InfoHub Logo

I taraý

Tań anyq atqan joq. Aıdyń aıaqqy qarańǵysy. Tań aldyna sheıin talyqsyp kelip, boı jasaǵan óletin adamnyń kózindeı ajarlanyp baǵjıǵan juldyzdar jerdi albastydaı basyp turǵan meńireý qarańǵylyqqa ár jerden óshtesip, ójettengendeı. Biraq ózderi eńkeıip batyp bara jatqam sıaqty.

Osy qarańǵylyqpen aralasa ár aýyldyń qonysynda túıeniń anda-sanda baq etken daýysy estiledi. Jylqy kisineıdi. Tárizi bul óńirdegi aýyldar kóship jatyr. Jer salqynmen kóshpese búgingi keshtegi qozy-laq jete almaıtyn ker balanyń shelindeı bir buırat qum edi.

Sondyqtan qatyndar sútti pisirip, uıytpaı turyp tulypqa quıyp, ińirden bastap úıdi jyqqan. Qomnyń arqany tesin qysqan túıeler baqyrady.

Bir jerden qyzǵysh qus ushty, oıqyr demeı bireý jortyp, birnárse qarap kele jatqandaı. Qyzǵysh osydan ushyp edi. Bul bala kúreńge toqym salyp jaıdaq minip, baıdikine qonǵan eki qonaqtyń atyn izdep júrgen qoıshy edi. Qoıshynyń aty Badyraq. Qoıshy kóship kele jatqan aýyldyń janyndaǵy qońyr beleske taman kelip, kúreńinen top etip túsip, jantaıyp jata ketti.

Badyraq — baıdyń jalshysy. Jasy jıyrmanyń ekeýinde, orta boıly, dembelshe, jaýyryny qaqpaqtaı, jas jigittiń alyby edi. Tóbesi bıikteý, shekesi torsyqtaı, búrkit qabaq esti jigit. Arysqa túsip alysqanda jaýyryny jerge tımeı júrgen, keýdesi esikteı, baltyry besikteı bal ýly, qulama jarlaýyt kabak astyna oty oınaı bitken qoı kózi kedeıliktiń neshe alýan ezgisinen, jalshylyqtyń janshýynan jasqanyp, qylaý qurly kóretin emes. Ózgeshe bir otty qaırat qaıraýly turǵandaı. Nege salsań sony jalbyratyp túsetin ótkir almas.

Bul áke-sheshesi jasynda ólip jetim, panasyz qalǵan Qoıanbaı degen bala edi. Bir jut jyly munyń sheshesi bolǵanda qoı taba almaı, qoıannan qalja jegen eken. Sondyqtan munyń atyn Qoıanbaı qoıa salypty.

Mine, Qoıanbaıdyń sol kúnnen bastap qozy baǵyp, qoı jaıyp, jan saýǵalap kele jatqan aýyly — Qoıankóz aýyly. Qoıanbaı Qoıankóz aýylynyń árkiminde-aq júrgen. Ásirese kópten kúlimen kirip otymen shyǵyp kele jatqan úıi — osy Saǵyndyqtiki.

Qoıanbaı Qoıankóz aýylyna paıda bolysymen-aq, atanyń aty bul aýyldyń urǵashylaryna oǵashyraq estilgen bolatyn. Qoıshynyń atyn Qoıanbaılap shaqyra berý, jaryqtyq Qoıankóz atanyń atyn ala ketip, arýaǵyn tebirentý sıaqty bolǵan soń, Qoıankóz aýylynyń urǵashylary qoıshyǵa janama at jasap, Qoıanbaıdy tastap Badyraq dep ataqtaǵan.

Saǵyndyq bılikke talasarda da Qoıanbaı bir úı bolyp, Badyraq Jershilbaı balasy delinip, hatqa da túsken. Qoıankóz aýylynyń ataǵan Badyraq atymen tóńirektegi aýyldar da osylaısha atap ketken. Onyń bir toǵalyǵyn, qaıratyn óz jalshylaryna úlgi qylǵanda «Malshy bolsań — Padyraqtaı bol, ol Saǵyndyqtyń yrysy ǵoı», — desip otyratyn. Sóıtip, jalshy Qoıanbaıdyń alǵashqy azan shaqyrylyp qoıǵan aty — Qoıanbaı aty qazir birjola umytylǵan. Bul atyraptaǵylar ony Qoıanbaı demeı, Badyraq deıtin edi. Sondyqtan bul qoıshynyń Qoıanbaı atyn qoıa turyp, aýyly qoıǵan Badyraq atyn qalamǵa aldyq.

Bul ózi tepse temir úzedi. Osy qaıratynyń ústine túk erinbeıdi, bala-shaǵaǵa deıin ony jumsaıdy, qoıdy da baǵady, otyndy da ala keledi, qıdy da oıady, qudyq ta qazady. Qonaq kelse mal da soıady, qazanǵa sý quıyp, otyndy da jaǵady. Qysqy boranda jylqyǵa ketedi, jazda bıe de saýady, samaýryn da qoıady. El kóshse Saǵyndyqtyń júgin túıege jalǵyz artyp, elden buryn jóneltedi.

Myna Qara shaǵyr qol atan túıesin baqyrtyp, keregesin qomdap jatqan aýyl Saǵyndyq baıdiki. Saǵyndyq jýan jerden shyqqan beldi baı, aýyr dáýletti, maly mol adam. Úsh qatyny bar. Bastapqy báıbisheden ul joq. Jalǵyz-aq urǵashy tarǵyl mysyqtaı bir qara qojalaq boıjetken qyzy bar. Bul qyzǵa eki qyryq besinin malyn alyp, jıyrma ekige kelgen qyzyn áli de jas dep bermeı otyr. Saǵyndyqtyń buryn atqaminerlikten tapqan malynyń ústine myna qyzdy bir qylshyq aırandy, sasyq baı on úshtegi jalǵyz ulyna aıttyryp, Saǵyndyqtyń maly tótenshe kóbeıip, ásirese qorasy qoıǵa dóńgelenip ketken.

Al ortanshy qatyny pushpaǵy qanamaǵan adam. Onyń da úıi bólek. Báıbishe osylardyń eshbirine qosylmaıtyn bólek aýyl. Saǵyndyq ótken jyly kúzdi kúni qalyń malyn tólep úshinshi qatyny Jeńsikti alǵan.

Jeńsiktiń jelegi basynda. Bul báıbisheniń bosaǵasyna kelin bolyp túsip otyr. Túskeli osy úıdiń otymen kirip, kúlimen shyǵady. Ózi aýyldaǵy beınettiń talqysyna túsip, ábden pisip-qatqan kedeıdiń qyzy. «Balany jastan, qatyndy bastan» degen maqaldy uǵyp alǵan Tolarsaq báıbishe qatyndyqqa ysylmaǵan tomaǵa-tuıyq toqaldy tuqyrta baýrap alǵan edi. Otbasynda ózi bóstek kórpesin astyna salyp alady da, barlyq jumysqa basalqalyq aıtyp, toqalǵa tynym bermeıdi.

Jumys, sharýa jaǵynan Jeńsik toqaldyń baıy osy sıaqty. Óıtkeni Tolarsaq báıbishe Saǵyndyqty da bıleıdi.

Saǵyndyqtyń saqaly býryl tartyp, kózi qyzaryp, irińdeı bastaǵan. Onyń jyly qoıan, mine bıyl elýdiń ekeýinde.

Saǵyndyq Jeńsikti asa jek kórmeıdi, onyń on, jaqta salýly turǵan qara tekemetiniń ústine jatqysy-aq kelip turady. Toqaldy baı bir shıki ókpe kórý úshin alǵan. Anda- sanda qoınyna kirip, qolynan ustasa, júregi jas jigitteı lúpildep-aq ketedi. Toqaldyń saýsaǵynyń jalyny kári denesin jibitkendeı bolady. Biraq Tolarsaqtan asa almaıdy. Jazataıym, Saǵyndyqtyń toqaldyń tóseginen turǵan kúpi basyn salbyratyp uzaq kún boıy nár tatyrmaıdy. Eki sóziniń birinde qaǵajýlap Saǵyndyqty da, Jeńsikti de jerden alyp, jerge salady.

Kúni qarań kúndestik jas Jeńsikti osylaı shiderlegen soń, ol ishinen ózin-ózi jegideı jeıtin, ahylaıtyn - úhileıtin. Biraq odan eshteme shyqpaıtyn. Aıaǵynda baıalyshtyń jalynyna anda-sanda bir sý búrikkendeı boıyn sergitý úshin, jazǵa salymnan beri álgi bala kúreńimen kelip aýyl artyndaǵy dóńestiń astyna túsip, tosyp otyrǵan qoıshy Badyraqpen kóńil qosqan.

Badyraq jantaıyp jatqan. Qońyr belesti ala keýeńde aǵarańdap asyp, aq shyt kóılekti Jeńsik jedel basyp Badyraqtyń qasyna kelip, moınynan qushaqtap, burań ete túskende, eringe erin lyp etip jabysa ketti. Belesti qýalaı soqqan tań qarańǵysynda qońyr jelmen jeńi jelbiregen ottaı lapyldaǵan bilekter áp-sátte aıqasyp qaldy. Shópildegen súıis. Beınettiń ýynda shıraǵan álýetti Badyraq Jeńsikti jedeldeı baýrap, baýyryna qysady.

Jel ushyryp, baldy qýraıǵa jabystyrǵan aradaı, Jeńsik jigittiń baýyrynda talyqsyp, ázer ǵana qozǵala baıdyń jalshysyn shóp-shóp súıedi, jan-tánimen súıedi. Qoıshysyn dep qorlamaı qolyn qysady. Bul bir olardyń inderinshe uly bazar edi.

Aı jarymnan beri báıbishe toqaldy ańdıtyn. Bulardyń anda-sanda otbasynda ózgeniń kózin ala berip, qas qatysqanyn báıbishe bir shalyp qalǵan. İshinen ol buǵan qatty qýanǵan. Kúnderdiń kúninde ysyla túsip, baıdy baýrap, mal men jandy bılep ketýge qaýpi bar toqalǵa kúni buryn qam qylýǵa myna qas qaǵysý oıda joqta báıbishege túsken olja edi. Sondyqtan Tolarsaq otyrsa da, tursa da Jeńsik pen Badyraqtyń qozǵalysyn mysyqtaı baqylaıtyn. Báıbisheniń kúdigin kýálendiretin áldeneshe qylyqty kózi shalyp qalǵan.

Báıbishe dalaǵa quman alyp dáretke shyǵyp kele jatqanda buzaý baılap jatqan Jeńsikti jaýlyǵynyń ushynan Badyraqtyń tartyp, oınap turǵanyn kózi kórip qaldy. Osynyń bárin báıbishe shúberekke túıip, óziniń sumdyq jınaıtyn oı túkpirine tyǵa bergen. Myna alageýimde dóń asyp, alystap jeke shyqqan Jeńsiktiń júrisinde bir báleniń barlyǵyn barlap turǵan báıbishe de burynnan qulaǵyn burap júrgen Saǵyndyqty jetelep, ile-shala dóńge shyǵa keldi.

Tolarsaqpen Saǵyndyq dóńge shyqqanda Jeńsikti shybyqtaı maıystyryp, Badyraq Súıigi turǵan edi. Jotadaǵy qarańdaǵanǵa kózi túsken toqal Badyraqtyń qushaǵynan asaýdaı yrshyp shyǵyp, úıge tartty. Al bala kúreńge qarǵyp mingen Badyraq ary qaraı shaýyp ala jóneldi.

Biraq Saǵyndyq qarańdaǵan qara nobaıynan sholǵany bolmasa, kim ekenin anyq baıyptaı almady. Sondada bolsa ol toqalynyń oınasy kim ekenin uqty.

Saǵyndyq dóń ústinde qorbańdap Jeńsikke júgirgenimen, ol elikteı ushyp uzap ketti. Bul jerde baı da, báıbishe de qyńq etip jaq ashqan joq. Óıtkeni ol úıinde qonyp jatqan eki syıly qonaqtan ımengen edi.

II taraý

Kún shańqaı tús. Aspan aınalǵan ystyq. Jińishke toǵan shanyń shıleýit boıyna topyrlaı qonǵan yǵy-jyǵy aýyl. Sıyrdyń degdýge jaıyp qoıǵan aq jappasyndaı úıme-júıme ıtarqa, japyr-jupyr jappa. Julǵan tyrnadaı soraıǵan kúzdeýli túıeler shılerge ala buıdalarmen tuqyrta baılaýly tur. Kúmisti er-toqymdy kósh attary aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap, qalmaqsha baılanǵan. Itterdiń tili qarystaı bolyp shı túbinde solyqtaıdy. Aýyldyń art jaǵyndaǵy dóńeske shanshylǵan qara shashaqty qaraǵaı naıza kókke táý etip tur. Kóleńkesiz jerdegi adam balasyn kún ystyǵy sarttyń shashlyǵyndaı pisiredi.

Keshe ekindiden túıege qom qoıǵan eldiń bári murttaı ushyp tyraıýly. Mamyq kórpe-jastyqtyń ústinde Saǵyndyq ta azban qoshqardaı qoryldap uıyqtap qalypty. Oǵan taıaý jaýlyǵy jalpıyp, shashy dýdyraǵan Tolarsaq báıbisheniń de murny byrqyrap, qarager tósi ashylyp, emshegi salbyrap jatyr. Ne bolǵanyn bilmeıdi.

Ózge de ıtarqanyń birinde pysyqsyp is mashınany qolyna alǵan boıjetken sary kóılektiń etegi mashına alqymyna buralyp, múrdem ketip ol jatyr. Ózge úılerdiń bári de osyndaı áli uıqy qushaǵynda.

Qarala tekemetti ústine aıqara tastaǵan bir ıtarqa oqshaýyraq qonypty. Munyń aýyz jaǵynda bala qoıshy Badyraq qyryqtyq qaırap otyr. Itarqanyń ishinde Jeńsiktiń jelegi jelbirep, aq mańdaıynyń astyndaǵy uıqysyz qara kózinen nur oınaıtyndaı. Kelinshektiń ázil sóziniń jetegine erip alǵan Badyraq qaıraǵan qyryqtyqqa barmaǵym kesip alyp, aq shúberekpen baılap jatyr.

Jeńsik Badyraqqa melshıgen mesten mys shyǵyrshyqty, shuńǵyl saptyaıaqpen móltildetip qymyz ustata berdi. Badyraq iship jiberip «Jeńgem syılap bergen soń ishime syısa jarady», — dep, amalsyz alǵan syńaısyp, qymyz betindegi qara keltek qylshyqty súıeldi saýsaǵymen ilip tastap, tartyp jibergen. Ózge jan tuıaq serippeıdi. Jalǵyz-aq qoıshy men toqaldyń kóz janarlary oınaı aıqasyp, ázilge ázil jarasyp otyr.

Qorada qoı da, qozy da eki bólek ıirýli tur. Qyryqtyq kesip qurttaǵan qoılar men shybjyńdaǵan eshki kebenek bolmasa, ózge qoılar biriniń baýyryna biri tyǵylyp, bastaryn saıalatyp, tyrp eter emes. Elpeńdegen eshkilerdi «shaıt» dep qoıyp, qymyzdy syńǵytyp Badyraq otyr.

Jeńsik ıtarqadan shyǵyp bir kerildi de, jan-jaqqa kóz jiberip bir sholdy. Tóńirek jalpaǵynan maýjyrap jatqan tynyshtyq kúıde edi. Kelinshek murnyn julyp bosanǵan qara atandy shı burap, qaıta baılap, ıtarqaǵa kelgende qyryqtyǵyn ala sala Badyraqtyń ózi óńmendep ıtarqanyń ishine kirip bara jatyr edi. Kelinshek jan-jaqqa qarap taǵy bir esinep aldy da, eńkeıip ıtarqaǵa kirdi. Saýdyraǵan saqınaly aq saýsaq, shortannyń baýyryndaı bilegi jarq etip, ıtarqanyń esigin qymtaı berdi.

Edáýir mezgil ótti. Badyraq pen Jeńsikke tıgen ońasha qyzyq toıdyrmaı manaýratyp jatyr edi. Osy kezde aýyldyń qoıy qozynyń ústine kelip, jamyrap ketti. Qoıdyń daýsymen aýyldyń bári oıanyp, biri baqanyń biri soıylyn alyp, jabyla júgirip qoıǵa bardy. Kebisiniń basyn aıaǵyna ilip, dambalynyń baýyn salbyratyp Saǵyndyqta júgirip keledi. Saǵyndyqtyń aldynda, qoıshy men qozyshynyń aýzy-basynan sorǵalatyp, Beıapar báıbishe jaýyryna saýysqan qonǵan jaýyr bıedeı shybjyń-shybjyń etip ol júr.

Jurt qoıdy ári qýyp, beri qýyp, aýylǵa ıkemdep keledi. Qoıshy bolsa áli joq. Saǵyndyq pen Tolarsaqtyń kózine qoıshy túspeıdi. «Qoıshy qaıda?»—degen árkimniń aq daýysy Saǵyndyqty shıryqtyryp jiberdi. «Bul bizge qylmaǵany qalmaı, taıtańdaı tóbemizge shyǵyp alǵan joq pa», — dep báıbishe otqa maı quıǵandaı sampyldap sóılep keledi. «Osyny Qoıankózdiń jalǵyzyndaı tym taıtańdatyp jiberdińder, jalshyny osylaı ustaýshy ma edi», — dep, báıbisheniń baýyry Tólepbergen:

— Sarjalaq Badyraq súmelek dáý de bolsa ana ıtarqada shyǵar, — dep, baıdy odan beter jaýyqtyrdy.

Baı:

— Badyraq, áı Badyraq, shyq beri, — dep aıqaı saldy.

Keshegi ińirden barlyq júkti jańǵyz artyp, kún-tún myzǵymaǵan jazǵan Badyraq jeke tıgen Jeńsikti qushaqtaı súıip jatyp, balbyrap baryp uıyqtap ketken edi.

Baıynyń myna aıqaıynan shoshyp oıanǵan Jeńsik Badyraqty taqyr qoltyqtan bir túrtip oıatyp jibergende, uıqyly kózimen sopań etip Badyraq uıqy-tuıqy kúıde ıtarqadan shyǵa keldi. Shoshyp oıanǵan uıqynyń áseri me, ıtarqadan jar ketip Badyraqqa ile-shala toqal da bir kórindi de, «munym ne» degendeı, jalt berip qaıtadan ıtarqaǵa kirip ketti.

