InfoHub Logo

Men eskishe jyl basy dep esepteletin "Naýryz kúni" kıiz úıde týyppyn. Qazaq dalasynyń eń sýyq jaǵyn jaılaıtyn bizdiń elderdiń birsypyrasy HH-ǵasyrdyń bas kezinde de qys aılaryn kıiz úıde ótkizedi eken.

Ol kúni jer de silkinbegen, kún túgil aı da tutylmaǵan, este qalarlyq boran da bolmaǵan, eń aıaǵy qalja súıegine ıtter de talasa almaǵan. Mensiz de úbirli-shúbirli bir qara úıde taǵy bir bala týa salǵan da, basqa balalarynyń atyna uıqastyra at berilgen.

Árıne, ol kúnnen meniń esimde qalǵan eshnárse joq. Bolysym kim, patsham kim, paıǵambarym kim, tabym kim, onda meniń jumysym bolmaýy kerek. Keıin ondaıdy unatpasa da ol kezde tistegen men shaqqanǵa da enjar bolǵan sıaqtymyn: jylaýyq bolmappyn.

— Qaısar bolýshy eń, jylamaıtyn ediń, — dep, sheshem osy kúnge deıin ár kezde aıtyp otyrady.

Tegi, ol kezde bizdiń aýyldarǵa kóp oqıǵalar soqpaı óte bergen sıaqtanady. "Asaý toı, tentek jıyn", qyzyl jon qyrǵyn, batyrlyq, erlik jaılaryn shaldar ǵana ertegi retinde aıtyp otyrýshy edi. Aptalap, aılap kóshetin kezder de atam zamanǵyǵa aınalǵan. Qaq qasymyzda, tórt- aq shaqyrym jerde, Torsan aýyly bar. Onyń eki balasy bolys, bir balasy tóre; bezektegen qos qońyraý ol aýylǵa kúnde bir soqpaı ótpeıdi. Ol qońyraýlar osy eldiń tynyshtyǵy úshin, qýanyshy úshin shyldyramaıtynyn qaı aýyl bolsa da bilip otyrady.

— Taǵy da qandaı alym-salyq keler eken? — desip, kúńkildesip te qoıady. Biraq, baı aýylyn aınala qorshaǵan kedeı aýyldar ár kezde syrtta, ár kezde qaǵys: zaman olarǵa salmaǵyn salady da áńgimesine aralastyrmaıdy.

— Apyraı, osy jylda alatyn alym-salyq qaıda kete beredi eken? Bizdiń bir aýylnaı eldiń bir jylǵy tóleıtin alym-salyǵy bir úıdi on jyl asyrýǵa jetpeı me? Patsha degenniń óńeshi keń bola beredi eken-aý — deıdi, Raqmet degen momyn adam.

— Páli! Alym-salyq tóleıtin seniń bir aýylnaıyń ǵana ma eken, myń-myń aýylnaı, myń-myń bolys bar emes pe! — deıdi, onyń inisi Qojaq.

— Myń-myń aýylnaı joq shyǵar... Ol tym kóp qoı. Sonsha jurttan jylda alym-salyq alyp otyrsa, qansha patsha bolǵanymen jarylyp óler! — deıdi úı kúshikteý, on somnan arǵy esepti bile bermeıtin Dosan degen adam.

— Jarylyp óler? Ákeńniń ákesinen beri tólep kele jatqanda balańnyń balasyna deıin tóleısiń. Patsha sonda da jarylyp ólmeıdi! — deıdi Qojaq. Ol Qorǵan qalasynda júkshi bolyp ketken adam. Elge anda-sanda ǵana bir soǵady. Sondyqtan onyń sózi nanymdy sıaqtanady.

Osy sıaqty tereń tamyry bar sózder áldenege baılanysty qozǵalyp ketedi de aıaqtalmaı úziledi. Taǵy bir rette qaıta jańǵyryǵady. Biraq, munyń tamyrly sóz ekenine kópshilik mán bere almaıdy. Úlken áńgimeler bul mańaıda emes, bolys-bı mańaıynda dep oılaıdy. Oǵan bul mańaı qatynasa da almaıdy.

Ásirese, "úlken" áńgimelerden — "tórt úı túrikpen" atalatyn — bizdiń aýyl syrt otyrady. Sondyqtan, meniń balalyq shaǵymda este qalarlyq bir oqıǵa bolmaǵan sıaqty. Bul ne degen jadaý ómir dep muńaıǵan da eshkim oıymda joq. Bolmaǵan bolý kerek.

Sondaı bolymsyz ómirden meniń esimde qalǵandary da bolymsyz. Ákemizdiń sharý asy taıǵa artqan qorjyndaı bultyldap kedeı men ortashaǵa kezek aýysýdan kóz ashqan emes. Anda-sanda ortashaǵa jaqyndap shyrt túkire bastaǵanda ákemiz op-ońaı kedeı bolyp qalýshy edi. Baı bolýdy qansha unatqanymen, ol bir ishinde ketken armany bolý kerek. Ár qysta bir tosyp alatyn jut pen ár jylda egizdeı beretin alym-salyqtar keıde tuqyrtyp ketse, keıde birjola turalatyp ketýshi edi.

Tórtte shyǵarmyn deımin, Hamıt, Sábıt deıtin eki aǵam men úsheýmizdi, musylmandyq belgisin salý úshin, "súndetke" otyrǵyzatyn bolypty... Bastyra kıgen bórkimen, bórkine tústes býyryl saqalynan bet-aýzynyń pernesi aıqyn ańdalmaıtyn táıpik bir molda qylt-jylt etkizip, bákisin qaırap otyr. Ótken túni osy bákisimen bastyń qulaǵyn kesip otyrǵan. Anda-sanda bákisin tóbeden sorǵalaǵan tamshyǵa tosyp alady. Qaıraqtyń tatyn tamshy jýyp jibergende báki bizge qaraı sýmańdap-súıreńdep, jutynyp qoıatyn sıaqtanady. Áke-sheshelerimiz ár balasynyń jaqsy minezderin kótere madaqtap, joq minezderdi de taýyp maqtap, "súndetke" beıimdep keledi. Bir-bir "súndet atymyz" bolady eken, "súndet toıy" bolǵanda sol súndet atymyzǵa minip shyǵady ekemiz, endigi jyly oqý oqıdy ekemiz, aqyldy bolady ekemiz... Kıiz úıdiń bir qabyrǵasyna kórpe tóselip, jastyqtar tastalyp jatyr. Tuǵjyń molda namazǵa da otyrdy.

Ázirlik aıaqtalyp bolǵansha úsh bala kóz quıryǵymen uǵynysyp, syrtqa shyǵyp kettik. Aýyl aǵash arasynda bolatyn, tez júgirip, aýyldan uzańqyrap aldyq. Úıimizde jalǵyz kári býryl at bolatyn. Úsheýmizdiń oıymyzǵa da sol janýar túsipti: "súndet" arqyly bir-bir at alamyz da, at jetpegenimiz "súndetten" aman qalatyn sıaqtandyq: biraq, munyń biri de bolmaı shyqty.

Estıarymyz Hamıt inilerinen góri tereńirek bir syrdy ustap qalǵan eken:

Súndettelmegen balaǵa qatyn da ápermeıdi! — dedi.

Bizdiń: — ápermese, ápermesin! Qatyn ne kerek? Oınap júre beremiz — degenimizge taǵy da birtalaı salmaqty toıtarys berip, aǵalyǵyn istep sabarman minez kórsete bastady. Sábıt ekeýmiz berispeýge bet alyp, aǵash arasyna zyta jónelgeli turǵanymyzda syrtymyzdan qushaqtaı alǵan baýyrmal qoldar úıge qaraı alyp ketti.

