da zorǵysy bolyp turatyn, sanasyz maqulyq anda-sanda baqtaǵy qaraǵaıdyń basyna shyǵa qalsa nemese bólmelerge tóselgen tatamı-tósenishti bylǵap qoısa, keıbireýler ádeıi qyzyq úshin ári sýretshiniń shamyna tıý maqsatymen "Ósıhıde, Ósıhıde!" — dep aıqaıǵa basatyn.

Birde Ósıhıdeniń álginde men áńgime etken qyzy qolyna órik gúli men hat ustap uzyn dálizdiń boıymen kele jatqanda, aıaǵyn súırete shoınańdaǵan maımyl Ósıhıdege qarsy ushyrasady, ózi qolyn jaraqattap alyp, ádettegideı baǵan basyna órmelep shyǵýǵa jaramaı qalǵan tárizdi. Qyzyq bolǵanda, maımyldyń qýǵynshysy uly mártebeliniń uly eken, qolyndaǵy shybyǵyn úıirip:

— Ońbaǵan, urlyqshy. Toqta deımin, toqta! — dep atoılap keledi.

Buny kórip Esıhıdeniń qyzy ańyryp turyp qalyp edi, maımyl júgirip kelip etegine jabysa ketip, muńyn shaqqandaı qyńsylaı jóneldi. Qyzdyń oǵan qatty jany ashydy. Qolyndaǵy órik aǵashynyń butaǵymen: átirgúl ıisi ańqyǵan jeńin syryp tastap, maımyldy aıalaı qushaǵyna qysty, sóıtti de jas myrzaǵa bas ıip taǵzym etip, syńǵyrlaǵan syrly daýsymen til qatty:

— Bul bir sanasyz maqulyq qoı. Raqymshylyq jasańyz, aıaı kórińiz.

Osy kezde jas myrza jandaryna kelip jetken-di. Ol qaharlana qabaǵyn túıip, jerdi teýip tepsindi:

— Nemenege ara túsesiń? Bul neme mandarınderimdi urlap jep júr.

— Endi ol maqulyq qoı... — dep álgi sózin qaıtalady qyz sál batyldanyp, sosyn muńdana jymıyp: — Onyń ústine ózin Ósıhıde dep ataıdy eken. Demek, siz meniń ákeme ashýlanǵan bolyp shyǵasyz ǵoı, al buǵan men qaıtip nemquraıdy qaraıyn, — degendi qosty. Tek sonda ǵana baryp jas myrza sabasyna tústi.

— Solaı ma... Eger shynymen ákeń úshin ótinish jasap tursań, raıymnan qaıtyp, keshirim eteıin, — dep qynjylǵandaı túr kórsetip, shybyǵyn tastap jónine ketti.

3

Ósıhıdeniń qyzynyń maımylmen dostyǵy osy oqıǵadan keıin bastalǵan-dy. Qyz onyń moınyna ádemi qyzyl lentaǵa ótkizilgen quıttaı altyn qońyraý ildi, onysy uly mártebeliniń qyzynyń buǵan bergen syıy edi, sodan bastap maımyl qyzdan bir eli ajyramaıtyn boldy. Tipti birde Ósıhıdeniń qyzy salqyn tıip jatyp qalǵanda, maımyl tyrnaǵyn tistelep bas jaǵynda otyryp aldy, onyń júzinde muń bar edi.

Neǵylsa da, sol kezden bastap eshkim maımyldy burynǵydaı jábirlemeıtin boldy. Qaıta eptep — eptep erkeletýge kóshti, tipti jas myrzanyń ózi oǵan ara-tura órik, talshyn tastap júrdi. Ol ol ma, birde qyzmetshilerdiń biri maımyldy teýip jiberem dep jas myrzanyń kárine ilikti. Osy oqıǵadan keıin ile-shala uly mártebeli Ósıhıdeniń qyzyna maımylyn alyp aldyna kelýge buıyrypty.

Qyzdyń maımyldy janyndaı jaqsy kóretinin estigende ol:

— Ákesin syılaıtyn jaqsy qyz eken, — depti desedi.

Sóıtip, qyz uly mártebeliniń raqymymen syıǵa alqyzyl akome alady. Al sońynan maımyl da akomeniń shetinen ustap qyzyǵyp qaraǵandaı túr kórsetken kezde uly mártebeli tipti kóńildenip ketipti. İstiń jaıy osyndaı, demek, uly mártebeliniń Ósıhıdeniń qyzyna raqymy túsýi de keıbireýler aıtqandaı, áıelqumarlyǵynan emes, qyzdyń ákesi attas maımyldy jaqsy kórýinen, ıakı, sol arqyly ákesin jaqsy kóretinin dáleldeýinen.

Ras, álgi ósektiń shyǵýy da sebepsiz emes-ti, biraq ol jaıly bir reti kelgende táptishtep aıtyp berermin.

Ázirge aıtarym, qansha jerden kórikti bolsa da jaı sýretshiniń qyzyna kóz salatyndaı uly mártebeli anaý-mynaý adam emes.

Sonymen, Ósıhıdeniń qyzy uly mártebeliniń aldynan qoshemet-qurmetke bólenip shyqty, biraq týmysynan esti qyz eshqandaı dandaısyǵan minez kórsetpeı, jibekteı esile túskendikten ózge kamerıstkalar ishtarlyq jasamady. Kerisinshe, qyzdyń ózin de, maımylyn da erkeletip, óbekteı tústi, endi ol jas hanshanyń janynan bir eli qalmaı, serýendegi eń turaqty seriktesi bop aldy.

Áıtkenmen endi qyz jaıly áńgimeni osy jerden doǵara turyp, onyń ákesi Ósıhıdeniń jaıyn sóz eteıin. Iá, eldiń bári maımyldy jaqsy kórip ketkenmen, Ósıhıdege esh ishteri jylymady, ony burynǵydaı jek kórip, syrtynan Sarýhıde dep kemsitip júrdi. Jáne bir saraı ishindegiler ǵana emes edi jek kóretin. Máselen, Ekogavanyń pirádary Ósıhıdeniń atyn estigende saıtannyń ózin kórgendeı túsi buzylyp, tyrysyp-byrysyp qalatyn. Qanshalyqty ras-ótirigin bilmeımin, Ósıhıde pirádardy saıqymazaq sýretterinde beınelepti desedi, biraq sóz teksiz qyzmetshilerden shyqqandyqtan onyń aıdaı aqıqat ekenine kepildik ete almaımyn. Ne degenmen de Ósıhıde jaıly ońǵan pikir aıtatyn adam joqtyń qasy-tyn. Ony jamandamaıtyn tek óziniń bir-eki joldasy edi. Sosyn onyń sýretterin ǵana kórgen, ózin bilmeıtin adamdardyń jamandamaýy múmkin.

Áıtkenmen Ósıhıdeniń túri ǵana sıyqsyz emes-ti, minezi de bir jeksuryn bolatyn, ózi de sonysy úshin ábden kóresisin kórip júrdi.

4

Al onyń mineziniń sıqy mynadaı edi: sý shyǵarmas sarań, uıalýdy bilmeıtin betpaq, jalqaý, ashkóz, ol az bolsa shadyr, órkókirek. Búkil elde menen ótken sýretshi joq dep oılaıtyny bar bolmysynan kórinip turatyn. Eger másele tek sýret ónerine tirelip qoısa bir sári ǵoı, ózge isterde de ózeýrep qoımaıtyn, tipti bireýlerdiń minez-qulqyn synap-minep, túrli ádet-ǵuryptardy jaratpaı otyraryn qaıtersiz. Ósıhıdeniń qartańdaý bir shákirti maǵan mynandaı oqıǵalar aıtyp edi. Birde áldebir aqsúıek áıeldiń úıinde áıgili abyzǵaısha Hıgakıge qudaı aıan berip, ol jan túrshigerlik qorqynyshty daýyspen boljaý jasaı bastaıdy, sóıtse Ósıhıde qulaq qoıyp tyńdaǵannyń ornyna qylqalamyn alyp, aspaı-saspaı abyzǵaıshanyń álemtapyryq júzin salýǵa kirisipti. Sonysyna qaraǵanda, arýaqtyń aıan berýi degendi balanyń sandyraǵy sanaıtyn bolsa kerek.

Mine, onyń bary osy, qudaı-ana Kıssetendi keskindegende de jaı bir jeńiltek áıeldiń sýretin sala salýy, Fýdo qudaıdyń sýretin qanypezer qylmyskerdiń túrinen aınytpaýy qaı bir ońǵandyǵynan deısiz, onyń búldirgeni bir bul emes, soraqy isteri jetedi, munyń ne dep kinálaǵandardyń sózin qulaǵyna da qystyrmaıdy. "Qaıter deısiz, ary ketse Ósıhıde sýretin salǵan qudaılar odan ósh alar. Qaıta qyzyq emes pe?" — dep kúlkige aınaldyrady. Onyń bundaı sózderi áýeli shákirtterin de shoshyndyratyn, kópshiligi erteńgi kúnin oılap budan tezirek qutylýdyń qamyn jasady. Qalaı bolǵanda da, ol bul ǵalamda ózinen asqan adam bar dep áste oılamaıtyn.

Al Ósıhıdeniń sýret ónerindegi jetistigi jaıly aıtýdyń ózi artyq. Ras, onyń sýretteri bederi men boıaýy jaǵynan ózge sýretshilerdiń salǵandarynan óte qatty erekshelenetin de, dushpandary men keıbir áriptesteri ony syrtynan kóz boıaýshy dep sógetin. Olardyń sózine qaraǵanda, Kavanarı, Kagaoka nemese basqa da belgili sýretshilerdiń sýretterine baılanysty halyq arasynda nebir ádemi áńgimeler aıtylatyn kórinedi, máselen, ádemi sýrettermen áshekeılengen jarma esikten aıly túnderi óriktiń jupar ıisi ańqıdy-mys nemese jibek perdege keskindelgen saraı qyzmetshileri syzyltyp sybyzǵyda oınaıdy-mys. Al endi Ósıhıdeniń sýretteri jaıly áńgimelerdiń jóni túzýi joq. Mysaly, Ósıhıde Rúgaıdzı hramynyń qaqpasyna salǵan "Ómir men ólim arpalysy" degen sýretke qatysty áńgime mynadaı: túnde qaqpadan ótken adam qudaıǵa senbeıtin kúnákarlardyń yńyranǵan, óksigen daýsyn estıdi-mis. Ol az bolsa, sol qaqpadan ótkende murynǵa borsı bastaǵan múrdelerdiń ıisi keledi deýshiler de tabyldy. Al uly mártebeliniń buıryǵymen salynǵan áıelderdiń portretteri she? Sol portretterde beınelengenderdiń qaı-qaısysy bolmasyn úsh jyl ótpeı jatyp-aq keýdelerinen bireý janyn sýyryp alǵandaı súlesoq aýrýǵa ushyrap, ólip tynatyn kórinedi desedi. Keraýyzdardyń sózine senseń, Ósıhıdeniń sýretteriniń jyn-perimen baılanysy bar.

