InfoHub Logo

El ishinde nemese kásibı jýrnalısik qaýymdastyq ishinde bolǵan soń, elimizdegi sóz bostandyǵy, baspasóz bostandyǵy deńgeıin obektıv baǵalaı almaımyz. Sýbektıv túrde baǵalar bolsaq, «ıá, sóz bostandyǵy jóninen bizde bári durys» penen «Qazaqstanda sóz bostandyǵy joq» degenge kez kelgen jaýap berýge bolady.

Qaısybir eldegi sóz bostandyǵy men baspasóz bostandyǵy deńgeıine qandaı da bir obektıv baǵa halyqaralyq reıtıńterde ǵana kórsetiledi. «Freedom House» jáne «Reporters without borders» halyqaralyq uıymdary ondaǵan jyldan beri «Freedom of the Press» jáne «World Press Index Freedom» reıtıńteri kómegimen búkil dúnıejúzindegi sóz bostandyǵy men baspasóz bostandyǵy deńgeıin ólshep keledi. Osy reıtıńterdegi Qazaqstandaǵy sóz jáne baspasóz bostandyǵynyń jaǵdaıy qandaı? 2016 jylǵy Freedom House reıtıńinde Qazaqstan 84 balmen 202 eldiń ishinde 183-orynda tur. Qazaqstan «erkin emes BAQ» bar elder tizimine engizilgen. Reıtıń ádistemesi jýrnalıser men BAQ jumys isteıtin saıası (eń tómen baǵa – 40 bal), quqyqtyq (30 bal) jáne ekonomıkalyq (30 bal) ortany zertteýge negizdelgen. 9 bal ıelengen Norvegıa 2016 jylǵy Freedom House reıtıńinde kósh bastap tur. «Shekarasyz reporterlerdiń» 2016 jylǵy ındeksinde Qazaqstan 54,55 bal jınap, 180 eldiń ishinde 160-orynda tur. Bul reıtıńtiń kóshbasshysynda turǵan – 8,59 bal alǵan Fınlándıa. Freedom House reıtıńindegi sıaqty, Qazaqstannyń «kórshileri» – BAQ jaǵdaıy bizden de tómen elder. Freedom House baıandamasynda Qazaqstannyń jýrnalıseri men BAQ jumys isteıtin ekonomıkalyq jáne saıası orta aýyr ekeni atap ótiledi: jýrnalıserge shabýyl jasalady, jala japty dep aıyptalady, zańdar men shekteýler tym qatal, sonyń saldarynan ózindik senzýra týyndap, qazaqstandyq BAQ tunshyǵyp jatyr dep aıtýǵa negiz bar.

Qazaqstan – jala jabý men qorlaý boıynsha qylmystyq jaýapkershilik saqtalyp otyrǵan azdaǵan eldiń qataryna kiredi, al keıbir sanattar – depýtattar, sýdıalar, quqyq qorǵaý organdarynyń ókilderi – BAQ betindegi jala jabýdan «qosymsha» qorǵalǵan. Qazaqstanda bir jaǵynan jýrnalıser men BAQ qyzmetin retteıtin, al ekinshi jaǵynan kásibı jýrnalısik qyzmetti shekteıtin zańdar kóp. Óıtkeni, olar oıǵa qonymsyz sharttar men talap qoıady já Qazaqstanda da óz mamandyǵyna baılanysty basyn qaterge tigip júrgen jýrnalıser az emes. Olar týraly da kóp aqparat berýge bolady. Mysaly, «Obshestvennaıa pozısıa» táýelsiz gazetiniń tilshisi Baqytjan Nurpeıisov soqqyǵa jyǵylǵan. «Tasjarǵan» opozısıalyq gazetiniń tilshisi Artem Mıýsov jańa jyl qarsańynda soqqyǵa jyǵylǵan, pyshaqtalǵan. Al «Azattyq» saıtynyń redaktory Ermek Boltaı men Baqytjan Nurpeıisov qastandyqqa ushyraǵan. Osy sekildi málimetterdi kóp keltirýge bolady.

Qorqytý, úrkitý arqyly aýyzǵa qaqpaq qoıý, qatardan shyǵarýǵa umtylý – bizdiń qoǵamdaǵy keleńsiz tendensıa ekeni anyq. Bul rette, sarapshylar «BAQ týraly» Zańǵa «jýrnalıserdiń óziniń, otbasy músheleriniń ómiri zańmen qorǵalady» degen bap engizilýi kerek degen usynys jasady. Óıtkeni jýrnalıser de tótenshe jaǵdaı qyzmetkerlerimen birdeı óte qaýipti jerlerde, ıaǵnı sherýde, jer silkinisinde, órtte jáne taǵy basqa jaǵdaılarda júrip, basyn qaterge tigedi. Bul jerde adamnyń júıkesine, júregine úlken salmaq túsedi. Keshegi pandemıa kezinde de jýrnalıser óz ómirlerine tóngen qaýipke qaramaı, qoǵamdyq oryndardan aqparat taratyp otyrdy. Biraq olardyń mindettemeleri kóp te, quqyqtary az. Sondyqtan jýrnalıser qaýymyna quqyqtyq, qaýipsizdik, áleý­mettik jaǵynan kepildikter bolý kerek ne sol talaptardyń oryndalmaýy úshin jaýapqa tartýdy kózdeıdi.

