InfoHub Logo

Japanda jalǵyz aǵash egiledi...

Áýlıe aǵash tús kórdi. Qalyń ormannyń ishinde, jasyl dúnıeniń tórinde eken. Tańda shyqqan Kúndi japyraǵy jelbireı ıilip, kókjıekten kóterip alypty... Qus bitken altyn shýaqqa shomylyp, altyn qanattary jaltyldap, án salady. Kúnge madaq. Kókjasyl tirshilikke madaq... Ushar basynda eki altyn kókek juptasyp, bir yrǵaqpen lebiz qosady. Ekeýiniń úni aınalaǵa gúl bolyp tamady. Kókjıekke deıin qulpyrǵan gúl... Qyzyl, jasyl, kógildir... tamshylar, tamshylar... Jelbir japyraq jamylǵan alyp butaqtary aspandy qaýsyrardaı aýmaqtana jaıylyp, kólemdene kóterilip, boıyn kókke usyna teńselgen Áýlıe aǵash jelmen tolqyndap, qoıý sybdyrlap, osy qyzyqqa qanar emes, bul sýretke toıar emes... Bul sýret, osy qyzyq, sirá, myń jylǵa sozylǵan... Álde qas-qaǵymǵa... Sol kezde kenet kún kúrkirep, aspan qaq aıyrylyp tústi. Jańa ǵana túsinde kórgen Kúni bar túneginen, altyn elesti salqyn sabatynan adasyp, tozaqtyń otyndaı qaryǵan ańyzaq aptapta oıandy. Japyraq joq. Qyzyq joq... Qus ta kelmeıdi. Qýraǵan butaqtarynan árádikte úgilip, shirip túsip jatqan, qaısybiri baılanǵan tusynda kúl tústene bozaryp, ońyp, túıinine ilinip, úlbirep áreń turǵan shúberekter salbyraıdy. Myń jyl ótti, álde qas-qaǵym — naızaǵaı túsip, ózegin órt alǵaly, aqtyq baılanbaǵan. Japyraq ornyna, kúıgen qańqasynan qý butaqtyń kúldiregen qabyǵy men samal jel sál qozǵasa, elbirep, irip túserdeı kónergen shyt-shúberek saýsyldaı tógilip, Áýlıe aǵashtyń tozǵan tuqyl, suryqsyz dińi dýananyń qyryq órim shapanyndaı jalbyraıdy. Aýlaǵyraqta, erteden beri osy mańnan ketpeı, jalǵyz kókek ushyp júr. Uıa salmaıtyn kókek... Beıbaq ne dep suńqyldaıdy? Serigin izdeı me? Jalǵyzdyǵyn shaǵa ma? Kimge?

Áýlıe aǵash biledi... tamyrdyń esinde: kókek-dos edi. Jel, jańbyr-dos edi. Kókek-dos jel-dosqa aıtqan shyǵar, jel — túnergen túıdek bultty shaqyryp, nóser jańbyrdy aıdaı jetken bolar-áıteýir, neshe kúngi áýe aınalyp, jerge túsken aptap pen ańyzaqtyń sońy alasapyran, astań-kesteńge aınalǵan. Qorǵasyn sur, qara túnek túspen kezek aýnaǵan álemtapyraq aspanda túıdektele jóńkigen zilmaýyr bulttardy alapat daýyl birese jumarlaı toǵystyryp, birese kóshken seńdeı kúńirente sógip, jalbyrata jyrtyp, soıqan salǵan... Myń márte kórgen quqaıy- Áýlıe aǵashqa qyzyq edi. Dińi solqyldaǵan jas, kókórim kezinde japyraǵyn úzip áketerdeı sýyryp soqqan borannyń yńǵaıymen tolaıym maıysyp, synyp keterdeı ıilip, basymen jer sabalaǵan talaı... Keıin dińi tolyq, ózegi berik alypqa aınalǵanda, aýyr syqyrlap, baısal yrǵalyp qoıyp, buıra basynyń uıpa-tuıpasyn shyǵara julmalaǵan qandaı jeldiń de aptyǵyn basyp, túk bolmaǵandaı, japyraǵy beıbit jamyrap, shyǵaryp salar-dy. Myń jyl... álde qas- qaǵym — solaı turyp, óziniń túbi bir keler Naı­zaǵaıyn kútken... Qazir muny tátti tús, altyn elesinen oıatqan — sol, bir kelgen taǵdyrdyń, endi sát saıyn jadynan oralyp shyqpaıtyn surapyl jańǵyryǵy edi. Bul qýrap, semgen saıyn, kútirlep aspan qulaǵandaı sumdyq jańǵyryq úgilgen ózegin keýlep, kernep barady.

