InfoHub Logo

(Hamıt Erǵalıev haqynda)

Hamań jaryqtyq sońǵy aılarda maǵan jıi-jıi telefon soǵyp otyrýdy daǵdyǵa aınaldyryp alǵandaı edi. "Oý, daýsyńnan o-ıno-laıyn!..." dep alyp, sondaǵy shegelep tapsyratyny "Ultym dedim — ulǵaıdym" atty kitaby bolatyn. Áý basta ádeıilep úıine shaqyryp alyp, qoljazbasyn qolyma ustatyp turyp: "Osy kitaptyń taǵdyry Esenǵalı ekeýińe amanat, tezdetip shyǵaryp berińder! Kózim tirisinde shyqsa — osy qalpynda barsyn da, eger kitap jaryq kórgenshe o dúnıege attanyp ketsem, sen az sózben osynyń bárin sabaqtap aıtyp, qysqa ǵana alǵysóz jaz!" — dep te qoıǵany bar edi.

Men aǵamnyń aıtqanynyń bárin oryndaýǵa ýáde bergem. Osy tóńirekte Esenǵalı ekeýmizge jazǵan haty da mende saqtaýly jatyr.

Qaıtys bolarynan on-on bes kún buryn taǵy telefon soǵyp:

— Sákenjan, Esenǵalıdy taba almadym. Bir-eki kún ishinde álgi kitaptyń bes-on danasyn shyǵartyp bere alasyńdar ma? — dep surady.

Men nege asyǵyp tursyz dep suramastan, baspahanamen sóılesip, birer kúnde habarlaspaq bolyp ýáde bersem de, sońynan sál-pál salaqsyp kettim-aý deımin...

Bul taǵdyr degenge daýa qaısy, Hamań qansha asyqtyrǵanymen, biz qansha tyrysqanymyzben, kitap tez shyǵa qoımady. Aqyry, osydan eki apta buryn, sársenbi kúni qalyń eli bolyp eńirep júrip Hamandy sońǵy saparǵa shyǵaryp salyp, jambasyn jerge tıgizdik. Sol kúni aǵamyzdyń sonshalyq kóp kútken eń sońǵy kitaby — osy "Ultym dedim — ulǵaıdym" da baspadan shyqty. Bul kitaptyń aty jóninde de maǵan neshe dúrkin telefon soǵyp, óz oıyn pysyqtaı quptatyp, beımaza bir kúı keshkenin jumystaǵy jigitterge aıtyp kelip júrdim. "Kúlseń, kárige kúl" dep, paryqsyzdaý kúıde kúlip te qoıýshy edik qylyǵyna.

Aqtyq demi taýsylardan bir kún buryn, akademık Zeınolla Qabdolov aǵamyzdyń 70 jyldyq mereıtoıynda Hamańmen birge bolyp edik. Qarap otyrsam, qazirgi qazaq zıalylarshyń betke shyǵar úlken bir toby bas qosqan bul alqaly jıynda qart aqynnyń da bolýy, Zekeńe arnap minbeden óleń oqýy jyr abyzynyń sońǵy boı jazýy, el-jurtynyń ystyq qushaǵymen qımaı qoshtasýy sıaqty bolǵan eken ǵoı. Shyn máninde qolynan qalamy túspeı, qýaty qashyp, kúshi sarqylmaǵan sarbaz qalpynda bul jalǵanmen qoshtasyp júre beripti. "Súıegi myqty" dep jatady ǵoı qazaq, biraq. Hamańnyń súıegi myqtylyǵymen birge, bul jerde jaratylysynyń bólekshe qunary, shyǵarmashylyq jolǵa qumarta berilip, ómirine sodan ústeme nár, qaınarly qýat alyp otyrýynda ma dep qalam. Ádebıetke, onyń ishinde óleńge qyzmet etýdiń uly úlgisin men Hamańnan kórip edim. Seksennen asqan jasynyń ishinde, ondaǵan kitap shyǵara júrip, qansha degenmen de qaljyraýly qalamynan týǵan osynaý shaǵyn kitabynyń tezirek jaryq kórýine sonshalyq yntyq bolýy aqynnyń sol dara bolmysyn taǵy bir dáleldep turǵan joq pa. Ómir súrgen kezeńdegi halqynyń barsha umytylmas uly oqıǵalaryna aralasqan, ult taǵdyryna udaıy ortaqtasyp otyrǵan, sóıtip ózi de tutas bir dáýirlik tulǵaǵa aınalyp ketken qalamger Hamandaı-aq bolar. Ózi súıgen ónerge sheksiz berilýi arqyly ultynyń asqaq rýhyna aınalyp, el-jurt bolmysymen birjola sińisip ketken kisini tarıh az biledi.