Tolarsaq báıbishe jaýtańdap kelip:

— Itim, áne kórdiń be, qalaı eken, — dep Saǵyndyqty sabaýymen túrtip qaldy. Jamyraǵan qoıdyń qozysyn aýylǵa kógendeýge aıdap kele jatqan jannyń bárinin kózi basy-kózi uıpalaqtanǵan Badyraq pen badyraıyp turyp toqal shyǵyp kóringen ıtarqada edi.

Qyryqtyǵy qolynda, empeńdep, qurttaǵan jylqydaı kıreleńdep Badyraq qoıǵa kelgende bir kempirdiń qolyndaǵy baqandy julyp alǵan Saǵyndyq ońtaıyna kelip qalǵan qoıshyny qos qolymen tabandap turyp kók jelkeden kósip qalǵanda Badyraq aýzyn baqadaı ashyp,tyrań ete tústi.

Qatyp qalǵan qaıyń qara baqan qaraqustan aıqara tıgende kóziniń oty jasyndaı jarq ete qaldy. Úni shyqpady. Odan arǵysyn Badyraq bilgen joq. Badyraqtyń janyna qansha batqany bizge de málimsiz. Jalǵyz-aq jamyraǵan qoıdy qozysynan ajyratyp, óriske jibergen shaqta aýzynan qara qany aǵyp topyraqpen ılektenip jatqan Badyraqtan basqa shıli tatyrqaıdan ózge eshnárse kórinbeıtin edi.

III taraý

Kún kóktiń etegine elbirep iline bergende, jurtynan qozǵalǵan aýyldardyń kóshi álem-tapyryq bolyp aralasyp ketti. Tóńirek ıý-qıý. Úkilegen eki-úsh bala, jylqyshy jylqyny jedeldete jınap-aıdap, kóshtiń aldyna shyǵardy. Qyzyl qyrǵaýyldy, qyrmyzy kilemmen áshekeılengen kóshtiń eń aldynda Qoqannyń qurandy erin erttetip, úıdeı bolyp boz at mingen báıbishe barlyq kóshti jetelep keledi.

Tegermesh etip sońǵy úlgimen jasalǵan qara qundyz kámshat bórikti aq mańdaıǵa qıǵashtata, shekege salǵan eki qyz qatar keledi. Jezdi qamshymen tógilte qamshylaǵan, kúmiske bóleýli attardy aýyzdyǵymen alystyryp, túıeden aýǵan kilemniń pushpaǵynan tartyp túzetedi de, arttaryna qarap saqyldap kúledi.

Qalyń kósh sozylyp oıdan deńge shyqqanda, enesinen aıyrylǵan qulyn-taı baladaı shyrqyraıdy. Ár jerde ylyqqan ıtter ulıdy.

Kóshtiń jýan ortasyndaǵy shańyraq salǵan qara ińgenge ilesip, túıeniń qomdaǵan ýyǵymen tirkele, qulyndy tory bıe keledi. Beline túıenin, jalba jabýyn kóldeneń sala salyp, basyn ala qurmen noqtalaǵan bıeniń ústinde shashy dýdyrap jalpyldaǵan adam kórgisiz albastydaı áıel. Butyndaǵy kónetoz balaǵy jyrym-jyrym dambaldan basqa ústinde lypa joq. Aýzy-basy qara qojalaq kúıe. Moınynda qurym kıizdiń jalbasy tesip ilingen. Bul qurym ústinen taram-taram bolyp aqqan qamshynyń qanymen satpaqtalǵan eki emshekti jabýǵa jetpeıdi.

Eki qoly artyna myqtap baılaýly, aıaǵy attyń baýyrynan ala jippen tartylyp baılanǵan.

Bul keshe tústegi qozy jamyraǵanda Badyraqty qoınynan turǵyzyp jibergen Saǵyndyqtyń jas toqaly Jeńsik edi. Keshegi qyzyq búgin muny mine osyndaı azapqa túsirgen. Jeńsiktiń keshe ıtarqadan Badyraqty shyǵaryp jiberýi báıbisheniń de, sol jerdegi eldiń de «namysyn» qozdyrǵan. Qatynnyń tórt jaǵynan tórt qazyq qaǵyp kórgen. Ústinen qoı aıdaǵan. Qurym kıizben ushyqtaǵan, qyryqtyq qyzdyryp denesin qaryǵan, eki burymyn short kesip tastaǵan. Túnimen sol qazyqqa tańýly jatyp, el kóshken soń moınyna qurym ilip, betine kúıe jaǵyp, aýyldy úsh aınaldyrǵanda, tory bıege jalańash tańyp, qara ińgenniń ýyǵyna tirkegen.

Bul Qoıankóz aýylynyń ata-babasynan qalǵan, osyndaı qul-qutanmen shatasyp súıek syndyrǵan buzyqtarǵa isteıtin ejelgi jazasy edi.

Osyndaı «tamashany» kórýge túıelerin jetektegen ár úıdiń qatyndarynyń daýysy syńqyldap shyǵyp, oıdaǵy-qyrdaǵy ósekti qoqsytyp keledi.

— Ol da ǵana mundar-aı, qoıshymen qosylǵany nesi eken, - deıdi Jeńsiktiń álgindeı túrin kórip janynan ótken kelimshek jyrqyldap kúlip, betterin shymshylaıdy. Bozbalalar jerge túkirip, qyz-qyrqyndy qaǵytyp, «sen de sondaı bolasyń», — desedi. Qasyna ertken saýdyrlaq úsh kempirdi áńgimege tartqan Tolarsaq báıbishe jaý muqatqandaı tasqyndap sóılep, qara attyń, ústinde esip keledi.

Munyń ústine óńsheń taı-baıtalǵa mingen kedeıler bir top sıyrdy topyrlatyp qýyp tyqty, sıyrdyń birnesheýine kedeılerdiń júgi artylǵan. Ústine shı teńdelgen qonyr ala ógizdiń artyna tirkeýli, aıaǵy óreleýli bir jalańash jaıaý keledi. Basy-kózi kónekteı kókala, ústi-basy shıedeı qan. Eki qoly artyna tańýly, abyroıy ashyq, bet-aýzy kúıe, munyń da moınynda qurym kıiz. Eki taqymdaǵy qara shylbyr sekseýil buraýmen buralyp, býnap tur.

Sıyrdy qýyp aıdasa, tusaýly jaıaý elikteı ushady. Bul da kóshtegiler úshin úlken «tamasha» boldy. Bul — keshe tústegi qozy jamyraǵanda ıtarqadaǵy Jeńsiktiń qoınynan tátti uıqysynan shoshyp oıanyp tura júgirgen Badyraq baıǵus edi. Buǵan da keshe uryp jyǵylǵannan keıin el jınalyp, moınyna shylbyr taǵyp, qurym ilip, ımen aýyl aınaldyrǵan, jabyla sabaǵan, túnimen tumanyń, basyna kerip tastap, ústine qyryq shelek sýyq sý quıǵan.

Saǵyndyq Tólepbergenge tarttyrǵaly jatqanda, kóldeneń bir syı kisiler kelip qalyp, kisi tartýdyń negizi jaman ekendigin aıtyp, basyp ketken. Bul da óziniń boıyn baǵyp, qoıyn baǵyp júre bermeı Jeńsikke jerik bolǵan tentek quldyń eski ǵuryp boıynsha tartyp kele jatqan jazasy edi.

IV taraý

Kún boran. Qıyrshyqtap qar jaýyp, ońnan soqqan sýyq jel. Aqsýdyń kishkene qalashyǵy. Bir terezesi bar úıde ýezik komısar Abylaıhan turady. Bul on bolys mataı degen elge qalyn malyn taratyp salyp, sadyr Omar qajynyń qyzyn alǵaly jatyr. Mataıdyń óńsheń jýany — Táńirbergen Turysbekuly, Qalabek Shıyrbaıuly, Bekish Bylshyquly, Sultan Egeýbek, Saqaıbaıdyń Mútáshi bar, barlyǵy jabylyp buǵan qatyn ápergeli jatyr.

Zapoloty buzylǵan úlken qorada myńǵa jýyq túıe jatyr. Bári ash, shomyn julyp jeıdi. Laýshynyń ortasynda murny jyrylyp, shıedeı qan aqqan, kózi jaýdyrap, moınyn jerge salyp shógip jatyr janýarlar.

Qabaǵynda qalyn qaıǵy bireý osy mańaıdaǵy qylyqqa razy bolmaı qarǵaıtyndaı. Alókpe bolyp kúrkildegen, ózi ash túıeni baýyzdady. «Aryq maldyń baýyry as» dep qara býranyń baýyryn dalaǵa jaqqan qamystyń kúline kómip jep otyrǵan qoıshy edi bul. Qoıshy—laýshy. Laý degen elge qara quryq. Bul túıelerdiń alynǵanyna úsh aı.

Myna laýshy aýyldan shyqqaly da úsh aıdaı bolǵan. Bul ólgen atan qoıshyǵa qanjyǵanyń ar jaǵynda kez bolyp, júgimen buǵan tapsyrylǵan. Oq-dári tartyp kelgeli on bes kún, ash-jalańash qamalyp jatyr. Jaman jalba tonnyń etegi tósek, jeńi jastyq, jambasy muz, qoıny qar. Bul qoıshy búgin túnde kezekti kúzetshi bolǵan edi. Qyrsyq qylǵanda, tómengi Kenje degen el bul túni onyń on bir túıesin urlap ketipti.

Saqaıbaıdyń Muqashy men qylysh asynǵan eki orys túıeni túgendeýge keldi. Bolys-bolystyń laýshysyn tekserip kelgende, on bir túıe alyp Kenjeniń bes adamy túnde qashyp ketipti. Kim bar, kim joq deı kelgende jóni bilingen soń búgingi kúzetshi kim dep surastyryp, qoıshyny tapty.

Qoıshy bolsa esi shyqqan meńireý adam sıaqty. Anadaı jerden ózge jigitter kórsetkende, Saqaıbaıdyń tilmash Muqashy áke-babadan tartyp boqtap ala jóneldi. Soldat qoıshyny myltyqtyń dúmimen túıip, julyndaı ushyryp túsirip, bastan bir tepkende etiktiń odyraıǵan shegesi tóbedegi quıqany sypyryp, kóziniń aldyna túsirdi. Basy-kózin qan jaýyp ketti. «Oıbaı»degen bir álsiz daýys shyǵyp, qorqyrap, qulap ketip bara jatty.

Qoıshy túıe sıip, kók muz bolǵan taıǵaq jerdiń ústine jyǵylyp, kókke qarap kózin ashqanda, aspandaǵy bult qoıshynyń surǵylt sıaqty kórindi. Qıyrshyqtap sýyq jelmen úrilgen ushqyn usaqtas qoıshynyń qandy mańdaıyna tıedi. Kirpigin ázer ashyp, tańǵa qaraıdy. Kózin syǵyraıtyp, kúnge qaraǵanda kúnniń nury laılanyp kóringendeı, ashylmaıtyn ábiger boran sıaqty edi.

V taraý

1918 jyl.

Birinshi aıdyń jıyrmasy. Kún jylymyq. Qoradaǵy sary sidik jibip, jolǵa túsken qoıdyń qumalaǵy qarǵa batyp jatyr. Búgingi kún naýryz. İshine sheke salǵan tary kójeli qara qazan shybyǵynan móldirep, búlkildep qaınap tur. Eldiń qarny ashalań. Ásirese baıdan aqysyn ala almaǵan, soǵym soıa almaǵan jarlylardyń úıi kúreń qabaq. Saǵyndyq sıaqty baıdyń úıindegi qap túbinde az kúnge jeter-jetpes tary qalǵan.

Naýryzǵa jınalǵan el úı ishine lyq tolyp otyr. Saqaly saýdyraǵan shaldar men molda, qajylar tórdiń aldyna mı alǵan. Qaıdaǵy-jaıdaǵy uzynqulaqty kúpitip, tasytyp otyr. Qulaǵyna birdeme tıse qobyrata ketetin Qojyǵul sýdyr qaladan kelgen eken, estip, bilgenin buldyratyp bylaı deıdi:

— Munyń ózi de ishinen búlinip jatsa kerek. Óneri asqan Balshabaı degen bir atanyń balasy narazy bolyp, Mekalaıǵa kisi salypty. Balshabaıdyń bastyǵy Lıan degen tildi-aýyzdy adam bilem. Sol Lıan: «sen Romanskıı tuqymy úsh júz jyldan beri taqtan taımaǵan patsha bolyp kelesiń. Bizdiń esege qolymyz áli bir jetpeıdi. Bizde birtalaı jurt edik qoı. Qudaıǵa qarasań, jurt tynyshtalsyn deseń, eldi qaq jaryp, patshalyqty bólip alaıyq. Sen myna aqsúıek, altyn túıme, baı-ulyqtardy alyp, qazaq-orysyńmen bol. Zaýyttaǵy qara taban malaı men soqa ustaǵan mujyqty maǵan ber. Sóıtip, bitiselik», — depti.

Sonymen, Mekalaı jaǵy buǵan kónbeı, «turysatyn jerińdi aıt» dep qaǵaz qaıyrypty.

Balshabaı jaǵy da qarataban malaıdy ertip urysqa shyǵyp, orystyń kóp jerinde uran shaqyrǵan eken, mujyq ataýly soǵan bolysyp ketipti. Ár qala-qalada, maıdandaǵysy maıdanda bet-betimen patshaǵa, qazaq-orysqa qol kóterip, tas-talqanyn shyǵaryp, qyryp jiberipti. Baıdy talap, pábirigin órtepti. Sol betimen osy jaqqa da kele jatyr dep aıtady deıdi, —dep, qolyndaǵy mujyp otyrǵan shekeni Saǵyndyqqa ustata berdi. Saǵyndyq shekeni qorbańdap alyp jatyp:

— Taqsyr-aý, zaman ne bolyp bara jatyr, — dep moldaǵa qarady.

Molda:

— Zamana qyrdyń taıanǵany ǵoı. Balshabaıdy halyqtyń pıǵylyna jibergen allanyń jalǵyz kózdi tajaly shyǵar,— dep kerile bir kekirdi.

Nasybaıǵa satala bolǵan saqaldan asaǵan ettiń tuzdyǵyn sorǵalatyp jep otyrǵan jypyq, Qaıraqbaı:

— Aıtsa da, aıtpasa da, munyń kózi shańyraqtaı mańdaıynda jalǵyz eken dep aıtady, anaýgúni bireýdiń janazasynda aıtysyp otyrdy, — dep, taǵy bir sóz tastady, — aldy Almatyǵa kelipti. Ondaǵy ulyqtar bet-betimen qashyp ketipti. Abaqtydan Tynyshbaev ekeýimiz birge qashyp shyǵyp edik, biraq onyń qalaı ketkenin bile almadym, — dep, Otynshy Áljanov degen tóre osy mańǵa bir qonypty da, zytyp beripti.

Jandaraldyń tilmashy Jaınaquly Ybyraıym, ol da qashyp osy jaqqa kele jatyr degendi aıtysty, — dep, Juman pushyqta tamaǵyn bir kenedi.

Osynyń bárin et jegen eldiń qolyna qydyra sý quıyp júrip, kóje úlestirip júrip, Badyraq túgel estidi. Biraq, Mekalaıdyń kim ekenin, Balshabaıdyń ne sóz ekenin Badyraq ajyratyp sabaqtaı alǵan joq. Qarataban malaılar men mujyqtar birigip, patshany jeńip, baıdy talap, ókimet boldy degen sóz Badyraqqa basa salmaq bolyp, qansha oılansa da ushyǵyna jete almaıtyn jumbaq edi.

Áleýmet aıaq-aıaq kóje ishti, et jelindi, el tarady. Badyraq qashada saǵyrlap jatqan qoıdy qylshalaýǵa shyǵaryp, tóbe-tóbege jiberip, bıikten qarap turdy.

Qoıdyń kúnniń jylysynda jadyrap, kósile jaıylǵanyn kórip kóńili kóterilgen qoıshy aspandaǵy aqsharby shańyt bulttan jalt etken kúnge «qaı ýaqyt boldy eken» degendeı kózdi syǵyraıta qarap qoıdy. Kúnniń kózi dóńgelenip, nur tógip tur. Sonda Badyraq «Balshabaıdyń jalǵyz kózi degen osy kún sekildi eken ǵoı»degen oıǵa berilip, kóńilinde bir sezim jasyndaı jarq ete tústi.

Badyraq qoı jaıyp tur. Dalanyń alys aspanyndaǵy bult betin búrkegen qyzyl qulaqty kún qylt etip, shańyt tumanǵa qaıta kirgende qoıshy kún Balshabaı kózindeı degen oıdan aıyrylyp qalyp, jaıylyp jatqan qoıǵa qarap «shaıt, shaıt», — dep qoıdy.

VI taraý

Bul ýaqyt jyldyń shilde aıy bolatyn.

Qystaıǵy ańyz bolyp, «uzynqulaqtan» estilgen Balshabaı qala-qalaǵa kelip, at jınatyp alyp, qyrǵa shyǵyp jatyr. Baıdy talaıdy. «Baısyń» dep kim bolsa sony talaıdy, aýyl aralaıdy, áıel basady. Kóringenniń astyndaǵy atyn tartyp minip, mingen aty men er-toqymyn kez kelgen jerge tastap ketedi.

Belgili bir bastyq, ret, tártip joq sıaqty. Besten, altydan soldat elge shyǵyp, ákesine «baýyrym» salǵandaı aýylǵa shaýyp keledi de, myltyqty atyp-atyp jiberip qoparyla úıge túsedi. Qymyzdy túregelip turyp, ne attyń ústine aldyryp ishedi de, qalǵanyn shashyp jiberedi.

Úıge kirip, teńdi tilip, jaraqty nárseniń bárin alady. Tipti boıjetken qyzdardyń kámshat bórkin kıip alǵan talaı saryaýyz soldat bolǵan. Tólepbergenniń aýylyna myltyq atyp, teńdi tilip, urǵashy beldik pen aqbuıra ishikterdi tartyp alǵan. Byldyrdyń aýylyna da bilgenin istegen. «Tovarıshtardyń» osyndaı óreskel qylyqtary eldiń júregine naızadaı tıip, ishine muz qatqan.

Biraq bulardyń bir jaqsy jeri — el ishindegi jýan- judyryq pen baıdy basyp, qurdaı jorǵalatqan. Buryn orys-qazaqtyń tobynan beti qaıtpaǵan, býradaı burqyraǵan, qaryny attyń basynan asatyn sańqyldaq Sarman «Balshabaı keledi» degende, qazanqap jamylyp, jeroshaqqa jata qalyp, kúni boıy tyǵylyp jatqan.

