InfoHub Logo

İ. Sabaqtyń taqyryby: Atmosferalyq qysym. Torrıchellı tájirıbesi. Barometr. §40. Atmosferalyq qysymnyń bıiktikke baılanysty ózgerýi.§41.
İİ. Sabaqtyń maqsaty:
1 Bilimdilik maqsaty: Atmosferalyq qysym uǵymymen, Torrıchellı tájirıbesimen, Atmosferalyq qysymnyń bıiktikke
baılanysty ózgerýimen tanysý.
2 Damytýshylyq: oqýshylardyń oılaý qabiletin damytý. Fızıkalyq teorıany, zańdylyqtaryn qoldana bilý.
Eksperımentter júrgizýge ıkemdilikterin arttyrý.
3 Tárbıelik. Ózdiginen izdenýge, eńbek súıgishtikke baýlý.
İİİ. Sabaqtyń túri: Aralas, eksperımenttik.
İV. Sabaqtyń ádisi: kitappen jumys. Suraq - jaýap.
V. Pánaralyq baılanys: hımıa, bıologıa.
Vİ. Sabaqta qoldanatyn tehnıkalyq, kórnekilik quraldar:
1. Kompúter.
2. Komovskıı sorǵy nemese qol sorǵy.
3. Taqyrypqa saı slaıdtar.
4. Paskal shary.
5. Fontandy demonstrasıalaıtyn qural, stanok.
6. Stanok, sýybar ydys, qant.
7. Qumyra, jumyrtqa.
8. Tarelka, teńge. /moneta/
9. «Magdebýrg» tarelkalar.

Vİİ. Sabaqtyń ótý barysy:
1 Uıymdastyrý kezeńi: amandasý, túgendeý, sabaqqa nazaryn aýdarý.
2 Ótken taqyrypty qaıtalaý. /suraq qoıý arqyly/
3 Jańa sabaqty túsindirý.
4 Jańa sabaqty bekitý.
5 Taqyrypqa baılanysty esepter shyǵarý.
6 Úıge tapsyrma berý.
7 Baǵalaý.

Ótken taqyrypqa baılanysty suraqtar.
1 Sý qubyrynyń qurylysy.
2 Paskal zańy.
3 Aýyrlyq kúshi áser etetin suıyqtyń ydys tabanyna túsiretin qysymnyń formýlasy.

Jańa sabaq.
Jerdiń betin aýa qabyǵy – atmosfera qorshap turady. (Atmosfera – grekshe atmos - bý, aýa jáne sfera – shar degen eki sózden quralǵan). Aýa quramynda kóptegen gazdar: ottegi O2 - 21%, azot N - 78%, kómir qyshqyl gazy SO2 – 0, 03%, ınertti gazdar t. b. bar.

Atmosfera birneshe qabattan turady. Aýyrlyq kúshiniń áreketinen joǵarǵy qabatynan tómengi qabattaryna qysym túsiredi. Atmosfera – gaz bolǵandyqtan Paskal zańy boıynsha barlyq baǵytqa birdeı qysym taratady. Jer betine, ondaǵy barlyq denelerge atmosferalyq qysym túsedi.

Myna 115 sýrettegi tájirıbeni qarastyraıyq. Shyny voronkanyń betin juqa rezeńke qabyqpen jaýyp, ishindegi aýany sorǵanda, rezeńke qabyq ishke qaraı tartylýyn túsindiremiz.

2 – tájirıbe. Qantty sýy bar ydystyń túbine batyryp, qurǵaq kúıinde qaıta shyǵarý. Nelikten sý túbine batyrylǵan qant, qurǵaq kúıde bolady? (Sebebin túsindirý)
3 – tájirıbe. Sý túbinde jatqan teńgeni, sýǵa tıgizbeı qolmen alý. Bolǵan qubylysty, sýdan stakan ishine jınalýyn talqylaý.
Atmosferalyq aýanyń turaqty tyǵyzdyǵy (ár bıikte ár túrli) jáne naqty shekarasy bolmaǵandyqtan, atmosferalyq qysymdy ólsheý úshin r=ρgh formýlasyn qoldanýǵa bolmaıdy.
Biraq atmosferalyq qysymdy ólsheý jolyn eń alǵash ıtalán ǵalymy E. Torrıchellı oılap tapty.
Uzyndyǵy 1 m, bir jaǵy biteý shyny tútik synappen toltyrylady. Sodan tútiktiń aýzyn jaýyp, synap quıylǵan ydysqa tóńkerip batyrady.
Synaptyń az bóligi ydysqa tógiledi, al tútikte 76 sm synap baǵany qalady.
(117 - sýret).

E. Torrıchellı synap baǵanyn atmosferalyq qysym ustap turady dep oı túıedi. Atmosferalyq qysym aýa raıyna baılanysty ózgeretinin Torrıchellı baıqaǵan. Keıin Torrıchellı qondyrǵysyn atmosferalyq qysymdy ólsheý úshin qoldana bastady.
Qazirgi kezde Oo S temperatýrada 760 mm tútikshedegi synap qysymyna teń atmosferalyq qysymdy qalypty atmosferalyq qysym dep ataý qabyldanǵan.
Bul qysymdy paskalmen eseptep shyǵarý úshin gıdrostatıkalyq qysym formýlasyn qoldanamyz: r=ρgh.