Endi mine, úsh bala qaz-qatar jatyrmyz. Endi býryl atqa ekinshi jaǵynan jabysqymyz keledi. "Súndet atyń qandaı?" dep molda surap qalǵanda — "býryl at'" desek boldy ǵoı! At seniki bolady ta...

Tór jaq shette Hamıt, ortada Sábıt, men esik jaq shettemin. Molda menen bastasa, býryl at maǵan tıetin sıaqtanady. Ortada jatqan Sábıt Hamıtqa bata almaı, menimen oryn aýystyrǵysy kelip edi, men kónbedim. Ol meni shymshyp, aıaǵymen teýip qalyp, sybyrlap boqtap ta jatyr...

Molda úlkendete bastady da:

Súndet toıyńa minip shyǵatyn "súndet atyń qandaı?" — dep, eń aldymen Hamıttan surady.

O da qaýiptenip jatyr eken "býryl at! " dep tez jaýap berdi. Teginde moldanyń ańdıtyny da balanyń kóńili alań bolatyn osy bir kez eken, Hamıt "oıbaı-aı!" dep, baqyrsh ta jiberdi: ótkir báki ashshy sezildi bilem...

Býryl atty Hamıt atap qalǵanda Sábıt kemsendep jylaı bastady. Birjola qara jaıaý qalǵandaı, egilip jylap ketti.

Kezegi kelip "súndet atyn" suraǵanda Sábıt: — "A- t – y - m joq" — dep tipti qatty óksip jiberdi: kózimen ǵana emes, búkil denesimen, janymen, tánimen jylady. Áldeqandaı aýyr qorlyq alqymyna tyǵylyp, býynyp jatqandaı seziledi. Sábıt "Atym joq" degende meniń júregimde atym joqtyq jarasy tereńdeı túskenimen, qojaǵa beretin jaýapty Sábıt taýyp bergendeı azyraq jeńilip te kettim.

Biraq, ózime kezek kelgende, edáýir toqtalyp baryp: — "meniń de atym joq" — dedim. Bezerip, qaısarlana aıttym da qasaryp qaldym.

Árkimge jaýtańdaı qarap, sheshem egilip jylap otyr. Botbaı degen jaqyn aǵamyz bar edi, ol da namystanyp jylap otyr eken:

— Nemene qaıta-qaıta aty joqtyǵyn aıtqyza berip!.. Bir-bir at berýshi me ediń? — dep moldaǵa aqyryp qaldy.

— Ózim at áperem... Jylamańdar, myna shirik ákeleriń at áperýshi me edi! — dep bizdi de ýatty. Qýanyp qaldyq... Keıin "súndet toıy" bolmaǵanyna odan da artyq qýandyq. Óıtkeni bizge eshkim at ápergen joq edi...

Áke-shesheden kúnde estıtin kóp jaqsy tilekterdiń ózgesi kelmese de "oqý oqısyńdar" degenderi eki jyldan keıin kelip edi. Jaz bir kóldiń basynda, qys aılaryn ár aǵashtyń qoınaýynda ótkizetin bes-alty aýyl "balalardyń tilin syndyrý úshin" molda jaldapty. Moldanyń jyldyq eńbegine qunajyn buzaýlaǵan bir sıyr, alty aýyldyń bitir-sadaqasy berilmekshi. "Aýzynyń salymyna qaraı", óliktiń janazasy da sonyki. Beısenbi kúni balalar moldasyna "jumalyq" berip turýǵa tıisti: eki tıynnan kem bolmasyn, bes tıynnan artyq ta bolmasyn... Úlkender keshqurym osy "jalaqyny" bólisip, qyr basynda uzaq otyrysyp qaldy.

Molda ár úıde bir jetilep oqytady. Oqýǵa bala bergen úıler kezektesip, bir jeti moldanyń tamaǵyn da kóteredi, balalar oqıtyn mektep te bolady. Bir jeti ótkennen keıin molda kelesi úıge aýysady.

Alǵash "oqýǵa" barǵan kúni arabtyń jıyrma toǵyz harpy túgel tizilgen bir japyraq qaǵazdy molda barlyq balanyń qolyna túgel ustatty. Sarǵysh murty jańa tebindep kele jatqan shaqar jas moldanyń aldynda ómirdeı kók shybyq jatyr. Shybyqtyń úsh jaǵy jylannyń quıryǵyndaı súıirlenip, balalarǵa qaraı qozǵalaqtap qoıady. Ony kórip otyrǵan balalardyń oqymaýyna da bolmaıdy, biraq, úırenýine de bolmaıdy. Qorqytý esh nárse úıretpeıdi.

Balalar tórden esikke qaraı úlkendete otyrǵyzyldy. Jıyrma shaqty balanyń eń kishisi alty jasar men edim, maǵan oryn bosaǵadan tıdi. Keı úıde qozylaqpen etektese otyramyn. Keıbir úıdiń ıti qasymda jatady.

Molda eń jasy úlken balany aldyna shaqyryp aldy da álgi aıtylǵan bir japyraq qaǵazdy tyrnaǵyn ádemilep alǵan suq saýsaǵymen nuqyp kórsetip:

— Álipbı, tı... — dedi. Sodan keıin balaǵa ózi aıtqanyn úsh ret qaıtalatyp — Bar, ornyńa bar, oqy, — dedi de kelesi balany aldyna shaqyrdy...

Osy tártippen molda oqýshy balalardyń naq jartysyn aldynan ótkizgenshe, ózgemiz "álip, bı, tı" degen úsh sózdi jattap ta aldyq. Tek bir de biriniń maǵynasyn ańdaı almaı otyrmyz. Eki jyl oqytyp, eki buzaýly sıyr alyp, on shaqty adamǵa janaza shyǵaryp, alty aýyldan eki jylǵy bitir-sadaqasyn alyp, molda eline qaıtar kezde de biz ol maǵynadan esh nárse ańǵarmap edik. Eski oqýdyń ádisi boıynsha bir haryp balanyń aldynan segiz-toǵyz túrli ózgerip ótedi. Mysaly, "a" harpyn alaıyq. Bul eń áýeli "a" emes "á", "álip" degen aty da bar, taıaq sıaqty tańbasy da bar. Aldymen bala onyń sol atyn bir jattaıdy, álip...

Kelesi joly onyń asty-ústinde núkte joqtyǵyn jattaıdy.

— Álipte joq, bı astynda bir núkte, tı ústinde eki núkte...

Biraq, bunyń qandaı dybys beretinin bala óli bilgen joq...

Úshinshi kezdeskende jańaǵy "á" qatarynan úsh dybys retinde oqytylady:

Álipsin — á, álbásin — ı, áliptúr — ó, á-ı-ó...

Osy á-ı-ó degen úsh dybysty arab harpynsha jazylatyn túrimen qazirgi jańa alfavıtqa kóshirsek bylaı tańbalanar edi: — a, aı, ao...

— Uly, óndiris, on, er degen sózder — aoǵly, aondırıs, aon, aır, — dep tańbalanar edi.

Tórtinshi oralǵanynda sol bir "álip" taǵy da úsh túrli ózgeris tabady.

— Álipki-kúsin-án, álipkı-kásin — en, álipkı-kútir — on-án-en-on...

endi bir kezde jańaǵy jumsaq álil (á) "a" bolyp ketedi. Ol qaı jerde er jetip, jýandap ketkenin balalar da ańdamaı qalady, moldanyń ózi de uǵyndyra almaıdy.