Ókinishsiz ómir keship, tirlikten sulý ketti Hamań. O kisi jaıly el aýzynda áńgime de kóp. "Jaqsynyń artynan sóz eredi" degendi osydan-aq ańǵarar edik. Árıne, kelemej ete almasa da, bireýlerdiń kekesinine aınalǵan pendelik osaldyǵy da bar. Sol "osaldyǵyn" keıbireýler eptilikpen óz paıdasyna jaratyp ta júrdi. Ol osaldyq Hamańnyń baladaı adal ańǵaldyǵy edi, udaıy aldaýǵa túsip qala beretin sengishtigi edi.

Ondaı pıǵyl-parasat, qımyl-áreketi, kilt buryla salar minezi jaıly da áli talaı jazylyp, talaı áńgime bolary aqıqat.

Myna kitapta Hamań biraz adamǵa óleń arnapty. Bárin de oqyp, bárine de ılandym. Óıtkeni bul kisini sońǵy otyz jyl boıy bilip, tanyp qalyp edim. Asa jaqsy kóretin aǵam edi!

Aǵa ǵana emes, ol bizge, bizdi qoıshy, óz tustastarynyń eń talanttylaryna da shyǵarmashylyǵymen úlgi bola bilgen ustaz bolatyn. Al, biz bolsaq, Hamıt sheberligine tánti bolyp, "Seniń ózeniń", "Bizdiń aýyldyń qyzy", "Qurmanǵazy" dastandaryn jattap ósken býynnanbyz.

Úlken-kishi dostary da, shákirtteri de kóp edi. Solarmen shekisken kezderi bolsa da, ketisken jeri bolmapty. Kisige qyldaı qıanat jasapty degen qaýeset joq ta, kisige nanǵyshtyǵynan opyq jepti degen sózder barshylyq. Úzeńgiles ósken Qalıjan Bekhojınmen arasyndaǵy ańyzdaı ádemi oqıǵanyń ózi de bul eki aqynnyń kisilik bedelin bıiktete túser edi.

Osynaý aqyrǵy kitabyndaǵy bir óleńinde:

Tezdetem dep kerýen ómir júrisin,
Bas paıdasyn umytqannyń birisiń,
Sol sebepti jaǵynbaıtyn eshkimge
Jalǵyz-jarym jaqsy adamnyń birisiń, —

dep, ekinshi bir jyrynda:

Bir paryz mindetime ala turyp,
Qashan sol ótelgenshe alas uryp,
Tynymsyz kúı keshsem de, júrgendeımin
Ómirdi bútin emes, shala súrip, —

depti.

Bul — Hamańnyń taza óz portreti.
"Osy kitapqa óziń redaktor bol!"

— dep edi Hamań.

Eki aıtqyzbaı kelisip edim men.

"Kitap shyǵa sala Esenǵalı ekeýiń gazetterdiń birine ashyq pikirlerińdi jazyndar!" — dep tapsyryp edi aǵamyz.

Esenǵalı ózi biler, aǵaǵa bergen ýádemde turyp, ázirge meniń aıtarym osy boldy.