Qazaqtan asqan Maman aýylynyń birneshe adamdaryn dýan ortalyǵy Qapalǵa shaqyrta bastaǵanda, olar Qytaıǵa bosa qashqan. Mundaǵy qalǵan olardyń jabdyqtaryn talap, úılerin órtep jibergen. Bul Maman balalarynyń úıin talap, órtep jiberetin «Balshabaılar» sol mańdaǵy Tasbeket degen qalanyń qazaq-orystary bolǵan. Bular ejelden qazaqqa jaý, óshpendi orystar edi.

Kóldiń kógaldy jerine ıtine qonǵan bir-aq aýyl tur.

Aýyl úsh úı, bir ıtarqa, bir qos. Ortadagy aýyr saımandy aq úı. Oǵan jalǵas baıdyń qońyr úıi. Aq úıdiń on jaǵynda bátes qaptaǵan úzikke borlat oıý bastyrǵan búldirgendeı ásem otay.

Kún ekindi. Aýyz oraza. Aq úıdiń kóleńkesinde Myrzaǵul qajy kórpe ústinde saqaly dóńgelenip, omyraýyn ashyp otyr. Baıdyń qarshyǵadaı qaqa tuıaq toqaly kók tegeshtegi qymyzdy qyzyl ojaýmen úıirip, salqyndatyp sapyrady. Odan ońasharaq kóleńkede úıindisi úıdeı qajy báıbishesi uıyqtaǵan balasyn shybynnan qoryp otyr. Aýyzasharǵa daıyndap, sur aralastyryp qaınatqan qazandaǵy kepe qozynyń etiniń sarala sorpasy shymyrlap kıdi. Aq otaýdyń aldynda ala syrmaq tósetip, baıdyń kelini men boıjetken qyzy mashıneni syryldatyp, kıim tigip otyr.

Bul aýyl Lepci oıazyndaǵy Sadyr degen eldiń Sárke degen rýynyń qajysy Myrzaǵuldiki. Ol ejelden eski, qordaly baı. Basqan boıynan salǵan kók shatyrly úıi bar, Jylqysy jer qaıystyryp, qoıy myńǵyrady. Myrzaǵul Saǵyndyqtyń baýyzdaý qudasy. Alyspaǵanyn alysyp, aýzyndaǵysyn jyryp berisip, syılasyp otyrǵan qımasy.

Myrzaǵuldyń qoımaı jabysýymen Badyraqty Saǵyndyq jaqynda ǵana soǵan bergen. Ol áne, kógendelgen boıdaq qoıdy qyrqyp jatyr. Lezde neshe qoıdy turǵyzady. Badyraqtyń «baıǵa qylma, malǵa qyl» dep súıegine bitken juǵymdy, taza nıetti qyzmetine Myrzaǵul ishinen qatty qýanǵan edi.

Dýyldyń ıti shý ete tústi. Tars-turs myltyq atyldy. Tútin, shań. Tynysh jatqan aýyldyń aldy-artyna óńsheń bip sholaq atty, sur shekpendi soldat qaptap ketti. Qara- ala tekemetterdi qylyshpen qyrqyp toqym etip, ústine urǵashynyń kúmisti erin jippen tartyp mingen, aýzy tobarsyǵan sarsapaq soldattar qorany aralaı shaýyp, Myrzaǵuldyń úıine keldi. Esiktiń aldyna kelip túse qalyp, baıdy myltyqtyń dúmimen qoıyp qalyp: «jylqy qaıda, altyn bar ma, aqsha tap», — dep, ishke teýip-teýip qaldy.

Baıdyń kózi bajyraıyp, esi shyǵyp, domalap tura almaı jatyr. Muny qısyq taban soldat etikpen jáne bir orys teýip jibergende, domalap, sasqalaqtap baryp, jaqyn turǵan taıqazannyń oshaǵyn moınyna ilip aldy. Baıdyń moınyna arqan taǵyp «altyn tap, aqsha tap», — dep soldattar kıizshe ılep, tepkilep júr.

Astyna ala syrmaǵyn tósep, balasyna shybyn qondyrmaı, jaıbaraqat otyrǵan báıbisheniń da shashy dýdardaı bolyp tarqatylyp, anadaı jerde oıbaılap tepki tıgen bóksesin ýqalap jylap tur.

Soldattar úıge kirip, bylǵarymen qaptatyp, ústine aqynaı ustasyna kúmis japtyrǵan qarala sandyqtardy mujyq tesemen talqandap, birine-biri baldyr-buldyr sóz aıtysyp, qýanysyp ishindegisin alyp jatyr. Bar asyldy, oljany qoıyn-qonyshtaryna tyǵady. Kilemge buǵan teńderdiń qarala arqandaryn qylyshpen týrap, ishin aqtardy. Túlki, janat ishik, qarsaq, qasqyr ishikter, saýdyraǵan sý jana sáýkele qushaq-qushaq bolyp úlestirilip jatyr. Sart zamanynan beri ólikterdiń betine jaýyp kele jatqan mata astarly juqa shaıy shapan eki soldattyń tartysyna túsip, dar ete tústi.

Ana jaqtaǵy aq otaýǵa soldattyń bes-altaýy apyr-topyr kirip barady. Qyzdyń qulyndaǵy daýysy shyǵady. Birtalaıdan soń jelegi ortasynan eki bólinip, shashy jalbyrap, býynyn basa almaı, orystyń uly dúbir oınaǵyna túsken qaljaqpas asaý, shyǵymdy baıtaldaı sandalyp qalǵan kelinshek pen qyz tur. Buryn kirpigine kir jýytpaı, aq mysyqtaı shıratylyp otyratyn Myrzaǵuldyń aq boryq kelini súmetilip, úıden betin basyp dalaǵa atyp shyqty.

Jalbyr-julbyr bolyp jan-jaqqa shaýyp ketip bara jatqan orystar. İshinde qala qazaqtary da bar. Munyń bireýi — urlyq qylyp ustalyp, byltyr ǵana shyqqan osy elge belgili Toqymbek degen ury. Moınyna asqany besatar, qylyshy qolynda. Ómirinde ákesi minbegen kúmis er- toqymdy erttep alǵan qara jorǵa atpen oraǵytyp, aýyldyń apshysyn qýyrady.

Bul mańaıdaǵy el úrkip ketti. Tóńirektegi aýyldardyń adamdary Myrzaǵul aýylynyń mańaıynan torǵaıdaı tozǵan. Dýylǵa soldat soqtyqqan kezde-aq esiktiń aldynda topyrlap jetip kelgen at tuıaǵynyń astynda qalǵan, baǵanaǵy shybynnan qorǵashtalyp otyrǵan jas bala baj ete túsip, sońǵy únin bir-aq estirtkendeı boldy. Muny kórip dáti shydamaǵan Badyraq júgirip kelip balany ustaı bergende, qalada júretin kartashy Qýanyshbaı:

— A, teksiz kedeı, baıdyń balasyna janyń ashyp bara ma, - dep, atynyń baýyryna alyp Badyraqty qamshymen salyp-salyp jiberdi. Ulan-azar shań qylyp, aýylǵa jylqyny da aıdap keldi.

Jylqymen birge Myrzaǵuldyń balasy Smaıyl myrzany da alyp keldi. Onyń basy-kózi qan. Júırik boz at ustatpaı, jylqydan shyǵa qashqanda, oǵan quryq jibergen jylqyshyny bir soldat atyp, ushyryp túsirdi.

Soldattar jıyrma besteı kisi, munyń beseýi musylman, bireýi ury, bireýi kartashy. Al endi biri kisi óltirip, ustalyp júretin qazaq. Taǵy ekeýi noǵaı. Munyń biri alypsatar moldanyń balasy.

Kún batýǵa aınalǵanda soldattar Myrzaǵuldyń bar malyn aýylǵa ıirip qoıdy. Úzigin sypyryp tastap, jalańash úıge Myrzaǵuldy, balasy Smaıyldy arqanmen tas qyp baılap tastaǵan. Báıbishe men qyz, kelini, eki toqaly ańyrap ólgen balanyń ústinde jylap otyr.

Myrzaǵul tóńiregindegi qoıshy-qolańnyń qatyn-qalashymen asýly qazan basyna aıdap baryp, mal soıǵyzyp, qazan astyryp jatyr. Badyraqtyń oıyna kelgeni — «osyndaı qarbalasta qoı joǵalar ma eken, jylqy qoıdy tozdyryp, turǵyzbaıdy». Badyraq qustaı ushyp baryp myń qoıdy qoralap júr.

Jeroshaqtyń basyna tóselgen kilem-kórpelerdiń ústine jýsaǵan qoıdaı aq jastyqtardy tyńqıtyp qoıdyrǵan, onyń ústine aýnap-qýnaǵan orystar baldyr-buldyr etisedi. Sıyrshy Mekerbektiń kempiri óreshe ústine et túsirip jatyr. Etti istikpen alyp jeıtin, onyń jasaýyn bilmeıtin soldattar qasqyrsha julyp jeıdi. Kúreshkesimen malyp alyp, sorpasyn ishedi.

Bir ýaqytty bir orystyń aýzynan: Ákeń aýzy... kýshaı kırgız, kak volk... — degen odaǵaı sózder estildi.

Sodan soń mańaıdaǵy malshy qazaqtyń barlyǵyn jınap alyp kelip, shıdiń ústine úıilgen ettiń qasyna turǵyzdy.

Biraq birde-bir qazaqtyń tamaǵynan et ótken joq. Bularǵa: «Kókiregin shalap alǵan qý kedeı, je!»—dep Ákimbek ury ákireńdeıdi. Onymen birge orystar myltyqtyń dúmimen jelkege nuqıdy.

Qoıdyń ortan jiligin zorlyqpen ustaǵan Badyraqty:

— Kýshaı, svoloch kırgız, — dep, kókjelkeden túıip qalyp murttaı ushyrdy.

Munyń ne báleket ekenine eshkimniń kózi jetip turǵan joq. Qaǵyldap shetke shyqqan qazaqty etke qaıyrady. Boqtap, qýyp tyǵady. Qazaqtar amaly joq, sheshesi uryp tamaq jegizgen baladaı áıteýir qajalaıdy. Munysy kedeıge baıdan ápergen kegi, baıdy muqatqany, kedeıdi esirkegeni edi.

Aqsham kezinde dalany shýlatyp, mal qalaǵa aıdaldy. Myrzaǵul, Smaıyl balasymen birge qoldary artyna baılaýly aıdaýda keledi. Aıdaýshy eki qazaq, bes soldat. Bularmen aralasa qyzy men kelini jáne báıbishesi de ańyrap keledi. Jaıdaq atqa masaty kilemniń ústine qoıshynyń qońyr mujyq erin tartyp mingen bir soldat kelip bulardyń aldynda shylym tartady. Dikeńdep ursady. Bular ernin shyǵaryp «adyra qalǵyr, aýlaq» — dep, atynyń basyn bursa, soldattar saq-saq kúledi.

Badyraq tańdatyp aıdaǵan jylqy men qoıdyń sońynda jaıaý keledi. Ómir boıy baqqan maly buǵan, árıne, ystyq. Onyń áli qoıdan aırylǵysy kelmeıdi. Ómirde qar tósenip, muz jastanyp, ash-aryq júrse de, sol ómiri búgin mine kózinen bir-bir ushqandaı boldy.

Aıda, — dep bir soldat Badyraqty atpen omyraýlatyp edi, at onyń ókshesin basyp, qyzyl asyqtan tómengi kerdiń terisin sypyrdy da tústi. Aýyrsynyp otyra qalyp edi, soldat ony qamshymen kósip ketti. Qoryqqanynan syltı basyp qoıdy aıdady. Erteńgi besinde aıdalǵan mal Sarqannyń qalasyna keldi. Qalada jatqan ásker tóńiregindegi Balshabaı bolǵan jataqtar maldy talady.

Orys-qazaq úleskende, Myrzaǵuldyń malyn bólip kirgizgen barlyq qora malǵa lyqa toldy. Maldy alyp bolyp, kún uıasyna batyp bara jatqanda Myrzaǵuldy balasymen birge zapalotka súıep qoıyp atty. Qyz, kelin, báıbishesine soldattar bilgenin istedi.

Ótken qys Badyraq Saǵyndyqtikinde júrgende bir ury túsirip alǵan edi. Ol búgin Balshabaı bolyp, Myrzaǵul atylyp jatqanda, qoıshyny tanı ketti.

— Mynaý Myrzaǵuldyń balasy. Qýlyq qylyp jaman kıim kıip tur, - dep Balshabaıdyń bastyǵyna aıta qoıdy. Orys bastyq myltyqtyń dúmimen Badyraqty sileıte uryp jyǵyp, qylyshpen kók ıyqtan bir shaýyp, Myrzaǵuldyń jemtigine qaraı súırep tastady.

Esi aýyp qalǵan qoıshy shaban sary juldyz týa qolymen qarmana júrip, qarnymen jorǵalap, jyljyp kelip, taldyń arasyna kirdi. Aryqtan sý iship, azdap ál jınady. Jýynyp alyp, qalanyń ar jaǵynda turǵan taýǵa qashyp kirdi.

Tań qulanıektene taýdyń syldyraǵan bulaǵynyń basynda tań atqansha otyryp, Balshabaıdyń keshegi óz basyna istegen isterin oılap shyqty. Ala qystaı estigen «Balshabaı baı men kedeıdi teńeıtin ádil eken» degen oıdan Badyraq jaza basyp, Balshabaıdy kedeıge baımen birge qabattaı kelgen bále eken dep, ózinshe qorytyndy shyǵardy.

Kúnshyǵysqa turqyn berip, asqaqtaǵan uly taýdyń murtynan shashyraı tógilip, álemge qyzyl sáýlesin tarata shyǵyp kele jatqanda, qarańǵylyǵy áli ashylmaǵan Qarshyǵaly degen qara saıdyń syldyraı aqqan bulaǵynda qarǵadaı qalqıyp bir músápir sýǵa qamshydan aqqan qatqan qanyn jibitip, jýyp otyr.

Bul baıaǵy Badyraǵyńyz edi.

VII taraý

Bul ýaqyt 1921 jyldyń jazǵa salymy bolatyn.

Qara buırat qalyń qumnyń qoınaýynda qaraǵaıdyń kómirindeı qaýsaǵan qalyń qarasha úıler bir jerde úıme-júıme otyr. Bul aýylda maldan mańyrama joq. Bular bıyl jarly-jalshylardyń uıymy jasalyp, ár qalanyń qaqpasynda, ár baıdyń bosaǵasynda telim-telim bolyp júrgen tozǵyn kedeıdiń basy quralyp, birlesip qonǵan aýyly bolatyn.

Kún qaıta bergende, qaladan eki-úsh oqyǵan jigitter keldi: Aýyldyń ortasyna Isabaıdyń kelisin tóńkerip, ústel qyp, májilis ashty. Ústel basyǵa Baıtoǵaı, Erbosyn, Qıqymbaı saılandy.

Osy aýyldyń erkek-urǵashysy aınala alqa-qotan otyrysty. Kishkentaı qara kitapshasyna jasalatyn baıandamanyń ishki súıegin jazyp alǵan shashty qara bala túregelip turyp sóz sóıledi:

— Ardaqty joldastar! Kedeı-kembaǵaldar, jarly-jalshylar! Ústimizdegi úkimet — kedeıdiń keńes úkimeti. İshki Reseıde keńes úkimeti ornaǵaly úsh-tórt jyl bolsa da, búginge deıin bizdiń osy jerimizde shyn mánisinde keńes úkimeti bolǵan joq. Onyń túrli-túrli tarıhı sebepteri boldy. Bizdiń Jetisý topyraǵynda orys jaýlap alý dáýirinen bepi sharýa, saıası áleýmet jóninde shıelenip kele jatqan qıyn túıinderdiń talaıy jurt basyna tomaǵa bolyp keledi. Bizdi jaýlap alǵan soń orys ústemdigi orasan shymbaıymyzǵa batyp, onyń otarshyldyǵy shekten asty.

Orys eldiń arasyn ákimdikten ada qylyp, uıtqysyn buzdy, sharýasyn shaıqady. Kir jýyp, kindik kesken ataqonysynan ajyratyp, eldi taýǵa, tasqa, qumǵa, taqyrǵa qamady. Óristen aıyrylǵan mal qojyrap, qonystan aıyrylǵan el kedeılendi. Qala-qalaǵa batyraq toldy. Dalanyń sharýashylyǵy qanaýmen qalaǵa jutyldy. Úkimet eldi sabaýmen, qamaýmen qorqytyp keledi. Sondyqtan eldiń orystan soqtasy sýyp, jany jaýyqty. Orys ataýlynyń bárin jaý kórdi. Sonymen birge orys shashbaýyn kóterýshi ókimderdi kópshilik qara buqara súımedi. Orys ákimderin de, onyń qolshoqpary — qazaqtan shyqqan bolys, bı, starshıı, tilmashtardyń da el, qara buqara nazarynda qorqytýdan basqa qadiri bolmady. Kedeıdiń malyn talap, qamshymen qanady. El bireńkeı, al bolys pen orys biróńkeı syqyldandy.

Orys ókimderi el ishindegi jýandardy, baıdy qoldady. Kim maldy bolsa, ákimge jaqyn bolsa, sol ózge kópke ókim qyldy. Az atanyń balasy jýannyń julyǵyna jamaýǵa qoıyndy boldy.

Qala-qalanyń qazaq-orysy Jetisý óńirindegi barlyq sýly jerge baýyr basty. Jyl saıyn tóńiregindegi eldi qyryp-joıyp, qazaqty qarǵadaı atyp tastaı saldy.

Mine, osyndaı shıelengen sharýa, saıasat qaıshylyqtarynan orys pen qazaqtyń arasynda ult dushpandyǵy týdy. Orys-orys, qazaq-qazaq degen túsinik kúsheıdi. Bul bólektik, ult jigi kúnnen kúnge ýyttandy. Osydan kelip, on altynshy jylǵy jigit alý jumysymen japsarlasa Jetisýdaǵy qazaq-qyrǵyz halqynyń patshaǵa, orysqa qara baqanmen qarsy kóterilisi boldy. Bul jergilikti halyqty quldanýǵa elý-alpys jyldaı talap qylǵan patsha ókimeti saıasatynyń jemisi edi.

