InfoHub Logo

Belgili ǵalym 1928 jyldyń 1 tamyzynda Soltústik Qazaqstan oblysy, Shal aqyn aýdany, Aqsý aýylynda dúnıege kelgen. «Ozernyı» keńsharynda bastaýysh synyptaryn támamdap, keıin Petropavlovsk qalasyndaǵy №45 temir jol mektep-ınternatynda jeti jyldyq bilim alady. Osy aralyqta ata-anasy, eki birdeı aǵasynan aıyrylyp, inisi ekeýi qalǵan bolatyn.

1947 jyly Petropavl maldárigerlik tehnıkýmym támamdap, Ombydaǵy S.M. Kırov atyndaǵy aýylsharýashylyǵy ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. Oqýdy aıaqtaǵannan keıin QazaqKSR ǴA aspırantýrasyna jiberiledi.

Qazıs Táshenulynyń qyzmet joly 1952 jyly QazaqKSR ǴA Eksperımentaldy bıologıa ınstıtýtynda kishi ǵylymı qyzmetker mindetinen bastaldy. Budan keıingi qyzmeti Fızıologıa ınstıtýtymen baılanysty boldy. 

Ǵalym «Kúıis qaıyratyn maldyń asqorytý fızıologıasy» atty dısertasıalyq zertteý jumysynda alǵash ret kúıis qaıyratyn tórt túliktiń taz qarynynda mıkrobıologıalyq aqýyzdardyń jınaqtalý úrdisi azyq rasıony men as qorytý jolyna túsetin silekeı mólsherine baılanysty ekenin anyqtady.

1961 jyldan bastap Q. Táshenov QazaqKSR ǴA Fızıologıa ınstıtýtynyń asqorytý fızıologıasy zerthanasynda meńgerýshi qyzmetin atqaryp, aýyl sharýashylyǵyndaǵy tórt túlikterdiń asqorytý júıesin zertteýmen aınalysty. Sonymen qatar, uıqy bezi men ót joldaryn bólýdiń hırýrgıalyq operasıa arqyly júzege asyrýdy oılap tapty. Qazıs Táshenuly oılap tapqan tútiktik ádistiń jańa nusqasynyń biri – ınnervasıa men qan tamyrlaryn saqtaı otyryp, ultabardan kishi asqazandy bólip alý. Ǵalymnyń budan keıingi zertteýleriniń nátıjesi 1967 jylǵy «Saýyn malynyń asqorytý bezderiniń qyzmeti» atty doktorlyq dısertasıasynda kórinis tapty.

Qazıs Táshenuly tórt túlik maldyń asqorytý músheleri men sút bezderiniń qyzmetin retteýde búırek, qalqansha jáne jynys bezderiniń mańyzyn anyqtady. Ǵalym qozy men qoıdyń zat almasý úrdisindegi baýyrdyń rólin anyqtaý úshin qaqpa men baýyr tamyrlarynyń angıostamıa ádisin  oılap tapty. Bul ádis tereńirek ornalasqan qan tamyrlarynan qan alýǵa múmkindik berdi.

1975 jyly Q.T.Táshenov QazaqKSR Ǵylym akademıasynyń korespondent-múshesi bolyp saılandy. Osydan bastap ǵalym Chehoslovakıa, Polsha, Slovakıa elderiniń birqatar ınstıtýttarymen birlesip, kúıis qaıyratyn maldardyń as qorytý júıesindegi azotty almasý jáne neırogýmoraldy retteýdi anyqtaý maqsatynda zertteý júrgizedi.

1980 jyldan bastap Qazıs Táshenuly QazaqKSR ǴA Fızıologıa ınstıtýtynda qyzmet etti. Aldymen, dırektordyń ǵylym jónindegi orynbasary, keıinirek ınstıtýt dırektory bolyp taǵaıyndaldy. Osy aralyqta ǵalymnyń bastamasymen «Lımfa túzilý fızıologıasy» jáne «Ónimdi janýarlar fızıologıasy» boıynsha Búkilodaqtyq baǵdarlamasy ázirlendi. Sondaı-aq, tamyr qan aınalymy men lımfa aınalymynyń fızıologıasy boıynsha Búkilodaqtyq sıpozıým, I.P.Pavlov atyndaǵy Búkilodaqtyq fızıologıa qoǵamynyń Hİİİ sıezi, Qazaqstan fızıologıa qoǵamynyń V sıezi ótkizildi.

Táýelsizdik jyldary ǵalym bıologıa ǵylymyn damytýdyń basty baǵyttarynyń konsepsıasyn daıyndaýǵa qatysyp, 1994 jyly QR Ulttyq Ǵylym akademıasynyń akademıgi bolyp saılandy.

Qazıs Táshenuly bilikti kadrlardy daıarlaýǵa erekshe mán bergen edi. Ol kisiniń bastamasymen 25-ke jýyq ǵylym kandıdattary men doktorlary daıyndaldy. Jalpy ǵylymı zertteýleriniń nátıjesinde 250-deı ǵylymı eńbek, onyń ishinde 4 monografıa jarıalandy. Avtordyń 20 shaqty eńbegi aǵylshyn, nemis, cheh tilderine aýdaryldy. Ǵalymnyń ónertabystary úshin alǵan avtorlyq kýálikteri, oqýlyqtary da bar. Sonymen qatar, tórt túlik maldyń as qorytý múshesiniń qyzmeti jáne ony retteý mehanızmimen baılanysty hırýrgıalyq operasıanyń 20 tásilin oılap tapty.

Otandyq ǵylym salasyn damytýǵa aıtarlyqtaı úles qosqan Qazıs Tashenuly 2015 jyly sáýir aıynda 87 jasyna qaraǵan shaǵynda ómirden ótti. Degenmen, ǵalymnyń artynan óshpes murasy saqtalyp qaldy. Búginde Qazaqstan ǵylymynyń tarıhy mýzeıiniń qorynda ǵalymnyń «Zakonomernostı vsasyvatelnoı deıatelnostı jelýdochno-kıshechnogo trakta», «Regıonarnaıa mıkrogemodınamıka ı lımfoobrazovanıe», «Deıatelnostpıshevarıtelnyh jelez ý laktırýıýshıh jıvotnyh», «Mıkroelementy v deıatelnostı pıshevarıtelnyh jelez», «Hırýrgıcheskıe metody ıssledovanıa fızıologıı pıshevarıtelnoı sıstemy ı mehanızmy ee regýlásıı» syndy eńbekteri, fotosýretteri, marapat kýálikteri, alǵys hattarynyń, qujattary men avtorlyq patentteriniń kóshkirmesi saqtaýly tur.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Kazıs Tashenovıch Tashenov. Materıaly k bıobıblıografıı ýchenyh Kazahstana. Gl.red. N.A. Aıthojına. – Almaty: Arys, 2004. – 107 s.

Smagýlova Janar, Qazaqstan ǵylymynyń tarıhy mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri

---