InfoHub Logo

Ekonomıkanyń eń mańyzdy salasynyń biri – bul aýyl sharýashylyǵy bolyp tabylady. Aýyl sharýashylyǵy, sonymen qatar ózine tán erekshelikterge ıe. Ol tabıǵat klımat faktorlaryna táýeldi, ondaǵy óndiris merzimi sıkldyq jaǵdaıda júredi. Sondyqtan, aýyl sharýashylyǵy kásiporyndary ózgerip otyrǵan ekonomıkalyq jáne tehnologıalyq jaǵdaılarǵa baıaý beıimdeledi jáne salynǵan kapıtaldyń basqa salalarmen salystyrǵanda qaıtarymy tómen. Aýyl sharýashylyǵynyń tıimdiligi- aýyl sharýashylyǵyndaǵy sýbektileriniń  qarjy sharýashylyq qyzmetiniń nátıjesi, joǵarǵy kórsetkishti ónimdilikke jetýge qamtamasyz etý qabilettiligi, tabystylyǵy, ónim sapasy. Aýyl sharýashylyǵynyń tıimdiligi kórsetkishter júıesiniń kómegimen ólshenedi: eńbek ónimdiligimen, qor qaıtarymdylyǵymen, ózindik qunymen, rentabeldilik, aýyl sharýashylyq ónimderiniń shyǵymdylyǵymen jáne t.b.

Ósimdik sharýashylyǵy salasynyń tıimdiligin sıpattaý úshin jalpy ónim jáne taza tabys, jer kólemi, eńbek shyǵyndary, negizgi jáne arnaıy kapıtaly tolyǵymen kiredi. Tabysy bar kásiporyn rentabeldi bolyp sanalady. Neǵurlym tabys kólemi kóp bolsa, soǵurlym ónim kólemi artady. Rentabeldilik – ekonomıkanyń mańyzdy kategorıasy. Ol kásiporynnyń tabystylyǵy men tıimdiligin kórsetedi. Tabystylyq  degenimiz -  tabystan ketken shyǵyndy azaıtý.

Rentabeldik  -  aýyl sharýashylyq óndirisiniń tıimdiligin qorytyndylaýshy kórsetkishi. Ol kásiporynnyń paıdaly, tabysty jaǵyn kórsetetin ekonomıkalyq ketogorıa. Rentabeldiliktiń ósýine yqpal etýshi faktorlar - satylǵan ónimniń assortımenti, onyń kólemi men qurylymy, baǵasy men ózindik quny. Ózin-ózi aqtaýdy qamtamasyz etý úshin sharýashylyqtyń rentabeldiligi 20-50%  bolýy kerek.

Ekonomıkalyq tıimdilikti anyqtaý úshin óndiris úrdisine áser etýshi túrli faktorlardy anyqtaý kerek. Ekonomıkalyq tıimdilikti baǵalaǵanda nátıjege áser etýshi faktorlardy esepteımiz. Aýyl sharýashylyǵy óndirisiniń tıimdiligine eginniń durys pisýi, mal sharýashylyǵyndaǵy ónimdilik jáne t.b. Sonymen qatar, eńbek shyǵyndaryn esepke alamyz.

Óndiris kóleminiń artýy, sapasynyń ósýi, shyǵyndardyń az bolýy kólik sharýashylyǵynyń damýyna, óndiristiń tıimdiliginiń artýyna yqpal etedi. Aýyl sharýashylyǵy óndirisiniń ekonomıkalyq tıimdiligin arttyrýda ónimniń ótkizý arnalarynyń da mańyzy zor. Ol arqyly halyqtyń qajettilikterin qanaǵattandyrady, tabystyń ósýine ákeledi. Tıimdiliktiń basty máselesi - naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda taýar óndirýshilerdiń múddesi úshin tutyný qunyn óndirý kezinde resýrstardy meılinshe únemdeý. Osy jaǵdaıda kásipkerlik qyzmet óziniń táýekeldiligine múliktik jaýapkershiligi sheginde uıymdastyrýshylyq, quqyqtyq- normatıvti aktilermen anyqtalyp, óndiris tabystylyǵynyń esebinde júrgiziledi.