Jer-jıhan soǵysy qarsańynda patsha ókimeti qarmaǵyn qaırap qazaqqa salǵan edi. Alym-salymnan eldiń ábden jyǵasyn jyǵyp, jigitin ishki Reseıge, maıdanǵa tozǵyndatyp jibermes edi. Eger bostandyq bolmaǵanda sol alynǵan jigitterden elge tuıaq qosylmaıtyn edi. Kózsiz kóbelekteı kóringen jerdiń juqpaly aýrýymen shybyndaı qyrylyp, taýsylatyn edi.

Osy jetinshi jyly bostandyq boldy. Bostandyq Reseıdiń jalpy qara jalshysy, qalyń kresıannyń taýqymetimen jasalsa da, onyń basyna baılar men kapıtalıser, solardan shyqqan oqyǵandar ıe bola ketti. Soǵys toqtalmady. Eldiń sharýasynyń shaıqalýy toqtalmady. Kedeı jary tendikke, shyn bostandyqqa jete almaı, burynǵydan beter bozdady. Halyq kúresin toqtatpaı, áli de tóńkeris qımylyn qyldy. Jalshy-krestıandy degenine jetkizýine jetektep júrgen Lenın bastaǵan bólshevık partıasy edi. Kópshilik bólshevıktiń ýysynda boldy. Bulardyń salqynymen taǵy da ózgeris boldy.

Endi ókimet basyna usaq baılardyń tabaqshysy — áser, menshevık partıasy mine ketti. Tartys sóıtip taǵy da basylmady.

Bizdiń osy jerimizde «baı bostandyǵy» boldy. Bizdiń qazaqtan «bostandyqshyl» baı-manap, tilmashy boldy. Jýan aqsaqal, saýdager, molda, qaziretter «qurıatshyl» boldy.

Bálkim, ózderińiz estigen shyǵarsyzdar, osy Qapal aýdanynyń atqarý komıtetinde noǵaıdyń kópesterinen Shaıahmet Ábdisattarov, Qadyrbaı Kósebaev, orystyń baıy Shabalov, qalanyń ımamy Noǵaı qajy Ahmet, dalanyń moldasy Súleı qajy, talmash Saqabaıdyń Muqashy, qazaqtyń saýdager-baı jýany Qudaıbergen Turysbekuly, Qanabek Shıyrbaı uldary solarǵa múshe emes pe edi?

Sol jyly kúlli Reseıde de osy jaǵdaı edi. Nasharǵa teńdik bolǵan joq. Tipti el ishindegi jýandardyń óz qolyna ókimet tıgen soń sol jyly jarly-jaqybaılardy janshyp jiberdi.

1917 jyldyń kúzinde Qazan tóńkerisi boldy. Ol tóńkeristi kresıanmen tize qosyp, Reseıdiń qarataban jalshysy óz qolymen jasady. Ókimetti ózderi ıelendi. Kedeıler keńes ókimetin qurdy. Muny kóre almaǵan joǵarǵy ishi ashyndy bolǵan baılar, aqsúıek, jandaraldar keńes ókimetine tus-tustan jaýyqty. Bizdiń qazaqtyń tóre tuqymdy oqyǵandary «Alashorda» degen ókimet jasap, keńes ókimetiniń jaýyna bolysty. Osylardyń shaqyrýymen qazaq qonystanǵan jerdiń kóbine aqtar áskeri oınaqtady, ot shashty. Eldiń basynda erik, malynda bılik bolmaı, sharýany baqsy oınaǵan ottyń kúlindeı etti.

Lay, alym-salyq, soıys, talan-taraj eldiń jaǵasyn jyǵyp, ásirese Jetisýdyń qara kereı, sadyr, mataı elderin taqyr jerge otyrǵyzyp ketti. Eldiń birqatary Qytaıǵa aýdy, asharshylyq jaılady. Ásirese osy selebede jarly janshylyp, kedeı keýsedi. Osynyń bári orystyń býrjýazıasy men qazaqtyń baıy men jýanynyń salǵan lańy edi.

Reseıde Lenın bastaǵan jalshylar jasaǵan Qazan tóńkerisiniń salqyny alǵashqy qarqynda Jetisýǵa jete almady. Burynǵy ýaqytsha ókimettiń«maı búıen» komıtetteri on segizinshi jyldyń naýryzyna sheıin eldi ustap turdy. Osy jyldyń jazynan bylaı qaraı Qazan tóńkerisiniń dúmpýi Jetisýda ózinshe bir ózgeshe tús aldy.

Jetisýdaǵy qala-qalaǵa turǵannyń bári tuıaǵymen túgel «tóńkerisshil» boldy. Qashannan qazaq quldanyp, jergilikti eń jerdi tartyp alyp, bata qımyldap qalǵan qazaq-orystar da qolyndaǵy burynǵy jabdyǵymen «revolúsıoner» boldy. Maıdannan qarý-jaraǵymen qaıtyp kelgen qazaqqa burynnan óshpendi qaqoldar mańaıyndaǵy qazaqtyń kóringenin bet-betimen byt-shyt qyp atyp jatty. Tártipsiz talaý, aıaýsyz atý, baıdy qorqytý, — munyń bári bólshevıktiń qylyǵy. Ótirik aıtyp, osyny istegen bólshevık deıdi.

Árkim ár qalada bas alaman ásker jınap, bet-betimen «revolúsıa» jasady. Mamontov, Petrenko degender sondaı bólshevık atyn jamylǵan Jetisýdyń judyryqtary edi. Bular óńsheń buzyqtan ásker jasady. Ásker bolyp jazylǵandar Jetisýdyń qashannan qazaǵynyń qanyn sorǵan qazaq-orystary edi. Qaqoldyń judyryqtary, noǵaıdyń alypsatarlary, taranshynyń dárkemshileri, qazaqtyń urylary edi. Osylar elge bilgenin istedi.

Aýyl shaýyp, el talady, úı órtep, úles bólisti, áıel basyp, tekemet tildi. Bireýdiń qolyndaǵy táýir qamshysyn tartyp alý úshin «baısyń» dep bajyraıatyn edi. Kóringen qazaqty kezikken jerde sabap, atyn aýdaryp minip álem tapyryq qyldy. Munyń qandaı bólshevık ekenine kópshiliktiń kózi jetken joq.

Baıdyń aýylyn basyp, onymen qosa kedeıdi qyzyl sıraq etti. Talaı qoıshy, talaı jylqyshy atylǵan baımen qosaqtala oqtyń astynda ketti, — degende Badyraqtyń oıyna Sarqan qalasyna Myrzaǵulmen birge aıdalyp baryp, jazalanǵany oıyna túse ketti.

Órleı úrlegen jelmenen kózine jalbyraı túsken shashynyń astyndaǵy terdi bir sypyryp, sóılep turǵan qara bala:

— Joldastar, bir aıaq shalap tabylady ma eken?—degende:

— Shyraǵym, osy aýyldan aq tabylmaıdy, aýyl-úıdiń túri mynaý ǵoı. Bári de ylǵyp otyrǵan ólmeli ashalań kedeı. Qudyqtan taza sý ákep ber, — dep bala jumsap, kedeıler uıalǵandaı kúbir-kúbir etisti.

Ketik tostaǵanmen sýdy simirip alyp, qara bala sózdi ary qaraı sozdy.

— Álginde aıtylǵandaı, retsizdikter jurttyń soqtasyn sýytyp, elge iritki saldy, tolysyn tógip, ortasyn shaıqady. Qara buqarany qoıdaı úrkitti. Osydan kelip, jalpaq qarańǵy el bólshevık degendi qubyjyq kórdi. Sóıtip, bul «bólshevıkter» el ustap úsh tortaı tursa da, berekeli tártip ornatqan joq. Olardyń istegeni atyp-shabý, janshý, talan-taraj boldy. El burynǵy Mekalaı zamanyna jylap kóriskendeı boldy. Sondyqtan, osy sekildi «ótirik bólshevıkke» eldiń baıynan buryn qara buqarasy, kedeıi jaýyqty. Osynyń qulaýyn tiledi. Kóptiń kóńili ózge ókimet izdeı bastady.Bólshevık kim? Tóńkeris degen ne? Bostandyq qaıda? Onyń nesi kim? Kimmen kim dushpan? Kim kimniń laýy? — bulardy jurt ajyrata almaı qaldy.

El basyna qoıyrtpaq bult ornap, kózin qarańǵy tuman burynǵydan beter basty. Badyraq sekildi qarataban jalshylardyń birqatary talanǵan baıdyń malymen birge atylǵanda, bizdiń aýyl arasynda: «baılar, jýandar bolsha-baıyńa sendermen qosa jarylqandy ǵoı»,—desip, kedeıdi kekeı mazaqtady.

Mine, osy jaǵdaılar, ótirik bólshevıkterdiń orynsyz ókimi, talan-tarajy Jetisýdaǵy jalpy eldiń qara buqaranyń keńes ókimetine qarsy kóterilgen aqtar men alashordanyń aldaýyna aýyp ketýine sebep boldy.

Sóıtip, aqtyń áskeri qazaqtyń álegin aspannan shyǵardy, jaý jaılady. Eldiń malynan quryq, basynan syryq ketpedi. El ishindegi jýandar jumyla atqa mindi. Qaptaǵan qalyń laý, qara quryq soıystan árkim óz basyn qorǵap, malyn arashalap qalýǵa qam jasady. Aqtardyń ulyǵymen bireý tamyr bolyp, túlki tumaǵyn, kúmisti er-toqymyn berip, endi bireý jorǵasy men júırigin syılap, tipti keıbireýi qyz-kelinshekterdi de tartý etti. Jalpy, laý shyǵynynan qudasyn, ańdasyp qorǵap, alym-salyqty ylǵı qara buqaraǵa taratty. Aınalyp kelgende taǵy da kedeı sorlady.

Óne boıy laýǵa kedeı júrip, qysylshań qystarda talaılar daladaǵy uzyn jolda, boranda torǵaıdaı ushyp óldi. Osyny estip otyrǵan Badyraqtyń oıyna Aqsý qalasynda laýshy bolyp júrip, ashyǵyp ólgen aryq túıeniń baýyryn otqa pisirip jegeni esine tústi. Sondaı-aq ol Muqash tilmash pen orystardyń tepkilep, basy-kózin qan qylyp, esten tandyrǵany oıyna taǵy oraldy.

Joldastar, bir kishkene demalys, — dep májilis bastyǵy jarıalaǵan soń qara bala sózin doǵaryp, qalbyrynan shylymyn shyǵaryp, tarta bastady.

Osy uzyn sózdiń áseri men ýyty kedeı-kepshiktiń býyn-býynyna túskendeı bolyp maýjyratty. Osynyń barlyǵy ras degendeı, bastary tómen tuqıyp, máýedeı salbyrady.

Sóz taǵy bastaldy.

— Byltyrdan beri keńes ókimetiniń tus-tus jaǵynan jaýyǵyp, jabylǵan aqtap, baılar, jandaraldar ózderiń sıaqty kedeıden quralǵan qyzyl áskerdiń qaıraty men kúshine shydamaı, eseńgireı jeńildi. Keńes ókimetiniń shenine júre almaıtyndaı bolyp, basqa baı, patsha memleketterdi saǵalap, qashyp ketti. Qazaq jeri de, eli de alashtyń alańǵasar azbandarynyń áleginen ábden tazalandy. Kedeı qamqory — keńes ókimeti shashylǵan qol-aıaǵyn jańa baýyryna aldy. Oıyndaǵysyn oryndaýǵa oıy jańadan ornyqty. Endi shynaıy keńesshil ókimet sizder sekildi aýyldyń kedeılerine qol ushyn bermek.

Bizdiń Jetisýǵa Qazan tóńkerisiniń salqyny osy qystan beri kele bastady. Bul kúnge sheıin ton jamylǵan qasqyrlardyń qolyndaǵy ókim Jetisýdaǵy anyq kedeı ókimetiniń tóńkerisshil qamqorlarynyń óz qolyna berildi. Kindikten shyn tóńkeris qazanynda qaınap ósken revolúsıonerler men qyzylásker kelip, «ótirik balshabaıdy» qýdy. Shyn bólshevık partıasy bastaǵan ádil kedeıdin ezilgen tabynyń, arttaǵy ezilgen eldiń qoldaýshysy búgin endi iske kirisýli. Jetisýdyń jýan judyryǵy, buzyq nıetti otarshysy, baı-manaby, tilmashy aýyzdyqtaldy.

Ókimet aýyldaǵy baıdy da, qaladaǵy judyryqty da, telim-telim bolyp tentirep júrgen qazaq malaılaryn da uıymdastyrmaq. Orys, qazaq demeı, basyn teńdikke jetkizbek. Sharýa muqtajdarynan bosatýǵa tyryspaq. Baıdy baı, kedeıdi kedeı dep, jik-jikke bólmek. Ár ult dushpandyǵyn joıyp, «jarly-jalshylardyń soıýzy» degen uıym ashpaq. Bul uıymǵa osy otyrǵandardyń bárin de kiresińder, batyraq bolasyńdar.

Aýyldaǵy baıdyń maly — aspannan jaýyp, jerden ónip, qudaı bergen nárse emes. Árbir baıdyń maly ósýinde, kóbeıýinde tóńiregindegi kedeılerdiń úlesi bar. Onyń maly qoıshy, malaı, batyraqtardyń bu dýymen ósken. «Qyzyl qozy», «taıynyń» dep berilgen nesıeniń ósimin endi kedeıler tólemeıdi. Munyń qorǵaýshysy ókimet, aýyldaǵy atqaminerdiki bolǵan, baqtashysy kedeı batyraq bolǵan.

Endi aýqatyna, kúnkórisińe qaraı adam balasy alalyqsyz baýyr basady. Sender ózderiń uıymdasyp, birigesińder, osy kúngi keńes ókimetin bılep, jasap otyrǵan jumysshy-sharýalar kópshiligimen qol ustasasyńdar. Solardyń demeýimen senderdiń de ónerli jurt qataryna kirip, sosıalızm degen dáýirge burylyp, oǵan jetetinderiń anyq. Biz sol uıymdaryńdy quryp, jón siltep, jol-joba jasap berýge kelgen jaıymyz bar.

Uıymnyń baǵyty túzý bolyp, bólshevık partıasy basshylyǵyndaǵy oıdaǵy uıym bolyp, jalpy kedeıdiń basy teńelýine, tegistik dáýirge jetýdi tilep, birigińder, uıymdasyńdar. Tap tatýlyqtaryń ushtasyp, baı basylyp, keńes úkimeti nyǵaısyn! Jasasyn Qazan tóńkerisiniń qazaqqa túsken salqyny, jasasyn kedeı taby! — degende, oıyna oı qosylyp, jetekke erip, salbyrap kele jatqan kedeılerdiń janshylǵan jany jadyrap, shapalaqtaryn sart-surt uryp, «páli, páli», — desip silkinip, shırap shyǵa kelgendeı boldy.

— Áı, shyraǵym, ókimetińniń órkeni óssin, — desip jatty.

Tumaqtar alyp tastaldy, nasybaıly qaqyryqpen qatqan saqaldar tushtań etip, yrbıǵan jaman ezýler yrjyń etkende ómir boıy tunjyraǵan aýyr qaıǵyly qabaqtar jar ketip ashylyp, baıaǵydan basyp-janshyp basyn qatyrǵan kedeıliktiń aýyr salmaǵy kún kózindeı jarq etip ashylǵandaı boldy.

Munymen birge qara balanyń qasyndaǵy qaladan kelgen, tártip kórgen Batyraq «Kózimizdi ashyp, bizdiń qamymyzdy jep, osyndaı tártipti shyǵaryp jatqan Lenın, Troskıı degen joldastar jasasyn», — degen daýysqa kópshilik jamyraı shýyldady.

Jaman bórik, jalba tumaqtar aspanǵa laqtyryldy. Jurt máz-meıram. Jınalystyń jýan ortasynan súmetilip Badyraq tura kelip:

— Joldas, bir kishkene... — dep qolyn kóterdi. Májilis bastyǵy:

— Ne aıtasyń? — dedi. Badyraq:

Jańaǵy myna joldas aıtqan bizdiń qamqorymyzdyń aty kim dep edi? — degen suraq qoıdy. Jurt túıtkildenip, túsinbeı qaldy.

— Joldas, jańa osy jaqsylyqty shyǵarǵan kim dep edi? — dep Badyraq sóz sóılegen qara balaǵa qarady.

— Lenın, Lenın, — dep ár jerden-aq jurt shý ete tústi. Badyraq:

— Iá, sol Lıan bastyǵymyzǵa bizdiń bir sálemimiz jeter me eken? — dedi.

— Jetedi. Telegramm soqsańdar óz qolyna tıedi, — dep qara bala uǵyndyrdy.

— Olaı bolsa, bulaı dep telegramm qaǵyńdar: «Aqsýdyń qumynyń alysynda jatqan jarly-jalshy sol kisimen tileýles, ezilgen halyq eteginen ustadyq, joly bolsyn» deńder.

Otyrǵan ózge kedeı «jón-aq», «sók» desip keýlep ketti. Bul sóz toqtamǵa kirip, tegis jazylyp, Lenınge telegramm soǵyldy. Telegramm jazýy oryssha bolǵanymen oı men máni Badyraq aıtqan joǵarydaǵy sózden asqan joq.

Badyraqtyń osyndaı belsendi usynysyna súıinip, kóńili ósken shashty qara bala:

— Myna joldastyń aty kim? — dep surady. Jınalys jabylǵan soń jaı qysyr keńespen shashty qara bala kóptiń ortasynda Badyraqtyń jaı-kúıin surady.

Badyraq bastan keshirgen ómirin baıan qyldy. Ol sózin bitirgen soń qara bala:

— Ómirde kórmegendi kórgen tesik ókpe, qara jalshynyń ózi ekensiń. Osy kúngi ókimet senderdiki. Jańa óziń aıtyp usynys etken, telegramm soqtyrǵan Lenın jalpy sendeı jalshynyń kósemi. Osy qarańǵy kúnnen endi qutyldyń. Endi mine, óz ókimetiń quryldy. Talap qylyp talpynsań, Badyraǵym bolasyń,— dedi.

Jınalyp otyrǵan kóp kedeı:

— Joldas, bárimiz de Badyraq bolmaımyz ba? — desti.

Qara bala:

— Bárińiz de Badyraq boldyńdar. Bul uıymdaryńnyń aty «Badyraq» uıymy, — dedi.

Sonda kedeılerdiń bári shýlap:

— Bárimiz de Badyraq boldyq, Badyraq uıymyna kirdik, — desip jatty.

Sol kezde shalbarynyń jalbyr balaǵyn jaman sharyǵynyń qonyshyna jınap tyǵyp jatyp, Shaǵanbaı otaǵasy:

—Tegi, áýel basta osy Badyraqtyń aty osyndaıǵa bastalyp qoıylǵan-aý, — dedi. Jurt dýyldasyp kúlip jatty.