Biraq Ósıhıde, áýel basta aıtqandaı, jaratylysy ózge adam bolǵandyqtan, álgindeı san-sapalaq ósekten qyńbaıtyn, qaıta asqaqtaı túsetin, birde uly mártebeli ázilge súıep: "Seni keıipsizdikti, kespirsizdikti jaqsy kóredi deıdi, sol ras pa?" — dep suraıdy, sonda sýretshi jasyna laıyq emes qyzyl ernin ezýlete qısaıtyp, jaratpaı kúlip: "Iá, keýdesi kepedeı ózge sýretshi-symaqtar kespirsizdiktiń keremetin bul jalǵanda túsinbes", — dep menmensı jaýap beripti. Tipti ol rasymen-aq eldegi eń birinshi sýretshi bolsyn, biraq uly mártebeliniń aldynda osynshama ordańdaǵany kelisimsiz-aq. Men áýelde bir áńgimege kiristirgen shákirttiń oǵan osy menmendigi, dandaısyp ketkeni úshin "Tıraeıdzú" dep at qoıýy tegin emes. Sizder, sonaý bir zamanda Qytaıdan bizdiń elge kelgen saıtannyń atynyń "Tıraeıdzú" ekenin biletin shyǵarsyzdar.

Biraq tipti osy Ósıhıdeniń, dúnıede eshteńeni, eshkimdi moıyndamaıtyn tas minez adamnyń da bir qasterli sezimi bar-tyn.

5

Ósıhıde jalǵyz qyzyn, sol saraıda kamerıstka bolyp júrgen qyzdy bar ynta-shyntymen jaqsy kóretin. Qyzdyń da ákesine tym meıirimdi, meıirli ekenin áýelde aıtqan-dy, al ákesiniń oǵan degen nen kem soqpaıtyn; ánsheıinde sadaqaǵa shyǵarmaıtyn adamnyń qyzyna kóılek, qajet bolǵanda aqshasyn aıaýsyz shashatyn senbessizder de.

Áıtkenmen, Ósıhıdeniń qyzyna degen ma jaqty-tyn, ony qansha aıalap, úlbiret-jaqsy kórgenmen, jaqsy kúıeý taýyp, qutty ornyna qondyrsam degen nıeti bolǵan emes. Qaıdan olaı bolsyn. Kerisinshe, qyzyn qyzǵyshtaı qorıtyn, alda-jalda oǵan bireý kóz salsa, jendet jaldap álgi júrek jutqan sabazdy óltirtýden taıynbaıtyn. Sondyqtan da uly mártebeliniń buıryǵymen qyzyn kamerıstka etip taǵaıyndaǵanda, shaldyń qatty renjigenine de, tipti uly mártebeliniń kózinshe jaratpaǵanyn jasyrmaı tyrjyńdap otyratynyna tańdanýǵa bolmaıdy. Uly mártebeli qyzdyń kórkine qyzyqqannan ákesiniń qarsy bolǵanyna qaramastan saraıda ustaıdy eken degen sózdiń shyǵýy da sodan bolsa kerek.

Álgi qańqý sózder qansha negizsiz bolsa da, Ósıhıdeniń janyndaı jaqsy kóretin jalǵyz qyzyn saraıdan áketýge neshe márte áreket jasaǵany ras. Birde uly mártebeliniń buıryǵymen Mondzo perishteniń sýretin salǵanda, uly mártebeliniń súıikti balasynyń keskininen aınytpaı ádemi etip beınelegeni sonsha, ábden razy bolǵan uly mártebeli:

— Eńbegińe ne tileseń de berem. Qysylmaı tilegińdi aıt, — dedi.

Sonda Ósıhıdeniń áı-shaı joq: — Ótinemin, qyzymdy jibere kórińiz, — dep qoıyp qalǵany bar emes pe.

Basqa saraılarda jaǵdaı ózgesherek, al uly mártebeli Horıkavaǵa qyzmet etýshilerdiń aıy ońynan týǵan, ózderin erkin, erke ustaıdy, olaı bolmasa dál álgindeı dańǵoı ótinish aıtylar ma edi? Bul tipti sonshama márt uly mártebeliniń de qıtyǵyna tıse kerek, ol birshama Ósıhıdeniń betine ún-túnsiz qarap otyrdy da: "Bolmaıdy", — dep kesip aıtyp, tez ornynan turdy. Jáne bul jaǵdaı osymen tynǵan joq, birneshe ret qaıtalandy. Qazir esime alyp qarasam, álgi ótinish ár qaıtalanǵan saıyn uly mártebeliniń Ósıhıdeni jaratpaýy, qyryn qaraýy údeı túsken eken. Onyń ústine ákesiniń jaǵdaıyn oılap qam jegen qyzy da kamerıstkalardyń bólmesine jıi kelip, jeńin tistelep jylaıtyndy shyǵardy. Sol-aq eken, Ósıhıdeniń qyzyna uly mártebeliniń kóńili qulapty-mys degen ósek burynǵydan beter gýleı jóneldi. Keıbireýler tipti tozaq oty sýretiniń salynýyna sol qyzdyń uly mártebeliniń degenine kónbegendigi sebep bolypty desip júrdi, biraq olaı emes ekendigi ámbege aıan.

Menińshe, uly mártebeliniń Ósıhıdeniń qyzyn bosatpaǵanynyń sebebi oǵan jany ashyǵandyǵynan, jas qyzdyń taǵdyryna qam jegendiginen.

Ol qyz taǵdyryna janashyrlyqpen qarap, noqaı ákesiniń nuqýynda júrgenshe meniń saraıymda erkin, erikti ómir súrsin dep oılasa kerek. Úrip aýyzǵa salǵandaı ásem qyzǵa erekshe raqymy túskeni ras. Biraq bóten oıy, bógde tilegi bolǵan emes. Solaı dep pysh-myshtasqandardyń bir sóziniń rastyǵy joq, nem ketediniń kerimen aıtyla salǵan negizsiz daqpyrt.

Qoıshy, sonymen Ósıhıde qyzyn qyzǵyshtaı qorımyn dep júrip jurtqa ábden jek kórinishti bolǵan kezde, nendeı oıǵa kelgenin kim bilsin, áıteýir, uly mártebeli aıaq astynan Ósıhıdeni ózine shaqyrtyp alyp, tozaq azabyn beıneleıtin sýret salýǵa buıyrdy.

6

Tozaq azabynyń kórinisi desem boldy-aq, kóz aldyma sol bir sumdyq sýret tartyla qalady.

Tozaqtaǵy azapty beıneleıtin ózge sýrettermen salystyrǵanda Ósıhıdeniń salǵany múlde ala bóten basqa dúnıe. Jarma esik uqsatyp jymdastyrylǵan qos merdeniń bireýiniń bir shetine up-usaq etip jypyrlatyp tamuqtyń on bekzaty salynǵan, al qalǵan jerdiń bárin joıqyn jalyn jaılap alǵan, beıne qanjar ispetti istik aǵashtar kómkergen qıa shyńdy taýlar janyp jatqandaı. Tek ár-ár jerde qytaısha kıingen tamuq qyzmetshileriniń sulbalary, sary, kók daqtanyp kórinedi demeseń, jer álemniń bárin alqyzyl alaý oraǵan, jalańdaǵan jalyn tilderiniń ortasynda mandzı kresine uqsap ıilgen qara tútin, jan-jaqqa ushqan myń-san altyn jaryqshaqtar.

Tek osy kórinisterdiń ózi ǵana kóz sýyryp, qylqalamnyń ǵalamat qudiretin eriksiz moıyndatady, al tozaq otyna janyp jandary qınalǵan kúnákarlar óz aldyna bir áńgime, tozaqty beıneleıtin úırenshikti sýretterden bundaı kórinisterdi emge tappaısyz. Ósıhıde beınelegen kúnákarlardyń arasynda túrli dárejedegi adamdar: aıtýly aqsúıekterden bastap, tuldyry joq qaıyrshyǵa deıin bar. Malynyp kıingen mańǵaz saraı áıelderi, úlde men búldege bólengen ásem bıbi-bıkeler, taspıyq ustaǵan býdda-sopylar, aǵash taban súıretpe kıgen jas malaılar, tobyǵyna túsken tar kóılek kıgen jasóspirim qyzdar, asaı-múseı arqalaǵan balgerler — kim joq deısiz munda, tize berýge tózim jetpes. Aspanǵa atylǵan alaý men tútin ishinde, at basty, buqa múıizdi tozaq malaılarynyń azaptaýynan arylmaqqa jantalasqan sorly pendeler jel qýalaǵan japyraqtar qusap jan-jaqqa shashyraı qashqan. Áne bir tusta shashynan ashaǵa ilingen bir áıel, syńaıy abyzǵaısha sıaqty, aıaq-qoly órmekshiniń aıaǵy qusap tarbıyp, ıilip-búgilip jantalasýda. Al myna bir erkek túrine qaraǵanda ákim tárizdi, keýdeden kirgen semser arqasynan bir-aq shyǵyp, jarqanat qusap jarbıyp, basy aıaǵynan kelip salbyrap tur. Endi bireýdi temir taıaqpen osqylap jatsa, ekinshisi myń adam ornyna qozǵalta almas úıdeı taspen janshylap qalypty, al úshinshi bir kúnáqardy jyrtqysh qus shuqyp jep qan-josa etse, baǵzy bireýi ýly ajdahanyń soıdaq tisine ilinipti, qysqasy, azaptyń túrin túgendep bitý múmkin emes, nesin aıtasyz, kúnákar da kóp, azaptaýdyń túri de qıly-qısapsyz.