Áýlıe aǵash... Tamyry — topyraqpen, ja­pyraǵy — nurmen, jelmen, jańbyrmen, quspen syrlas edi bir kezde. Tórt jaǵynda tórt túp bozqaraǵan kógeretin. Kóktemde taram-taram som butaqtary búrshik atyp, býsanǵan záýlim daraq aspan — jer — shyńyraý túnekti bir ózi tutastyryp, ómir nárin súzgen kıeli Álemdik aǵashtyń kemel beınesindeı tolyqsyr edi. Qudirettiń uryǵy uly joldan jyraq, elsiz sardalanyń tósinde bolar-bolmas kóterilgen jazyqsha dóńes ústine túsipti... Qashan edi — Áýlıe aǵashtyń esinde joq. Sirá, myń jyl buryn... Túbinde — jyltyraǵan tuma. Jylap aqqan soraby surǵylt jerdiń betinde jińishke jasyl tap bolyp sozylyp, alystap baryp, sonaý bir kóz ushyndaǵy oıpańda kólkigen sazǵa baryp sińedi. Qalyń quraq ósken oımaqtaı ǵana oıpań osy qyrat ústindegi jalpaq jon, surǵylt jazyqtan qaraǵanda, kózge dóp-dóńgelek jasyl mórdeı basylar-dy. Jazyq dóńes ústindegi shalqar saıaly, shadyman sybdyrly, teńselgen buıra tolqyndy Áýlıe aǵash kók kúmbezdi ózi kóterip turǵandaı eńseli edi...

Osylaı turyp, ol óziniń Naızaǵaıyn kútti... Myń jyl boıy, álde qas-qaǵym ýaqyt pa... — qol sozymda bal-buldaǵan ystyq saǵymdy qy­zyq­tady. Sonaý... — Jerdiń shegine deıin tol­qyn­daǵan mol saǵym, móldir telegeı kókjıekke shymyr-shymyr bılegen maıda ırekter syzady. Kókjıek — aǵady... Áýlıe aǵashqa — qyzyq. Jan­dy-jansyzdy aqylynan adastyrar ańyljy­ǵan aptap, siltideı tynyp, jelsiz, lepsiz talmaýsyrata býǵan turǵan tynjyq qapyryqta tirshiliktiń jalǵyz tynysy — surǵylt óńdi ıen dúz, meńireý japanda japyraq jaıǵan bir ýys kókbuıra tolqyn — ózim dep oılaıdy. Kóleńkesinde búlk-búlk qaınaǵan tumanyń sýy sarqylǵan emes. Ja­pyraǵynyń arasynan kún syǵalaı almas tutasqan jasyl jelek, buıra tolqynnyń kó­leńkesi de sańylaýsyz qoıý, samaldy, saıaly. Lúp etken jelemik aldymen Áýlıe aǵashty tabady... Butaǵyna qus uıa salady. Tóńireginde jylan me­kendeıdi. Butaqqa oratylyp, basyn qaqshıtyp, uıany baǵady. Aǵashtyń óz qyzyǵy ózinde: ja­pyraǵy sybdyrlaıdy, butaqtary terbeledi. Jamanshylyq ne, jaqsylyq ne — Áýlıe aǵash bilmeıdi. Quspen de syrlas, jylanmen de syılas. Tabıǵattyń danalyǵy, jaratylystyń sabyry... Jylan qustyń balapanyn ańdıdy. Jylannyń kózin dáýit shuqıdy... Aǵashqa — qyzyq. Aǵash — qusqa da pana, jylanǵa da — óz úıi. Qansha balapan jem boldy, qansha jylan opat boldy — esebi joq. Ketken qus qaıta keledi, dińin qytyqtap, jylan da oralady. Osylaı myń jyl ótken... álde — qas-qaǵym... Naızaǵaı kelgenshe...