BAQ týraly zańnyń 2 - bap, 1 tarmaǵynda «senzýraǵa tyıym salynady» degen dáleldi sóz aıtylǵan. Alaıda, bul baptan-aq zańnyń oryndalmaıtyn, tek qaǵaz júzinde ǵana baryn kórsetedi. Táýelsizdik alǵan jyldardyń ózinde qanshama jýrnalıs sot aldynda jaýapkershilikke tartyldy, qoǵamdyq ómirden, mansabynan shektetildi, qaza tapqannyń qarasy kóp.

2002 jyldy Qazaqstandaǵy jýrnalıser qaýymy «qaraly jyl» dep biledi. Sóz bostandyǵyn qorǵaıtyn uıymdardyń baǵalaýynsha, dál osy jyly elde saıası prosesterdiń údeýimen qatar sóz erkindigin tunshyqtyrý faktileri erekshe artqan.
Dál osy jyly «Ádil sóz» baspasóz qorǵaý uıymy sóz bostandyǵynyń buzylǵanyna qatysty 1049 habarlama tirkegen eken. «SolDAT», «Aq Jaıyq» gazetteriniń redaksıasyna shabýyl jasalyp, «Delovoe obozrenıe Respýblıka» basylymy keńsesiniń órtelgeni de dál osy jyl. Jyl basynda Adam quqyǵyn qorǵaý búrosynyń qyzmetkeri, jýrnalıs Alekseı Pýgaev kólik apatynan qaza tapsa, jyl sońynda «Altyn ǵasyr» gazetiniń bas redaktory Nýrı Mýftah ta jol apatynan kóz jumdy. Polısıa ókilderi Nýrı Mýftahtyń ajaly kezdeısoq kólik apatynan boldy dese, jýrnalıser qaýymy basqasha baılam jasaıdy. Bul oqıǵa boıynsha eshqandaı sot prosesteri bolmaǵan. Polısıanyń isti tezirek jabýǵa tyrysýy da jýrnalıser qaýymynyń kúmánin ulǵaıta túsken.

Jýrnalısi jaqsy tanıtyn áriptesi Rozlana Taýkınanyń aıtýynsha, Nýrı Mýftah ómiriniń sońǵy kúnderi óte qyzyqty bir maqalany jaza bastaǵan.

İssaparǵa bara jatyp, sol aýdannan habarlasty. Óte qyzyqty synı materıalǵa kiriskenin, ony óte tereńnen qazyp alyp shyqqanyn jáne munyń óte qyzyqty bolatynyn aıtty. Tipti serıaly túrde maqala bolyp shyǵýy múmkin ekenin de jasyrmady. Naqty ne týraly ekenin aıtqan joq, degenmen onda konflıktilerdiń kóp ekenine meńzedi, - dedi Rozlana Taýkına.

Buǵan qosa, Nýrı Mýftah ómiriniń sońyna deıin Qazaqstannyń Demokratıalyq Tańdaýy partıasyn uıymdastyrý isine qyzý aralasyp, saıasatta da belsendi jaǵynan kóringen. «Bul árıne, bireýlerge unamaǵany anyq» deıdi Rozlana Taýkına.

Ekinshi bir taldaıtyn másele, «Qańtar oqıǵasy kezinde áýejaıdy basyp almaq bolǵan-mys» jýrnalıs Aıgerim Tileýjanova 4 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylǵany týraly bolsyn. Ol jappaı tártipsizdikti uıymdastyrydy dep tanyldy. Sottalýshy jazasyn qaýipsizdigi ortasha mekemede óteıdi. Sot prosesi 2023 jyldyń 30 naýryzynda bastaldy. İs qylmystyq kodekstiń 272-baby («jappaı tártipsizdik»), 269-baby («ǵımarattarǵa, qurylystarǵa, qatynas jáne baılanys quraldaryna shabýyl jasaý nemese olardy basyp alý») boıynsha qaraldy.

«Men eshqandaı kináni moıyndamaımyn, óıtkeni moıyndaıtyn eshqandaı kinám joq. Nazarbaevtyń júıesi qulady dep, áýejaıda súıinshilep aıqaılaǵanym ras. Ózim eshqandaı kináli bolmaǵandyqtan, eshteńeni moıyndamaımyn jáne sol úshin 10 jylǵa qamaý merzimin arqalaý kerek bolsa, oǵan da kóndim», - deıdi Áıgerim Tileýjanova.

Kórip otyrǵanymyzdaı, birinen soń biri belgili bir bap boıynsha qýǵyndalyp, temir tordyń artyna buǵattalyp jatqan jýrnalıserdiń aıtary da bir: «Men óz kinámdi moıyndamaımyn. Shyndyqty aıttym». Sýdıanyń bári birdeı memleket yǵyna kónedi emes, kónbeıtinder bar, dálirek aıtsaq, bolǵan. Olar qazir qyzmetinen shektetilgen. Mine, Ata Zańy belgilengen, jyldar sanap ózgeretin, jáne memlekettiń tarapyna ıkemdelip jasalǵan Zańnyń turqy osy. Osy dúrbeleń jol arqyly táýelsizdikke qol bulǵap, ómirden ótip ketkenderdiń arasynan Aron Atabekter kórinip tur... Qanshama talantty, daryndylardyń ómirin qıǵan memleket.

---