Áıtkenmen bárinen de sumdyǵy — jyrtqysh ańnyń azý tisine uqsaǵan qanjar aǵashtyń tóbesinen tómen qaraı quldılap qulap kele jatqan kúıme. Tamuq jeli jelbiretken qamys perdeniń ar jaǵynda nebir asyldan tigilgen kıimine qarap tekti áıel sanaýǵa bolatyn jas áıel qara shashy jaıylyp, appaq moıny artqa qaraı shalqaıyp, tirideı otqa janyp bara jatyr, alasurǵan áıel, ot oraǵan kúıme, ekeýiniń qaı qaısysy bolsyn tozaq otynyń azabyn kóz aldyńyzǵa aınytpaı elestetetin kórinister-tin. Beıne, sýrettiń bar sumdyǵy-bir ǵana áıel beınesine jınalǵandaı. Bul sýrettiń adamzat oıynan, adamzat qolynan shyqty deýge kelmeıtin ǵajaptyǵy sonsha, oǵan qarap turyp qulaǵyńa áldebir qorqynyshty qyryl, azapty aıqaı estiledi.

Iá, bul sýrettiń jaıy osyndaı jáne men sóz etkeli otyrǵan sumdyq oqıǵa dál osy sýrettiń salynýy úshin arnaıy jasalǵan-dy. Onsyz, ıakı sol oqıǵasyz, tipti Ósıhıdeniń ózi de dál osyndaı ǵalamat tozaq azabyn beıneleı almas edi. Osy sýretti sapam dep o sorlynyń kórmegen kóresisi, tartpaǵan taýqymeti joq, tipti ómirden túńilip bitti-aý. Myna sýrettegi tozaq — óz eliniń birinshi sýretshisi bolǵan Ósıhıdeniń de tartpaq azaby, barmaq tozaǵy dese de bolǵandaı.

Tárizi, men osynaý ǵalamat tozaq azaby sýretiniń sıpatyn qaıtsem aıtyp jetkizem dep tym asyǵyńqyrap, sózimdi shashyratyp aldym-aý deımin. Onda men endi áńgimemdi ret-retimen, júıelep aıtýǵa tyrysaıyn, sóz basy Ósıhıdeniń uly mártebeliden qalaı tozaq azabynyń sýretin salýǵa jarlyq alǵany jaıly bolsyn.

Hosh, sonymen Ósıhıde tozaq azabynyń sýretin salýǵa bar ynta-jigerimen kiriskeni sonsha, bes-alty aı boıy eshkimge kórinbeı, saraıǵa at izin salmaı qoıdy. Bir qyzyǵy, ol ózine-ózi: "Al endi iske kiristim", — dese-aq boldy, dúnıedeginiń bárin umytatyn, tipti janyna balaǵan jalǵyz qyzyn da esten shyǵaratyn. Ósıhıdeniń bir shákirti, ol jaıly sál burnaǵyraq sóz etkenmin, maǵan: "Ósıhıde sýret salýǵa kiriskende keýdesin jyn jaılaǵandaı alasuryp, arqasy qozyp ketedi", — degen-di. Shynynda da, sol kezderi Ósıhıde aıtýly sýretshi bolý úshin bar qyzyqtan bas tartyp, bul dúnıeden túk kórmeı óteıin dep, qudaıǵa ant etipti-mys desken sybystar shyǵyp edi. Tipti baz bireýler: "Ósıhıdeniń jumys istegen sátin jasyryn baǵyp baıqasań, onyń tóńireginde túrli saıtan-ibilistiń elesteri erbeńdep júrgenin kórýiń shúbásiz" degendi aıtyp júrdi. Áıteýir, qalaı bolǵanda da, onyń qolyna qylqalam ustaǵan sátten bastap, bar ǵalamdy umytyp, salmaq sýretinen basqany oıdan shyǵaratyny aıdaı aqıqat-ty. Ondaı kezderi esik-terezesin tars jaýyp, jalǵannyń jaryǵyn kórmeı kúni-túni otyratyn edi. Al tozaq azabynyń sýretin salǵan tusta esirik shalǵandaı múldem elirip ketti. Ol ol ma, endi tipti kúndiz de perdesi bir ashylmaıtyn qapas bólmesine tyǵylyp alyp, bilte shamdy ǵana syqsıtyp, tiri jan bilmeıtin túrli ádis-tásilmen boıaý ezip, shákirtterine birese sýıkan birese karıgıný kıgizip, ár qyrynan sýretke salyp sergeldeńge túsipti. Ózi áýel basta-aq osyndaı óreskeldikterge áýes-ti, tozaq azabynyń sýretinen burynǵy jumystarynda da osy ádisin qoldanǵan kórinedi. Rúgaıdzı hramynyń qabyrǵasyna "Ómir men ólim arpalysy" sýretin salǵan tusta jolda jatqan ólikterdiń janyna otyryp alyp, uzaqty kúnge múńkigen múrdelerdiń irip-shirigen qol-aıaqtaryn qaǵazǵa aınytpaı túsirýmen bolǵan eken desedi, jóni túzý adam sóıter me. Onyń bunysy neǵylǵan tótenshe qushtarlyq ekenin kim bilsin, biz qusaǵan pendege onyń jaıyn túsiný qıyn. Bárin jipke tizgendeı etip aıtýǵa qazir ýaqyt tapshy, tek eń mándi-mańyzdylaryna toqtalmasam.

Birde Ósıhıdeniń kóp shákirtteriniń biri boıaý ezip otyrsa (sol mana men sóz etken shákirt) sýretshi onyń qasyna kelip:

— Kishkene kóz ilindirip alsam ba dep edim. Tek keıingi kezderi jaman túster kórip uıyqtaı almaı júrgenim, — depti.

Shákirt onyń bul sózinen esh óreskeldik kórmeı, jumysynan bas kótermegen kúıi:

— Jaqsy, — dep qysqa qaıyrady.

Alaıda Ósıhıde kete qoımaıdy, bir túrli muńaıǵan, qysylǵan túrmen.

— Men uıyqtaǵan kezde qasymda otyra turmaısyń ba? — dep ótinish etedi.

Ustazynyń kórgen túsine sonshama mán berip, kóńiline alǵany shákirtke tosyn kórinedi, sóıtse de onyń ótinishin oryndaýǵa kelisedi. Sóıtse ustazy sol áldenege abyrjyńqyraǵan, qysylǵan kúıi:

— Onda ana tómengi bólmege bar. Ózge shákirtter kele qalsa, ústime kirgizbe, — deıdi.

Onyń siltegeni ózi sýret salatyn bólmesi edi, esik-terezesi tumshalanǵan bólme ishindegi tek týshpen ǵana qańqasyn keltirip qoıǵan tozaq azabynyń sýretine shamnyń kómeski jaryǵy túsip tur. Ekeýi sol bólmege kelip kirgesin Ósıhıde qolyn jastanyp jatyp, qatty qajyǵan, sharshaǵan adamnyń keıpimen qatyp uıyqtap qalady. Sodan bir jarty saǵattaı ótkende, shákirt onyń bir túrli yńyrsyǵan, qınalǵan dybysyn estıdi.

8

Áýel basta báseń shyqqan yńyrsý, yńyranýdyń aıaǵy byldyrlaýǵa ulasady, sýǵa batyp bara jatyp qaqalyp-shashalyp aıqaılaǵanǵa, kómekke shaqyrǵanǵa uqsas birdeńe.

— Ne deısiń?— Maǵan kel deımisiń? Qaıda keleıin? — Tozaqqa kel. Ot oraǵan tozaqqa kel. — Kimsiń sen? Qaısysyń menimen sóılesken? Kimsiń? — Sen qalaı oılaısyń, kim ol?

Shákirt eriksiz boıaý ezgenin qoıa qoıyp, úrpıip sheberge qaraıdy: qarttyń ájimdi júzin shyp-shyp ter basyp, bozaryp ketipti, beıne tunshyǵyp, aýa qarmalap jatqandaı aýzy ańqıyp ashylyp, erni kebersip, sırek tisteri annan bir, mynnan bir soıdıyp-soıdıyp kórinedi. Al aýzynyń ishinde áldene jippen tartqylaǵandaı jyldam-jyldam shorshı qozǵalady, — baıqasa, onysy sheberdiń tili eken. Úzik-úzik sózder osy tilden týyndap jatsa kerek.

— Sen qalaı oılaısyń, kim ol?

— Iá, bul sensiń. Ózim de solaı oılaǵanmyn. Sen meni áketýge keldiń be? — Kel dedim ǵoı men saǵan. Tozaqqa kel Tozaqqa... tozaqta meni qyzym kútip otyr.

Shákirttiń denesi túrshikti. Kenet oǵan sýret salynǵan perdeden áldebir elester, selteńdegen kóleńkeler sekirip túskendeı bolyp kórindi. Shákirt jalma-jan Ósıhıdeniń ıyǵynan shap berip, janushyra julqylaýǵa kiristi, biraq sheber oıanar bolmady, uıqysyrap qoımady. Aqyry shákirt qylqalam jýýǵa qoıylǵan sýdan alyp ustazynyń betine búrikti.

— Ol kútip qaldy, kúımege otyr, osy kúımege otyryp tozaqqa kel!

Sol mezet sóıleýshiniń tamaǵynan bireý qysa qoıǵandaı byldyr-byldyr sózdiń aıaǵy yńyrsýǵa ulasty da, Ósıhıde kózin ashyp aldy, sosyn biz suǵyp alǵandaı atyp turdy. Tárizi, álgindegi tosyn tústiń elesteri áli de kóz aldynan seıile qoımaǵan sıaqty. Birazǵa deıin aýzy ashylyp, áldeqaıda tesireıe qarap otyrdy da, aqyry esin jıdy, sosyn kenet dóreki daýyspen:

— Men táýirmin, kete ber, — dedi.