Sonymen bir haryptyń segiz-toǵyz ret ózgertilip oqytylatynyn eske alsaq, arab álippesiniń jıyrma toǵyz dybysy 232-261 haryp bolyp shyǵady. Sonsha shytyrmanǵa kirip ketken bala keıde sony jyl boıy oqyp ta hat tanymaı qala beredi. Dybys ne, haryp ne, tańba ne, ony eshbir bala aıyra almaıdy. Eń jaqsy oqıdy degen bala — jattaýǵa ǵana mashyq bolǵany. Sol mashyqtardyń biri men bolsam kerek.

Qobyzshy, dombyrashy, ánshi, júırik at — qyran qusqa qumar Botpaı degen jaqyn aǵamyz ýlap-shýlap otyrǵan balalardyń arasyna jıi kelip otyrady. Úlkenderden bireý kelgende balalar tipti ándetip ketedi (eski oqýdyń ádisinde úndemeı oqý atymen joq qoı!):

— Álipki -kúsin-án, álipki-kesin-en, álipki-kútirón-án-en, ón!

Jaryqshaqsyz jas daýystarǵa eltigendeı, Botpaı biraz múlgı tyńdap otyrady da moldaǵa narazylyq aıta bastaıdy.

— Osy seniń "álipkı-kúsin-án" degeniń nemene ózi? Osy da qudaı sózi me? — dep, qadala suraıdy. Minezi oqys, túsi sýyqtaý kisi bolýshy edi, molda da oǵan yǵysa jaýap beredi:

— Oqý ǵoı, Boteke... Ne ekenin bir allanyń ózi bilmese, biz qaıdan bileıik... — deıdi. Moldanyń kókshil kózi aırandanyp, sırek murty dirildeı bastaǵany ańdalady. Bizge ylǵı yzǵarly kóringisi keletin beıshara moldanyń yǵysar bir jany bolǵanyna biz qýanyp qalamyz.

Seniń úıreteıin degeniń "án, en, ón" bolsa, sonyń ózin ǵana úıretip qoımaımysyń, qý mundar! "Álipkı-kásin" degen ishińdi uraıynyń neme kerek? Endi bir jetiden keıin balam taǵy da osyny ottap otyratyn bolsa,oqýyńnan shyǵaryp alam! — dep, Botpaı moldaǵa urt minezder kórsetip qoıady.

Árıne, keler jetiden keıin de balalar baıaǵy mańda júredi, biraq, Bótekeń de balasyn oqýdan shyǵaryp ákete almaıdy.

Anda-sanda Botpaıdyń basqa elge uzatylǵan jalǵyz qyzy Bátıma úıine keledi. Sulý emes súıkimdi, eljiregen balajan, erke júrekti adam edi. Eski aýylda sırek kezdesetin, erekshe turatyn, ne oılaı qalǵany júzine shyǵa keletin názik sezimniń adamy edi. Sol bir jyly beıne balalyq shaqtyń umytylmas saǵynyshy sıaqty meniń oıymda áli bar, áli syny joǵalǵan joq.

Bátıma qobyz ben dombyraǵa birdeı júırik. Elge qashannan beri tanys kúıler men jupyny ǵana ánder onyń saýsaǵyna ilikkende qulpyra jónelip, jańa birdemelerdi baıymdap ketedi. Basqalar tartqanda saqaý qalatyn dombyra perneleri eń janyńa tıetin dybystar beredi. Bátımanyń daýsy da sazdy bolýshy edi. Ásirese, qalyń top qorshap alyp qystalaǵanda jarqyrap shyǵatyn qazaq qyzyn birinshi kergenim sol. Ol án salǵanda, dombyra tartqanda ákesinen basqa ánshi, kúıshilerdiń bári de quba tóbeldenip, jasyp qalatyn edi. Ákesi ǵana tasyp otyratyn.

Keshqurym aıdyn kólderdiń jaǵasynda ákesi qobyzdy alyp, qyzy dombyrany alyp qosyla tartyp ketkende ár aýyldan shubyrǵan jurt andaı bastaıdy. Ol ekeýinen basqa eshbir adam qobyz ben dombyranyń únin qosa da almaıdy.

Bátıma úıine kelgende Botpaı úıi uzaq dýmanǵa aınalady. Jaqyn elderdiń ánshi, dombyrashylary jınalyp, alystan talyqsyp-talmaýrap jetken Aqan, Birjan ánderin salady, Arqa kúılerin ákeledi. Qarańǵy elge Abaı áli estilgen joq, Qurmanǵazy kúıleri Oktábr revolúsıasyna deıin jete almaı qoıdy.

Qalaı da Botpaı aınalasy dombyra, qobyz úırenýge, jastardyń erkindik sezinýine sep boldy.

Bizdiń sol jas bala kezimizde Qazan, Tashkent, Buhar arqyly taraǵan "qıssalar" tasqyny bastaldy. Qarańǵy aýyl ishin "Sal-sal" da qıssa, "Qyz Jibek" te qıssa. Biraq, Botpaı "Qyz Jibek", "Qozy Kórpesh", "Kór uǵylyny" jattap alypty, ózgelerin jattamaǵan. "Qozy Kórpeshti" aıtyp otyryp, Qodardy boqtap alady da "Qyz Jibekti" aıtyp otyryp:

— Kórindi uraıyn bir qoja men bir molda myna jerin buzyp qoıypty; buryn bylaı aıtylýshy edi, — dep, ara-tura túzep aıtady. Sol kezde qulaqqa sińgennen qalǵan bir-eki jol óleńdi men erte kezde jarıaladym. Ol Jibektiń ámeńgerlikke qarsylyǵyn kórsetetin sózder edi:

— Kórpeni aǵań ashqan sen ashqandaı,

Ne boldy jas basyńnan, sorly bala?

Botpaı bul sózderdi shıratyńqyraı da qadaǵalaı aıtady. Jeńgesin alǵan, kelinin alǵan adamdar otyrsa, óleńniń ánin kilt úzip:

— Senderge aıtady! — deıdi. Olar uıalyp, jaýapsyz yrjıysady.

Biz úsh jaz, eki qys moldadan oqyp, qıssalardy edáýir keýdeleı bergende, Dońyz jylynyń ataqty jutyna urynyp, bárinen birjola ajyrastyq. Molda bosanyp ketti. Sodan keıin men ne eskishe, ne jańasha, qazaqsha oqyǵan emespin. Ákemniń ortashaǵa qaraı oıysa berip sylq eter kezeńi kelip qalǵan eken, sol jutta turalady da qaldy.

Eski aýyl sharýa baǵýǵa qandaı qyrsyz, qandaı beıǵam ekendigin men keıinirek túsindim. Ol kezde bir jalqaýlyqty, barlyq olaqtyqty tek qana "Dońyzdyń" ylańyna jaýyp, aqtaýshylarmen oılas edim.

Bizdiń quba-tóbel aýyldar op-ońaı jutap qaldy. Jaılaýda otyryp-aq shóbin shaptyra bergen baı aǵaıyndarynan jyrylyp kete almaı, etek basty bolyp otyra bergen ortasha -kedeı kúzdikke kelgende, jaz boıy esken ańyzaq jerdiń túgin ushyryp áketken eken. Jut sol qyzyl ińir, kúzden-aq bastalyp ketti. Bizdiń úıde sol jyly dál on alty jan bar edi. Munyń ishinde tórt-aq adam jumysqa jaraıdy, ózgesi óńkeı óńez kóz, as ıesi, qyzyl aıaq balalar men qartańdar bolatyn. Jumysqa jaraıtyndardyń úsheýi esikte, jalshylyqta edi.