Men bilem, Áýlıe aǵash, sen kók kúmbezdi óziń kóterip turǵanda, qulazyǵan sary dalanyń áldebir qıyrynan kózi shalyp qalǵan kezdeısoq jolaýshy ǵana emes, alys-jaqyn tóńirektegi elden de arnaıy kelip, aqtyq baılap, táý etip ketetinder kóp bolýshy edi. Tóbeńnen jaı túsip, dińińdi kúıik shalyp, japyraǵyń qýraǵaly, keýip-qatqan butaǵyńa ara-tura shyt baılap, duǵa qylyp turatyn bir-aq adam qalǵan... Osydan kóp zaman buryn, áýe aınalyp, jerge túsken dál osyndaı bir kúni, omyraýy esikteı bop, shıyrshyq ata býsanǵan kerqulasynan súıretile túsip, túbińde tunǵan tumadan saý qolynyń shyntaǵyna tirene, jantaıyp jatyp, sý ishken, qan men terge malshynǵan aq jeıdesin jyrtyp, oq tıip, talqan bolǵan oń qolynyń jarasyn tańyp, butaǵyńa aq­tyq shalǵan — sol edi... Sosyn kezdiginiń ushy­men shuqylap, bir ýys topyraqty jan qal­tasyna saldy. Shúberekke túıip jatar murshasy joq-tyn... Attarynyń tuıaǵynan seldir shań shubaq­talyp, sonaý kógergen oıpańnyń arǵy shetine endi ilikken qýǵynshylardyń qarasyn sholyp, entigip, sál turdy da, jaraly qolyn erge artyp, tizgin ustaǵan sol qolymen at jalynan ýystaı tartyp, aıaǵyn úzeńgige saldy. Kúnqaǵarlarynyń mańdaıynda qyzyl juldyzy bar, bir jaq ıyq­tarynan asynǵan myltyqtarynyń ushy shoshańdap, dúmi sandaryn sabalap, erinderi kezergen, azyp-tozǵan bes-alty qýǵynshy seniń kóleńkeńe irkes-tirkes jetip, qara ter bop, qan-sorpasy shyǵa súmetilgen attarynan sekire-sekire túsip, japyrlap, tumaǵa bas qoıǵanda, báıgeniń aldyn bermegen súlik qulasymen jalǵyz qashqyn sardalanyń saǵymyn shaıqap aǵyp, birte-birte kóz ushynda buldyraǵan tıtteı noqatqa aınalǵan. Qýǵynshylar esin jıyp, dúrbi salǵanda, alysta shańytqan bozǵyl munarǵa sińip, joǵalyp bara jatty. Bozǵyl munardyń ar jaǵy — shekara, jat eldiń ıeligi edi. Qashqynǵa óz elinde pana joq edi...

Áýlıe aǵashqa aýlaǵyraqtan kóz salǵanda, ar jaǵyndaǵy kókjıek, kók kúmbezdiń shegi, shymyldyq bop tartylǵandaı, qosa kórinis berer-di. Sondaǵy onyń sáýleti jasylbuıra tolqyndarmen kógildir jibekke basqan sýretteı edi. Boıaýy shymqaı, óńi aıqyn, tamyljyǵan tunyq keńistikte ıa bar, ıa joq tylsym elesteı eliktiretin. Endigi usqyny — tozǵan kenepke bormen syzǵan sulbadaı boldy. Qazirgi qalpy — ózimen birge qýrap, ońyp, tozyp bara jatqan ómirsiz sup-sur, bozamyq dúnıeni tárk etip, «Endi janymdy qınamaı, tez alshy!» degen zar tilek, minájatpen kókke baǵyp jalbarynǵan arsa-arsa qańqa, shalajansar árýaq sıaqty edi. Bir jaq qaptalyn tolaıymen kúıik shalǵan alyp dińi men arbıǵan butaqtarynyń shımaı-shatpaq, túsiniksiz tańbadaı myna aıanyshty beınesi — tabıǵat-taǵdyrdyń qas-qaǵymdyq yzaly, shabytty túısigi bir-aq sátte, otty qylqalamnyń jalǵyz siltesimen jaratqan aıran-asyr, qıalı kompozısıadaı kórindi maǵan. Qaısybir túnderde Áýlıe aǵashtyń arbaq-sarbaq qý qańqasy betine shym-shytyryq qara syzyq bolyp basylǵan qyzyl Aı ırek-ırek shytynap turdy...