Sheberge qarsy kelip abyroı tappasyn biletin shákirt dereý bólmeden taıyp turdy, sodan jaryqqa shyqqasyn naq sheber emes, ózi jaman tústen shoshyp oıanǵandaı jeńileıe tynystady.

Biraq bul da ánsheıin nárse ǵoı, budan da zorǵysy bolyp jatady, máselen, álgi oqıǵadan bir aı keıin Ósıhıde bólmesine basqa bir shákirtin shaqyrtty, ol kelip kirgende, sýretshi shamnyń kómeski jaryǵynda qylqalamdy tistelep oılanyp otyr eken, dereý jalt burylyp:

— Saǵan bir ótinishim bar: tyr jalańash sheshinshi, — deıdi.

Sheberdiń bundaı buıryq berýi bir bul emes-tin, buryn da talaı ret óstigen-di, sondyqtan shákirt tilge kelmesten kıimin sypyryp tastady. Sóıtse Ósıhıdeniń óńi ózgerip, bet-júzi qısaıyp ketedi.

— Shynjyrlanǵan adamdy kórsem dep edim, sondyqtan bir tilegimdi oryndaýyńdy ótinemin, — deıdi sosyn beti búlk etpesten.

Álgi shákirt anaý-mynaý ólekse bireý emes, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı deneli jigit bolatyn, oǵan qylqalamnan góri semser ustaǵan jarasar edi, mine, tipti sonyń ózi osy tusta qatty qorqyp ketsin. Keıinnen osy oqıǵa jaıly aıtqanda, ol ylǵı: "Osy jyndanyp ketkennen saý ma, meni óltirmek nıette emes pe eken dep oıladym men sonda", — deıtin. Sosyn ne kerek, shákirtiniń sostıyp turyp qalǵany jynyna tıgen sheber áldeqaıdan jińishke temir shynjyr ákelip, beınebir qas jaýyna umtylǵandaı shákirtine tarpa bas salyp, qolyn artyna qaıyryp ustap, búkil denesin shynjyrmen shandyp tastaıdy, sosyn shynjyrdyń bos ushynan ustap tartyp qalǵanda shákirt táltirektep, edenge uzynynan sulap túsedi.

9

Dál sol sátte shákirt aıaǵy kókten kelgen sake quıylǵan shólmekten aýmaı qalyp edi. Qol-aıaǵy aıaýsyz qaıyrylyp, tas qylyp baılanǵandyqtan ol tek basyn ǵana qozǵalta alarlyqtaı halde – tin. Onyń ústine shynjyr shákirttiń onsyz da typ-tyǵyz denesin býnaq-býnaq etip qatty qysqandyqtan tek beti men tósi ǵana emes búkil táni kúreńitip ketken-di. Biraq buǵan kóńil aýdarǵan Ósıhıde bolmady. Domalaǵan shólmek qusaǵan deneniń ana jaǵyna bir, myna jaǵyna bir shyǵyp, áldebir sýretti dolbarlaýǵa kiristi. Shynjyrlanǵan shákirttiń qandaı kúıde bolǵanyn, qalaı azaptanǵanyn aıtyp jetkizý qıyn-aq.

Búl kúı áli birshama sozylar ma edi, kim bilsin, eger bir kezdeısoq jaǵdaı kelip kılikpese. Abyroı bolǵanda (múmkin, sor bolǵanda degen durysyraq shyǵar), bólmeniń bir buryshynda turǵan saz qumyranyń tasasynan Qaramaıǵa uqsaǵan áldene ıreleńdep shyǵa kelsin. Bastapqyda álgi zat jaı jyljyǵan sıaqty edi, birtin-birtin qımyly shapshańdap, jalt-jult etip shákirttiń naq murnynyń tusyna taqap qaldy. Sol tusta shákirt bar kúshin jıyp, janushyra: "Jylan, jylan!" — dep qyryldady. Keıinnen óziniń aıtýyna qaraǵanda, dál sol mınýtta búkil denesindegi qany qatyp qalǵandaı bolypty, jylan tipti óziniń ýly tilin shákirttiń shynjyr qıǵan moınyna qadaýǵa shaq qalypty. Bul tosyn kórinis qaıyrymsyz Ósıhıdeni de úreılendirse kerek. Jalma-jan qylqalamyn tastaı salyp, dereý jylannyń quıryǵynan shap beredi de joǵary kóteredi. Jylan basyn qaqshıtyp, ıreleńdep, qansha shıyrshyq atsa da onyń qolyna jete almaıdy.

— Seniń kesirińnen táp-táýir sýret búlindi, — dep Ósıhıde tistene qyryldap, jylandy bólme buryshyndaǵy qumyranyń ishine tastaı salady, sosyn baryp shákirtin shynjyrdan bosatady. Bar bolǵan bitkeni osy, ol tipti shákirtine alǵystyń emeýrinin de bildirmeıdi. Syńaıy, ony shákirtin jylan shaǵyp ala jazdaǵany emes, sýrettiń salynbaı qalǵany qynjyltsa kerek. Sońynan álgi jylandy sýretin salý úshin ádeıi ustaǵany anyqtaldy.

Bir osy oqıǵanyń ózi-aq onyń jumysty qalaı dilin salyp isteıtinin kórsetpeı me? Áıtkenmen, aqyry bastap qalǵasyn taǵy bir on úsh-on tórt jasar shákirtiniń osy tozaq azaby sýreti úshin múrdem kete jazdaǵanyn aıta keteıin. Álgi shákirttiń táni áıel tánindeı appaq bolsa kerek. Birde keshkisin sheber shákirtti bólmesine shaqyrady, oıynda eshteńe joq shákirt esikti ashyp kirip kelsin. Qarasa, Ósıhıde shamnyń kómeski jaryǵymen áldenendeı qubyjyq qusqa et shoqytyp otyr eken. Qustyń úlkendigi, shamamen, mysyqtaı. Onyń ústine qos qulaq qusap erbıgen qaýyrsyny men dop-domalaq sarǵysh kózderi mysyqqa qatty uqsap-aq tur edi.

10

Ósıhıde syrt bireýdiń óz isine aralasqanyn jaratpaıtyn. Álgindegi jylannyń qaıdan kelgeni de beımálim, jalpy ol bólmesinde ne ustaıtynyn, ishinde ne bolyp jatqanyn shákirtterine aıtqan emes. Birde ústelinde adamnyń bas súıegi tursa, birde kúmis sharlar nemese syrlanǵan podnostar jatatyn; árbir jańa sýret salǵan saıyn áldeqaıdan ne qıly tosyn zattar taýyp ákeletin. Sońynan álgi zattardy qaıda jiberetinin jáne eshkim bilmeıdi. Ony baq-dáýlet qudaıy qoldap-qoshtaıdy-mys degen áńgimeniń shyǵýy da osydan bolsa kerek.

"Sondyqtan da myna qubyjyq qus tozaq azabyn salýǵa kerek bolǵan bolar" dep sheshken shákirt ustazynyń aldyna kelip izetpen ıilip:

— Qyzmetińizge ázirmin, — dedi.

Biraq Ósıhıde onyń sózin estimegendeı óziniń shekten tys qyzyl ernin bir jalap alyp, ıegimen qusty megzedi.

— Qalaı, ábden qolǵa úıretilgen neme emes pe, á?

— Nendeı qus ózi? Ǵumyrymda kórmeppin, — dedi shákirt mysyqqa uqsaǵan qulaqty qusqa úrkekteı qarap.

— Kórmedim deısiń be? — dep myrs etti Ósıhıde. — Qalasha tárbıelengenniń kesiri. Bul qusty japalaq dep ataıdy, kýramalyq bir ańshy birer kún buryn syılap edi. Tek bul bálelerdiń qolǵa úıretilgeni kemde-kem.

Solaı dep ol aldyndaǵy astan jańa ǵana bas kótergen qusqa jaılap qolyn tıgizdi, quıryǵynan moınyna qaraı bir sıpap ótti. Sodan keıin ne boldy deısiz ǵoı? Álgi qubyjyq neme qulaq jara shańqyldap, qanatyn dalpyldata ústelden kóterilsin, sosyn tyrnaǵyn tarbıtyp shákirtke tap bersin. Alda-jalda ol júzin jeńimen jaýyp úlgermegende betin qan-josa qylar edi. Úreıi ushqan shákirt jeńin jelpildetip japalaqty jasqap edi, qus tumsyǵyn saq-saq etkizip, taǵy tap-tap berdi, endi shákirttiń ádep saqtap turýǵa murshasy qalmady, ustazynan jasqanǵandy qoıyp, tar bólmeniń ishinde shyr aınalyp turyp ta, otyryp ta qustan basyn qorǵashtap baqty, al qubyjyq qus odan qalar bolmady, birese joǵary kóterilip, birese tómendeı ushyp, kózin shuqýdyń ońtaıly sátin izdeıdi. Sóıtip júrip qanatyn dalpyldata qaqqany sonsha, baıǵus shákirttiń murnyna kúzgi sary japyraqtyń ıisi, maımyldar aǵashtyń qýysyna tyǵyp qoıyp, sonda jata-jata shirı bastaǵan jemisterdiń ıisi keldi me-aý, qulaǵyna sarqyramanyń shýyly estildi me-aý, áıteýir, bir sumdyq kúıdi bastan keshirdi. Tek "sumdyq" degen jetkiliksiz bolar, beısharanyń júregi aýzyna tyǵylyp, shamnyń kómeski jaryǵy aı sáýlesi sıaqtanyp kózin qaryqtyrdy, al ustazynyń bólmesi ıesiz taý ishindegi jyn-peri jaılaǵan shatqal qusap elestedi.

Áıtkenmen shákirtti shoshytqan japalaqtyń tap berýi ǵana emes edi. Joq, onyń tóbe shashyn tik turǵyzǵan sumdyq ustazy Esıhıdeniń bunyń jany úshin jasaǵan jantalasyna miz baqpaı qarap turýy-tyn. Tek bedireıip qarap tursa da bir sári-aý, aspaı-saspaı qaǵazdy jaıyp tastap, qylqalamdy sýyryp áıel taqylettes aq tándi jas jigitti qubyjyq qustyń qalaı qınaǵanyn sala bastady emes pe. Buny kórgen shákirtiniń jany baqaıynyń basyna bir-aq bardy, ol tipti sheber ózin óltirmek nıette bolar degen oıǵa keledi.

