InfoHub Logo

Muhtar Áýezovti alǵash kórýim 1959 jyly edi. "Aıman-SHolpandy" tamashalaıyn dep drama teatryna barǵam. Teatr onda qazirgi Naýryzbaı batyr kóshesindegi eski ǵımaratta bolatyn. Spektákl maǵan aıryqsha áser etti. Jyr sulbasyna burynnan qanyqpyn ǵoı, biraq ózińe belgili keıipkerlerdi sahnadan kórýdiń jóni múldem bólek ekenin ańǵardym. Dóńesteý taý etegine uqsatyp jasalǵan sahna tórinde shapanyn jastanyp Kótibar batyr jatyr kúńirenip.

Oı, haı-haı, dáýren-aı,
Basqa túsken áýreni-aı!
Qatar qushyp jatar ma em
Eki birdeı sáýleni-aı! —

deıdi ol. Dirildegen zor daýysy zaldy túgel kúmbirletkendeı bolady. "Eki birdeı sáýlesi" — Aıman men Sholpan. Kótibardy oınap júrgen marqum Ydyrys Noǵaıbaev edi de, aǵaıyndy eki qyz rólinde Sholpan Jandarbekova men Zámzágúl Sháripova bolatyn.

Siltideı tynǵan zal toly jurtqa dý qol shapalaqtatyp baryp oıyn da aıaqtaldy. Kóp ishinen: "Avtora, avtora!" — degen aıqaı estilip qaldy. Sol-aq eken, aldyńǵy qatardan mańdaıy jarqyraǵan Muqań turyp, jaıymen basyp, asyqpaı sahnaǵa kóterildi. Mańǵaz qalpynda baryp, qaz-qatar tizilip turǵan akterlerdiń birin qushaqtap, biriniń qolyn qysyp, áıelderdiń qolynan ıile turyp súıip shyqty. Zaldaǵy juúrt sol tik turǵan qalpynda bir kisideı qol soǵyp, kópke deıin bosatpady. Muqań qol kóterip, alǵysyn bildirgen ısharatyn jasap, bas ızep, ıilip qoıady. Kórermen qaýym oǵan basylar emes, dýyldasyp biraz jibermeı turyp aldy. "Shirkin-aı, osyndaı bir ǵana uly shyǵarma jazyp, sodan keıin ólip ketseń de armansyz bolar ediń-aý!" — dep oıladym men jazýshyǵa degen kópshiliktiń osynaý qurmet-qoshametine tańyrqaı qarap, jandúnıemmen súısine tamashalap.

1960 jyldyń kóktemine oraı "Lenınshil jas" gazetinde qyzmet istep júr edim. Marqum Seıdahmet Berdiqulov (maǵan láıim bir jyly qabaqpen qamqorlyq jasaı júretin edi) bir kúni: "Qazaq ýnıversıtetińde Muhtar Áýezov sóz sóıleıdi, sonda baraıyq!" — dep, meniń tartynǵanyma bolmaı, alyp barǵan. Muqań minbege qolyna tórt-bes kitap ustaı shyqty. Jas aqyndardyń sol jyly shyqqan kezekti ortaq jınaǵy bolatyn biri. Kóbine sony aqtara turyp, keı shýmaqtaryna silteme jasaı turyp sóıledi jazýshy. "Tolyspaǵan Tolstoılar men shala Shekspırler" jaıly aıta kelip: "Tanylmaı qalam-aý dep qam jemeńder", — dep edi jastarǵa, — eki aýyz jaqsy óleń jazǵan aqyn, eki jaqsy án shyǵarǵan kompozıtor esimi el aýzynda júredi. Bul jaǵynan tvorchestvo adamynan baqytty jan joq. Amerıkada Brýklın kópiri bar, álemniń jeti keremetiniń biri ispettes qurylys, biraq sony kim jobalap, kim saldyrǵanyn sol eldegi ekiniń biri bile bermeıdi, — dep, atyn shyǵaram dep álekedeı jalanýdan saqtandyra sóılep edi. Esimde sol qalypty.

Uly adamdy úshinshi bir kórýim Qazaqstan Jazýshylar odaǵyndaǵy bir jıynda edi. Onda da meni eshkim shaqyrmaǵan bolýy kerek, ózim izdenip bardym-aý deımin. Ádebı tildiń áldene problemasy jaıly sóz bolyp jatty da, minbege Máýlen Balaqaev (til mamany edi) shyǵyp, kór-jerdi sóz etip, biraz turyp aldy.

— Máýlen, negizgi máseleńe qaraı oıyssańshy! — dep emeýrin tanytty Muqań.

— Ózim de solaı oıysaıyn dep turmyn, Muqa, — degen profesor taǵy da aınalsoqtap, áńgime jelisin tap basa almaı, oraǵyta bergen.

— Oý, Máýlen, taqyrybyńa qaraı kósh deımin, — dep keıidi Muqań.

Biz jas edik. Kóp sózdiń parqyna bara bermeıtinbiz. Biraq naqty da dál aıtar oıdan aýytqyp, áldeqaıda laǵyp kete beretin sheshenderge Muqańmen jarysa ishteı biz de rıza bolmaı otyrdyq. Ájeptáýir túsin buza keıis bildirgen Muqańdy aıadyq bir jaǵy.

