InfoHub Logo

Aýdarma - adamnyń tirshilik etýiniń antropologıalyq turaqtysy jáne gýmanıtarlyq ǵylymdardaǵy tanym múmkindiginiń sharty; sonymen qatar, bul taza akademıalyq másele emes, qumarlyqtar men qaqtyǵystar salasy. Qazirgi ýaqytta aýdarma fılosofıalyq problemaǵa aınala ala ma? N.S.Avtonomova bul suraqqa pozıtıvti jaýap berip, aýdarmany túsinýdiń, túsindirýdiń jáne qarym-qatynas quraly retinde túsinýge múmkindik beretin kóptegen suraqtarǵa jaýap beredi. «Grek fılosofıasyn qospaǵanda, barlyq eýropalyq fılosofıalar bir tilden ekinshi tilge, bir mádenıetten ekinshi mádenıetke aýdarý prosesinde jáne soǵan baılanysty shyǵarmashylyqta paıda boldy (fılosofıalyq uǵymdar men kategorıalar latyn, ıtalán, fransýz, nemis jáne basqa tilderde qalyptasty) ... Osyǵan qaramastan, fılosofıa árqashan aýdarmany nazar aýdararlyq is-áreket retinde baıqamady, sonymen qatar ol oıdy qalyptastyrýdyń tildik quraldary máselesin baıqamady». Fılosofıa men aýdarmanyń araqatynasy máselesiniń bul naqty tujyrymy "shyǵarmashylyq" termınin qoldanýmen jáne aýdarmanyń fılosofıa damýyndaǵy mańyzdy rólin kórsetýmen qyzyqtyrady.

Halyqaralyq qatynastardyń jandanýy men basqa mádenıetterge degen qyzyǵýshylyqtyń artýy dáýirinde aýdarma máseleleri ózekti bola túsýde - óıtkeni aýdarma mádenıetaralyq komýnıkasıanyń basty quraly bolyp tabylady. Osyǵan qaramastan, bizdi lıngvısıkada da, fılosofıada da qyzyqtyratyn máseleler ústirt óńdeldi. Aýdarmaǵa arnalǵan fılosofıalyq zertteýlerdiń kópshiligi aýdarmany psıhologıalyq materıaldardy zertteıtin fılosofıalyq germenevtıka (túsiný jáne túsindirý teorıasy), bilim teorıasy (kóbinese refleksıa teorıasy), komýnıkasıa fılosofıasy jáne t.b. , psıholıngvıstıka, semıologıa, mádenıettaný jáne t.b.Alaıda, fılosofıada táýelsiz, taza aýdarma teorıasy da múmkin, bul fılosofıalyq kózqarastarǵa salystyrmaly túrde táýeldi emes, tipti olardy naqtylaıtyn sıaqty. Bul teorıa aýdarmany fılosofıaǵa tereńirek taldaýdy qamtıdy, óıtkeni ol onyń múmkindiginiń sharttaryn anyqtaıdy.

Qazirgi qoǵam óziniń evolúsıasynyń on myńdaǵan jyldarynda jınaqtalǵan barlyq nárseni ıgerip, osy qasıetterdi, atap aıtqanda, jeke tulǵanyń mádenı negizi retinde jańǵyrtady. Sondyqtan, biz qoǵamnyń qazirgi jaǵdaıyn belgileý úshin qandaı aýqymdy anyqtamalardy qoldansaq ta, olar onyń qasıetteriniń alýan túrine sáıkes kelmeıdi. Sonymen birge, biz qoǵam damýynda jańa úrdisterdi baıqaımyz, nemese uzaq ýaqyt boıy áreket etken, biraq ózge dınamıkaǵa, aýqymǵa, damý qarqynyna ıe bolǵan úrdisterdi baıqaımyz. Biz úshin ótpeli emes, kezdeısoq jaǵdaılardyń ósýi emes, júıeli kúrdeli ózgeristerdi, adamdardyń ómir saltyn ózgertýdi týdyratyn turaqty úrdister túrinde kórinetin qasıetter qyzyqtyrady.

Aýdarma-bul eń aldymen tildik oqıǵa. Bul jańa qubylystan alys, bul qyzmettiń tar tehnıkalyq formasy ǵana emes, adamdardyń shyǵarmashylyq qyzmetiniń kórinisi retinde, olardyń mádenıet salasyndaǵy, logıka salasyndaǵy sapaly jetistikterge negiz bolatyn, jeke tulǵanyń, qaýymdastyqtardyń, búkil qoǵamnyń sapaly damýyna negiz bolatyn ınovasıalar aǵynyn qalyptastyrý qabileti retinde túsinýdi qajet etedi.