Jurtyna ólmes, óshpes mura qaldyryp, ómiriniń jalǵasyn sol murasyna bergen sóz dúldúliniń biri, qazaq jyrynyń Patrıarhy Hamań jaıly aıtylar kóp sóz áli alda.

Bul sózder Hamań qaıtys bola sala jazylyp edi, "Qazaq ádebıeti" gazetinde jarıalandy. "Hamań jaıly aıtylar sóz áli alda" dep bitirippin. Sol kóp áńgimeniń bir úzigi retinde qaǵazǵa túsken sózder edi bul, oqýshym. Peri bolsam dep oılamaǵan, perishte bolýǵa qumartpaǵan aqyn adamnyń óz kelbetin berýge tyrysqan túrim osy.

* * *

1968 jyly Taldyqorǵan qalasynda oblystyq "Oktábr týy" gazetiniń redaksıasynda ádebıet pen óner bóliminiń meńgerýshisi bolyp istep júrgen kezim edi. Orda buzar otyzdyń kezinde jópshendini mensine bermeıtin mineziń bolady. Biraq oıda joq jerden, buryn meni bilmeıtin Hamıt Erǵalıev telefon soqqanda, ájeptáýir abyrjyp qalǵanym ras edi. "Sáken qalqam, — dedi Hamań, — bul Hamıt Erǵalıev degen aǵań ǵoı. Almatydaǵy jigitter berip edi telefonyńdy. Men osyndaǵy qonaqúıdiń aldynda turmyn, kelip, jolyǵyp ketshi".

Ataǵy jer jarǵan, biz úshin aspandaǵy aımen talasardaı kórinetin Hamıt aqyn Erǵalıev meni elep, telefon soǵady degen oı úsh uıyqtasam, túsime kirmegen. Sál abyrjyp, sasqalaqtaǵan qalpymda gazet redaktory Uzaq Baǵaevtyń aldyna bardym. "Uzeke, osyńda Hamıt Erǵalıev kelgen eken, konaqúıdiń aldynda turmyn deıdi, telefon soǵyp, jolyǵyp ket dep tur, mashınańyzdy berseńiz, tez jetip alyp, qaıtaryp jibereıin", — dep jatyrmyn jópeldemete.

Uzekeń asa sabyrly kisi. Men qusap kúıgelektengen joq. "O kisi naǵyp júr eken? Men de tanıtyn edim, túski úzilis bolyp qaldy ǵoı, senimen birge baryp sálem bereıin. Júr, kettik!" — degeni.

Áne-mine degenshe, Taldyqorǵan qalasynyń ol kezdegi qosqabat qana jalǵyz qonaqúıiniń aldyna kelip toqtadyq. Hamandy alystan tanydym. On jyl buryn, 1958 jyly Almaty kósheleriniń birinde syrtynan Qastek Baıanbaev kórsetip, sońyna biraz ere túsip qalǵan edik. Aq shashy arystannyń jalyndaı bolyp tolqyǵan, boıyn sonshalyq bir bekzattyqpen tip-tik ustap, týra tartyp bara jatty. Alystan qarap, aıbarynan yǵyp, qala bergen edik.

Budan keıin Taldyqorǵan óz aldyna derbes oblys bolyp turǵanda (1959 jylǵa deıin), astananyń ataǵy jer jarǵan 40 aqyny kelip, ádebı kúnder ótkizip qaıtqandary bar. Gazetter jazyp, radıo habarlap, Jetisý jeri abyr-sabyr bolyp jatqan sol tusta aqyndardy alystan bolsa da kórýge ádeıi aýyldan izdep kelgenim bar. Ǵalı Ormanov, Taıyr Jarokov, Qalıjan Bekhojın, Hamıt Erǵalıev sıaqty aqyndar qatar turyp, qalanyń ortalyq saıabaǵy alańynda óleń oqyǵanda, el men jer túgel tebirengendeı bolǵan.