Barlyǵy Badyraq uıymyna jazylyp, jınalys kún batarda ázer tarady.

VIII taraý

Keshegi jınalysta batyraqtar jarly-jalshylar uıymyna múshe bolyp jazylǵan. Kedeıdiń kóńili kópirip, ósip ketken. Olar beıne keńes úkimeti ózderi bolǵandaı qýandy. Ortasynan komıtet saılap, aýyldyq keńseler ashty. Komısıa quryp, baılardyń qoıyn sanatyp, saýyn, kólik aldy. Alǵan kólikten bir ógiz, úsh laqty eshki, tórt qozyly qoı Badyraqqa tıdi. Kólik, saýyn joqtyǵynan jurt qatarly jer tarashtaı almaı otyrǵan jarly-jalshylar dalbasalap myna alynǵan kólikpen egin salyp jatty.

Badyraqta mal quraldy. Endi qazan asylmaǵan qara shańyraq joq. Badyraq qatyn alýdyń yǵyn taba almaı júrdi. Sýdıa kedeıge qatyn úlestirip jatyr degen daqpyrtpen sot bolatyn bir kúni «bileıinshi» dep, qańǵalaqtap sottyń keńsesine keldi.

Qolyndaǵy aq taıaqty sermeı taıana júrip belge shyqqanda sottyń tigýli turǵan aq úıi kórindi. Úı ońasha, jalǵyz. Mańynda er-toqymdy tusaýly attar tur. Sotqa kelip, otqa qoıylǵan sıyr, túıe sıaqty barlyq kólikterdiń mańaıynda top-top kisiler. Aýyldyń artyndaǵy sóılesken ár toptyń ortasynda bir qatyn.

Ylǵı kúmis beldikti atqaminerler bul qatyndardy qolǵa alyp «osy turǵan bálenshe adamnan tańdap, bireýimizge tı, Erden ketseń de, elden ketpeısiń, jarqynym», — dep qaıta azǵyrǵan syńaıly. Kóp áıel kúmiljip, bulardyń qarmaǵyna túsip te jatyr. Keıbiri olar qurǵan qarmaqtan bulqynyp shyǵyp:

— Qalsam, sottyń ózinen qalaıyn, qol ustasyp júrsem de teńime tıeıin, — dep óńkeı atqaminerdiń, óńkeńdegen námengerdiń soqtasyn sýytyp otyr.

Osylaısha bulqynyp, atqaminer aǵaıyn talqysynan shyǵyp kelgen bir kelinshek:

— Mende neleriń bar, jetedi bul kúnge sheıin jylaǵanym, — dep baıynyń keýdesinen ıterip edi, qatynnyń daýsy batylyraq shyqqanda, gújildep sóıleıtin qara kóse qazaq sýdıasy:

— Jiber, kirgiz, — dedi.

Esikte qatyn men jasaýyl ıin qaǵysyp qalǵanda Badyraq ta osy bosaǵada qatyndy qaqpaılaǵan jasaýyldyń ıyǵynan tartyp qalyp, ońtaıy kelip qalǵan kelinshektiń bileginen ustaı aldy. Buǵan ańtaryla qaraǵan kelinshektiń ejelgi ystyq qara kózindegi óshpegen janar oty oınap, bir jalt etkendeı boldy.

Badyraq esiktiń syrtynda qaldy. Júregi julqynyp, alyp-ushyp barady. Bir qoly joq sholaq pısir de qaǵaz-qalamyn syqyrlaýyq ústel ústine yńǵaılaı bastady.

Túrýli úıdiń keregesin kernep, kisiler ıintiresip, «osy qatynnyń jaıy qalaı bolar eken» dep qulaq túre, sot úkimin tyńdaýǵa asyqty.

Nasybaı atyp, tóńiregine túkirip otyratyn sýdıa ústel astyna topyraq toltyryp qoıǵan sary shylapshynǵa bir túkirdi de:

— Ne aıtasyz? — dep qatynnan surady.

— Ysh qatynnyń birimin. Jasym jıyrma beste. Ákem nashar adam edi, jastaı malǵa satty — ataǵy bálensheniń qatyny bolǵanym bolmasa, jas bolyp, jeke bazar qyzyq kórip, jaryq sáýle sezingenim joq. Kók aıý kúndestiktiń sheńgeline tústim. Kúni búginge deıin kórgenim qorlyq, kóz jasymdy kórip, ókimetke salyp, basymdy bosatyńyz, — dedi.

Býryl saqaly jelpildep, omyraýynan taspıyǵy salbyrap, qoıdyń qıynyń ústine otyrǵandaı dambalynyń sarala aýyn salbyratyp, qara buıra myjyryq bórikti qolyma alyp, qara qojalaq oramalymen mańdaıynan sorǵalaǵan terdi súrte-múrte qalbalaqtap baıy kirdi.

Munymen japsarlasa esiktegi jasaýyl bir-eki kúmis beldikti atqaminerdi de qosa kirgizip jiberdi.

Mundaı jerde, qara qazaqtyń aldynda ózin yzbarlap ustaı biletin, júrek shaılyqtyrýdyń ádisine tóselgen úıindisi úlken kertaǵyl buqadaı súze qaraıtyn sýdıanyń kózine kózi túskende baıdyń jany shyǵyp kete jazdady. Býyn-býyny bosam áli quryp ketti.

Sýdıa:

— Myna qatynnyń aryzy týraly ne aıtasyz? — degende:

— Taqsyr, taqsyr... — dep tamaǵyna birdeńe tyǵylyp qalǵandaı jaýap qata almady.

— Taqsyrlama, — dep sýdıanyń jaramsaq jasaýyly baıdyń betin qaqty.

Baı:

— Taqsyr, tovarısh, — dep kómekeıinen kúrmeldi, — bul meniń qyzdaı alǵan kishi qatynym. Aq qoı soıyp, aq bata oqytyp, ata-anasy, eli-jurty bergen. Bıyl jeti jyl boldy. Sodan beri eshbir shaı deskenimiz joq. Mal da, jan da óziniki. Kip kóılek kıgizip, jaman tósekke jatqyzǵanym joq... ony myna kisiler de biledi ǵoı. Tipti qudaıshylyǵyn osylar-aq aıtsyn, — dep, qasyndaǵy qaldy bet qara saqalǵa qarady. Qaldy bet:

— Bul sózde burystyq joq. Ánsheıin azǵyrýshy saıtan bolsa azbaıtyn pende joq degendeı, bir bilmestik bul baladan ketip tur. Keńshiligińiz bolsa, bul sózdi ózimizdiń qolymyzǵa berseńiz, dalaǵa alyp shyǵyp, biz myna Ábish ekeýimiz tyndyryp, bitirelik, — dep kılige ketti.

Mundaı kóldeneń kók bóri jyryndylarǵa saıtany ustap ketetin sýdıa myna sózge shıryǵyp:

— Táıt, qıqaqtama, shyǵar mynalardy, — degende esiktegi jasaýyl lyp etip ekeýin de sáýrikteı qýyp shyqty.

Baıda úreı qalǵan joq. Egjeı-tegjeıdi ekshep, et asym ýaqyt suraǵan soń, protokolyn jaza bastaǵanda, baı taǵy qaltyrap:

— Tym bolmasa mynanyń ózimen tysqaryǵa shyǵyp bir ońasha sóılesýge ruqsat etińiz, — degende, sýdıa qatynǵa qarap edi, qatyn:

— Shyǵatyn eshteńe joq. Ne bolsa da osy jerde bolsyn, — dedi.

Sýdıa qasyndaǵy bılermen biraz ýaqyt keńese kelip, eki jaǵyna da bılikti estirtýge shaqyrdy.

Bılik jarıalanarda el jabylyp, úıdi jyǵyp kete jazdady. Oryssha sózi aralasyp, shubarlana musylmansha jazylǵan protokoldy, qaǵaz jazyp taratyp otyratyn Ábdıbek hatshy oqyp, estirtti.

— Atynan Reseı sosıal bıdarasy Taldyqorǵan oıazynyń ekinshi ýchaske nar soty osymen qylǵan kesimin jarıalaıdy. Grajdan Saǵyndyq qatyny Jeńsik jáne Saǵyndyq Dúısen balasy eki jaǵy kózbe-kóz boldy. Jeńsik úsh qatynnyń biri bolyp eski qazaq, ǵurpy boıynsha basynda kúshtep berilgen. Saǵyndyqpen budan bylaı birge turýǵa rıza bolmaǵan sebepti, basyna bostandyq alady. Kimge tıse de óz erki ózinde, — dedi. Jınalǵan jurttyń ishindegi atqaminerlerdiń júreginiń basyna muz quıylǵandaı boldy. Kedeı jaǵynyń kóńili jańbyr jaýǵandaı jańaryp, jasaryp sala berdi.

Sýdıa:

— Súıgen boıdaq kisiń bolsa myna qaǵazben baryp, ıspolkomǵa jazylyp, qaǵaz alyp qosylasyń. Jeńgeı, kózdegen kisiń bar ma edi? — degen kezde esiktiń japsarynan syǵalap turǵan Badyraq:

— Bar, men, — dep daýsynyń qalaı shyǵyp ketkenin ózi de baıqamaı qaldy. Qatyn:

— Súıgen kisim osynda tur, — degende sýdıa murtynan kúlip:

— Súıgenin kirgiz, — dedi jasaýylǵa.

Jasaýyl Badyraqty qalbalaqtatyp úıge kirgizgende, baı kóziniń irińin bir-bir súrtip Badyraqqa qarap, tanı almaı qaldy.

Sýdıa myna jigittiń kim ekenin suraı kelip:

Bul kúnge deıin boıdaq pa ediń? — degende Badyraq ustap turǵan Jeńsiktiń qolyn júreginiń tusyna apara berip:

Kóreıin dem turǵan jaryǵym osy, — dedi.

Endeshe joldaryń bolsyn, endigi jerde eshteńeden ımenbeı emin-erkin qyzyq kórińder, ekeýińde jassyń, mal basqa bitedi. Talaptaryn bolsa, eńbek etseńder, kedeı bolmaısyńdar. Myna qaǵazdy aparyp, aýylnaı ıspolkomderińnen qosylǵandaryń týraly qaǵaz alasyńdar. Bul keńes ókimetiniń nashardyń kóz jasyn kórip, kedeıdiń basyn jetkizgeni, — dep qazaqsha júıeli sóz biletin sýdıa ekeýin kuttyqtaǵanda, qosyla qol ustasyp turǵan Badyraq pen Jeńsiktiń kóńili taý sýyndaı tasqyndap ketti. Badyraq:

— Aınalaıyn keńestiń órkeni óssin, — dedi.

Qatyn:

— Bizge qylǵany barlyq ul-qyzyńnyń aldynan kelsin, — dedi.

«Qatyndy ózińe áperemin» dep baıdan barmaq basty, kóz qysty alǵan jasaýyl jabyrqap, jınalǵan jurtqa:

«Úıdi bosatyńdar», — dep aqyrǵanda úıdiń irgesinen kep adam dúrkireı tura jóneldi. Úıden qol ustasyp Jeńsik pen Badyraq shyǵa keldi. Bul isti tamashalap, olar dóń asqansha erip kelip jurtshylyq birtindep qala berdi.

Óıtkeni bul oqıǵa burynǵydaı áıeldi maldaı saýdalap kele jatqan qazaqtyń qalyń qarańǵy ǵurpynyń tamyryna alǵashqy shabylǵan balta edi.

Ásirese myna Saǵyndyq sıaqty el ishindegi murty synbaǵan jýan baılardyń qoınyndaǵy qatynyn esiktegi Badyraq sıaqty qul-qutannyń kóptiń kózinshe jetelep shyǵyp bara jatqany ózgeshe qylyq edi.

Bul ekeýine eldiń jabyla eretini sondyqtan bolatyn.

Qońyr jeldiń jelpýimen zerli taqıanyń shoǵyndaı basyn shaıqaltqan kúreńseni tizeden keship, dóńge shyqqan ekeýi basynan keshken ótken kúnin esine túsirip, bir-biriniń qoldaryn qysyp, emirene, eljireı qarasqanda kózderinen qýanyshtyń ystyq jasy mólt-mólt sorǵalap edi. Ol jas aıqasqan qos bilekti de jýyp jatty.

Bulardyń kóne kóńilderin kópirtip, lepirtip tasytyp baryp, osy ystyq jas jan júrekterinen qaınap shyqqan edi.

Jalǵyzaǵash degen jerdiń ózeginiń boıynda qozy jamyraıtyn ıtarqadan jarq etip shyǵyp, eldiń qaharyna jolyǵyp, betterine kúıe jaǵylyp, moınyna qurym kıiz ilinip, kóshke tirkelgen kúnderi de osy kún edi.

IX taraý

Ekeýi qol ustasyp aýylǵa keldi.

Aýyldyń aqsaqal-qarasaqaly, kári-jasy qaptap aldarynan shyqty. Qaraborbaı balalar da úlkenderden qalyspaı bul ekeýin kórmekke asyqty. Qatyndar birimen-biri sampyldasa áńgimelese júrip, qýyrǵan bıdaıdan Badyraq pen Jeńsikke shashý shashty.

Badyraq baıdan alǵan laqty eshkini ustatyp, bireýdiń bir boıdaq qoıyn aıtyp soıyp jatyr. Onyń búgin qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq. Sol aýyldyń uıymǵa jazylǵan kedeıleri qaýly qylyp, Badyraqqa úı quraýǵa kiristi. Bul jumysty uıymdastyrýshy jarly-jalshy ıacheıkasynyń bastyǵy Qosymhan. Ol:

— Badyraqtyń úıine qosatyndaryńdy ákelińder, — dep buıryq berdi.

Aldymen Yrysbek úıiniń bir jaǵyn jalańashtap sypyryp tastap, eski qurym týyrlyǵyn súıretip alyp keldi. Jartybaı byltyr kúzde bir baıdyń kúzemin alyp berip aqysyna alǵan aq kıizin ákeldi. Kendirbaı bir qanat kerege berdi. Sherýbek shelek pen shańyraq syılady. Ǵappar qazan qosty. Umsynaı úsh ýyqty baýymen berip, taǵy bir qara qazanǵa myrzalyq jasady.

Osylaısha kóp kómektesip jatqanda Marjan jeńgeı «men qur qalamyn ba» dep, bir tańǵysh qur arqan men balasynyń tostaǵanyn jaırańdaı kúlip alyp keldi.

Mine, sóıtip ár úıden quralǵan nárselerdiń basy birigip, Badyraqtyń úıi quraldy. Keshke taman osyndaǵy burynǵy oıy jeti qara lashyqtyń janyna Badyraqtyń qara ala Otaýy on segizinshi bolyp tigildi.

Kishkene otaýdyń shańyraǵynda mol etip et asylyp, Kóshimbaı aqsaqal dastarqan basynda uzaq bata jasady. Aýyl-aımaq rıza bolyp tarasty.

Al aýyldyń keshki maly kelgende baıdan Badyraq bólip alǵan qara eshkiniń baýyrynda topataıyn toltyra saýyp, bir qatyn otyr edi. Bul baıaǵy myńdap saýlyq saýatyn Saǵyndyq baıdyń toqaly Jeńsik bolatyn. Biraq ondaǵydan qabaǵy áldeqaıda kóterińki, kóńildi. Ol osy bir qalbıǵan qarala úıi men osy turmysyna ábden rıza, máz-meıram.

Sol kúni Badyraq eki saýlyq, eki eshkini qyrqyp shyqty. Erteńine Jeńsik odan úsh arqan, bir teń jip, eki tańǵysh arqan esti. Qalǵan shet-pushpaqty da iske jaratyp, azǵana tóline búldirshindeı burshaqtap kógenshe de esip aldy.

H taraý

1922 jylǵa qarsy kúz.

Ótken jyldyń jazynda Jetisý óńirinde úlken ózgerister bolǵan. Bul kúnge deıin Jetisýdy bılep-tóstep kele jatqan jýan judyryqtan, baı-manaptan jergilikti halyqtyń qara buqara kedeıleri men orystyń nasharlarynyń moıny bosaǵan.

El tunyǵyn laılaǵan «ótirik bólshevıktiń» býaldyr tumanynan Jetisý aspany tazarǵan. Jer ózgerisi júrip, reforma bolyp, burynǵy jýan judyryqtar men alpaýyttar paıdalanyp kele jatqan jerler baıyrǵy óz ıelerine qaıtyp, jergilikti halyqtyń telimdengen malaıy men orystyń kedeıi kenelgen.

Jarly-jalshylar tap dushpanyn taýyp tabandasyp alysyp, olarǵa sharýa retinde kiriptar bolmaý úshin qaladaǵy qazaqtyń qarataban malaıy men orys kresıanynyń kedeıi birigip, jarly-jalshylardyń «qosshy soıýzyn» jasaǵan. Jýan judyryqtan úı-baqsha, qora-jaı alyp, tirshiligin kúıtteýge kirisken. Jarly-jalshy burynǵy qanaýshy, otarshy, saýdager, jýan judyryqty qonysynan aýdaryp, artyq mal-múlkin bólisip alǵan.

Mine, sóıtip tóńkeris sáýlesi dalaǵa da túsken. Qazaqtyń keń dalada tozǵyndap júrgeni, kedeı-kepshigi silkinip, jarly-jalshylar uıymyna kirgen. Ózderi komısıa bolyp, basqa uryp otyryp baıdyń malyn sanap, kólik pen saýyn mal alǵan. Bostandyq jolymen baılardyń baılaýy men mataýynan shyqqan birneshe áıelder batyraqtar men kedeılerge tıip ketken.

Jetisýǵa óstip anyq tóńkeris rýhy ornap, keńes ókimetine úlken qýanysh bolǵan. Jarly-jalshynyń qanaýshylardyń qandy sheńgelinen azat bolǵanyna oraı olardyń oblystyq toıy bolyp, tarıhy áspettelgen.

Bul toıdyń máni baǵalanyp, Uzynaǵashta jasalǵan. Óıtkeni Uzynaǵash Jetisýdy orys jaýlap alǵanda, Qoqan qolymen qazaq-qyrǵyz jurty soǵysyp, bir jeńiske jetken jeri edi.

Oǵan patsha ókimetiniń ıtarshysy jandaral Kolpakovskıı ózine samuryq sýretin saldyryp, eskertkish qoıdyrǵan. Ol eskertkishti jarly-jalshynyń tuńǵysh toıy 1921 jyldyń segizinshi maýsymynda talqandaǵan. Samuryq qusty syndyryp, ornyna «oraq-balǵa» qoıǵan.