Arada kóp jyldar ótkende, Áýlıe aǵash, japyraǵyń jaıqalyp, jelegiń tógilgen saıaly, samaldy, baqytty kúnderińniń birinde, oramyna áldeneshe adamnyń qulashy jetpes qojyr-qojyr dińińdi qusha, betin basyp, saqalynan aqqan taram-taram kóz jasy omyraýyn boıap, jalǵyz shal turdy. Baıaǵy, túbińdegi tumańnan sý iship, bir ýys topyraq alǵan, asyǵys jarasyn tańyp, saǵan aqyrǵy ret aqtyq baılap, qıyr asyp ketken meniń taǵdyry shyrǵalań ákem edi ol... Týǵan jerge oralǵanda, aldymen seni izdep keldi... Birge týǵan baýyr-týystan tuttaı ja­ryqtyq, seni qara tutyp, aldymen saǵan kelip kóristi... Sen tanydyń ba, tanymadyń ba — oǵan báribir bolatyn. Sen ol úshin, bir kezdegi, týǵan jerden buıyrǵan aqyrǵy bir jutym sý, jany qysylyp kelgende, tynys shaqyrǵan japyraq-jelekti, sybdyrly-kóleńkeli sońǵy saıa, tumar ǵyp túıip áketken bir ýys topyraq ediń... Ta­myryńdy naızaǵaı qoparyp, tánińdi dert alǵan, aqyryndap sónip, birte-birte semgen keıingi uza-a-aq, azapty tórt-bes jylda qashan attan túsip, aıaqtan qalǵansha, demil-demil saǵan kelip, saıasynan sán ketken seldir kóleńkeńde oıǵa batyp, kóp otyratyn. Ózegin dert keýlegen kári aǵashtaı, kúnderdiń kúni, ol da opyrylyp túsip, qamshynyń sabyndaı opasyz pánıden betin burdy... Kóz jumarynda óz qolymen amanattap tapsyrǵan bir japyraq shyt oramaldy alyp, saǵan endi men kelip turmyn. Ǵazız arýaqtyń eń sońǵy amanaty. Saǵan baılanar aqyrǵy aqtyq...

Men senimen qoshtasqaly keldim, Áýlıe aǵash...

* * *

... Kókjıektiń syzyǵy búlkildep, shymyrlaı qaınaǵan saǵym qaıta kóterildi. Saǵym — móldir ot, tússiz jalyn bop shalqıdy. Aqjemdenip, tozyp ketken kún eskirgen bozmunar aspanda tapjylmaı sarǵaıyp, kúıip barady... Balaǵynan kári jylan órlep keledi eken. Baıaǵy jumsaq túrpideı maıda qytyqtaǵan jybyr-jybyr aıaqtaryn qýraǵan dińi seze almady. Ireleńdeı jyljyp, joǵary qaraı sýsyp aqqan kánigi jylan, asyqpaı órlep, tómengi jýan butaqqa ilindi. Ústine shyǵyp, kúnshýaqqa qyzdyrynyp, uzy­nynan sozyla túsip, jatty. Sur jylan qý butaqpen butaq bolyp tutasyp, bileýlene dóńestenedi... Jelemik turdy. Biraq elgezek jeldiń lebizine qýanar jaıdary japyraq joq. Birtindep qataıǵan jel qýraǵan dińge, arsa-arsa butaqtarǵa soǵylyp, yzyńdap, bir qulazyǵan kúı sozady. Jalǵyzdyqtyń kúıi... Aýlaqta suń­qyldaǵan kókektiń de syry — sol... Áýlıe aǵash qalǵyp-múlgigen myna óń men tústeı buldyr kúnderge, shyjǵyrǵan aptapty, qýrap-semgen azaly, bar men joqtyń arasyndaǵy jantásilim azapty tirshiligine qaıtyp oralǵysy kelmeıdi. Máńgi uıqy, tátti tynymǵa birjola shomyp, nári sýalyp, ózegi kepken óli tamyrlarynyń emis-emis túısiginde qalǵan qara orman, jasyl jánnattyń tórinde oıansam deıdi... Tamyr — eń sońǵy túbirtek-tuqyly qalǵansha, ózin umyt­paıdy. Eshteńeni umytpas qara Jerdiń toń bop qatqan jadynan jibip, kóktegen uryq, eń aqyrǵy úzigi shirip bitkenshe, jalǵasyn sezip jatady... Ia bar, ıa joq, saǵym beıneli aldamshy ǵaıypta uzaq ilinip turǵan ǵumyr jibi birjola úzilerde, boz­qaraǵan arasynan qyltıǵan jalǵyz túp jańa óskindi tamyryn jasyn qyrqyp sýaltqan Áýlıe aǵash sol sóner-sónbes bulyńǵyrda sátke ǵana oıanyp-óshken aqyrǵy túısigimen ańǵaryp úlgerdi dep oılaımyn...

Endi oıanbaıtyn sońǵy uıqysynyń talmaýsyrata tartqan tátti túneginde umytylyp bara jatyp, Áýlıe aǵash tús kórdi. Tarbıa jaıylǵan qý súıek saýsaqtardaı kókke jalbaryna umsynǵan shımaı-shytyr, suryqsyz butaqtarynyń basyna kókek uıa salypty... Jalǵyz kókek...

---