Qalıjan aǵanyń:

Ondaılar bolsa aranda,
Shyqsyn myna alańǵa! —

dep sańqyldaǵan daýysy, Hamańnyń:

Barlyq ózen bir ózine jaramsaq,
Nur sıpatty Nura bolyp jaralsaq, —

dep kúmbirlete ún qosqany qulaǵymda júretin.

Sol Hamań endi mine aldymda tur, aldymda turǵan joq, tap meni kútip tur. Mashınadan Uzaq Baǵaev ekeýmiz bir mezgilde tústik-aý deımin, Hamań menen buryn sonyń qolyn alyp: "Oý, Uzaq, sálemet pe, sen de osynda ekensiń ǵoı, aıtpaqtaı!" — dep jyly amandasyp, sosyn maǵan qarap: "Sáken sensiń ǵoı, jigitter aıtyp edi, kózi Mahambettiń kózińdeı ótkir dep, kózińnen tanydym, aınalaıyn", — dep, usynǵan qolymdy yqylaspen aldy.

— Hama, Sáken aıtqan soń, sálem bereıin dep keldim, úıim osy arada jaqyn. Mashına kerek bolsa, aıtarsyz, — dep qoshtasyp, Uzekeń jónine ketti de, men aqynnyń qasynda qala berdim.

Hamań óziniń áldebir jeke sharýasymen júrgenin, sol sharýanyń búgin bite qoımaı turǵanyn, kúni boıy qoly bos bolǵasyn, meni ádeıi izdep tapqanyn, erteń Úshtóbege baratynyn aıtyp, jón-josyq bildirdi.

Áıelim Úsharalǵa ketip, úıde sheshem ǵana bar edi. Ol kezdegi turmys ta belgili, birden úıge alyp barsam, quraýyz otyryp qalyp júre me dep, Hamańdy qonaqúıge qaptaldas dámhanaǵa tústik as ishýge shaqyrdym. Hamańnyń áli syryn alyp bolmaǵan kezim, as mázirin ózine tańdatqym kelip edi, "Maǵan bári bir, óziń ala ber", — dep, bılikti múldem ózime qaldyrdy.

Táýiri osy-ay degen taǵam túrlerinen zakaz berdim de, men ol kezde ishimdikke joq edim, sondyqtan: "Aǵa, araq-sharap jaǵyna qalaı qaraısyz, aldyrtaıyn ba? Qaısysynan?" — dep suradym.

Hamań meniń júzime baǵdarlaı bir qarap aldy da: "Moskvanyń aıryqsha araǵy" jaraıdy ǵoı, — dedi.

— Qansha aldyraıyn? — dep surappyn men beıbaq.

— Ázirshe bir shólmegi jeter, — dep qoıdy jaılap. Men ishpeımin, bir shólmek kóp bolyp júrmeı me degen kúdigimdi ishke búgip qaldym da, aıtqan ámirin oryndadym.

İshtik, jedik. Áńgimemen biraz otyryp, Hamań álgi shólmekti taýysqansha jaqsy tanys bolyp shyǵa keldik.

— Sáken, sen preferansqa qalaı ediń? — dep surady Hamań.

— Eptep oınaımyn.

— Meniki de sol deńgeı. Áıtse de birer jaqsy dosyń bolsa, shaqyr, úıge baryp ermek jasaıyq, — degeni ǵoı aǵamnyń.

Úlken aqyndy úıge ertip kelip, sheshemmen tanystyrdym. Aqyndardan ol kisi budan buryn Ǵalı Ormanovpen tanysqan edi. Ekeýi qurdas bop shyǵyp, jaqsy shúıirkelesken. Hamańa da "qaınym" dep jyly iltıpat tanytty. Súrlenip qalǵan et bar eken úıde, sony qazanǵa toǵytyp, sháı qamdaýǵa kiristi. Men kórshiles turatyn bir-eki jigitti shaqyryp, aqyn aǵamen tanystyryp, biraz "syzdyq".

Sol kezde aýylǵa ketken áıelim de kelip qalyp, jas et alyp jetken eken, onyń da syıly múshesin qazanǵa salyp jatty...