Az ǵana jylqyny "jyndy boran" aldy, az ǵana qoı ashtan, az ǵana sıyr tisten taýsyldy. Súıegi saýdyraǵan, jaǵy sýalǵan, kózi úńireıgen, táltirek ashtyq jer úıdiń tórt buryshynda túgel ornaı qaldy. Súıek, teri, saqarmen qaqtap alǵan súıektiń maıy, ólimtik jylbysqysy, bári de tesik tamaqtan ótip jatty.

Úıdiń qaq jartysyn alyp jatqan jalpaq peshtiń aýzynda qara shegen qaınap turady. Shógenniń ishinde syqyr-syqyr etken óńkeı súıek bolady. Sıraq, kári jilik, sheke sekildi súıekter asylǵan kúni sorpanyń betine maı kóbirek shyǵady da, shógenniń bir jaq buryshyna jınalady. Biz úsh bala úsh qasyq urlap alyp, kóz tasa bola bergende álgi maıdy qalqyp kep áketemiz... Jer úı bý basqan qarańǵy... Taǵy qaıtalaımyz... Qolǵa túsip qalsaq, bir qasyq sorpa maıy úshin bir kún taıaq jeýge biz ázir...

Shaı keledi, shaımen birge qýyrylǵan bıdaı keledi. Bıdaıdy kempir sheshemiz bólip beredi, úlkenderge 2 qasyq, balalarǵa syla qasyq tıedi. Bıdaıdy bólgende barlyq kóz kempirdiń qasyǵynda bolady da, árkim óz paıdasyna qaraı túrli "zamechanıalar" jasap otyrady:

— Qasyǵyńdy silikpeseıshi !

— Batyra tús!

— Maǵan degende qasyǵyń ylǵı qalqı bastaıdy-aý! — desip qalady.

Kempirdiń búkir qoldarynyń qalaı qozǵalýy máseleni sheshedi: jarty oımaq bolmasa on shaqty túıir bıdaı qossa, ne alyp qalsa, 32 kóz soǵan qaraı túrli belgiler bildiredi. Kempir qalypty bir "káperetip" sekildi.

Balalar shamamyz kelgenshe kempirdiń qasyna jaqyn otyrýǵa, kesh bolsa arqasyn qosýǵa, jalpy aıtqanda, kempirge jaqsy kórinýge jantalasamyz. Kempirge janasa almaǵanymyz, shalǵa, ákege, bolmasa basqa bir bedeli bar bireýine jaqyn otyramyz. Óıtkeni, olardyń kózine jaýtańdaı berseń,shynyaıaǵyn áperip jiberseń der kezinde "bıdaıy" shashylyp barady dep qala alsań, shyraıyna qaraı ár túrli jaǵympazdyq isteı alsań, bes-on bıdaı aýysyp ta salady. Biraq, basqa ýaqytta qarym-qatynasy túzý adamdar da, shaı ústinde ysqyrynyp, kóbinese yraı bermeı qoıady.

Keıde shynyaıaǵyn ápere berip úlken bireýiniń aldyndaǵy bıdaıyn ózimizge qaraı shashyńqyrap ta jiberemiz... "Qaıda aparasyń?" — dep sol sekýndynda-aq jalǵyz túıirine deıin jınap alady, burynǵysynan kóri de ózine jaqyndatyp, yqshamdap qoıady. Kózderi jaınap, bizge qaraqustaı túıiledi. Biz oǵan uıalmaımyz, ózimizge tıgen bir qasyq bıdaıdy birdeı qylyp, 7-8-ge bólip, 7-8 sháshke qaınaǵan aq sý "shaı" ishemiz. Sýdy qansha soraptasań da eshkim qarsy bolmaıdy...

Kóp jan — "jaq juty". Dońyzdyń qysy da, jazy da ashtyq bolyp edi. Birin-biri oǵymen atyp otyrǵan 32 kóz bir jerge sym almaı, ákem enshisin aldy: bizge bir ala qoı, bir qysyr qyzyl sıyr, bir ker taı tıdi. Menen úlken eki balasyn ákem kisige jaldady da, meniń jaldanar kezegim birer jyldan keıin keldi...

Belgili 16-jyly qara jumysqa ilekken naǵashym meni sharýasyn bas — kez etip qaldyrýǵa surap áketti. Dóńgelek qana sharýaly, eki jas balasy bar adam edi. Ol el Obaǵan ózeniniń jaǵasynda otyrady da, qysy-jazy balyq aýlap, azdap egin salady eken. Qystaý túrleri áli de baıaǵydaı úıme-júıme bolǵanymen, otyryqshylyqqa beıimdelip qalǵan el. Jazdygúni qystaý mańynan 4 — 5 shaqyrym jerge ǵana jyljyp qonady. Obaǵan ózeninen Qostanaıǵa jaqyndaǵan saıyn otyryqshylyq tipti aıqyndaı beredi.

Men bul, moıny alystyqtan buryn kelip kórmegen elge egin jınaý ústinde kelip edim. Eginnen keıin balyq aýlasyp kettim.

Kekshe muz eki elige ilikse-aq balyqshy el balyqqa attanys jasaıdy eken. Obaǵan ózenin myń jerden kesip tastaǵan qaza, aý, súzeki... Qazany qarap úlgirmeısiń! Balyqty saqpen súzip alýǵa murshań kelmeıdi. Taý-taý bolyp balyq Kavkazdyń qanjaryndaı jarqyldap, muzdy shapalaqtaıdy da jatady... Shortan, shoraǵaı, alabuǵa, taban, sazan, qarabalyq, kúmisteı jyltyldaǵan aq shabaq...

Jıen bala, balyqty jınaı ber, — deıdi naǵashym.

Balyq naýqany qys ortasynda saıabyrlady. Kórshi aýylda eki klasty oryssha mektep bar eken. 6 som para alyp, "ýchıtel" meni ıanvar aıynda birinshi klasqa kirgizdi. Atyn áli kúnge bilmeımin, "Aqtóbe jigiti" deıtin edi, biraq alty som para alǵanyn áli kúnge umytqanym joq: óıtkeni bul dál tórt put balyq edi...

Uzamaı ol ornynan alynyp, mektep belgili oqytýshy Beket Ótetileýovke kóshti. Ondaı jaqsy oqytýshyny men keıinde sırek kezdestirdim. Ol úlken maǵynada aǵartýshy bolatyn tilegi bar adam edi. Keıde sabaq bitkennen keıin oqýǵa, bilimge shaqyratyn áńgimelerdi aıtady. Kóbinese, ózi.aýdarǵan

Krylov mysaldaryn oqyp beredi. Abaı, Ybyraı shyǵarmalaryn oqıdy. Ne túsingenimizdi suraıdy. Biraq, balalar oıy uǵyndyrǵandy da umyta beredi. Bekettiń óz aıtqandarynan este qalǵan bir aýyz sóz:

— Qandaı iske kirisseń de taza qolmen kiris! — degendi kóbirek aıtýshy edi. Taqtaǵa baryp esep shyǵarǵannan keıin, bolmasa, jazýǵa otyrarda biz ylǵı qolymyzdy jýyp ádettendik. Onyń aıtatyny bul ǵana emestigin men keıinirek ańǵardym. Qolyń taza bolýy shynynda da kóp nárseni ańǵartpaı ma?

Beket meniń qıssaǵa qumarlyǵymdy bilgennen keıin, meni ádebıetke tarta bastady. Áýeli "Jıǵan-tergen" maǵan óte unady. Biraq, "káne, nesi unady?" dep suraǵanda, men oǵan jaýap aıta almadym. Sodan soń ol maǵan bir jetige "Shahymaran" qıssasyn berip, keıin ertegi retinde túgel aıtqyzyp shyqty. Jelili áńgime este qalǵan eken, men súrinbeı aıtyp berdim. Bir keshte, Bekettiń óz úıinde on shaqty adamǵa taǵy bir tyńdatty. Tyńdaýshylar meni maqtasyp tarasty. Ónersiz-bilimsiz elge ertegishi de, birdemeni oqı alǵan da ózge jurttan bıigirek turatyn edi.