Kez – kelgen tabıǵı til Sepır-Ýorf teorıasyna sáıkes bolatyn ártúrlilikti jańǵyrtady. Sepır-Ýorf gıpotezasy tildiń qurylymy oılaý qurylymyn jáne syrtqy álemdi taný tásilin anyqtaıdy deıdi. Demek, til-túsindirý quraly. Bul gıpoteza  Gýmboldttyń fılosofıalyq-lıngvıstıkalyq teorıasynan shyqqan. Budan aýdarmanyń bir tabıǵı tilden ekinshisine dál sáıkestigi joq ekendigi shyǵady. Osy oraıda radıkaldy, tolyq aýdarmanyń belgisizdik máselesi týraly aıtatyn amerıkandyq fılosof V.Kvınniń ıdeıasy: «Bir tilden ekinshi tilge aýdarý ádisteri, árqaısysy sóıleý beıimdilikteriniń jıyntyǵymen úılesimdi, biraq bir-birimen úılespeıtin ártúrli tásildermen ornatylýy múmkin».

Shet tilindegi mátinniń aýdarmasy "sózsiz basqa adamdardyń mádenıetimen tanysýmen jáne onymen qaqtyǵyspen birge júredi. Bul qaqtyǵys prosesinde adam óziniń mádenıeti, dúnıetanymy, ómirge jáne adamdarǵa degen kózqarasy týraly tereńirek bile bastaıdy". Janjal-bul qarama-qaıshylyqtyń bir túri, al qaıshylyq, dálirek aıtqanda ony sheshý damýdyń negizgi kózi bolyp tabylady. Bul jaǵdaıda biz jeke mádenıettiń ókili retinde qurýshy bolyp tabylatyn shet tilindegi mátin týraly aıtatyn bolsaq, onda adamnyń ózin - ózi damytýy qarama-qaıshylyqtyń osy túrin-mádenıetterdiń qaıshylyqtaryn sheshýmen baılanysty bolýy kerek. Bul mádenıetterdiń bir-birin túsinýin ózara baıytatyn nárse. Sondyqtan, shet tili-bul baılanys birligi nemese aqparatty berý quraly ǵana emes, sonymen qatar jeke tulǵany qalyptastyrýdyń mańyzdy mehanızmi.

Aýdarma árdaıym mádenıetter sheginde bolady, sondyqtan onyń jaqtary men aspektileriniń ósip kele jatqan sanynda mádenıetterdiń ózara enýine múmkindik týǵyzady, bul saıyp kelgende, qarym-qatynas salasynda paıda bolatyn túsinik bolyp tabylady.Mádenı tilder arasyndaǵy qarym-qatynas salasynda áleýmettik problema retinde, onda tilderdiń qalyptasýynyń negizi qalyptasady, mádenı jáne t. b. ınovasıalar, onda mádenıet is júzinde jańarady, tildiń damýynan bólinbeıdi. Bul jerde tildiń qosarlanýy til sheńberinen shyǵyp, áleýmettik, etnıkalyq jáne t.b. qaqtyǵys múmkindigine aınalady.

Tilder salasyndaǵy aýdarma qyzmeti jeke tulǵanyń ózin-ózi damytýynyń bir túri bolyp tabylady, óıtkeni qoǵam kúrdelene túsken jaǵdaıda bir tilden ekinshi tilge aýdarý arqyly adam ıntellektýaldy, tárbıelik turǵydan damıdy.

Aýdarma degenimiz - tek bir tilden sózge aýysý ǵana emes, sonymen qatar ıntellekttiń damýy, óıtkeni siz jańa tildi meńgergendikten, siz jańa mádenıetti ıgeresiz, damý ár túrli mádenıetter arqyly júzege asady. Bul eki jaqty proses, birinshiden, jeke ózgeriske, ekinshiden, jeke tulǵa arqyly jappaı ózgeriske ákeledi. Adamnyń mádenı áleýeti artyp keledi, bul saıyp kelgende jeke tulǵanyń jáne jalpy qoǵamnyń damýyna jańa serpin beredi.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń 1-kýrs magıstranty Nýrmaganbetova Dınara. Jetekshisi:Danat JANATAEV, f.ǵ.k.  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti

---