Qysqasy, sol kúni Hamań bizdiń úıge qonyp shyqty. Jeke bólmege tósek salyp berip: "jaıly jatyp, jaqsy turyńyz", — dep jatyrmyn.

— Myna jerge bir oryndyq qoıyp, ishetinderińdi qaldyr da, uıyqtaı ber, — dedi aqyn.

"İshetiniń" degenin túsine almaı qalyp: "Sháı ákep qoıaıyn ba, Hama?" — dep suradym. "Iá, sháıińdi de ákep qoı", — dedi o kisi.

Sháınekpen sháı ákelip qoıdym qasyna. "Endi ana ishetinińdi ákep qoı", — dedi Hamań.

"Sútti aıtasyz ba?" — dedim. "Sútińdi de, ishetin shólmegińdi de ákele berseńshi", — dedi Hamań.

Sonda baryp "ishetinińdi" degeniniń ne ekenin túsindim ǵoı.

Ertesinde ótkinshi jańbyr jaýyp, aýlamyz biraz lastanyp qalǵan eken. Hamań oblystyq partıa komıtetine barmaq boldy. Anadaıda bir sary qorapty jeńil mashına tur eken.

— Anaý mashınanyń shoferine aıt, obkomǵa aparyp salsyn, — dedi Hamań.

— Oıbaı-aý, tanymaıtyn adam meni tyńdaı ma? — deımin shyryldap.

— Óı, bárimizge ortaq Hamıt qoı demeımisiń.

Qol qýsyryp, qoshamet kórsetil júrgen adamǵa jasar amalym bolmaı, mashınanyń aıdaýshysyna baryp: "solaı da solaı, syıly aqyn edi, obkomǵa jetkizip salar ma ekensiń?" — dep jatyrmyn. Tileýińdi bergir, musylman eken, sózge kelmeı kelise ketkeni.

— Aıttyń ba, bárimizge ortaq Hamıt dep, — deıdi temekisin úzdiksiz burqyrata soryp, aldyńǵy orynǵa jaıǵasyp jatqan Hamań.

— Iá, — dep qoıamyn men jazǵan.

Hamańmen tanysýymyzdyń basy osylaı bolyp edi.

Aıtqandaı, umytyp barady ekenmin-aý, sol alǵash ret úıge kelgende meniń shaǵyn kitaphanam jınaqtalǵan shkafqa biraz qadala qarap turyp:

— Oý, sen Máýlenov, Álimbaev sıaqty klasıkterdi ǵana oqıdy ekensiń ǵoı, meniń kitaptarym nege joq? — dedi kádimgideı ókpeleı burtıyp.

— Bar edi, — dep shkaftaǵy kitaptardy yǵystyryp, arasynan qarap jatyrmyn. Qudaı ataıyn degende osylaı qyrsyqpaı ma, Hamań kitaby tabyla qoımady.

— Qoı, qaramaı-aq qoı, tym quryǵanda, "Qurmanǵazynyń" Máskeýden shyqqan nusqasy turýy kerek edi-aý seniń úıińde, — dedi o kisi.

Ár jyldary jeke shyqqan shaǵyn kitaptary bar edi, oqyp ta júretin edim. Sonyń biri qolyma ilinbeı, Hamań aldynda jerge qaraǵanym bar sóıtip.

Araǵa birer aı salyp Almatyǵa keldim. Ol kezde Jazýshylar Odaǵynyń birinshi qabatyndaǵy "Jazýshy" baspasynyń poezıa redaksıasyna bir soǵa ketý ádetimiz bolatyn. Solaı bara jatyr edim, qarakóleńkeleý tar korıdor boıynda Hamańmen qarsy ushyrasyp qaldym. Ańqańdap baryp sálem berdim. Sálemimdi salqyn alǵan aqyn, "Qaı balasyń demesten, syrtqa shyǵyp kete bardy. Ańyryp men qaldym. "Apyr-aý, bir kún dámdes bolǵanǵa qyryq kún sálem» deýshi edi, az kún birge júrip, azdy-kópti qyzmet kórsetip edim, bu kisi durystap sálem de almady-aý, syrttaı ǵana súısinip, syrttaı ǵana syılap júrgenimiz durys eken ǵoı ózi",— degen nalamen qala berip em.