Buryn birer jyl molda aldyn kórgen balaǵa birinshi klastyń sabaǵy óte jeńil bolyp edi. Onyń ústine azdaǵan maqtanshaq ta bolýym kerek, meni ózine jaqynyraq ustaıtyn oqytýshyma erkindik jasap, aınalasy bir aıdan keıin bylaı degenim áli esimde:

— Men birinshi klasty bitirdim... Ekinshiniń kitaptaryn oqyp júrmin, — dedim.

— Qalaı bitirdiń? — dep, aqkóńil oqytýshym tańdanyp ta, abyrjyp qaldy.

Oqytyp kórińiz... Býkvar da bitti, esep te bitti, — dedim.

Oqytýshymnyń óz pocherkine elikteı-elikteı, kórkem jazýdy da túzep alǵamyn. Býkvardy qıssadaı zaýlatyp, áldene ret sydyrtyp shyqqanmyn... Osy jaılarymdy kótere aıttym...

Oqytýshym az ǵana jymıdy da:

— Qalaı oqıtynyńdy sen emes, men bilýim kerek emes pe?.. — dep, men qyzarǵansha edáýir kidiris jasady da — jaqsy oqıtynyń ras, maqtanshaqtyǵyń da bar... Osy ekeýiniń bireýin myqtap usta da, bireýin tasta, — dedi.

Men úndeı almaı júdeńkirep qaldym... Álde ne shym-shym etip ón boıymdy kúıdirip bara jatyr. Sol shym-shym jerine jetkenshe oqytýshym únsiz, eleýsiz, arjaǵyna qaraı qyryndaı berdi.

— Aıtpaqshy, arǵy kúni ınspektor keledi, — dedi oqytýshym, azdan keıin maǵan eńserile burylyp:

— Jaqsy balalaryńdy kórset deıdi. Esepten ázirlen. Taqtaǵa seni de shyǵaramyn, — dedi. Men selk etip, tez sergip kettim.

Inspektor kelgende biz de ázir edik... Óte jarasymdy formada kıingen, halyq aǵartý jumysynda ekendigi barlyq beınesinen ańqyp turǵan, sulý murtty, shoqsha saqaldy ınspektor balalarmen jumsaq amandasty. Klasta altyndatyp salǵan patshanyń óz sýreti men áıeliniń sýreti ilýli turatyn, sol ekeýiniń kim ekendigin surady. Barlyq bala qol kóterdik. Inspektor balalardy túgel sholyp bir qarap shyqty da:

— Káne, sen aıtshy, — dep, aldyńǵy partada menimen qatar otyratyn Musaqaı degen baladan surady. Musaqaı qolyn shoshańdata kóterip, biletindigin tym-aq aıqyn sezdirýge jantalasyp edi.

Biraq, jattap alǵan uzyn súre tez umytylmaq qoı. Musaqaı ornynan irkilmeı-aq turyp edi, biraz jaýtańdap, jutynyp-jutynyp qaldy da: Nyznaıý... — dedi, qara basyp.

Inspektor kóz quıryǵymen oqytýshymyzdy bir janap ótkende, ol qyzaryp ketti.

Káne, sen aıtshy... — dep ınspektor eń artqy partada otyratyn, jasy jıyrmaǵa kelip qalǵan uzyn-týralaý kelgen Jaqyp degen bala jigitten surady.

Ol partany syqyrlata, tarsyldata, ebedeısiz tura kelip:

— Iago... — dep bastady.

— Iago emes, ego... — dep túzetti ınspektor.

Sol-aq muń eken, Jaqyp ta sandalaqtap qaldy.

Endi oqytýshymyzdyń kózi senimdi oqýshylaryna qaıta-qaıta qadalyp, qamshylaı bastady. Solardyń biri bolyp, men de qolymdy soza kóterdim.

— Já, sen aıtshy... — dep, ınspektor maǵan patshanyń áıelin nusqady.

Birinshi klasta bolǵanymmen, men de on tórttegi eresek bala, tilim oralymǵa kele bermeıtin. Ásirese, patsha áıeliniń uzyn súre laýazymy bastalatyn "Eıa" degen sózge birjola tilim kelmeı qoıǵan. Keıde "Ia", keıde "Ia" deıtinmin. Sol bir keseldi shalaraq estirte, tez attap aldym da ár jaǵyn múdirmeı shubatyp kettim. Inspektor yrzalyǵyn andatqany bolý kerek, meni taqtaǵa shaqyrdy. Kóbeıtý erejesinen birer suraq berdi de, qatarynan eki túrli esep shyǵartty. Onysynyń bári de buryn talaı kezdesken esepter edi, men múdirgenim joq.

Júreksinip qalmasa, ol esepterge basqa balalar da múdiretin emes-ti.

Osydan keıin oqytýshymyz da esin jıyp, ınspektorǵa menen orys tilinen de suraýdy usynady. Umytpasam, menen suralǵan "Chıj ı golýb", ne bolmasa, "Maımyl men kózildirik" mysaly:

Chıja zahlopnýla zlodeıka-zapadná,

Bednájka v neı ı rvalsá ı metalsá.

A Golýb molodoı nad nım je ızdevalsá.

Osy óleńdi osy kúnge deıin jatqa biletinime qaraǵanda, menen suralǵan da osy bolý kerek. Kóz aldyńa keleri bar, aıaryń bar, uǵynaryń bar óleń ońaı jattalǵan.

Oqýshy balalardyń beseýi qyz edi, úsheýi ınspektordan qorqyp úılerine ketken. Qalǵan ekeýiniń biri taǵy da osy mysaldy aıtyp shyqty. Inspektor maǵan M.Lermontov tomyn, qyzǵa A.Pýshkın tomyn syılady. "Qanjar", "Terek", "Duǵa" degen óleńderdi men sol qysta jattap aldym. Biraq, maǵynasyn buldyr uǵynýshy edim. Oqytýshym uǵyndyrǵannan keıin de kóz jazyp qala bergenim daýsyz.

Eń qyzyǵy, ınspektor ketkennen keıin úsh-tórt kúnnen soń patsha qulaǵan habary tarady. Ár aýyl dúrlige habarlasyp, el rýhy qatty kóterilip ketti.

— Bostandyq, bostandyq! — dep, súıinshi suraýshylar ersili-qarsyly shapqylasty.

Tańerteń mektepke kelsek oqytýshymyz patsha men áıeliniń sýretin julyp alyp, stolynyń qabyrǵasyna súıep qoıǵan eken. Endi anyqtap kórsek, sýret syr boıaýmen qańyltyrǵa salynypty. Altyndatqan jaqtaýlary da qańǵyrlaǵan qańyltyr eken.

— Búgin oqýdan bossyńdar. Myna ekeýin aýyl-aýylǵa súıretip, keshke deıin myjǵylańdar... Patsha qulady degen daýystaryń báseńdemesin! — dedi oqytýshymyz.

Biz patsha men áıeliniń sýretin qyl shylbyrǵa baılap alyp keshke deıin súırettik. Ár aýyl úı tóbesine shyǵyp qarap, balalardy eriksiz úıge kirgizip, syılap shyǵardy. Patsha degendi kózimen kórmegen qazaq áıelderi myj-myj bolǵan sýretti kórip:

— Albastynyń keıpi qalaı jaman edi! Bir kózi soqyr eken ǵoı! — desedi, ol kózdi biz shuqyp tastaǵanymyzdy bilmeı.