Sol toıda Jetisý jarly-jalshylarynyń tuńǵysh sıazy jasalyp, oblystyq ortaqshyl partıa komıtetiniń ókili Oraz deıtin shoıqara jigit kedeı-kepshikti zamannyń jaı-jaǵdaıymen tanystyrǵan.

Ol osy kúnge deıin Jetisý topyraǵyndaǵy jurtshylyqtyń tarıhı kezeńderin sholyp ótip, baı-manaptyń, batyraqtyń, jýan judyryqtyń sharýa saıası qaıshylyqtaryn aınadaı etip jarqyratyp, kópshiliktiń aldyna tartyp, endigi jalshy uıymynyń partıa men keńestiń qoldaýynda qalaı el bolatyndyǵyn ashalap aıtyp bergen. Qyrǵyz- qazaqtyń qarataban malaıy óz ómiriniń baıanyna sonda túsinip, kimniń-kim ekenin, qandaı tap ekendigin sonda bilgendeı bolǵan. Keńes kedeı ókimeti degenge kózi sonda jetken. Orys-qazaqtyń, taranshy men dúńgenniń kedeıleri ajyramastaı ushtasyp, uıym bolatyndyǵyna sol tuńǵysh sıazda, tuńǵysh toıda sert qylysqan.

Qoldaryna qyzyl jalaý alyp, tóńkeris jyryn jyrlap toptanyp, aıdyndy júris jasaǵan, at shaptyrǵan. Máskeý, Tashken, Orynbordaǵy keńes ókimetiniń partıanyń ortalyq uıymdaryna quttyqtaý telegrammalaryn salyp, Jetisý batyraǵy kári dúnıeni bir solqyldatqan edi.

Sóıtip, tarıhı ómirge shettiń otarshysymen, óziniń baı-manabyna ultaraq bolyp kelgen, taptalyp kelgen halyqtyń mereıi 1921 jyly bir kóterilip, sharasynan asyp, kóńili tasqan. Tap tartysy tasqyndaǵan.

Al myna bıylǵy kúz basqa kúz. Bul 1922 jyldyń kúzi. İshki Reseıden shyqqan jańa sharýa saıasatynyń salqyny Jetisýǵa jazdan beri kelip jetken.

«Jana sharýa saıasaty shyǵypty» degende, batyraqtan baı-manap, jýan judyryqtar elge bylaı dep sez taratyp jibergen:

Jer júzindegi baı-patshalar jınalyp, bólshevıkke, onyń bastyǵy Lenınge, Troskııge aqyrypty. Puly, shaıy kóp, qazynasy mol Mekalaıdy ornyna túsirdiń, sharýany shashyp, baıdy taladyń. Myna alǵan nárselerińdi, maldaryńdy qaıtaryp ber. Áıtpese bárimiz saǵan jabylamyz. Turysatyn jerińdi aıt, dep qaǵaz túsiripti. Sodan bólshevıkter tabanyn tap basyp tura almaı bastyǵy Lenın bolyp, eldi jumsaǵyraq ustaıyq dep máýlet surapty.

«Baı talanbasyn, zorlyq-zombylyq bolmasyn, kedeıler burynǵy alǵanyn qaıtyp bersin» dep jer-jerge buıryq túsiripti, — degen ósek-aıań el ishinde gý-gý etti. Buǵan túkke túsinbegen qarańǵylyǵy kóp jarly-jalshynyń oıy taǵy da tolqyp, kóterilgen kóńili basylyp qalǵandaı boldy.

Baılar bas kóterip sotqa, atqarý komıtetterine, mılısıaǵa aryz kirgizip, batyraqtar alǵan kólik pen saýyndy qaıtaryp ala bastady. Jer-jerdegi qur súlderi júrgen «ótirik kedeıshilder» osy daqpyrtpen jandanyp, baı taıaǵyn ashyqtan-ashyq batyraqqa soǵa bastady. Kedeıdiń kóbi qolyndaǵy kózi bar maldaryn baıdyn ózine berip qutylýǵa kiristi. Kózi joǵy uly súren daý boldy. Aýyldaǵy atqaminerler mundaılarǵa «qol sıaz» qylyp, «kámpeske», «kúmán» syqyldy bitim shyǵaryp, shylqa maıly daýǵa kiristi.

Sóıtip, batyraqtar bul jyly mazaqqa aınaldy. Baılar: «Batyraq bolasyń ba?» — dep, ár kedeıdi kekeıtin boldy.

Baıdyń tórinde dombyrany kúmbirletip, án salyp, baıdyń «qolqaıyryn» maqtap, toqty-torym, teri-tersekke aýqat qylatyn jarlynyń jan dushpany Bekembaı syqyldy soqyr aqyn osy qarsańda:

Ókimet bop jelikti Badyraqtar,

Shaýyp kelip aýylǵa adyraqtar.

Mańdaıyna jazbaǵan baıqus kedeı,

Baıdan alyp baıydyń adyra-aq qal, —

dep kúletin boldy.

Bul ras ta edi. Keıbir sharýanyń uqybyn bilmeıtin kerenaý kedeıler jazdaı baılardan alǵan saýyn sıyr men qoıdy soıyp jep, kólikti azaǵa salyp, boryshyna berip jiberdi. Qolyndaǵy qara-qurany, usaq maldy ósirmek túgili, byj-tyj kylyp, tuqymyn qurtty. Alǵannan soń úsh-tórt aı ótpeı jatyp, álgi maldan quralaqan qaldy.

Badyraqtaı egin sala alǵany da sırek boldy, shóp shappady, jalǵyz attary jaýyr, lońqa bolyp óldi. Mine, osyndaılardyń jaman ataǵy shyǵyp, «batyraqtar jalpaǵynan jalqaý, mańdaıyna jazbaǵan soń mandymady» degen sózge jolyqty. Biraq mundaılar jalpy kedeıler emes. Qolyna túskendi qurastyryp ala qoıǵany da, qolyndaǵy kólik saýynmen egin salyp ala qoıǵany da bar edi. Onyń biri ózimizdiń Badyraq.

Osynyń bári de ne de bolsa, áıteýir jalpy kedeı kenelgen, tarıhtan tap bolyp talasyp sybaǵasyn alyp jatqan ýly tolqynnyń saryny edi. Osyndaı uly tolqynnyń en alys pushpaǵyndaǵy kóp qańbaqtyń biri bolyp bizdiń Badyraq ta kele jatyr edi.

Ol qaladaǵy malaılardaı orys jýan-judyryqtarynan jer-sý alǵan joq. Onyń mekeni dala. Qaladan aýlaq qalyń qumnyń ishi, qazaq ortasy. Ol osy keńes ókimeti arqasynda basyna úı tigip, baýyryna qazan asyp, qatyn qushaqtaǵan, tútin tútetken. Qolyndaǵy baıdan alǵan eshki-laqty jazdaı saýynǵa saýǵan.

Qoldaǵy bir ógizimen bireýmen moıynserik bolyp, birlese egin salyp alǵan. Ol eginnen basyp qalǵan.

Tamynyń aınalasynyń bári ura. Ura tolǵan astyq. Eki shoshaq pishen shapty. Jazdyń kúni egin jınar aldynda kirpish quıyp qoıǵan. Sýalǵan soń baıdyń eshki-laǵyn aman-esen ózine qosqan. Túınek bolyp ólgen baıaǵy bir toqtymen boryshtanyp toıǵa soıatyn boıdaqqa tórt shelek tary berip qutylǵan. Endi eshkimge bir tıyn boryshy joq.

Badyraq bıylsha qystaýǵa, ákesiniń eski ornynan tam salyp alyp, qora-qopsy jasap jatyr.

Jeńsik te ala jazdaı qarap jatqan joq. Qoldaǵy qoı-eshkiniń júninen úıdiń arqan-jibin, qap-qaltasyn túgendep alǵan. Ara-tura túıesiniń júnin ıire almaıtyn boshalań Qadıshanyń shekpe jibin ıirip berip, oda kúıeýine bir qajekeı, ózi bir keýdeshe bolatyn shekpen shyǵaryp alǵan. Shańyraq kótergende elden quralǵan kıizdi oımaqtaıdan qurap, tap-tuınaqtaı úı qylǵan.

Bular jıyrma birinshi jylǵy jańadan baı men jarly arasyna qoqalaqty qozǵalys salǵan «jańa sharýa saıasaty» NEP-ti osyndaı kúımen qarsy aldy.

XI taraý

1924 jyl.

Reseıdegi eńbekshiler ústemdigimen keńes úkimetiniń tamyry ábden bekigen. Dúnıejúzindegi, álem arasyndaǵy arýaǵy ósip, SSSR bolǵan, Orta Azıada ult respýblıkalary jasalyp, ár ult óz keńes úkimetin quryp, qyrǵyz —Qyrǵyzstan, qazaq — Qazaqstan bolyp, ózbek óz aldyna ketken.

Jetisýdaǵy burynǵy Túrkistan qoltyǵyna qaraıtyn qazaqtar Qyrǵyz respýblıkasyna qosylyp, Qyrǵyz atanyp kelgen bolsa, endi óz aldyna otaý tigip, Orynbordaǵy qazaq ordasyn Aqmeshitke alyp kelip, Qyzylorda qurǵan.

Jetisýdaǵy jergilikti halyqty jerge jaıǵastyrý jumysy júrip, ókimet qazaqtyń kedeıine jer kesip berip, qala jasady. Qala bolǵan kedeılerden bes jylǵa deıin salyq almaı, onyń ústine qazynadan mal, arba, aqsha qaryz berip qamsyzdandyrǵan.

Badyraq aýyldas bolyp otyrǵan jıyrma bes úı kedeıler keńes ókimetiniń bul peıilimen bergenine belsenip kiristi. Bergenin berekelendirdi, alǵanyn ajarlandyrdy. Qala salyp, mádenı aýyl bolýǵa asyǵyp, qýalap júrip qonys kestirip aldy. Árqaısysy tisteı qatyp, sharýa qamdady. Dál osy kezge sheıin Badyraqtyń úıi áp-ájeptáýir qorlanyp qalǵan edi.

Ol ózi alǵashqy egin salǵan jıyrma birinshi jyldan soń-aq, jerge eńbek sińirip, dıhanshylyqqa oryssha kirisip ketken. Jylda jınap alǵan bir astyǵy bir astyqqa qosylyp, artyǵyn satyp kıim-keshegin bútindedi. Eki buzaýly sıyr, eki at satyp aldy. Qos ógiz bitti. Osy maldyń bárin eginnen óndirdi. İshi kirse shyqqysyz dúmbiredeı aq úı Badyraqtiki.

Badyraq tapqandy úıde Jeńsik kelistirip otyrdy. Ol keı-keıde qaradomalaq ulyn emirene súıip qoıady. Ózi taǵy ekiqabat, sheńberinen shyǵyp otyr.

Mine, osy kezde Qazaqstan ókimeti joǵaryda aıtylǵan qara lashyq kedeılerdi «Qyzyl qaıyń», «Dińgek» jerge otyrǵyzyp, jer kesip berdi. Bul jerge ókimet tarapynan, qazyna esebinen toǵan qazylǵan. Osy kesilgen jerden kópshilikpen birge eki basyna qazyna sybaǵasymen tıgen jerdi Badyraq ta kestirip aldy. Bes úı birigip qazynadan bir arba, qos ógiz, bir soqa, bir tyrma ketpenimen aldy.

Mine, osy saımanymen Badyraqtar jumysqa kiristi. Kúzdikúni ózine tıgen jerge aǵyl-tegil bolyp aǵyp jatqan sýdy jaıyp tastap, baý-baqshaǵa da yńǵaılana bastaǵan. Jerine neshe túrli aǵash shanshydy. Alma, órik, shıe sekildi jemis aǵashtaryn da ekti. Jer bólimi osy aýyldyń sharýasyna aqylshy agronom qoıdy. Sonyń kenesimen kúzdikúni sýalǵan sıyryn berip, ústine astyq, aqsha qosyp, Reseıden kelgen qaqoldan bir jaqsy sútti sıyr satyp aldy.

Qazynadan tuqym alyp, eki deste jońyshqa saldy. Sóıtip, bular jańa qonysqa qonǵan jyly-aq on bes destelep egin salatyn muqıat sharýaǵa aınaldy.

Bul aýyldyń ortasyna ókimet aqysyn tólep bir muǵalim jiberipti. Ájiǵul atań kedeıdi jınap sóılesip, qaýly etip, bıylshaǵa dep, jedeǵabyl Sarqannan burynǵy baı orystyń eki bólmeli úıin kóshirip ákep, mektep salyp berdi. Muǵalim qarashanyń basynda jańa mektepke bala jınap oqytýǵa kiristi. Bul jyly qyryq alty bala oqydy. Munyń qaq jartysy qyz bala. Muǵalimniń bıylsha páteri bolmaı, Badyraqtyń úıinde turyp jatty.

Almatydaǵy qysqa merzimdik kýrsten nusqa kórip qalǵan isker, uqypty muǵalim Ańyzbaı erteden keshke deıin bala oqytady. Mektepte jabdyq joq, qara taqta joq. Bir japyraq qańyltyrǵa jazyp oqytyp, joqtan-bardan qurap balalardy baýrap áketti. Pıoner uıymy jasalyp, neshe túrli án salyp, eki aıda osy mektep balalary eldiń aýzyna ilindi. Kez kelgen belgili tóńkeris meıramdaryn qur ótkizbeı, bárine de sol aýyldyń erigip jatqandaryn jınap alyp áńgime jasaıtyn boldy. Qolyna qyzyl jalaý alyp, saltanatpen kóshede júris jasady. Qalanyn ul-qyzy jastary jınalyp, oıyn-saýyq keshterin ótkizdi.

Muǵalimge gazet-jýrnaldar men jańa kitaptardy qalaǵa qatynasqan kisiler qushaq-qushaq etip ákelip beredi. Muǵalim Dińgektegi batyraqtardyń birinshi basqysh bastaýysh mektebiniń pıoner uıymy dep qulashtaı aq taıaqqa qyzyl borlattan jalaý jasap aldy.

Sondaı-aq ol kerege gazetin shyǵaryp, kooperasıa mektebiniń aldyna japsyryp qoıýshy edi.

Ortaqshyl partıa ıacheıkasy ashylyp, birsypyra jóndemdi batyraqtar komýnıs boldy.

Balalar mektepten tarqaǵannan keıin kúnde keshke taman osy aýyldyń úlkenderi oqıtyn edi. Jeńsik pen Badyraq ta osylardyń jýan ortasynda, ekeýi bir partada otyrady, ekeýiniń «saýat ashqysh» degen bir sheti jyrtyq kitaby bar.

Muǵalim kezek-kezek qara taqtaǵa jazyp oqytady.

Badyraqtan góri Jeńsik jazylǵan jazýdy tez oqyp shyǵady. Badyraq shabandaý, biraq badyraıyp otyryp, áıteýir jaza baspaı jazýdy dál shyǵarady. Bir kúni taqtaıdaǵy «Lenın» degen sózdi oqýdyń kezegi Qojabaı saqaýǵa kelip, oǵan tili kelmeı, jazýdy anyq aıyra almaı «Lan» degende, Jeńsik pen Badyraq birin-biri shymshyp qalyp, eldiń tynyshtyǵyn alyp jyrq-jyrq kúlip jibergen.

Jazǵa salym muǵalimniń nusqaýymen bul aýyldyń kedeıleri qaýly alyp kooperasıa ashty. Aralarynan jónin biledi dep, saýatsyzdyqty joıý kezinde esepti táýir úırenip shyqqan Shegebaıdy bastyq qoıyp, muǵalimmen birge Badyraq ta onyń basqarmasyna múshe bolyp saılanǵan.

Bes teńgege shaǵyp, astyq pen jarna tólep jazylyp, erkek-urǵashynyń barlyǵy kooperasıaǵa múshelik aqsha bergen. Bulardyń kooperasıasyna ókimetten nesıege soqa-saıman sıaqty aýylsharýashylyq jabdyqtaryn alyp, az kúnde dúr ete tústi. Kúz ortasynan kooperasıaǵa úı jasalyp, dúken ashyldy. Temir shege, ydys-aıaq, sirińke sekildi ne kerektiń bárin bul aýylda múshelik bıleti barlar arzan baǵaǵa alyp otyratyn boldy. Osy saýda dúkeni kele-kele kitap, jýrnal, gazetterdi de satý jumysyn moınyna alyp, tóńiregińdegi on alty bolys mataıdyń aǵartý jumysynyń ortalyǵy boldy. Eldi ózine tartty, saýaty ashylǵan qosshylardyń bári hat-shot bilip, kózi ashyq sharýa bolyp ketti.

Bara-bara mezgildi jármeńkesi osy jerdiń ózinde ashylyp, aıaq jeter jerdegi qazaqtyń saýdasy osy qalanyń qasynda boldy. Qala kúnnen-kúnge kóbeıdi, kúnnen-kúnge kógerdi. Saılaý kelgende ıspolkom osylarmen aýyldas, bolystas burynǵy birneshe jýan aqsaqaldar, qarynbaı baılar, qara tazy atqaminerler, ury kedeıler daýysqa ıe emes dep, kóp kedeı qaýlysymen shyǵarylyp tastaldy. Jeńsik atkomǵa múshe bolyp ótti.

Buryn bul aýylda komýnıs partıasy uıysqaly birqatar jyl bolsa da jumys barysy áli de bastyǵa almaı kele jatyr edi. Jerge jaıǵasyp, el otyryqshy qala bolǵan soń, partıa jumysy da oıdaǵydaı jol alyp júrip ketti.

Áleýmet jumysyna aralasamyn degen dámeliniń bári jazyldy. Bulardyń tárbıesi de qala tarapynan aıryqsha nazarǵa alynyp, kóńildegideı boldy.

Endi qosshy uıymy kúsheıip, jerdi toǵaı orap, «zemiles» uıymyn jaqsy jolǵa uıýǵa kiristi. Bul batyraqtar ózderi tabandy jańa jurtshylyq jasaǵan soń, aýyldaǵy jalshylardy, malaılardy ózderiniń uıymyna tartyp alýǵa shyndap kiristi.

Keńes ókimeti demeýimen oryn tepken jarlylardyń jańa qalasy, jańa jurtshylyǵy osy betimen aldaǵy jyldardyń tabaldyryǵyn birtindep attaı bastady. Myna jarlylardyń sharýasy da, mádenıeti de, yntymaq, berekesi de ortaqshyl partıanyń jetegimen «dáýirlep bara jatyr eken-aý» dep árkim ishinen eriksiz aıtatyn boldy.