Taǵy bir kúni sol redaksıaǵa soqsam, Hamań telefonmen sóılesip tur eken. Men bólmedegilerge amandastym da, áldebir óz sharýamdy aıtyp Ánýarbek Dúısenbıevpen sóılesip kettim aqyryn. Telefondy ornyna qoıǵan Hamań maǵan biraz qarap otyrdy da:

— Oý, sen Sákenbisiń? Qalqam-aý, nege amandaspaısyń? — degeni.

Men samarqaýlaý qol berip amandastym da:

— Hama, ótirik pe, shyn ba qaıdam, eki kún buryn quraq usha qol berip amandasyp edim osy korıdor boıynda, elemeı, óte shyqtyńyz. Soǵan ókpelegen túrim ǵoı, — degen boldym.

Hamań qalbalaqtap: "apyraı, men qarańǵylaý tusta jyǵa tanymaǵan boldym-aý. Áıtpese, qalqam, nege seniń sálemindi almaımyn! Kitabymdy úıińe saqtamaǵanyńmen, qaltqysyz shyn qurmetińdi kórdim, meni syılaıtynyńdy dáleldegensiń. Ony osyndaǵy jigitterge aıtyp ta kelgen bolatynmyn", — dedi.

Kóńilim qaıta jylyp, jadyrajaı kúı keshtim. Kezekti bir kishkentaı kitabym jaryq kórgeli jatyr edi, soǵan Saǵı Jıenbaev ekeýimiz at taýyp qoıa almaı, áýre boldyq. Sony ańǵaryp qalǵan Hamań:

— Men at taýyp bersem, jýasyńdar ma ekeýiń? — dep surady. Biz "jýamyz" destik.

— Endeshe "Jaıdarman" dep qoı kitap atyn. Men bilsem, osy sózde kóp maǵyna jatyr. Jaıdarylyq, sazdylyq, úndestiktiń bári bar.

Biz biraýyzdan kelistik te, kitap atyn "Jaıdarman" qoıǵanbyz.

1974 jyly Almatyǵa aýysyp kelip, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵyna qyzmetke turdym. Amanjol Shamkenov, Qadyr Myrzalıev, Qalıhan Ysqaqov tórteýimiz bir bólmede otyratyn edik. Bir kúni Hamań keldi. Bólmede men jalǵyz bolatynmyn.

— Sáken, osy sen Máskeýde oqydym degen syqyldy ediń-aý, á! Orysshań qalaı edi? Maǵan bir anotasıa jazyp beresiń be jaqsylap? — dep surady.

— Aqysy bolsa, boqysyn shyǵaramyz ǵoı, Hama! — dedim men bul kezde jıi-jıi ushyrasyp, birazdan beri boıym úırene bastaǵan aǵama qaljyńdap.

— Aqysy bolyp qalar, — dep qaltasyn qarmandy da, — sen maǵan 10 som qaryz bere tur da, álgini jazyp tasta. Oǵan deıin men bir shólmek táýir konák izdep keleıin, — dedi.

— Mende 10 som bolsa, sizdi júgirtip nem bar, bárin ózim oryndamaımyn ba, — deımin men.

Hamań sál qıpaqtap turyp:

— Já, sen jaza ber, men Farıdaǵa baryp keleıin, — dep shyǵyp ketti.

Farıdasy ádebı qordyń býhgalteri ekenin seze qoıdym. Ol bir aqkóńil jaqsy áıel edi, qolynda bolsa, qaryz berýden tartynbaıtyn. Bárimiz de onyń aldyna qysylmaı bara beretin edik.