Sonymen budan úsh-tórt kún buryn ınspektor aldynda qaltyrap turyp madaqtaǵan patshany keshke deıin súırettik te, Obaǵannyń oıyǵyna tastap jiberdik. Qańyltyr sýretter muz astyn tyqyr-tyqyr bir-eki tyrnalady da únderi eshti...

Keler jazda Beket Ótetileýov óz atynan ótinish jazyp, meni Presnogorkovskaıa stansıasyndaǵy joǵary bastaýysh mektebine túsirdi. Orysshadan eki alyp, esepten bes alyp, tústim...

Sol kúz bir toı bolyp jatqan aýyldyń shetinde Sábıt Muqanov ekeýmiz kezdestik. Buryn syrt qana bilis bolatynbyz. Meniń ústimde, soldat shınelinen qazaq áıeline tiktirgen sur "paltom" bolatyn. Basymda toqyma qara buıra bórik, aıaǵymda saptamaly etik bar-dy. Sábıt maǵan yǵysa sóılesti. Men tuıyqtaý, ol ashyqtaý bolǵanymen, jasqanyp turdy. Qaıda baratynymyzdy aıtystyq. Ol Ombyǵa, muǵalimder kýrsyna ketip barady eken. Aıaǵynda ol malǵa "dóstebiren" jazýdyń úlgisin surap aldy.

Ótken jazǵyturǵy bir bazarda men elý-alpys atqa "dóstebiren" jazyp berip, úsh somdaı aqsha tapqanym bar-dy; onyń ústine, qara qazaqtyń aldynda maqtanysh etip sypyldatyp jazam dep, "pesir" atanǵamyn. Sábıtke sol jetken eken. Men oǵan bir "dóstebirenniń" úlgisin jazyp berdim de, biraq, jylqy bitken bir tústi bolmaıtynyn eskertip — qara, tory, jıren, qula, kúreń degen sıaqty tústerdiń oryssha, qazaqshasyn tizdim. Sózdiktiń bir baǵanasyńdaı etip maldyń ár túrli en tańbasyn da jazdym.

Sábıttiń ol úlgini qalaı paıdalanǵany kúzdi kúngi Presnogorkov bazarynda eki ret kezdesti. Óte yńǵaısyz túrde kezdesti. Bir attyń túsin jazǵanda Sábıt qara, tory, qara kók, jıren degen úsh-tórt tústi bir-aq qosaqtapty... Ekinshi bir attyń en-tańbasyn jazǵanda oń qulaǵynda oıyǵy bar, tiligi bar, short keskeni bar degen sekildi belgilerdiń bárin tizip, sap-saý qulaqty joq qylyp shyǵarypty. Qyljaqbas strajnıkter at ıesin uzaq áýrelep, aıaǵynda para alyp bosatty. Ózge shataqtaryn Sábıt "Meniń mektepterimde" ózi de jazǵan.

Orys úıine páterge qoıýǵa ákemizdiń sharýasy kótermeı, meni atty qazaqtardyń saýyn sıyryn baǵatyn baqtashy Saǵyndyq degen adamnyń úıine ornalastyrdy. Aqkóńil jaqsy adamdar edi. Saǵyndyqtyń inisi Syzdyq jasynda oryssha oqyǵan. Odan qalǵan jalǵyz belgi "Qyz Jibekti" orys árpimen kóshirip alypty. Bular erteden osy qalaǵa ornalasyp, jaıaý kásippen kún kórip otyrǵan adamdar: áıelderi ton tigedi, erkekteri etik tigedi, oıyq tazalaıdy, árkimniń otyn-shóbin tasyp beredi. Balalaryna deıin oryssha taza sóıleıdi. Men olarmen oryssha sóılesýge kóp ýaqyt jasqanyp júrdim. Ásirese, Sálıma, Shaızat degen 13-14 jastaǵy qyzdarymen oryssha sóılese almadym.

Bir kúni sabaqtan qaıtyp kele jatsam, bazarda bir áıel "Iablochkı, ıablochkı" dep, zar qaǵyp tur eken. Almany solaı ataıtynyn "oryssha-qazaqsha tilmashtan" kórgen sıaqty edim. Biraq, almanyń ózi qandaı bolatynyn kórgen emespin de. Páter úıimniń eki qyzyna bir kórmegen syılyq jasaǵym kelip, bazarǵa buryldym da álgi áıelden almanyń baǵasyn suradym.

Jalqyn qyzyl jemisti áıel qolyna aldy da:

— Eki tıynnan, — dedi.

Men jıyrma tıynǵa onyń aldym da qaltama saldym. Jarylyp ketkeli turǵan irkildegen qyzyl jemisti barlyq qaltama bólip salýǵa týra keldi. Úsheý-tórteýin shalbar qaltasyna da saldym. Qalanyń batys jaǵynda, aǵash arasynda kıiz úıde otyratyn páter úıime jetkenshe ár qaltamnan-aq edáýir syz biline bastady.

Eń aýyr halge kıiz úıge kirgen soń tústim. Úı toly adam jerde shaı iship otyr eken. Eki qyz samaýyrdyń eki jaǵynda shaı quıyp otyr. Áldeqaıdan kelgen jat qonaqtar bar. Úı ıesi zorlap meni de shaıǵa otyrǵyzdy. Men de maldas quryp otyra berdim, shalbar qaltasyndaǵy qyzyl jemister de byrt-byrt jaryla bastady.

Syǵylysa otyrǵan jurt syrt qaltalarymdy da ezip jiberdi. Kıim syrtyna qara-qoshqyl ylǵal shyǵa bastady... endi men ornymnan qozǵala almaı, melshıip otyra berdim. Qyr qazaǵy qala nanyna qandaı qumar, shaı da uzaqqa sozyldy. Meniń astyma túgel sý óte bastady.

Álden ýaqytta shaı aıaqtalyp, eki qyz otyn terip ákelýge shyqty. Páter úıimniń ony -munysyna jeńil qolǵabys etetin shartymyz boıynsha, otynǵa men de kettim. Úıden uzap shyqqan soń, men qysyla-qyzarańdaı turyp qyzdarǵa alǵan syılyǵymdy kórsettim:

— Alma... Senderge alyp edim, — dep jarylyp-jarylyp, ezilip ketken qyzyl jemisterdi qyzdarǵa usyndym.

Úlken qyz qyzyl jemisti qolyna ala berip-aq syqylyqtap kúle bastady. Kishi qyz ashyq minezdi, erkeleý bolýshy edi, men usynyp turǵan qyzyl jemisti áýeli qaǵyp jiberip jerge túsirdi de ile ózi eńkeıip jerden alyp, úıge qaraı júgirdi:

— Apa, Ǵabıttiń bizge ákelgen bazarlyǵyn qara! Pomıdor, pomıdor! — dep aıǵalap, sańqyldap kúlip barady. Úlken qyz kúle-kúle shek-silesi qatyp, jerge qulaı ketti.

Sóıtip, qyzǵa qyryndaımyn degen birinshi talabym osy kúnge deıin umytylmaǵan uıatqa ushyratty. Keıinirek bildim, Qorǵan jaǵynda pomıdordy ıablochkı dep ataıtyndar da bar eken.