Muqańdy osylaı úsh ret, úsh rette de alystan kórip edim. Aıtpaqtaı, álgi jınalystan soń syrtqa bettegen kóppen birge syǵylysa men de kımeleı baryp, Muqańa jaqyndap edim. Taǵy bir sózin estigim kelip ólip baram. Kórikti eki kelinshek jurttan ońashalaı bere:

— Muqa, stýdenttermen kezdesý erteń saǵat úshte ǵoı, — dep pysyqtap jatty. "Bular Másken Sarmurzına men Tursynhan Ábdirahmanova", — dep sybyrlady olardy tanıtyn bireýler.

Muqań mashınasyna minerde álgi áıelderdiń biri, Sarmurzına bolýy kerek:

— Muqa, umytpaısyz ǵoı, — dep eskertip edi.

— Túý, senderge ne bolǵan! Aıtyldy ǵoı! — dep Muqań taǵy keıidi.

Sonyń bári búgingideı bolyp kóz aldymda qalypty.

Muqań týraly ártúrli áńgimeler aıtyla beredi. Ásirese ol kisiniń bala sıaqty ókpelegish, ásershil minezin sóz etetinder kóp. Keıde jańa ǵana ózi aıtqan pikirinen tez aınyp shyǵa beredi eken. Belgili aýdarmashy Muhamet Nurtazın aqsaqalmen birer jyl birge qyzmet istegenim bar edi. Sol kisiniń bir áńgimesi kókeıde qalypty. "Soǵystan keıingi jyldardyń biri edi, — dedi Nurtazın aqsaqal, — bir top baspa qyzmetkerleri, ishimizde Muhtar Áýezov te bar, qala syrtyna shyǵyp, seıildep, boı jaza demalyp qaıtpaqqa uıǵardyq. Ol kezde avtobýs joq, "grýzotaksı" dep atalatyn, qorabynyń eki jaqtaýyna jaǵalata qoıylǵan oryńdyǵy bar júk mashınasymen bardyq. Muqań kóterińki kóńilmen sóılep otyrdy. Qaıdan qosylǵanyn bilmeımin, ishimizde kóriktileý kelgen boıjetken qyz bar edi. Muqańnyń kózi túse bergenin baıqadym. Taýdaǵy otyrysta: "Mine, qazaq qyzy da jetildi ǵoı, shirkin, kórik deseń, kórki bar, bilimdi, aqyldy, ajarly. Men myna qaryndasqa qarap, túp-týra ózimniń Toǵjanymdy kórgendeı bolyp otyrmyn!" — dep móldiretti-aý deısiń. Qyzda da es qalmady, bota kózderi jasaýrap, janarynan nur tama ajarlana tústi.

Dastarhan máziri taǵy bir aýysqanda álgi boıjetken qasyndaǵy jas jigitterdiń birimen sybyr-kúbirge baryńqyrap, sylq-sylq kúlip otyr edi, Muqań: "Qaraǵym, munda, meniń qasyma kelip otyrshy, óziń shynynda meniń Toǵjanymnan aýmaı qalypsyń!" — dep shaqyrdy. Muqandy kárisindi me, álde qasyndaǵy jigitti qımady ma, ne óresiniń jetkeni sol ma, álgi qyz: "Joq, ata, osylaı otyra bereıinshi", — dep, Muqań ısharatyn uǵa qoımaǵan syńaı tanytty. Sol-aq eken, Muqań: "Páli, bu qazaqtyń qyzy qashan ońyp, qaıdan ǵana jetile qoıýshy edi, kórip otyrsyndar ǵoı, úlken bar, kishi bar demeıdi, yryń-jyryń bos kúlki, dúńk-dúńk jaýap!" — dep teris aınala bergeni. Biz únsiz ǵana kózimizben jer shuqı bastadyq...

Endi áıgili jazýshy Tahaýı Ahtanov aıtqan bir áńgimeni eske túsirip kóreıin.

Tahań jaryqtyqtyń ózi de sózsheń edi-aý. Áńgimeniń maıyn tamyzyp otyryp aıtatyn edi de, jurtty uıyta, aýzyna birjolata qaratyp alatyn-dy.

"Muqańnyń ártúrli synǵa ushyrap júrgen kezi bolatyn. "Abaı jolynyń" kezekti bir talqylaýynda baıandama jasaý maǵan tapsyryldy. Alǵashqy bes-alty bette Muqańa degen mahabbatymdy úıip-tóge maqtap keldim de, endi... Osydan arǵysyn akademık Ahmet Jubanovtan estidim, — deıtin Taqań, — Men maqtap turǵanda Muqań qasynda otyrǵan Ahańa sybyrlap: "Osy bir asa bilimdi, talantty jigit. Oqyǵany da, toqyǵany da kóp mundaı jigitti bile júrý teris bolmaıdy!" — dep sybyrlap otyrypty da, men: "Biraq romannyń mynadaı-mynadaı kemshiligi de (maǵan solaı tapsyrylǵan ǵoı) bar", — deı bastaǵanda: "Páli, mynaý da kóp pysyqtyń biri bolyp shyqty ǵoı!" — dep, óńi kúreńitken qalpy Ahańnan moınyn buryp áketipti.

Bul áńgimelerde de Muqańa degen ólsheýsiz mahabbat baıqalar edi. Kórip te toımaıtyn, oqyp ta bolmaıtyn, sózin estip te qanbaıtyn, áńgimelep te bitpeıtin tuńǵıyq bir tulǵa eken-aý, jaryqtyq-aı!

---