XII taraý

1947 jyl.

Kún kóterilip, aı jabylyp qalǵan. Qatpar qabyrǵaly qońyr taý jaratylys sulýlyǵynan masattanǵan tóbedeı bolyp tórde jatyr. Jyly jel qońyr dóńderdegi rań kúreńshelerdi úrip, úkideı jelpildetedi. Aspanda shókimdeı bult joq. Álemdi maýjyratqan sulý tabıǵattyń sharasyn kirletýge dáti jetpegendeı, bulttar buǵyp ketipti. Osy sulýlyqtyń qojasy kún. Ol bolsa qyzyl tarǵyl taýdyń shoqtyǵynan jymıyp, jerge nuryn shasha kúlip tur.

Búgingi kúnniń shyǵysy ózge kúnnen aıryqsha ajarly sıaqty. Óıtkeni búgin bolyp jatqan tóńkeris meıramynyń toǵysqan toıy. Búgin jer júzindegi, álem ómirindegi jalshylardyn Reseıde alǵashqy úkimi jasalǵan Qazan tóńkerisinin otyz jyldyq meıramy.

Jetisýdaǵy jarly-jaqybaılar uıymdasyp, bostandyq alǵanyna jıyrma bes jyl. Jalshynyń jerge ornyǵyp jana turmys, sharýa jasap, «osy órken» qalashyǵynyń alǵashqy ipge kótergenine jıyrma jyl. Buǵan qosymsha taǵy ondap, bestep jyl bolǵan ıgilikti ister kóp, solardyń meıramy da búgin edi.

Qońyr taýdyń baýyry kóbeleı bitken qalyń ekpe aǵash, buıra qońyr qolattyń bári egin, pishen, egindiktegi neshe túrli jańa mashınalar qaptap jumysta júr.

Ana qońyr taýdyń alqymyndaǵy ne artyndaǵy beleske shyǵa kelgeninde, osy alqapty aldyndaǵy jaıýly dastarqandaı anyq kóresiń. Osy jerdegi qumyrsqanyń ıleýindeı qujynaǵan sharýashylyq — baıaǵy keńes ókimeti saıabaǵynda Reseı jalshylarynyń qoldaýymen osyndaı sharýaly jurtshylyqqa jetken. Qazaq kedeıleri qazir jańa jurt.

Mynaý qalanyń ózi eken dep oılaısyń. Tóńireginiń bári qaptaǵan úı, qalyń aǵash. Munda qazaqtardyń ylǵı asyl tuqymdy sıyrlary jaıylyp júr. Árbir sıyr besiktegi baladaı mápelenip, jeke-jeke kútýli. Olardyń anasyndaı qazaq mamandary tamaqty shaınap bergendeı, aıalap asyraıdy. Mezgil-mezgil sútin de, ózin de ólshep turady.

Sý qysta qan jylym, jazda qońyr salqyndatyp beriledi. Sıyrlardyń asty taza, baıdyń qus tósegindeı jumsaq. Bul aýyldardan qalaǵa baratyn kishkene shoıyn joldar salynǵan. Ol jolmen shaǵyn vagondar shubala yrǵalyp, sút, maıdy qalaǵa tartyp jetkizip jatyr.

Mine, mynaý baǵaly jylqylardyń qorasy. Olar uıadaǵy balapandardan artyq mápeli. Taı-qulyndar oınaq salady. Óńsheń arǵymaq shalys ádemi attar júziktiń kózinen óterdeı julqynady. Bul jylqylardyń jaz jaılaýy Qarasyryq, Aıdaýsaı, Qaraúńgir. Qysta osy mekendi qystaıdy. Mundaı mal ósirýdiń jaıyn nusqaýmen úırengen qazaq sharýasy mamandardan da artyq biledi.

Álgi sharýashylyqtyń bárine buty-qolyn sozyp bir qala jatyr. Qalanyń ishi-syrty uzatqan qyzdyń jasaýymdaı sándi. Oǵan bir jaǵynan shoıyn jolmen aqyryn, otarba kirip-shyǵyp jatady. Shoıyn joldyń ón boıy qazaq jumysshylary. Ár jerde zaýyt munaralary moınyn kókke sozyp, anadaıdan qol bulǵaıdy.

Qaladan Qymqa taýǵa qaraı dóńeste úsh qabat úlken aq úı tur. Tóbesiniń qyzyl boıaýy kúnge shaǵylysyp, kózdiń jaýyn alady. Aınalasy baý-baqsha. Bul osy aýyldyń mektebi.

Qalanyń bel asar jerinde kók tóbeli órnekti úlken úıdiń basyna qarasań bórkiń túsedi. Ana taýdyń alys seńgirinen kózdegende osy qala jaıylyp jatqan qoı syqyldy da, mynaý úı kúnge qarap kúısep turǵan úıindisi úlken qoshqardaı. Úıdiń mańaıynda úlken etip aıqastyra jasaǵan qyzyl aıdar tur. Bul aıdardy abaılap qaraǵan kisi «oraq pen balǵany» anyq kóredi. Oraq pen balǵa osy qoshqardyń múıizi sıaqty. Bul osy aýyldyń klýby edi.

Shetten kele jatqan adamǵa symsyz telegramm mosydaı bolyp kórinse, qalanyń ózge úıleri mosy astyndaǵy aq japadaı áser qaldyrady. Ár úıdiń qyzyl ushyrmalary men ár mekemeniń qyzyl jalaýlary jel shaıqaǵanda janyp jatqan jalyn sekildi.

Qaz-qatar salyp tastalǵan astamdar, qalanyń kósheleri synyq ıne tastasa joǵalmaıtyndaı aınadaı taqyr tas. Keń kóshede aǵylyp jatqan mashınalar, tún bolsa elektr aıdan jaryq.

Qalanyń bir jerine ońasharaq sharýalarǵa aqyl aıtatyn sharýa úıi salynǵan. Erteden keshke deıin esiginiń aldy toı bolyp jatqandaı topyr, qara quryq at ketpeıdi. Bul úıdiń ár bóliminde jaıyp tastalǵan gazet, kitap, jýrnal. Qoldan daıyndalǵan neshe túrli sharýa ónimderi. Úı aýylsharýashylyq murajaıyna aınalǵan. Qazaq agronomdary men basqa da mamandar qalyń sharýaǵa aqyl aıtyp tur.

Mine bir aq sandyqtaı aq úı — aýrýhana. Mańaıynan dáretsiz basýǵa batylyń barmaıtyndaı taza. Budan jıyrma jyl buryn eldi jaılaǵan merez, qurt-qulǵana, teńge qotyr, súzek syqyldy aýrýlardan aıyqtyrǵan osy aýrýhana. Olardyń tamyry búgin el ishinen tazalanyp, qyrqylǵan. Sondyqtan aýrýhananyń aldy kópten ondaı naýqastardyń óshiretinen tazalanǵan. Ánsheıin anda-sanda júregi aýyryp, qany azaıǵandar ǵana emdelip, qaıtyp bara jatyr. Bul jerde de qazaqtyń neshe túrli bilgish qart doktorlary áppaq qýdaı bolyp, aq halatyn kıip, aýrýlardy aıalap júgirip júr.

Qara qobyzdyń ıyǵyna qarbaıa minip, (alla, áýlıe, arýaqtap) aqyryp-baqyryp, aýrýdy qolamtamen ushyqtap, qyryq aıaq sýmen sabap, qara shańyraqty shaqyrlatyn ortasyna túsirip, azan-qazan qylyp jatatyn baıaǵy baqsylap el de, jer de tazalanǵan. Qazaqtyń oqyǵan qara domalaq, meıirimdi qyzdary áptekte dári-dármek úlestirip, yqylasty qyzmet etedi. Arala, mozy, totıaıyn ishý, sypan, adyraspan tútetý tústerine de kirmeıdi.

Áne bir ádemi keń úıde erkin bosanyp jatqan qazaq qatyndary. Aq shúberekke bólengen aıaýly apaılar men kelinder jas nárestelerdi ińgálátip týǵyzyp alyp jatyr. Apalary qolyndaǵy tikenin alǵan ǵurly qymsynbaıdy. Tolǵatyp, talyqsyǵan qatyndy «albasty basty» dep, attan salyp aýylǵa jylqy qýyp kelip, qamshynyń astyna alyp, tars turs myltyq atatyn, jabyla tepkileıtin tentek shaldary bar aýyldar qazir joq.

Mynaý bir aq shubar úı — poshta-telegraf kontory. Gazet-jýrnal, kitaby toǵanaq-toǵanaq bolyp qyrǵa baratyn aýyl poshtasymen daladaǵy elge tarap barady.

Anaý bir qyzý orta — bazar, bul jerge shoıyn jol kelgen soń, búkil Reseı, Orta Azıa, kúnbatys Qytaı, Mońǵolıa osy jerden qazandaı burqyldap, qaınasyp ketken. Saýdanyń jalpy tetigi ókimet pen kooperasıa qolynda. Budan jıyrma jyl burynǵydaı aýylǵa teńdep kelip, úsh kez Qytaı dalabyna nemese bir taq sart matasyna bir qoı alyp júrgen saýdager alypsatarlardan búgin el irgesi aýlaq. Eldiń kerek-jaraǵyn ákelip berip, qolynda baryn baǵasyna jetkizip, óz aýylynda alyp otyrǵan ózderiniń dúkeni. Kooperatıv dúkenderiniń ishi báısheshekteı qulpyryp kózdiń jaýyn alady. Barlyǵy da jurtqa kerekti nárse. Ásirese aýyl sharýashylyǵy jabdyǵy mol.

Qalanyń bir jaǵy ker jazyqty keń saz. Keń sazda jasaýly túsken kelinshektiń keselerindeı dúmbirlegen aq úılerde, aýyldarda dala sáýleti, qyr saltanaty. Eski úı tigilip, mal ósirip júrgen eldiń kóne kóshpendilik eneri ózgeshe bir túrge túsken, ónegeli bolyp óńdelgen.

Otyryqshylyq pen kóshpeli ómir egiz qatar jetilip, dáýirlep ósken. Aýyldyń ádemi aq kúmbez úıleriniń de, qalanyń qabat-qabat ásem tamdarynyń da ıesi halyq.

Olar baıaǵy 1920 jyly Jetisýda uıymdasatyn jergilikti kedeıler men olardyń búgingi urpaǵy. Aýyl men qalanyń arasynda qatynasatyn avtomobıl, avtobýstar qaıshylasady.

Aýyldan aýlaq keń, jazyqtyń dońǵal dóńinde top-top bolyp, tus-tustan adamdar aǵylyp, jınalyp jatyr. Báısheshekteı kıinip, totyqustaı túrlengen qyz-kelinshek qalyń jınalystyń bir jaǵyn tutasymen sándendirip, gúldeı jaınap, kórik beredi.

Sabaýdyń salasyndaı samsaǵan qyzyl saıa (ásker) sapsap bolyp tizilip tur. Onyń bastyǵy da qazaq. Qamshynyń órimindeı jas komandırler myńdaǵan qazaq bozbalasyn asyqsha oınatyp, úıretip júr.

Al el ónerpazdarynyń óneri de órkendegen, túrlengen, gúldengen. Neshe túrli ózgeriske túsip, jańasha qulpyrady. Qazaqtyń mýzyka aspaptary ajarlanyp, arshylǵan qazaq, kúılerin tartqanda aspandy túndikteı jalpyldatyp, jerdi jelpildetkendeı bolady. Eriksiz tańdaı qaǵyp, bas shaıqaısyń.

Óńsheń órim jas shybyq — qyzyl tamaq aq shymshyqtaı pıonerler on shalqytyp, kúı tógip ásker aǵasynyń aldynan shyqty. Ol jańa qatarly jas órken áleýmettiń kópshiliktiń kúresine árqashan qolqabys etýge daıyn turǵandaı.

Mynaý qalyń top — qazaqtyń proletarıaty. Anaý onyń aldyndaǵy qyzyl tý kásipshiler odaǵyniki. Munyń bári burynǵy qıaldaǵy qaýym, ushqyr oıdyń boljamyndaı nárseler edi. Sosıalshyl ómirge erte attanǵan Reseı jalshylarynyń qoldaýymen qazaq kedeıi de osy dárejege sońǵy eki on jyldyń ishinde-aq kelip qalǵan eken. Bulardyń aýyly Lenın bastaǵan joldaǵy boljalǵa anaý Reseı jalshylarymen birge aralasa kirip qalǵan túri bar.

Búgin mine osynaý qyrattyń ústine tórtburyshtan qyzyl jalaýlaryn jelbirete kótergen qazaqtar lek-legimen kelip jatyr.

Úkili órim-taı qunandardy oınaqtata mingen jas balalar. Kejimdep tastaǵan qamshydaı qatqan báıgege qosylatyn attaryn mingen qazaq balasy qaptap ketti. Olardyń top-top bolyp, qosyla aıtyp kele jatqan óleńderi janyńdy jadyratyp, kóńilińdi kókke samǵatqandaı. Óńsheń sáıgúlikke mingen mılısıa óz retimen is atqaryp, el tártibin rettep tur.

Osy toptyń orta jerinde ádemi áshekeılenip, taqtaıdan minbe ornatylǵan. Onyń tóńiregi qorshalǵan, ońasha. Osyǵan taman jeńil jorǵa avtomobıl kele jatqanda kópshilik oǵan jarylyp jol ashty. Avtomobıl jaılap júrip kelip, jınalǵan toptyń tuıyǵyna toqtady. Onyń topsaly esigin serpip ashyp, ishinen býryl saqaldy aryq qara shal jerge tústi. Jarqyldaǵan jampoz kempir de birge tústi. Ekeýi qatarynan elge eńkeıip, amandasqandyqtyń rásimin bildirdi de maldasty qura, kórsetilgen kók shalǵyn ústindegi arnaýly orynǵa otyrdy. Kópshilik olarǵa qyzyǵa qarap, qurmet kórsetiskendeı. Yń-shyńsyz tártip saqtap bas ızeskendeı bolady. Bular Jeńsik pen Badyraq edi. Balalary er jetip, bulardyń da endi mine barshyn tartqan kezi edi, dáýletteri mol jetip, dáýirlegen kezi edi.

XIII taraý

Kópshiliktiń kózi kók júzinde. Kútkeni kókten túsetindeı. Kenetten aspannyń tórindegi aq sharby bulttyń arasynan bir alyp qus kórindi. Jurt «áne, áne», — desip shý ete tústi. Mılısıalar olaı-bulaı shapqylap, qozǵalǵan jurtty tynyshtandyryp tártipke shaqyryp júr. Kópshilik dýyldasyp, aspanǵa ózderi ushatyndaı bórikterin qolyna alyp aıqaılaıdy. Álgi qus aınalyp ushyp kópshiliktiń dál tóbesine kelgende qyzyl áskerler men kásipshiler uıymy, jastar uıymymen olarǵa ergen jas ulandar qyzyl týlar men jalaýlaryn jelpildete kóterip kókke bulǵaǵanda, ker qońyrdaǵy halyq qyzǵaldaqtaı jel soǵyp uıqy-tuıqy boldy.

Á degenshe bolǵan joq, aspandy aıyryp aǵyndap kele jatqan aıyrplan kóptiń tóbesinen kólbeı ushyp, qudıyp tómendeı kelip, jerge jaılap qonyp jatty. Aıyrplan keldiń betine qonǵan qara bas shaǵaladaı kópshiliktiń kóz aldynda turdy. Qalyń jurt onyń tóńiregine qaptap ketti.

Qabyrǵasynda «Qyzyl Qazaqstan» degen tańba jazýy ushqysh qus shoqtyǵynan túıeniń kózindeı kózildirigin enbegine serpe salyp, sary jarǵaqty ushqysh qazaq jigiti túregelip, áleýmetke amandasty.

Onyń sońynan ústine surǵylt sýlyq kıgen aryqsha qara jigit aıyrplannyń esiginen basyn qylt etkizgende qalyń kópshilik:

— Jasasyn Jarqyn Badyraquly! — desip gýildesip qoshemettedi.

Bul qara jigit Badyraqtyń tuńǵysh balasy Jarqyn edi. Onyń jastaıynan oqýǵa ketip, aýylǵa qaıtqany osy.

Ol áke-shesheniń úıinen attanǵaly toǵyz jyl bolǵan. Ol qazir keńes ókimetiniń otty da oıly azamaty. Komýnıs partıanyń qabyrǵaly qyzmetkeri.

Jarqyndy Badyraq ájetke jaraǵan soń-aq oqýǵa — ishki Reseıge jibergen. Ol alǵash zaýyt-fabrık oqýyna túsken. Óndiris jumysynyń ishinde qaınap, kórgendi, tárbıeli adal azamat bolyp ósken. Qoǵam qurylysynyń eń mándi jerinde ómirmen bite qaınap, birge ósip, buǵanasy bekip, qabyrǵasy qataıǵan. Pıonerlik, komsomoldyq, partıa isterinde shynyǵyp, ómirdiń oqýyn erinbeı-jalyqpaı oqyǵan. Jalpy bilimin saıası sabaqpen janastyra ishteı jetilgen, «KOMVÝZ-dyń» úlken oqýyn taýysyp oqyp, Komınternniń kórnekti qyzmetinde bolǵan.

Eńbekshilder top-tobymen uıymdasyp, tus-tustan tóńkeris jasalyp jatqanda, kúnbatys jumysshylarynyń arasynda bolǵan. Dúnıe jıhangerleriniń otarshyl quldyǵynan bosanýǵa áreket qylyp jatqan kúnshyǵystaǵy ezilgen ulttardyń azattyǵyna at salysqan. Dúnıe júzin kezgen. Kúnbatys pen kúnshyǵystaǵy jurttyń sharýasymen, turmysymen túgel tanys, kompartıa men komınternniń tapsyrǵan tóńkeris jumysyn oıdaǵydaı oryndaǵan otty jigit osy edi.

Jarqyn Qazaqstanǵa qaıtyp kelip jumys jasaǵaly úsh jyl. Qazaqstan ortalyq partıa uıymy búgin kenelgen, toǵyz toıly toǵysqan merekege óz ókilderin jibergende, Jarqynǵa «Órken» qalasynda bolatyn toıǵa quttyqtaý sóz aıtýdy tapsyrǵan. Bular keshe Qyzylordadan kún aýa ushyp shyqqan. Mine, endi osynda kelip toıdyń ústine túsip otyr.