11

Shynynda da, sheberdiń qolynan kisi óltirý kelmeıdi dep kesip aıtý múmkin emes-ti. Óıtkeni shákirtin shaqyrtqandaǵy maqsaty kórer kózge badyraıyp kórinip turǵan joq pa, ıakı ony qusqa shoqytyp qoıyp, jantalasqan keıpin sýretke salyp alý. Sondyqtan, sheberdiń ne sharýamen aınalysyp jatqanyn kórip túńilgen shákirt basyn jeńimen jaýyp alyp, bir ýys bop búrisip, esikke taıaý buryshqa tyǵylyp bar daýsymen baqyra bastady. Tek sonda baryp Ósıhıde úreılene daýystap atyp turdy, biraq úrikken qus bolmady, qaıta qanaty qattyraq dalpyldap esire tústi, mine, osy kezde baryp áldene qulap, qırap qalǵandaı qatty gúrs etken dybys estildi. Jany keýdesinen shyǵýǵa shaq qalǵan shákirt eriksiz selk etip basyn kóterdi, tóńirek tastaı qarańǵy, tek áldebir tustan sheberdiń shákirtterin shaqyrǵan ashýly daýsy estildi.

Aqyry áldeqaıdan bir shákirt dybys berdi de, maısham ustap bólmege kirdi. Tútindeı janǵan maı shamnyń kómeski jaryǵymen tóńirek eptep kórine bastady: sham aýdarylyp qalypty, eden men qamys boıraǵa maı tógilgen, qanaty dir-dir etip edende japalaq jatyr. Ósıhıde sol ústel basynda turǵan kúıi qatyp qalypty, aıran-asyr túrmen áldene dep kúbirleıdi. Óıtpeı qaıtsin, jerde japalaqtyń jambas jaǵyna oralyp, shıyrshyq atqan qara jylan jatqan-dy. Syńaıy, shákirt baıǵus tabaldyryq janynda jan saýǵalap jatqanda qysh qumyrany qulatyp alǵan. Qumyra ishinen jorǵalap jylan shyqqan, al japalaq ony shuqyp kórmek bolǵan-sodan úlken aıqas bastalyp ketken. Shákirtter bir-birine urlana qarasyp, kózderi kórip turǵan tosyn kóriniske tańdanysty da qoıdy, sosyn sheberge únsiz taǵzym etip, tez-tez bólmeden shyǵa jónelisti. Al endi jylan men qustyń odan keıingi jaıy bárine jumbaq bolyp qaldy.

Osy sıaqtanǵan oqıǵalarda esep joq. Aıtpaqshy, men bir jaıdy aıtýdy umytyppyn-sýretshige tozaq azabynyń sýretin salýǵa kúzdiń basynda buıryq berilgen-di. Sodan shákirtter sheber taǵy ne oılap tabar eken degen qorqynyshtan bir qutyla almaı qystyń aıaǵyna deıin azaptandy. Al qystyń sońyna taman sheberdiń qoly júrmeı qoıdy, ózi burynǵydan beter tunjyrap, eki sózge kelmeı shamdanatyndy shyǵardy. Jibek perdege jarym-jartylaı salynǵan sýret sol kúıi qaldy. Ol azdaı keıde sýretshi sýrettiń keıbir jerlerin súrtip tastaıtyndy tapty jáne bir emes, eki emes, tipti jıiletip ketti.

Biraq oǵan ne jaqpaı júrgenin eshkim bilmeıtin. Tipti sony bilgisi kelip úzdikken de eshkim bolmady, ne qıly jaısyz jaılardy bastarynan keshirgen shákirtter onsyz da ózderin álde jolbarys, álde qasqyrmen bir torda otyrǵandaı sezinetin-di, sondyqtan bári sheberdiń kózine túspeýge tyrysyp baǵar edi.

12

Bul eki arada bálendeı kóńil aýdararlyqtaı, sóz eterlikteı eshteńe bola qoıǵan joq. Tek qyńyr shaldyń tym jylaýyqtanyp ketkeni bolmasa, jalǵyz qalsa-aq kóziniń sorasy aǵyp otyrǵany. Birde shákirtterdiń biri sharýasy bolyp baqqa bara qalmaı ma, sóıtse janary jasqa tolyp, kóktemgi aspanǵa shalqalaı qarap qalǵan sheberdi kóredi. Shákirt qatty yńǵaısyzdanyp, ún-túnsiz kelgen izimen keri shyǵyp ketedi. Al endi osyǵan ne deısiz? Osydan sál ǵana buryn jolda jatqan múrdelerge qarap "Ómir men ólim arpalysyn" salǵan menmen adamnyń endi óz oıyndaǵydaı etip sýret sala almaǵanyna kúıinip balasha jylaǵany qyzyq emes pe.

Sonymen Ósıhıde naq bir shalyq urǵan adamdaı alasuryp kún-tún demeı álgi sýretimen álek bop júrgende qyzy áldenege jıi-jıi muńdanatyn kúı tapty, tipti biz ekesh biz de onyń kóz jasyn jutyp, qystyǵyp otyrǵanyn ár kez kórip qalyp júrdik. Ózi ejelden oıly, momaqan, júdeý neme endi tipti júzinen qany qashyp, kózi shúńireıip, kirpigin bir joǵary kótermeıtin bolyp aldy. Áýeli ákesiniń jaǵdaıyn ýaıymdaı ma, álde mahabbat mashaqaty ma eken júdetken destik, sońynan uly mártebeliniń qyzǵa kóńili qulap, óz degenine kóndirmekshi bolypty-mys degen sybys shyqty, aqyrynda baryp barlyq sóz pyshaq keskendeı kúrt tyıyldy, tipti qyzdyń ómirde bar-joǵy beımálim bop qalǵandaı.

Birde tún ortasynda, uzyn dálizdi boılap jalǵyzdan-jalǵyz kele jatqam. Kenet áldeqaıdan maımyl Ósıhıdeniń júgirip shyǵa kelip, meniń etegimnen tartqylaı bastaǵany. Tún erekshe jyly bolatyn, tipti murynǵa gúldegen órik aǵashynyń ıisi keletindeı, aı álsiz ǵana jaryq seýip turdy. Mine, osy kómeski aı jaryǵymen men ne kórdi deısiz ǵoı? Appaq tisterin aqsıtyp, murnyn tyrjıtyp shańqyldaǵan maımyldy kórdim. Maımyldyń jap-jańa kóılegimniń etegin julqylaǵanyna jynym kelip, ony qaǵyp tastap, jónime ketpekke oqtaldym da lezde aınyp qaldym. Maımyldy jábirlegeni úshin bir qyzmetshiniń jas myrzadan jaza alǵany esime túsken-di. Onyń ústine maımyldyń munsha ábigerlenýi tegin emes sıaqtandy. Sodan bálendeı kóńilim qalap turmasa da maımyldyń tartqylaǵan jaǵyna júrdim, neǵylsa da istiń mánisin bileıin dep sheshtim.

Sóıtip, men dálizdiń burylysynan bir-aq shyqtym, ol tustan butaǵy ıir-ıir terektiń tasasyndaǵy toǵan kórinetin, onyń sýy tipti tastaı qarańǵy túnde de jyltyrap jatatyn. Kenet qaptaldas bólmeden áldekimderdiń aıtysqanǵa uqsaǵan abyrjyńqy daýystaryn estip, turǵan ornymda qattym da qaldym. Tóńirek typ-tynysh tunyp turǵan-dy, eldiń bári uıqyda-tyn, tek áldebir tustan aı sáýlesi, túngi bulaqqa shomylǵan balyqtyń sholpyly estiledi. Sondyqtan da álgi dybystardy estigen sát eriksiz toqtadym. "Tún ishinde erigip júrgen nemelerdiń sazaıyn bereıin", — dep oılap, demimdi ishime tartyp esikke taqadym.

13

Maımylǵa men asyqpaǵan tárizdensem kerek, ol aıaǵymnyń astynda shyr kóbelek aınaldy, sosyn beıne bireý ony qylǵyndyryp jatqandaı aıanyshty, jalynyshty daýyspen qyńsylaı bastady, sóıtti de kenet ıyǵyma bir-aq qarǵyp shyqty. Men eriksiz moınymdy buryp, odan basymdy alyp qashtym, al maımyl jeńime jabysyp, jerge syrǵyp túspeýdiń amalyn jasap jatyr, osy tusta saqtyqty umytyp, qolymdy bosatyp almaq bop julqynam dep esikke soǵylǵanym. Endi qarap turýdyń reti qalmaǵan-dy. Sodan men esikti jyldam syrǵytyp ashyp, bólmeniń aı sáýlesi jetpeıtin qarańǵy túkpirine umtylmaqqa ońtaılana berdim de qoryqqanymnan qalt tura qaldym, óıtkeni bólmeden áldebir áıel jebedeı zý etip atylyp shyqqan edi. Esik aýzynda menimen soqtyǵysyp qala jazdady, sosyn jandármen syrtqa umtyldy, dálizge shyqqasyn kenet súrinip ketip, tizerleı qulady da entige dem alyp, maǵan beınebir qubyjyqqa qaraǵandaı úreılene qadalyp qaldy.

Ol áıeldiń Ósıhıdeniń qyzy ekenin atap aıtpasam da túsinikti bolar. Biraq ol túni qyz múlde ózine-ózi uqsamaı, adam aıtqysyz ózgerip ketken edi. Kózi sharasynan shyǵardaı tasyraıyp, beti otsha alaýlap ketipti. Ánsheıinde bala qusap montıyp turatyn momaqan keıpiniń osynsha ózgerýine qosa, alqam-salqamy shyqqan kıimi de oǵan áldenendeı erekshe ár beretindeı. Táńiri-aý, shynymen-aq myna áıel Ósıhıdeniń uıań, úrkek qyzy ma? Men esik jaqtaýyna súıenip, ásem arýdyń aı sáýlesine malynyp aǵarańdaǵan kórkem tulǵasyna eriksiz qarap qaldym, sosyn áldekimniń asyǵys uzaı bergen aıaq dybysy shyqqan jaqty kózimmen megzep kim ekenin suradym.