Meniń jazǵan anotasıamdy Hamań qatty unatty da, tómendegi "barǵa" ertip baryp, bir shólmek konák aldy. Aldyma qoıǵan ortalaý stakandaǵy ishimdikti sylq etkizip bir-aq juta salyp edim, "Mynaý qaıtedi-eı" degendeı, Hamań:

— Konákty boıǵa tarata, asyqpaı urttap isher bolar, — dep eskertý jasady.

Meni aıaǵany ma, konák tez bitip qalady degeni me, o jaǵyn anyq ańǵara almadym.

Sol kúni ǵoı deımin, Hamańmen qoltyqtasyp baspaldaqtan tómen túsip kele jatyp, óz-ózimnen aıaǵym shalynysyp qalǵany.

— Oı, sen jap-jas bolyp táltirekteısiń ǵoı ózi, araq ishe almaıtyn neme me ediń! — dep sókti kelip.

— Joǵa, saý adamnyń da súrinetini bolady ǵoı, jáı shyǵar, — dep aqtalaıyn men.

Kelesi kósheniń qıylysynda Qudaı atyp aıaǵym taǵy shatasyp, qulaı jazdap baryp qaldym.

— Já, boldy, qaıda turatyn ediń, endi jónińdi tap, óz boıyn ustaı almaıtyndarmen qoltyqtasyp júre almaımyn men! — dep ashýlanǵan aǵam qoldy bir siltedi de, meni sol jerde qaldyryp, jónine kete bergeni...

1975 jylǵy jyl qorytyndysynyń bas qosýynda men 1974 jylǵy poezıa týrasynda baıandama jasadym. Jastyq, albyrttyq bolar bálkim, áıteýir, ózimnen jasy edáýir úlken birer aǵa aqyndardyń jadaǵaılaý shyǵarmalaryna azýdy salyńqyrap, ashyraq pikir aıtyp jiberdim-aý deımin. Áıteýir, baıandamadan sońǵy jaryssózde minbege shyqqan Qalıjan Bekhojın aǵam sulý murty jybyrlap, zaldaǵy maǵan suq saýsaǵyn kezeı turyp, biraz qatty sóz aıtty.

— Sen Dıhannyń óleńin synaısyń, bir jerińe qaramaı, — dedi Qalekeń, — ol komýnıstik qoǵamdy, partıany jyrlaıdy. Sen ıtti jyrlaısyń, — dep sókti.

Sonyń aldynda "Qazaq ádebıeti" gazetinde meniń ishinde "Arlannyń ajaly" dep atalatyn óleńim bar toptamam jarıalanǵan bolatyn. "It týraly jazsam da, jaqsy jazsam bopty da" deıin dep bir turdym da, daýdy ýshyqtyrmaýdy oılap, úndemegem. Úziliske shyqqanda Syrbaı Máýlenov, Qalıjan Bekhojın, Hamıt Erǵalıevterge kezdeısoq qosyla qalyp edim, Hamań turyp:

— Sáken, sen Qalıjannyń sózin aýyr alma. Munyń ıt dese ustap ketetin eski jyny bar. Ertede bir shekarashylar týraly poemalarǵa konkýrs jarıalanyp, soǵan Qasym Amanjolov "Syrttan" degen poemasymen qosylǵan edi. Sondaǵy bir jıynda osy Qalekeń: "shekarany ıtke kúzetý degen de sóz bola ma eken!" — dep, Qasym shyǵarmasyn qatty synady. Bir kúni osylaı bas qosyp otyr edik, ústimizge Qasym kirip keldi de:

— Má, seniń "Shekarashyń" emes, meniń "Syrttanym" aldy báıgeni! — dep bir gazetti Qalıjanǵa qaraı laqtyra saldy. Bul báıge qorytyndysy jarıalanǵan gazet eken. Sodan beri Qalıjannyń ıt týraly jazǵan aqyndy jaratpaıtyn ádeti, — dep bir toqtady.