Men Presnogorkov joǵary bastaýysh mektebin jıyrma birinshi jyly bitirdim. Endi eske túsedi, sol mekteptiń aınalasynda ǵana birtalaı qyzyq nárseler bar eken. Eń aldymen, Sovet ókimeti ornaǵanǵa deıin, biz kúnde tańerteń sabaq aldynda "duǵaǵa" turýshy edik. Barlyq bala mekteptiń ekinshi qabatyndaǵy úlken zalǵa sapqa turady. Qarsy aldymyzda din sabaǵyn beretin pop Malınovskıı, mektep dırektory Mıhaılov, dákon, muǵalimder... Eń áýeli:

"Oche nash, eje esı, na nebesı... da býdet volá tvoıa..." — degen duǵany hormen aıtamyz. Aǵash mektep kúńirenip ketedi. Odan keıin, patsha aldaqashan qulap, atylyp ketse de biz "Boje, sará hranı" degen duǵany on toǵyzynshy jylǵa deıin oqydyq. Poptyń jýan daýsy zaldyń burysh-buryshyn anda-sanda bir dúńgirletip qoıady. Terezeler ún qosady. Biraq, hordyń naǵyz jany — dákon. Ol ári jas, ári sulý jigit. Daýsy naǵyz barqyttaı barıton bolý kerek. Qyzdar horǵa qosylyp turyp, keıde onyń daýsyn tyna qalysyp tyńdasady. Mýzyka sabaǵynda erkek balalarǵa onyń kózi bir túskeni esimde joq, qyzdardy ǵana oqytatyn sıaqty.

Sonymen, aınalasy alty jylǵa sozylǵan mektep dáýirinde men patshaǵa úsh ret kezdestim: áýeli ınspektor aldynda patshanyń áıelin madaqtadym, úsh kúnnen keıin sýretin súıretkige salystym, endi mine, "jasaǵan, patshamyzdy saqtaı kór!" degen duǵany da tórt jyl boıy horǵa qosylyp aıtyp kelemin! Bul ári shetkeıliktiń, ári atty — qazaq stanısasynyń ereksheligi edi.

Men biraq, Presnogorkov joǵary bastaýysh mektebin áli kúnge deıin alǵyspen eske alam. Orys tili, orys ádebıetin uǵyndyrýda asa bir uqyptylyǵy bar edi. Sýfıks, fleksıalarǵa eki jyl boıy tilim kelmeı qoıǵanda, sol dekir tildi eriksiz ıkemge keltirgen túrine tilim kelmese de maǵynasyn tereń uǵyndyrýǵa janyn salǵan oqytýshylarymdy alǵyspen eske alamyn. Úırene almaǵan ózim kináli, ol mektep etik tigý, esik-tereze jasaý, kirpishten úı salý ónerlerin de úıretip edi. Bir jaǵynan áli shaıqalmaǵan eskiligi bolsa, ekinshi jaǵynan jańalyqqa da jatsyraı qaramaıtyn. Jıyrma birinshi jyly aq bandylar kóterilisi bolǵanda sol mekteptiń jıyrma shaqty balasy Aqmola oblysynyń ońtústik partızandarynyń grýppasy degen otrádqa qosylyp kettik. Atty qazaq eńbekshileri taptyq tartysta qazaq dalasynan op-ońaı ozyp júre berdi.

Bandylardy qurytqannan keıin, qazaq eliniń ishinde qaımaǵy shaıqalmaǵan eski qalyptardyń zańsyzdyǵyn uǵyna bastadyq.. Bolystyq, aýyldyq sovetter túgelimen baılardyń, atqaminerlerdiń qolynda bolatyn. Az ǵana top sol jaıdy ózgertýge attandyq. Biraq, ózimiz de zańsyz qımyldadyq. Aınalasy bes jigit — Esim Dospolov deıtin muǵalim ekeýmiz, qasymyzda úsh jigit belsendimiz bar, bolystyń ortalyǵyna kelip:

— Baı balalary, sender bolys bolýǵa haqylaryń joq. Bolystyq jınalys shaqyr, jurtqa sony túsindiremiz... — dedik.

Jınalystyń aıaǵy nasyrǵa shaýyp kete me dep qaýiptengen bolys aınalasy jarty saǵattyń ishinde burynǵy bolys, voenkom, oqý bólimi, jer bólimi sıaqty mekemelerdi basqaryp otyrǵandardy túgel oryndarynan túsirip, bárin de óz qolymyzǵa aldyq. Ortalyqty kóshirip, basqa elge aparyp ornalastyrdyq...

Meniń qylysh, myltyq sıaqty nárselerge erteden qumarlyǵym bolýshy edi, men voenkomdyqty qalap aldym...Bir qyzyǵy, bizdiń zańsyzdyǵymyzdy oblys ortalyǵy sókken joq, bekitip berdi. Átteń, voenkomdyq toǵyz aıdan keıin joıyldy da, men ol jumystan ajyrasyp kettim, áıtpegende osy kúnge deıin soldat atanyp júrmeı, múmkin, ofıser qataryna qosylar ma em, elde qaıter em?..

Qalyń buqaranyń sol kezdegi uǵymyn ańdatatyn bir jaıdy Omar degen kisiniń amandasýynan túsinýge bolatyn edi. Ol kisi neshe kezdesseń de bir-aq túrli amandasady:

— E, shyraǵym, qaı balasyń? — deıdi ol, kórgennen keıin de tanymaı qalyp. Sen aty-jónińdi aıtasyń.

— E, sen ekensiń ǵoı... Orynsha ma ediń?

— Ie, orynshamyn.

— Mılısıalaryń kim?

— Sol burynǵy jigit.

— Káperatıpteriń kim?

— O da, burynǵy jigit...

— E, bári de orynsha eken ǵoı áli...

Osy eki suraýdan aspaı Omekeń ylǵı toqtaıdy. Sovet ókimetiniń hal-jaıyn bilgeni de, kúndelikti tirshiliktiń betin ańǵarǵysy kelgeni de osy eki suraýdyń ańǵarynsha sheshilip otyratyn sıaqty. El ishindegi osy yńǵaıǵa sáıkes men tórt jarym aı aýdandyq mılısıa bastyǵyna orynbasar da boldym. Biraq, ol qyzmetke qyzyqpaı qoshtastym.

Jıyrma úshinshi jyly kúzge qaraı Sábıt meni Orynborǵa ákeldi. Bul kezde sharýasy ortashaǵa qaraı oıysyp qalǵan ákemiz meniń oqýǵa ketýime edáýir-aq qarsylyq etip edi, Sábıt kep kúsh saldy. On jetinshi jyldan beri Sábıt úlken qalalarda, men aýyl tóńireginde boldym da, ol menen "ozyp" ketken eken. Ol Sovet ókimetiniń bolashaǵy jaıynda sóıleı alatyn bolypty. Qazaqstan máseleleri túgel alaqanynda sıaqty. Narkomdarmen teń otyryp sóılesedi. Ózi bas narkomnyń úıinde turady eken, meni de sonda alyp keldi.

Ekeýmiz jalǵyz terezesi jabyq verandaǵa shyǵatyn asa qarańǵy bólmede tórt-bes aı turdyq. Qarańǵy bólme tazalyqty baqylamaýǵa óte qolaıly boldy. Bizdiń bólmeni eshkim sypyrmaıdy da, jýmaıdy da. Men de salaqpyn, Sábıt menen de salaq. Qara mahorkeni qosyla tartamyz da qalǵan tuqylyn kez kelgen buryshqa laqtyra beremiz. Temekimiz taýsylyp qalǵan kezderde qaıta jınap alyp, qaıta tartamyz. Sóıtip, salaqtyqtan da únem taýyp júrdik.