Biraq qyz ernin qymqyryp, basyn shaıqady. Sondaǵy qamyqqan júzin kórseńiz. Men eńkeıip, onyń qulaǵyna aýzymdy taqap: "Kim?" — dep taǵy suradym. Alaıda ol taǵy da ústin-ústine basyn shaıqap, suraǵymdy jaýapsyz qaldyrdy. Ol azdaı, kirpigi jasqa shylanyp, ernin burynǵydan da qattyraq qymqyra tústi.

Men ózi týmysymnan topastaý sorly, eldiń bárine beseneden belgili jaılardan basqa nársege bas qatyryp jatpaıtyn edim. Sondyqtan da oǵan taǵy ne aıtarymdy bilmeı, beıne onyń júreginiń soǵysyn tyńdaǵandaı ún-túnsiz qalshıyp turyp qaldym. Ne bolǵanyn qazbalap suraý ersi tárizdendi...

Bul qalyptyń qanshaǵa sozylǵanyn bilmeımin, áıteýir, bir kezde men esikti qaıta syrǵytyp jaýyp, esin jıyp qalǵan qyzǵa qarap, barynsha jyly sóıleýge tyrysyp: "Bólmeńe bar", — dedim. Sóıdedim de beıne kórýge bolmaıtyn nárseni kórgendeı qysylyp, ózimdi kináli sanap, áldenege kóńilim qobaljyp jónime kettim. Ózimdi kimniń aldynda kináli sezingenimdi, nege qobaljyǵanymdy bilmeımin. Sodan álgi jerden on qadam uzamaı jatyp, áldekim taǵy da aqyryn ǵana etegimnen tartty. Men úreılene jalt buryldym. Sonda álgi kim boldy dep oılaısyzdar?

Qarasam, qasymda Ósıhıde maımyl túr, kádýilgi adam qusap qolyn keýdesine aıqastyryp ustap, moınyndaǵy altyn qońyraýy syńǵyrlap, ádeppen taǵzym etedi.

14

Osy túngi oqıǵadan keıin jıyrma shaqty kún ótti. Birde oılamaǵan jerden saraıǵa Ósıhıde kelip, uly mártebeliniń qabyldaýyn ótindi, sýretshi tómen dárejeli adam bolsa da mártebeliniń senimine kirip, yqylasyn alǵan edi. Sondyqtan da kim kóringendi qabyldaı bermeıtin uly mártebeli bul joly da sózge kelmeı, ony qabyldaýǵa kelisim bildirip, birden aldyna shaqyrtty. Ósıhıdeniń kıgeni sol baıaǵy ústinen tastamaıtyn kúreń sary karıgınýy men myj-myj momıebosıy edi; únjyrǵasy burynǵysynan beter túsip, ábden qabaǵy kelispeı tur eken, uly mártebelige izetpen taǵzym qylyp, qyryldaǵan daýyspen sóz bastady:

— Kelgen sharýam uly mártebelim salýǵa ámir qylǵan tozaq azabynyń sýretine qatysty. Kúni-túni qolymnan qylqalamym túspeı eńbek qylyp, kóp sharýa tyndyrdym. Jumystyń jarymynan kóbi jasaldy.

— Bek jaqsy bolǵan, men saǵan rızamyn.

Solaı degenmen de uly mártebeliniń daýysynan bálendeı rıza bolǵany baıqalmaǵan edi, álgi sózdi tipti nemketti aıtty.

— Joq, jaqsy eshteńesi joq, — dep Ósıhıde keıigen keıippen kózin tómen saldy. — Jumystyń kóbi jasalǵany ras, áıtkenmen bir nárseni beıneleı alar emespin.

— Ne deıdi? Beıneleı almaımyn deısiń be?

— Iá, beıneleı alar emespin. Men kózben kórmegendi esh ýaqytta beıneleı almaımyn. Al beıneleı qalsam, kóńilimdegideı bolyp shyqpaıtyny sózsiz. Olaı bolsa bunym beıneleı almaǵanmen birdeı ǵoı.

Bul sózderdi estip uly mártebeli kekesin keıippen kúlimsiredi.

— Demek, tozaq azabynyń sýretin salý úshin tozaqty kórýiń kerek eken ǵoı?

— Iá, uly mártebelim durys aıtady. Osydan birneshe jyl buryn úlken órttiń kezinde tozaq otyna uqsaǵan ǵalamat alaý kórip edim. "Edzırı Fýdo" atty sýretimdegi alaý sol órtti kórgennen keıin salǵanym. Uly mártebelim ol sýretti kórgen.

— Al kúnákarlardy qalaı saldyń? Tozaq qyzmetkerlerin de kórmegeniń anyq.

Uly mártebeli Ósıhıdeniń esh sózin estimegendeı túrmen suraq ústine suraq jaýdyrdy.

— Men shynjyrlanǵan adamdy kórdim. Jyrtqysh qustyń adamdy azaptaǵanyna qarap otyryp, aınytpaı kóshirip salyp aldym. Sondyqtan da kúnákarlardyń qınalǵanyn kórmedim dep aıta almaımyn. Tozaq qyzmetshileri de... — osy tusta Ósıhıde ezýin qısaıtyp kúlimsiregendeı boldy, — tozaq qyzmetshileri de áldeneshe ret túsimde de, óńimde de eles berdi. Buqa tumsyqty, at basty nemese úsh bet, alty qoldy shaıtandar dybyssyz qoldaryn shapalaqtap, únsiz aýyzdaryn ashyp-jumyp, kúnde, tipti kúni-túni desem de artyq emes, meni azaptaýǵa, qınaýǵa keledi. Joq, meniń beıneleı almaı júrgenim, beınelemegim bul emes.

Mundaı adyń-kúdiń sózder tipti uly mártebeliniń ózin aıran-asyr etse kerek. Ol bir ýaqyt Ósıhıdege jaratpaı qarap otyrdy da, qabaǵyn qaharlana túıip:

— Neni beıneleı almaıtynyńdy aıt, káne?— dedi.

15

— Men sýrettiń naq ortasyna bıikten qulap kele jatqan kúımeni salsam dep edim.

Osylaı dep Ósıhıde alǵash ret uly mártebeliniń júzine tike qarady. Sýret jaıynda sóz etkende ol essiz qusap esiriktenip ketedi dep estip edim, dál qazirgi túri, kózqarasy dál sondaı qorqynyshty-tyn.

— Al kúıme ishinde, — dep sózin jalǵastyrdy sýretshi, — ot tıgen qara shashy jaıylyp, ásem aqsúıek áıel azaptanyp jatsa. Tútinge tunshyǵyp, qabaǵy tyrjıyp, basy shalqaıyp ketken. Qoly jaýyn tamshylarynsha shashyraǵan ot jaryqshaqtarynan qorǵanbaq bop shı shymyldyqty tartqylaıdy. Onyń tóbesinde tumsyqtaryn saqyldatyp on-jıyrma shaqty qubyjyq qus ushyp, shúıilip júr. Mine, osy kúımedegi áıeldiń sýretin sala almaı qınalyp júrmin.

— Endi maǵan neǵyl deısiń? — dep uly mártebeli áldenege rıza keıippen sýretshini qamshylaı tústi.

Al Ósıhıde bolsa, bezgek qysqandaı qalshyldap, qyp-qyzyl erni dirildep, tús kórip otyrǵandaı byldyrlap:

— Mine, sonyń sýretin sala almaı qınalamyn, — dep qaıtalady. Sosyn kenet bireýge tarpa bas salatyndaı aptyǵa aıqaılady: — Uly mártebeliden ótinem, kóz aldymda kúımeni órteńizshi. Jáne múmkin bolsa...

Uly mártebeliniń júzi kúreńitip, óńi ózgerip ketti, biraq artynsha qarqyldap kúlip ala jónelgeni. Kúlkige shashalyp turyp, áreń degende aıtqany:

— Ótinishińdi aınytpaı oryndaımyn. Bola ma, bolmaı ma dep bas qatyrýdyń qajeti joq boldy.

Sol sózdi estigende júregim zyrq ete qalyp, boıymdy úreı bılegeni. Óıtpegende she, uly mártebeliniń túri tipti bir túrli edi, — aýzy aq kóbiktenip, qabaǵynan qar jaýyp, Ósıhıdeniń essizdigi juqqandaı edireńdep ketti emes pe. Bir sát uly mártebeli tynshyp qalǵandaı edi, kenet jyn qaqqandaı toqtaýsyz kúlip, aýyz jappaı sóıleı jóneldi:

— Órteımin kúımeni, órteımin. İshine jasanyp kıingen kórkem áıeldi otyrǵyzamyn. Sosyn kúımedegi áıel jalynǵa kúıip, tútinge tunshyǵyp, azaptanyp óledi. Osy kórinisti oılap tapqan sýretshi álemdegi birinshi sýretshi. Jasa, sýretshi, jasa.

Uly mártebeliniń sózin estigen sát Ósıhıde bozaryp ketti, tynysy tarylǵandaı erni jybyrlap, aýzymen aýa qarmandy, birazdan soń býyny bosap, qolymen edendi tireı qulady da estiler-estilmes etip alǵys aıtty.

— Bul teńdessiz baqyt qoı.

Syńaıy, uly mártebeliniń sózinen soń ǵana ol óz oıynyń qanshalyqty sumdyq ekenin kóz aldyna elestetse kerek. Ómirimde jalǵyz márte ony aıaǵanym osy joly ǵana boldy.