Sulý murty jybyr-jybyr etip, úndemeı Qalekeń turdy. "Solaı da bolǵany bar!" — dep muqyl qolymen betin sıpap Syraǵań kúlgen gúrildep.

Úsh aǵamdy "barǵa" ertip aparyp, kómeılerin jibitip qaıtqanym da bar edi-aý!

Pendelikke boı aldyra qoımaǵan, jikshildik-jershildik dertine shaldyǵyp, rýshyldyqpen ýlanbaı ótken sırekterdiń soıy da Hamań edi dep bilem. Taldyqorǵan óńirinen shyqqan Qudash Muqashev, Tursynzada Esimjanovtarǵa ákesindeı qamqorlyq jasaǵanynyń kýási bolyp edim.

Oqta-tekte oılamaǵan jerden telefon soǵatyn.

— Sáken, — dedi birde, — men qarap otyrmaı, qazir ósıet jazyp shyqtym. "Ózekti janǵa ólim bar, eger men anaý-mynaý bolyp ketsem, oryssha aıtqanda, dýsheprıkazchıkterim Zeınolla Qabdolov, Saǵı Jıenbaev, Sáken Imanasov bolady" dep jazyp, seıfime salyp qoıdym. Saǵan sony aıtyp qoıaıyn dep edim.

Men lám-mım dep úndeı almaı qalǵanmyn. Ol ósıeti bar ma, joq pa dep muragerlerinen suraýdy da ersi kórdim. Keıingileri bálkı árýaqtyń uıǵarymymen keliskileri kelmegen de shyǵar, kim bilipti...

Aqyn keıde aldanyp ta qalýshy edi. Qazaqstan jazýshylarynyń "Qaldarbek sezi" atalǵan quryltaı jıyny bolǵan. Sonda Hamań sóılep: "Jazýshylar Odaǵy jabylyp qalsa da, Qaldarbek aman júrse boldy, bizdi jarylqaıtyn osy bolady!" — degen edi.

Keıin Qaldarbekten de kóńili qalǵan bir tusta: "Apyr-aı, Hama-aı, sonda Siz de solaı dep edińiz-aý!" — dep álgi sózin esine saldym.

— Áı, qoı. Meni de uryp óltirer adam joq dep, ózimdi ózim jep júrgenim de jeter, endi sen tabalama! — dep tyıyp tastaǵan.

Hamańnyń 80 jyldyq mereıtoıy dramteatrda ótti ǵoı. "Jazýshy" baspasy atynan baspa dırektory Esenǵalı Raýshanov inim ekeýmiz syı-syıapatymyzdy alyp barǵanbyz, biraq bizge sóz tımeı, toı jalǵasy erteńinde Jazýshylar Odaǵynda jalǵaspaq bolǵan. Ne bóget bolǵanyn bilmeımin, ertesinde de, sol kúni ótken qonaqasyǵa da biz bara almaı qaldyq. Arada apta ótpeı Hamań telefon soǵyp, úıine qonaqqa shaqyrdy. "Sender toıda bolmadyndar, endi bultara almassyńdar!" — dep.

Sol kúni ol úıde uzaq otyrdyq. Kóp áńgimeler aıtyddy. Óleń oqylyp, biraz siltestik. Úsh urpaq ókilderi ekendigimiz de esten shyǵyp ketti. Sońǵy jyldary shyqqan eki proza kitabyn syılady bizge. Endi qaıtaıyq degende, Hamań qoıar da qoımaı otyryp taǵy bir shólmek ashtyrdy. İshýden zárezap bolǵan biz "ashpańyz" dep at-tonymyzdy ala qashsaq ta: "Tym quryǵanda ashtyryp ketseńdershi, áıtpese, myna apalaryń, "ashylǵany joq" dep, sender ketken soń, maǵan tatyrmaı qoıady ǵoı!" — dep te bizdi bir kúldirip edi-aý jaryqtyq.

Bul bizdiń syr aqtarysa jarasyp otyrǵan sońǵy bas-qosýymyz bolyp edi.

---