Jumys kúshine joǵary yqpal tólengen jaǵdaıda óndiris úderisin tehnıkalyq jaraqtandyrý sharýashylyqty ońtaıly júrgizýge yntalandyryp, tómen bolǵan jaǵdaıda óndiris úderisiniń eńbek syıymdylyǵyn ýaqytsha toqtatyp qoıýǵa yqpal etetindikten, óndiristik resýrstar baǵasy taýar óndirýshilerdi arzan resýrstardy óndiristik úderiske keńinen qoldanýǵa, al qymbat resýrstardy únemdeýge ıtermeleıdi. Bul jaǵdaıda taýardyń baǵasy qoǵamda  óndiristik resýrstardy bólýge qalaı áser etkenin eske alady. Iaǵnı, baǵanyń qalyptasýynyń naryqtyq tetigi keleshekte óndiris tıimdiligin arttyrýdyń negizi bolyp tabylmaq.

Agroónerkásip kesheniniń tıimdiligin anyqtaý úshin onyń maqsatyn qoǵamnyń materıaldyq jaǵdaıynyń ońtaılanýynyń jáne áleýmettik faktorlardy qamtamasyz etýdi eskerý kerek. Naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda aýylsharýashylyǵy óndirisiniń ekonomıkalyq tıimdiliginiń máseleleri - bul eń qajetti aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshilerdiń máselesi. Bul oraıda óndiristiń ekonomıkalyq tıimdiligin arttyrý máselesin naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda mańyzdy áleýmettik-ekonomıkalyq faktorlardy eskermeı, qarastyrý múmkin emes. Buǵan óndiris quraldaryna menshik túrleriniń ózgerýi de jatady.

Qazirgi kezde ekonomıkalyq qatynastar men óndiris jaǵdaıynyń ózgerýine baılanysty naryqtyq qatynastarǵa kóshý kezindegi aýyl sharýashylyǵy óndirisiniń ekonomıkalyq tıimdiligin anyqtaý qajetti deńgeıde dep aıta almaımyz. Bul jaǵdaı eń aldymen baǵalaýdyń teorıalyq jáne ádistemelik aspektilerin naqtylaýdy qajet etedi.

Respýblıkamyzdyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq  jaǵdaılary men reformanyń iske asýyn baǵalaı kele, bylaı degen:  «...júrgizilip otyrǵan saıasat pen memlekettiń naryqtyq ekonomıkaǵa kóshý tájirıbesindegi naqtyly qyzmetti tıimdiliginiń tómen bolýy obektıvti túrdegi kedergi faktorlardan basqa keıbir jaǵdaılarda oılanbaı qabyldanǵan sharalar men sheshimderdiń áser etýinen, tehnıkalyq qatelerden bolady». Sondyqtan aýyl sharýashylyǵyndaǵy ekonomıkalyq ahýaldy jan-jaqty qoldaý qajet. Qazir reformalaý úderisindegi aýyl sharýashylyǵy jaǵdaıy mándi deńgeıde ózgeredi.

                                                                                    

Ádebıetter:

1.  N.Ia.Kovalenko, «Ekonomıka selskogo hozáıstva», Kýrs leksıı, Moskva 1998g.
2.  A. Muqashev «Aýyl sharýashylyǵy óndirisiniń ekonomıkalyq tıimdiligin arttyrýdyń ilimdik negizderi», 2000 j. №5.
3.  A.Seıdahmetov «Agrobıznestiń ekonomıkalyq negizderi», Almaty, «Ekonomıka» 2001 j. 89-97 bet.

Shymkent agrarlyq koleji
E9-161 tobynyń stýdenti
Sátturǵan Ramazan
Jetekshi: Ýteshova G.M.

---