16

Bul oqıǵa eki-úsh kúnnen soń, túnde boldy. Uly mártebeli ýádesinde turyp, órtengen kúımeni kózimen kórsin dep Ósıhıdeni shaqyrtty. Kúımeni Horıkava ózeniniń jaǵasyndaǵy sáýletti saraıda órtemegeni óz-ózinen túsinikti. Órteý orny bolyp buryn uly mártebeliniń qaryndasy ıelik etken qala syrtyndaǵy meken-jaı belgilendi. Bul meken-jaıdy el ishinde "Iýkıgeniń Saraıy" dep ataıtyn. Mine, osy "Iýkıgeniń Saraıy" kópten beri ıesiz, ıen-tuǵyn. Janyndaǵy úlken baýy da kútim kórmegesin qýrap-semip, sırep bitken-di. Bul jerdi ıen bolǵasyn ádeıi tańdasa kerek. Uly mártebeliniń osy jerde demi bitken qaryndasy jaıynda túrli laqaptar bar-tyn: máselen, aısyz qarańǵy túnderi onyń alqyzyl kóılegi etegi jerge tımeı, galereıa boıymen sýsyldaı syrǵıdy-mys. Tipti kúndizdiń ózinde qaraýytyp turatyn bul jer, kún uıasyna qonǵasyn tipti túnerip, dybys bitkenniń bári qubylyp, qorqynyshty bolyp estiletin, bulaqtyń syldyry da qulaqqa jaǵymsyz tárizdenip, aspanda árli-berli ushqan oqpaqtar da qanattary qalbańdaǵan qubyjyq qustar sıaqtanatyn.

Sol joly da naq osyndaı aısyz, qarańǵy tún edi. Sansyz shyraqtyń jaryǵymen sary tústi saraı kóılegin, sıakók keń shalbar kıip, ishki galereıanyń jıeginde, aq parshamen qaptalǵan kópshik ústinde otyrǵan uly mártebelini anyq kórýge bolatyn-dy. Tóńiregine kóńil jaqyndary, qyzmetshileri jaıǵasypty. Solardyń ishinen bir balýan ala bóten erekshelenip kózge túsedi, ol tipti bertinde, Mıtınokýdaǵy soǵys tusynda qatty ashyqqan soń adam etin jep, sodan beri tiri buǵynyń múıizin syndyratyndaı kúshke ıe bolypty desedi. Mine endi, belin jalpaq belbeýmen býynyp, qanjarynyń ushyn kókke qarata ustap, tóbedeı bolyp shetkerirekte otyr. Jel shyraqtardyń jaryǵyn jalbańdatyp, adamdardyń sulbalary birese kórinip, birese kórinbeı qalady, osynyń bári áldenege tús sıaqtanyp, kóńilge qorqynysh uıalatatyn edi.

Al baý ishinde altyn áshekeılermen bezendirilgen jegýsiz kúıme tur, terteleri tuǵyr ústine qoıylypty. Tóbesin qarańǵy túnek tumshalap alypty, qaraýytqan kúımege kóziń túskende kóktem kezi bolsa da áldenege arqań muzdap, deneń dirildeıdi eken. Kúıme esigine ádemi órnekpen jıektelgen kógildir qamys perde tutylypty, perdeniń ar jaǵynda ne bary beımálim. Kúımeni jaǵalaı alaý taıaq ustaǵan qyzmetshiler tur, alaý tútininiń galereıaǵa qaraı shalqymaýyn qatty qadaǵalasatyn tárizdi.

Ósıhıde bolsa oqshaýdan-oqshaý, galereıanyń qarsysynda júrelep otyr. Sol baıaǵy eski karıgınýy men myj-myj momıebosı qalpaǵyn kıip jarbıǵan, juldyzdy aspannyń salmaǵy eńsesin ezgendeı búrisken bir beıshara. Jelke jaǵynda dál sondaı kıim kıgen bireý otyr, tárizi, shákirti bolsa kerek. Ekeýi de tym alysta, onyń ústine qarańǵyda otyrǵandyqtan kıimderiniń túsin ajyratý da múmkin emes edi.

17

Tún ortasy taıap qalǵan shaq. Baqty, aǵashtar men jylǵalardy baýyryna basqan zil qarańǵylyq kúlli dybys ataýlyny da jutyp qoıǵandaı, óz tynysyń ózińe estilgendeı tunǵan tynyshtyqta tek jeldiń yzyńy ǵana estiledi; jel lebimen murynǵa ys pen tútin ıisi kelip tıedi. Uly mártebeli biraz ýaqyt osy kóriniske ún-túnsiz qarap otyrdy, sosyn sál alǵa qaraı eńkeıińkirep ashýly daýyspen:

— Ósıhıde! — dep shaqyrdy.

Sýretshi birdeńe dep jaýap qatqandaı boldy, biraq meniń qulaǵyma tek yńyrsyǵanǵa uqsas dybys qana estildi.

— Ósıhıde! Búgin sen qalaǵandaı kúımeni jaǵamyn. — Osylaı dep, uly mártebeli nókerlerine kóz qıyǵyn saldy. Osy sát olar ózara ymdasyp, jymyńdasqandaı boldy, álde maǵan solaı kórindi me eken. Ósıhıde basyn kóterip, galereıa jaqqa izetpen qarady da qoıdy, biraq lám dep til qatqan joq.

— Jaqsylap qarasańshy. Burynyraqta men mingen kúıme ǵoı. Umytpaǵan bolarsyń. Endi qazir sony jaǵyp, saǵan tozaq otynyń qandaı bolatynyn kórsetpekpin. — Uly mártebeli osy tusta sózin úzip, taǵy da nókerlerine kóz tastady. Sosyn qatqyl daýyspen:— İshinde qol-aıaǵy baılaýly qylmysker áıel otyr. Iakı, kúımeni órtegen kezde júziqaranyń táni birge kúımek, súıegi kúl bolyp, ózi azaptanyp ólmek. Seniń sýretiń úshin taptyrmaıtyn nusqa ǵoı. Qardaı appaq tániniń tutanǵan sátin qalt jiberme. Nil qara shashynyń lap etip janyp, laýlaǵanyna jaqsylap nazar sal, — dep sózin jalǵady.

Uly mártebeli úshinshi márte únsiz qaldy, biraq artynsha áldene esine túskendeı ıyǵy selkildep únsiz kúlip otyryp:

— Bundaı ǵalamat kórinisti aqyrzamanǵa deıin kórmessiń. Men de kórip qalaıyn. Káne, shymyldyqty kóterip, ishinde kim otyrǵanyn Ósıhıdege kórsetińder, — dedi.

Buıryqty estı sala qyzmetshilerdiń biri alaý taıaǵyn bıiktete kóterip kúımeniń janyna bardy da, qolyn sozyp, shymyldyqty tartyp qaldy. Lapyldaǵan alaýdyń jalyny alqyzyl shapaǵymen tar kúımeniń ishin

jaryq etti. Shandı shynjyrlanǵan áıel.. O, táńiri, ony birden tanymaý múmkin emes. Shıe tústes ásem jibek kóılekke lyqsı tógilgen nil qara shash, shashqa qıǵashtaı túırelgen altyn túıreýishter. Kıimine qarap taný qıyn bolsa da, tal shybyqtaı buralǵan boıyn, appaq aqqý moınyn, muńdy, uıań júzin ózgemen shatastyrý múmkin emes...

Bul Ósıhıdeniń qyzy edi. Men shyńǵyryp jiberýge shaq qaldym.

Osy kezde maǵan qarsy otyrǵan dáý ornynan turyp, qanjarynyń sabyna qol salyp, Ósıhıdege túksıe qarady. Úreıim ushyp jalt qaraǵandaǵy kórgenim, Ósıhıdeniń esinen adasqandaı esirgen keıpi boldy. Buǵan deıin tizerlep tómen jaqta otyrǵan-dy, endi ornynan atyp turyp, eki qolyn alǵa sozyp, kıip-jaryp, es-tússiz kúımege umtylmaq boldy. Bir ókinishtisi, ol menen qashyqtatyn, onyń ústine tún de qarańǵy, bet-júziniń ózgerisin anyqtap kóre almadym. Biraq men álgindeı dep ishteı ókinish bildirip úlgermeı-aq, naq kózimniń aldynan qarańǵy túndi qaq jaryp Ósıhıdeniń qan-sólsiz, bop-boz júziniń, jo-joq, júzi emes, áldebir joıqyn kúsh kókke kóterip áketkendeı shıryqqan búkil denesiniń jarq ete qalǵany. Bul uly mártebeliniń "Jaǵyńdar!" degen sózimen jarysa qyzmetshiler alaý taıaqtaryn laqtyryp, sýretshiniń qyzy otyrǵan kúımeniń lap etip janǵan sáti edi.

Jalyn tili jalańdap, áp-sátte-aq kúımeniń tóbesin jalmady. Kúıme tóbesin jıektegen sıakók shashaq jel jelpigendeı jelbireıdi, tómennen qarańǵylyqty jaryp aqshyl tútin syzdyqtaıdy, ot ushqyndary sytyrlap-bytyrlap jan-jaqqa ushty, oǵan qarap ıá áshekeılengen shymyldyq, ıá áıel kóıleginiń zerlengen jeńi, ne bolmasa altyn áshekeıler bir mezette byrt-byrt úzilip, shashylyp qalǵan eken degendeısiń... qaıtkende de budan qorqynyshty kórinis joq edi. Al endi kúımeni jaılap bitip, qyzyl tili jalańdap aspanǵa shapshyǵan arsyz jalyndy qalaı sýrettersiń? Beıne kóktegi kún tóńkerilip jerge qulap, onyń qyzýymen jer-álem lap etip tutana jónelgendeı. Áýelgi bir sátte men aıqaılap jiberýge shaq qalyp edim, endi janym murnymnyń ushyna kelip, qorqynyshtan aıran-asyr bop aýzymdy ashyp, osy bir jan túrshigerlik sumdyq kóriniske qarap qattym da qaldym. Biraq qyz ákesi, Ósıhıde...

Ósıhıdeniń sondaǵy keıpin kúni búginge deıin umyta alar emespin. Ol alǵash áı-shaıǵa qaramastan kúımege tura umtylmaq edi, biraq jalyn lap etken sátte kilt toqtap, qolyn alǵa sozyp sál umsynyńqyraǵan kúıi, kúımeni kólegeılegen tútinge beınebir dýalanǵandaı telmire qarap turyp qaldy. Ot sáýlesi ájim shımaılaǵan sıyqsyz júzin jaryq qylyp, tipti saqalynyń ushyna deıin aıqyndap kórsetedi. Sharasynan shyǵa shaqyraıǵan kózi, qıýy qashyp qısaıǵan erni, tynymsyz jybyrlaǵan beti Esıhıdeniń jan dúnıesindegi alapat arpalystyń, keýdesinde sát saıyn almasyp jatqan úreı, shoshyný-sharasyzdyqtyń aıǵaǵyndaı. Basy kesiler kezdegi urynyń, kúnáǵa belshesinen batyp, qudaı taǵalanyń ádil qazylarynyń aldyna baryp jyǵylǵan qanypezerdiń de júzi dál osyndaı bolmas-aý. Tipti topas dáýdiń ózi bozaryp ketip, uly mártebelige úreılene qarady.