Asyǵysta amandasyp úlgermegen joldastarmen qol ustasty da Jarqyn jarq etip qyzylǵa bólengen bıik minbege shyǵa keldi. Jurt «jasasyn, jasasyn» dep aıqaılady. Bul kúngi merekeni ótkizýge saılanǵan komısıanyń bastyǵy:

— Májilis ashyldy. Búgingi merekeni Qazaqstan kompartıasynyń ortalyq uıymynan quttyqtaý úshin kelgen Badyraquly Jarqyn joldasqa sóz beriledi, — degende, Jarqyn sózdi jaı tastap, salmaqpen bastap, aryndamaı, aptyqpaı báıge atyndaı sozyla bara-bara túıdektelip alyp ketti.

— Ardaqty joldastar! Áleýmet qaýym! Búgingi kún bizdi osy jurtshylyqqa jetkizgen uly tóńkeris Qazan revolúsıasynyń otyz jyldyq toıdyń dúbiri. Búgin Lenınniń bastaýymen jasalǵan eńbekshilerdiń uly tóńkerisi bolǵanyna úsh on jyl ótti.

Búgin uly Qazan tóńkerisin óz qolymen jasap, dúnıejúziniń jalshysy men jarlysyna, shyǵystyń ezilgen ultyna bostandyq, teńdik jolyn kórsetip, tap taıaǵyn ustatyp ketken uly kósem Lenınniń qaıtqanyna jıyrma tórt jyl. Biz osy jıyrma tórt jyldy Lenın joldastyń ózinsiz ótkizdik. Biraq onyń sózi men ósıetin oryndap, nusqaǵan baǵytymen jańa ómir jasadyq. Búgingi kún sosıalısik keńesshil Qazaqstannyń ult memleketi óz aldyna qurylǵaly jıyrma tórt jyl.

Búgingi kún Jetisýdaǵy qarataban malaılardyń, patsha ókimetiniń jýan judyryq, baı-manaptyń búrme sheńgelinen shyǵyp, óz uıymyn ornatyp, tap tartysynyn tabaldyryǵyn salyp, alǵashqy uıymdasqanyna jıyrma jyl.

Búgingi kún sol qazaq jarly-jalshylarynyń jerge jaıǵasyp, osy qalanyń tasyn qalap, kooperasıa jasap, úlgili sharýaǵa egin salǵanyna jıyrma jyl!

Biz búgin sol barlyq toǵyz toıdyń toǵysqan merekesin meıramdap otyrmyz. Osy kúnge jetken burynǵy óńsheń ezilgen jarly-jalshy, jańa jurttaǵy toılaryńyz qutty bolsyn! Jasasyn jarly-jalshynyń jańa jurtshylyǵy! — degende jurttyń arasynan aıqaı gýildep, aspanǵa shyǵyp jatty.

Mýzyka oınalyp, eńbekshiler urany shyrqalǵanda dúleı toǵaıdyń qamysyndaı samsaǵan qalyń kóp bulbul torǵaıdyń aıaq qaıyrý kúıine salbyraǵandaı tynyshtala tyńdady.

Áserli de ásem mýzyka óz únin qońyrlata kelip, úzilte toqtaǵanda baıaǵy qara bala qaǵyp alyp ketti:

— Budan otyz jyldan arǵy ýaqyttaǵy Reseıdegi jalpy jarly-jalshyny, jumysshy kresıandy aradaı talaǵan qanaýshy ókimet edi. Bizdiń qazaq ulty eldiginen, jurttyǵynan aıyrylyp, partıa-surqıa bolyp torǵaıdaı tozdy dedi. Sharýa shaıqalyp, qalyń qazaq kedeıi tutasymen qalata qara jalshy bolyp ketip edi. Baı-manaptyń bosaǵasynda ash-jalańash, adamgershilik quqy joq taryqqan tap edi. Lenın bastaǵan Qazan tónkerisi ol zamannyń kúlin kókke ushyrdy. Jarly-jalshynyń óz ókimeti jasaldy. Jarly jarylqanyp, kedeı keneldi. Qazaq jurtynyń basyndaǵy qalyń qara tumandy Qazan tóńkerisiniń jeli serpiltti.

Keńes ókimeti aýyr kúıde tórt-bes jyl dáýren súrdi, jan-jaǵyndaǵy jaýy qasqyrsha shapty. Sharýa kúızeldi. Asharshylyq, aýrý, basshylyq molaıdy. Biraq tóńirektegi baılar men jaýyzǵa járdem berip, jalpy qara buqara jarly-jalshy osy tap dushpanymen tabandasyp alysyp, bárin de jeńdi. Kúshin álemge aıqyndady.

Az jyldyń ishinde alapaty asyp, keńes úkimeti úlken odaq boldy. Osy ókimetti joıýǵa jumyla kirisken Anglıa, Fransıa, Amerıka, Japonıa sekildi jıhanger memleketter keńes ókimetimen saýdasyn jandandyryp, aralasý úshin shart jasasa bastady.

Tipti budan eki on jyl burynǵy syrtqy jaǵdaıymyzdy alaıyq. Ol ýaqytta araldaǵy Anglıa azýyn aıǵa bilegen arystan edi. Bes bólek dúnıeniń barlyǵyna sheńgelin salyp, ondaǵy álsiz ulttardyń janyn qınaǵan qanypezer edi.

Amerıkanyń qospa shtaty «Altyn táji» degen ataq alyp edi. Onyń kapıtany dúnıe bazaryna qoja bolyp, ózge baı memleketter qanaýshylary onyń jyryn jyrlap, kúıin kúıleýshi taýyǵy edi. Kúnshyǵys halqy tutasynan kúnbatystaǵy baı memleketterdiń pisken tarysy edi.

Olar ózara jaýyqtyryp, eldiń jýan qansorǵyshtary aqsúıeginiń artyna kópshik qoıyp, eldiń baılyǵyn baqadaı sorýshy edi. Muny isteıtin ásirese Anglıa edi. Shyǵys jurty batys baıynyń talaýynda edi. Bul kúngideı jýansyz jony birikken jurtshylyq joq edi.

Kúnbatysta Amerıka da, Japon da eldi quldanyp, eńbekti qanaýǵa básekelesken baı jıhanger patshalyqtar edi. Ondaǵy jalpy jumysshy, jalshylar birige kúres uıymdastyra almaıdy, ár jerde áredik edi. Jany jasýly, jalyny basýly edi. Ol jalshylardyń óz ishinen shyqqan top jamylǵan toqmeıil «kósemder» baılarmen baǵyttas bolyp, jalshylardy erkin saıası saýdaǵa salyp júrgen alypsatarlar edi. Olar tasqyndap kelgen jalshylar tóńkerisinin túıdegin bytyrata beretin uıtqymaly quıyn edi.

Búgingi toǵysqan toǵyz túrli merekemizde biz jan-jaǵymyzdan ne kóremiz?

Ol kúndegideı álemdi quldanýǵa talpynǵan otarshyldyq, jıhangerlik joq. Túgi tamyrynan tóńkerilgen. Kúnbatys jalshylary, kresıandar kúnshyǵysta otar elderdiń ezilgen halyqtarymen qol ustasyp, baıshyl ókimetti joıǵan. Bizdiń úlgimen keńes ókimeti jasalǵan.

Ol kúndegi Sakdonald, Tomkı sekildi Anglıa eńbekshileri saıasat saýdasyna salatyn deldal alypsatarlardan jer júzindegi jalshy arasy tazalanǵan.

Búgingi jurtbaı minezdi partıalardyń qylyǵyn tarıhtan ǵana oqıdy.

Ol kúnde elimiz ezgide, halqymyz qanaýda edi. Orys otarshyldyǵynyń orasan saıasaty qazaqshylyqtyń qabyrǵaly saıasatyn julyp jep, torǵaıdaı tozdyrýmen boldy. El basyldy. Sharýa shashyldy. Jarly janshyldy, áıel malǵa satyldy.

Saýdamen birge neshe túrli kóldeneń ókim, qanaý, talaý, saıasat saldary túıdektelip eldiń esin shyǵardy. Jerdi jetisken aldy. Kedeıler qonystan qýyp shyǵaryldy. Ákimshiligi, reti, saılaý salty qyryq qubylǵan eldiń berekesi ketip uıytqysy buzyldy. Osyndaı otar sheńgelin qatty salyp jibergen patsha ókimeti elý-alpys jyldyń ishinde-aq jergilikti halyqty quldaı qorǵalatyp, qurdaı jorǵalatty.

Qala-qalaǵa qazaq malaıy toldy. Kelimsektiń judyryqtary alpaýyt retinde baıydy. Orys-qazaqtyń ult óshpendiligi byqsyp, jigit alatyn 1916 jylǵy qazaq-qyrǵyzdyń kóterilisine soqty.

Patsha ókimeti maıdanǵa qara jumysshy almaq boldy. Buǵan ásirese Jetisý qazaq-qyrǵyzy belsendi qarsylasyp, bekem alysty. Baqan, soıyl, tese shotpen olar zeńbirek pen pýlemetke qarsy shyqty. Biraq ózderi shybyndaı qyryldy. El Qytaıǵa aýyp tozǵyndaldy.

Sóıtken eldiń kóz jasyna keshikpeı keńes tóńkerisi boldy, keńes ókimeti ornady. Lenınniń nusqaýynda partıa basshylyǵymen jańa jurtshylyq quryldy. Qazaqtyń telim-telim, toz-toz bop júrgen jalshylary uıymdasyp tap irgesiniń tasyn qalap, uıymdasty. Uıym arqyly berekeli sharýaǵa kiristi.

Kedeıler bılegen keńes ókimetiniń jetegimen qazaqtar mine osy kúıge jetti. Baıaǵy kúndegideı sharýasyn shashyp, odan aıyrylyp qalǵan qarataban qalyń qara jalshy, qala-qalada tobarsyp topyrlaý joıyldy. Ózi qala, ózi ónegeli sharýa. Minse kóligi mashına, kirgen úıi tas bolat.

Budan eki on jyl buryn jalpaǵynan saýatsyz qazaq búgin tegis saýatty. Keńse jumysy qazaq tilinde. Onyń qyzmetkerleri túgeldeı qazaqtyń ul-qyzdary. Neshe túrli óner mashınalary qazaq tilimen qyzmet qylady. Radıo, kıno, telegraf bári de qazaqsha.

Sońǵy eki on jyldyń ishinde ult mektebimizde oqyǵan jastarymyz, jurtymyz mynaý. Úlken oqý oryndarymyzdyń qazaqshasyn búgin júzdep sanaımyz.

Ol kúndegi el berekesine, aýyl uıtqysyna iritki salǵan atqaminerler joıylyp, aýyl sosıalısik qoǵamǵa kóshý úshin qorǵasyndaı quıylǵan. Kókteı urylyp kúndikke kónip, shalǵa satylyp ketken qazaq áıelderdi búgin taba almaısyz.

Qazaq áıelderi ár bilimi men ónerdiń salasynda qazaqtyń jana jurtshylyǵynyń kirpishin qalasýda.

Endigi aýyldyń sharýasy, salt-sanasy, enbegi, túsinigi, uǵymy barlyǵy da ilimge súıengen. Aýyl-aımaǵymen bala-shaǵasy da osy jolda.

Jalpy jurttyń, ókimettiń sharýasymen básekelese almaı, saýdagerlik, alypsatarlyq áldeqashan quryǵan. Eldiń sharýasy kooperasıa qoǵamyna kógendelgen.

Budan otyz jyl buryn Jetisýdaǵy ult aralaryndaǵy orys, qazaq, kápir, musylman degen din uǵymy joǵalyp, ulttar alańsyz aǵaıyn bop toptasqan. Tap tartysyna buryn shynyqqan orys pen Eýropa proletarıaty qazaqtyń tájirıbesiz jas jalshysyn ortalaryna alyp, ezilgen basqa da ulttar sıaqty qatarlasyp alǵa basaıyq deıdi.

Budan jıyrma úsh jyl buryn Reseıdegi Lenın bastaǵan bólshevık partıasynyń baýlýyna túsken qazaqtyń komýnıstik partıasy da eskilikpen qalaı kúresýdiń jónin taba almaıtyn daǵdarǵan kúıde emes. Onyń bárin tabandap jeńgen. Otyz jyldyq stajy bar qazaq komýnıseri uzaq kúrestiń jemisin jep, búgin mine, osy jurtshylyqpen shattyqty birge bólisýde.

«Jer júziniń eńbekshileri, birigińder!» degen uran tastalǵan. Ol urandy eńbekshilerdiń arǵy atasy Marks aqsaqal álemge tastap, Reseı jalshylarynan bastaǵan.

«Túpkómbe — komýnızm jotasy» edi. Lenın joldas otyz jyldyq ómirinde jalshylardyń atyn jańaǵy uranymen taratqan, jalpy jurt jalpaq jarysqa túsken.

Aldyńǵy ret at tartýshy Reseı jalshylary edi. Onyń aldyńǵy shylbyrdaǵylary komýnıs partıasy edi. Komýnıs aıqaıshysy Lenın edi. Talas-tartys óte kúshti boldy. Ár tap óz atyn órge súırep ózgeni tize qaqpaı qylmaqshy boldy. Biraq Reseıdiń jalshysy men kresıany ezilgen ulttarmen ıyqtasyp, óz ishinen ózgeni qaǵyp tastady.

Qazaqtyń ishinen de tóńkeris túsinigine ıe bolǵan qýdan qyraǵy, qulannan ushqyr lenınshilder shyǵyp, komýnısermen birte qazaq shylbyrynan ustady. Sondyqtan ejelgi jaı jarysta qoǵam jarysyn daǵdyly jolmen bir kıligip ótetin orta joldaǵy kapıtalısik dáýiri degenge qazaqtyń aty soqpaı ótti. Mine, biz osy araǵa osy sebepten jyldam kelip qaldyq.

Mynaý sol Qazaqstan! Mynaý sol jurtshylyq!

Myna kóringen Lenın kósem boljaǵan sosıalshyl ómirim! — dep, Jarqyn sózdi short toqtatyp, tynys alǵanda aldyndaǵy qalyń kus qanatyn bir qaǵyp, dúr silkingendeı boldy.

Shapalaqtyń shart-shurtymen aralasa: Jasady kedeı keńesi! Jasady Badyraq kedeı!

— Jasady jańa jurtshylyq!

— Jasady Qazaqstan!

— Jasady jalpy jarly-jalshy birligi! — degen aıqaılar aspan aıyrǵandaı sańqyldap turdy.

Bul aıqaıdyń árbiriniń aıaǵyn qazaqtyń ult mýzykasy jeke-jeke ilestirip alyp ketip, kóńili kóterińki áleýmetti astyndaǵy jerimen solqyldatyp, qýanysh tulparyna mingendeı boldy.

Sóz toqtaldy. Merekeniń quttyqtaý bólimi bitti dep jınalys bastyǵy jarıalady. Jarqyn jerge túskende Badyraq pen Jeńsik qatarynan kórisýge tosyp tur edi. Ózgeler bularǵa jol berdi. Jarqyn jarqyldap jaqyndaǵanda Jeńsik jylap, Badyraq baqyryp qoıa berdi. Ekeýi eki jeke kórisip, balasynyń betinen súıisti. Ne kerek, Badyraq baıyp, Jeńsik jetisken baqytty kún boldy.

Jurt oryn-ornyna otyrǵyzylyp, oıyn bastaldy. Qazaqtyń eskili-jańaly ult oıyndary oınaldy. Balýandar kúresti.

Jerden aqsha ilindi, jamby atyldy. Kókpar tartyldy. Dınal aǵa at shabyldy.

Quıryǵyn súzgen arǵymaq shalys temir qara qyzyl qunan aldymen keldi. Ústindegi qyzyl kóılekti jampoz bala kelip komısıaǵa birdeńe aıtyp jatty.

— Badyraq turǵanda báıge alamyz ba, — dep toptyń art jaǵynda turǵan burynǵy jýan shaldardyń kúńkili estildi. Óıtkeni alpys qunannyń aldymen kelgen qunan Badyraqtiki edi. Ústindegi bala nemeresi edi.

At shabyldy. Aq bórte at aldymen keldi. Bul da Badyraqtiki edi. Attyń temperatýrasyn ólshep, qazaq doktorlary jazyp shyǵyp, báıge komısıasyna berip jatyr. Badyraq attyń báıgesin surap qolyn sozǵandarǵa úlestirdi.

Búgin jáne «Sharýa kúni» degen meıram edi. Jaqsy ósirilgen sharýa ónimine ókimet búgin báıge bermek.

Árkim-aq óz sharýasynyń bir-bir nusqasyn alyp kelip, kórmege qoıǵan. Kergen komısıalar barlyǵyn jazyp-syzyp, úlgili sharýanyń aldyńǵy báıgesi men maqtaý qaǵazyn Badyraqqa taǵy ákelip berdi.

Jurt jalpaǵynan quttyqtap jatyr.

Bularǵa Badyraq pen Jeńsik aq shatyrdyń astynda turyp, bas ıip rızashylyǵyn bildiredi. Dál osy kezde Badyraqtyń kóńili tasqyndap ketip jan-jaǵyna qarady.

Aınalanyń bári de qalaly qazaq sharýasy. Jurttyń báriniń óziń ajarly, kıim kıisi saltanatty. Bireýden bireýdiń dáýlet artyqshylyǵy joq sekildi. Baıaǵy «baı, jalshy» deıtin qazaq uǵymy munda joq. Báıgeden kelgen eki attyń ústindegi eki pıoner nemeresi jurtqa kósemdik qylyp tur. Qýanyshqa kenelgen Jeńsigi qasynda, avtomobıli astynda.

Osyny kórip Badyraqtyń kóńili taý sýyndaı tasyp ketti. Júregi oınaqtap taıdaı týlady. Ótken buldyr kúnniń azabynan júrektiń túkpirine buǵyp qatqan sher-muńy bosanyp, býsanyp, tas balqyp, muz jibitkendeı boldy. Ómirdegi beınet teperishinde temirlengen denelerde sińirler syqyrlap jumsaryp, kedeılikte kepken júıkeniń júıesi bosady.

Tasqyndaǵan júrektiń álegimen alapty sharasynan alǵan eki eski kóz jaýtań qaǵyp, kirpikten qýanysh áserimen jylym jas jerge tógilip-tógilip ketti.

Bul jas birinshiden — ómirdegi denede qalǵan jan jarasynyń ertedegi ezgendiginiń shaıyndysy edi.

Ekinshiden - jańa dáýirdegi dáýletke tasyǵan júrektiń tamshysymen kópirgen kóńildiń kóbigi edi.

---