ρ = 13595, 1 kg/m3 (OoS synap tyǵyzdyǵy) g = 9, 80665 N/kg (aýyrlyq koefısıenti) jáne h = 760 mm = 0, 76 m. (atmosferalyq qysymǵa sáıkes baǵany).
ρ = 13595, 1 kg/m3 • 9, 80665 N/kg • 0, 76 m = 101325 Pa.
Sonymen 760 mm synap baǵ. – 101325 Pa.
1 mm. synap baǵ. – H. Pa.
1 mm. synap baǵ. • 101325 Pa
H = ————————————— = 133, 3 Pa.
760 mm. syn. baǵ.
1 mm. syn. baǵ. = 133, 3 Pa

Berilgeni Analız Sheshýi:
p = 105 Pa F= p• S F= 105 N/m2 • 1 m2 = 105N.
S = 1 m2 F= 105 N
F -?
F 105 N
Fa = mg. m = —— = ———— = 104 kg = 10 t.
g 10 N/kg
Kúshtiń 105 N shamasy massasy 10 t deneniń aýyrlyq kúshine teń.

Bizdiń osyndaı kúshke shydaıtyn sebebimiz, adam denesiniń búkil aýdanyna taralady jáne organızmimizde atmosferalyq qysymdy teńgeretindeı qysym bar.
Nemis fızıgi Otto fon Gerıkeniń ( 1602 - 1686) j. de atmosferalyq qysymnyń bar ekenin Torrıchellıden tys qorytyndylaǵan edi (onyń tájirıbeleri týraly 9 jyl ótken soń estigen). óte juqa qabyrǵaly metal shardyń aýasyn sora otyryp, Gerıke shardyń jıyrylǵanyn baıqaǵan. Shardyń jıyrylýyn aýa qysymynyń áserinen bolǵanyn túsindi.

1654 j. atmosferalyq qysymnyń bar ekenine kóz jetkizý úshin Gerıke «Magdebýrg jartysharlarymen» óziniń ataqty tájirıbesin jasaıdy. Tájirıbeniń kórsetýlerine ımperator Ferdınand İİİ jáne Regensbýrg reıhstagynyń músheleri qatysty. Olardyń kózinshe ózara biriktirilgen eki jarty sharlardyń qýysynyń aýa sorylyp alynady. Osy jarty sharlardy atmosferalyq qysym bir - birine jabystyrǵany sonsha, olardy birneshe jegýli attarmen ajyratý qıyn boldy (120 - sýret).
«Magdebýrg jartysharlarymen» tájirıbe jasaý.

Atmosferalyq qysymdy ólsheýge arnalǵan qural barometr (grekshe baros - aýyrlyq, metreo - ólsheımin) dep atalady.
118 - sýret barometr - aneroıd (grekshe «aneros - suıyqsyz) dep atalady. Atmosferanyń negizgi qabattary troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera dep bólinedi (120 - sýret).
Joǵary kóterilgen saıyn qysym azaıa beredi.
Paskal osy qubylysty zertteı otyryp Torrıchellı barometrin bıik ǵımarat ústine kóteredi de, synap baǵanynyń kemigenin baıqady.
Teńiz deńgeıinen shamamen 120 m bıiktikke kótergen saıyn synap baǵany 1 santımetrge tómendeıtini anyqtaldy. (120 - sýret).

Avıasıada qoldanatyn bıiktikti ólsheıtin aspap – áltımetr dep atalady. Osy quraldyń kómegimen ushaqtyń bıiktigin anyqtap otyrady.

Bekitý suraqtary. Sóz jumbaq.
1 Grekshe «atmos» - qazaqsha qalaı atalady? (aýa)
2 Bıiktikti kórsetetin qural. (áltımetr)
3 Atmosferalyq qysymdy ólsheıtin qural. (barometr)
4 «Aýyrlyq» degen sózdiń - grekshe maǵynasy. (baros)
5 Kúshtiń aýdanǵa qatynasyn sıpattaıtyn fızıkalyq shama. (qysym)
6 Júrek soǵýy – grekshe maǵynasy. (sfıgmos)
7 Atmosferalyq qysymnyń shamasyn anyqtaǵan ǵalym. (Torrıchellı)
8 Dene pishini men ólshemderiniń ózgerýi? (Deformasıa)
9 Qysymnyń ólshem birligi? (Paskal)

20 - jattyǵý.
1) Berilgeni Sheshýi:
po = 760 mm. syn. baǵ. p = po - p
p = 722 mm. syn. baǵ p = 760 mm. syn. baǵ. - 722 mm. syn. baǵ = 38 mm. syn. baǵ.
t - k: h -?
Bizge belgili: h - 120 m bıiktik saıyn 10 mm. syn. baǵ. tómendeıdi. Olaı bolsa proporsıa quramyz:
120 m – 10 mm. syn. baǵ.
h m. - 38 mm. syn. baǵ. osydan
120 m • 38 mm. syn. baǵ
h = —————————— = 456 m ≈ 460 m.
10 mm. syn. baǵ.
Jaýaby: 460 m.

2) Berilgeni Analız Sheshýi:
po = 101325 Pa F= p• S F= 101325 Pa • 1, 6 m2 = 162120 N ≈ 162kN
S = 1, 6 m2 Jaýaby: F=162kN
T - k. F -?
Úıge tapsyrma. § 40. § 41.