Biraq uly mártebeli ernin tistelep, ara-tura aıyzy qana shyqylyqtap kúımeden kóz almaı qaraýmen boldy.

Al ol jaqta, ol jaqtan ne sumdyq kórgenimdi dátim jetip aıta alar emespin. Tútinge tunshyqqan áıeldiń shalqaqtaǵan basy, ot tıip tutanǵan uıysqan qalyń shashy, kúlli jurttyń kóz aldynda jalqyndap jalynǵa aınalǵan ón boıyna shıe gúli qadalǵan ásem kóılegi... netken sumdyq jan túrshigerlik kórinis deseńizshi! Ásirese túngi samal tútin shymyldyǵyn serpip tastap, jalyn jalańdaǵan sátte, altyn tozań qusap buldyraǵan alqyzyl shapaq ishinen qyzdyń aýzyn baılaǵan baılaýyshty tistelep, denesin shandyǵan shynjyrdy byrt-byrt úzerdeı bulqynyp, qyryq búktetilip, qyryq jazylyp shıyrshyq atqanyn kórgen sátte tóbe shashy tik turyp, jany túrshikpegen jan adam qalmady, beıne bárimiz tozaq azabyn óz kózimizben kórgendeı boldyq.

Mine, taǵy da túngi samal soǵyp, aǵashtardyń ushar basyn bir-bir sıpap ótti. Jel jelpigen japyraqtardyń sybdyry estilgen sátte kenet áldebir qap-qara nárse jerge de janaspaı, aýada da qalyqtap ushpaı, saraı tóbesinen laqtyrylǵan dopsha tik sorǵalap kelip, alaýlaǵan kúımege qoıyp ketti. Sosyn bytyr-bytyr janyp, tútindegen tordyń ar jaǵyndaǵy qyzdyń ıyǵyna jabysyp, dar-dar aıyrylǵan jibek matanyń sytyryna uqsaǵan shyńyltyr, úzdik-úzdik adam aıtqysyz aıanyshty dybyspen bir márte jáne bir... sosyn jáne bir márte shyńǵyrdy... Sol sát bárimiz de bir adamdaı ishek tartyp, ah urdyq: óıtkeni aspanǵa shapshyǵan alaý jaryǵymen kórgenimiz: qyzǵa jabysyp alyp, jalynnan qorǵanyp jantalasqan, Horıkava ózeniniń jaǵasyndaǵy saraıda baılaýly qalǵan Ósıhıde atanǵan maımyl edi.

19

Biraq haıýandy kórýimiz qas qaǵym sátke ǵana jetti. Altyn ushqyndar aspanǵa túıdek-túıdegimen ushty da, lezde maımyl da, qyz da qara tútinniń túnegine enip joǵaldy. Endi baý ishinde tek satyr-sutyr janǵan kúıme ǵana qaldy. Joq, janǵan kúımeden góri, sonaý juldyz tunǵan aspanǵa shapshyp asqaqtaǵan ot-baǵana degen dálirek bolar. Ósıhıde beıne osy ot-baǵananyń aldynda ál-dármeninen aıyrylyp, tas bolyp qatyp qalǵandaı... Biraq bir ǵajaby: jańa álginde ǵana naǵyz tamuq azabyn tartqandaı qınalǵan sýretshi endi uly mártebeliniń bar-joǵyn esten shyǵaryp, ájimdi júzi sáýlelenip, sheksiz tańdanystan sáýlelenip, eki qolyn keýdesine aıqastyryp ustap, tań-tamasha bolyp turdy.

Oǵan qarap janary sónip, kózi kórsoqyr bop jalǵyz qyzynyń ajalmen arpalysqan azabyn kórmeı-bilmeı tur dep oılaǵandaısyń. Al qyzyl jalynnyń til aıtyp jetkizgisiz sulýlyǵy, ot ishinde bir jazylyp, bir búgilip shıyrshyq atqan áıel denesi onyń júregin jıilete soqtyryp, aıran-asyr shattyqqa bólep, múttáıim baýrap, baǵyndyryp alǵandaı.

Jaryq dúnıedegi jalǵyz perzentiniń ajal aldyndaǵy jantalasýyna qarap turǵan sáttegi onyń júzi tek sáýleli, janary tek nurly ǵana emes edi. Bul sátte Ósıhıdeniń júzinde, bar bolmysynda eki aıaqty pendede bolmaıtyn, qahar shashqan arystannyń aıbaryna uqsaǵan sesti aıbyn bar edi. Tipti mezgilsiz ýaqytta tutanǵan josyqsyz jalynnan qorqyp, shańqyldap, qarqyldap, shýlaǵan bop áýede árli-berli josyǵan sansyz túngi qustardaǵy onyń myj-myj qalpaǵyna jýyqtaýǵa batpaǵandaı, álde maǵan solaı kórindi me eken. Neǵylsa da sanasyz maqulyq qus ekesh qus ta, Ósıhıdeniń bolmysyndaǵy tańǵajaıyp aıbardy, onyń júzin nurlandyrǵan altyn shuǵylany baıqaǵan syndy.

Qus ekesh qus-taǵy. Al bizder – baı-baǵylannan bastap, qyzmetshi, jalshylarǵa deıin — barlyǵymyz ekibastan demimizdi ishimizge tartyp, denemiz túgili ishki aǵzamyzǵa deıin qaltyrap, áldebir túsiniksiz, tosyn qýanyshqa bólenip, Ósıhıdege naq bir áýeden túsken táńirge tabyna táý etkendeı telmirip qarap qalyppyz. Shatyr-shutyr janǵan dybysy jer-álemge jetip alaýlaǵan kúımeniń shalqyǵan jalyny, oǵan eminip, esi ketip qarap, tas bop qatqan Esıhıde... Qudaıym-aý, netken aıbar, netken ǵalamat shattaný. Tek jalǵyz ǵana jan, galereıanyń tórine jaıǵasqan uly mártebeli ǵana ózge kúıde edi, bet-júzi adam tanymastaı álem-tapyryq buzylyp, óńi qan-sólsizdenip, ezýi kóbiktenip, qolymen sıakók jibek jabylǵan tizesin syǵymdap, tamaǵy qıylǵan ań qusap qyryldap, aýzymen aýa qarmap azaptanýly tuǵyn...

20

Uly mártebeliniń sol túni "Iýkıge Saraıynyń" janynda kúıme órtegeni áldeqalaı támam jurtqa tarap, kúlli elge máshhúr boldy da, qurǵaq ósek gý ete qaldy. Eń áýeli, uly mártebeliniń Ósıhıdeniń qyzyn órteýine ne sebep? Kópshiliginiń boljamy boıynsha bul — meseli qaıtqan mahabbat kegi. Alaıda uly mártebeliniń kózdegeni basqa edi, ol áldebir sýret úshin kúıme órtep, adam óltirýden taıynbaıtyn qatygez sýretshini jazalamaq oıda-tyn.

Muny men uly mártebeliniń óz aýzynan estidim. Al kóz aldynda janyna balaǵan jalǵyz qyzy órtenip ólgen Ósıhıde sýretti salyp bitirsem degen tileginen taımady, qaıta sol tilegi ulǵaıyp, kóńilinde tastaı bekip aldy. Kópshilik jurt syrtynan sógip, qaıdaǵy bir sýret úshin ákelik sezimdi umytqan adam keıpindegi jyrtqysh ań, meıirimnen jurdaı jaýyz dep jerden alyp, jerge saldy. Ekogava ǵıbadathanasynyń pirádary osy oıdy ustanatyn, ol "Ónerde, óz isinde qanshalyqty teńdessiz sheber bolsa da, bıleýshi men basybaılynyń, áke men balanyń, eri men áıeliniń, úlken men kishiniń arasynda buljymas borysh-paryzdyń baryn túsinbese, tozaq otyna kúıeri kúmánsiz", — degendi jıi aıtatyn.

Bir aıdyń mursatynda tozaq azabynyń sýreti salynyp bitti. Ósıhıde naq sol kúni sýretti saraıǵa ákelip, uly mártebeliniń talqysyna taǵzym ete usyndy. Pirádardyń da sol jerge kele qalǵan kezi eken, sýretke bir qaraı salyp, onda beınelengen alaı-dúleı joıqyn jalyndy kórip, aıran-asyr boldy. Ánsheıinde Ósıhıdeni kórse jıyrylyp qalatyn ol, bul joly: "Ǵalamat!" degendi aıtyp, tańdaı qaqty. Álgi sózdi estigen mezette uly mártebeliniń myrs etkeni áli kúnge deıin esimde.

Basqa jurtty bilmeımin, áıteýir, saraı ishinde sol kúnnen bastap Ósıhıde jaıly jaman sóz aıtqan, syrtynan sókken jan bolmady. Buryn ony jek kórgenderdiń qaı-qaısysy bolmasyn álgi sýretke qarasa-aq boldy, tozaq otyn kózimen kórgendeı, tozaq azabyn basynan keshkendeı júni jyǵylyp, bir túrli jasyp qalatyn.

Biraq bul kezde Ósıhıde jaryq dúnıeden jónep ketkenderge baryp qosylǵan edi. Sýretti salyp bitisimen ol óz bólmesindegi kóldeneń tireý aǵashqa asylyp óldi. Tárizi, jalǵyz qyzyn joǵaltqasyn jer basyp júrýge dármeni qalmaǵan bolar. Múrdesi kúni búginge deıin sol ózi turǵan úıdiń ornynda kómýli jatyr. Áıtse de basyna ornatylǵan qarapaıym qara tas qanshaǵa shydasyn, talaı jyl jaýyn men jeldiń ótinde turyp tozyp, múk-qyna basyp, beıne-bedersiz bolyp qalǵandyqtan qabirdiń kimdiki ekenin qazir eshkim bilmeıdi de.

Aýdarǵan B.Qojabekova

---