Sábıt ekeýmiz bir kisilik qana jip-jińishke temir tósekke birge jatatyn edik. Tósekke salǵan shaı jáshiginiń juqa taqtaılary ekeýmizdi kótere almaı, eden jarylǵandaı gúrs etip ár túnde synady. Keıbir túnderde belýardan shoıyrylyp eki-úsh ret edenge túsemiz. Kózimizdi ashpastan taqtaılardy qaıta qurastyra salyp, qaıta uıyqtap ketemiz. Sábıt menen burynyraq uıyqtap ketedi. Keıde shala qurastyrylǵan taqtaılardyń syqyr-syqyr syna bastaǵanyna da qaramaıdy. Áli esimde sol qyryq-quraý taqtaılardy qys boıy jańartqan da joqpyz, qurastyrýmen qutylyp kettik. Munymyz da salaqtyq únemi bolyp shyqty.

Sábıt kóbinese óleń jazady, men sabaq ázirleımin. Ol óleńniń uıqasy tabylǵanyna kóbirek qýanady, men shalalaý uǵynǵan bir sabaqtyń júıesi tabylǵanyna kóbirek qýanamyn. Onyń gazet-jýrnaldarǵa jıi basylyp turatyn óleńderi ekeýmizdi erkin asyrýǵa jetedi. Biraq, túk berekemiz de joq, kóbinese toq-jaraý júremiz.

Osy salaqtyq nátıjesi qys ortasy aýa bergende-aq mańdaıymyzǵa tıdi. Sábıt rabfakqa byltyr kelip túsken, bıyl ekinshide oqıtyn. Biraq, birinshiniń biraz ekzameny moınynda júredi eken. Óleńge áýligip, sabaqqa salqyn qaraǵan Sábıt qys ortasynda birinshige qaıta keldi. Men kúzdi kúni ázirlik kýrsyna túsip em, qys ortasynda birinshige kóshtim. Sóıtip, endi sabaqty birge ázirleıtin boldyq.

Sábıt bul jaıǵa kóp renjigen joq. "Bólshevıkter nalymaıdy" dedi de óleń jaǵyna qaıta aýysty. Jazǵyturym birinshiniń ekzameni bastalar aldynda elge ketip qaldy.

Sábıt óleńdi irkilmeı de qınalmaı jazýshy edi, jaǵdaı da talǵamaıtyn.Bir stoldyń ústinde ol óleń jazyp, men eseppen basym qatyp, birge otyramyz. Keıde onyń óleńge erip bul bólmeden shet dúnıede, alystaǵy bir oqıǵalar arasynda, shytyrman sýretterdiń ortasynda otyrǵanyn sezinemin de qyzyǵyp qoıamyn. Qazir onyń oıynda oqý da joq, toq-jaraý turmysymyz da joq, basqa túrli kúndelik qýanysh-qaıǵysy da joq, tek qana óleńge aýysatyn sýretter, ózi ǵana aıqyn kerip, únsiz tildesip otyratyn adamdary bar.

— Adamnyń keıbir kezderi,
Kóńilde alań basylsa
Táńiriniń bergen óneri
Kók bulttan ashylsa,
Syldyrap óńkeı kelisim,
Tas bulaqtyń sýyndaı
Kirlegen júrek óz ishin
Tura almas áste jýynbaı...

— degendeı, bul aqynnyń bir qymbat shaǵy ǵoı. Óleń ústinde Sábıtti men osy halde talaı kórdim. Sonysyna qyzyǵýshy edim.

Meniń kitapqa qumarlyǵymdy, azdy-kópti synaı alatynymdy ańǵaryp, Sábıt maǵan — "jazýǵa kiris" dep mazalap júrdi. Gazet basqarmalarynan qaýly-qararlar ákelip aýdartyp júrdi. Ol bir ońaı tabys bolatyn.Sol kezde ylǵı qate aýdarylǵan, qate aýdarylmasa eshkim túsinýge bolmaıtyn qaýly-qararlardyń qazaqshasynda meniń de eńbegim bar. Biraq, meniń oıymda "syldyraǵan kelisim de", eriksiz súırep áketetin sýretter de oıanǵan joq edi ol kezde.

Men sol kezdegi Orynbor rabfagyn keıbir jaǵynan joǵary dárejeli mekteptermen teńese alady-aý dep oılaımyn. Ásirese, ádebıet, tarıh jaǵynan kóp nárselerdi túbirlep oqytýshy edi. Qalaıda on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy orys klasıkterin men sol rabfakta uǵynyp shyqqandaımyn. Ásirese, Gogol, Chehov, Gorkıı baqyty oıyma qona qalýshy edi. Shet elderdiń klasıkteri keıingi kezdiń izdenýine baılanysty bolsa, ár kezde ómirge baılanysty, shyndyqqa baılanysty, sol shyndyqty ózgertýge baǵyttalǵan orys klasıkterin rabfak birtalaı-aq uǵyndyrǵan sıaqty. Rabfakty bitirer kezde jazý talaby mende de oıana bastady. Qabyrǵa gazetine birinshi ret uzaq áńgime jazdym (keıin ol "Týlaǵan tolqynda" degen povestke aınalyp, meniń birinshi basylyp shyqqan eńbegim boldy).

Ol bir bolǵan oqıǵanyń tóńireginen týǵan áńgime edi. Meni bolǵan oqıǵanyń ózi bastap ketti. Oqıǵa jelisi úziler jerge deıin erkin barǵan sıaqty edim, aıaqtaý salmaǵy ózime túskende, maltyǵyp áreń shyqtym. Kezinde ózge eshkim ańdaǵan da joq.

Biraq, rabfakty bitirip shyqqannan keıin de ádebıetke aýysýǵa tabanym turaqtaı almaı, Ombydaǵy aýylsharýashylyq ınstıtýtyna baryp tústim. Ol kezde ony Akademıa dep ataıtyn. Ádebıetke alaburtý sonda bastaldy. Esep ústinde otyryp ta, tájirıbe stansıasynda aýdarmaly egin salysyp júrip te oı alańynan qutyla almaı qoıdym. Ózgeler aýylsharýashylyq úıirmelerine ketkende men ádebıet úıirmesine jazyldym. Jeti stýdent ortadan jaldap, ózin Belınskııdiń shákirtimin dep sanaıtyn qartań bir pedagogtan qys boıy oqydyq.

Ol sabaqty ár jazýshynyń óz kózi bolý kerek degennen bastap edi. Barlyq jazýshy bir-aq kózben kórýge tyryssa, salatyn sýretteri de uqsas shyǵýy múmkin. Jazýshy kózi turaqtamaǵan jas balaǵa uqsamaýy kerek, oı kózi turaqtylyqty tileıdi. Turaqsyz kóz ómirdiń syrtyn ǵana, boıaýyn ǵana kóredi, syryna tereńdeı almaıdy. Ideıalyq kózqarastyń tutas ta turaqty bolýy jazýshyǵa qandaı kerekti bolsa, dúnıeni kóretin óz kózi bolýy da sonsha qajet. Osyǵan kelisemiz be? — dedi. Biz sózsiz kelistik.

Sodan keıin ol mazmun men túrdiń tutastyǵyn Belınskıı oılarymen dáleldep, eki leksıa oqydy. Kózqaras mazmundyq tek, jazýshy kózi degen sol tekti ózinshe kóre bilý bolady eken.

Qys boıy ádebıet aǵymdarymen tanysýymyzdyń aıaǵy "fılosoftar dúnıeni túsindirýmen keledi, mindet sol dúnıeni ózgertýde ǵoı" deıtin ataqty qaǵıdasymen aıaqtaldy. Bul sovet ádebıetiniń negizgi zańy, negizgi talaby eken dep tanydyq.

Budan úsh-tórt jyl buryn V.I.Lenınniń Saratov, Orynbor, Omby qalalarynyń ońtústik betine kóz salsań, qaımaǵy buzylmaǵan qandaı patrıarhaldyq, taǵylyq jatqanyn aıtqany qulaqqa bir shalynǵan. Maqtanshaq toptar, burynǵymyzǵa qol tıgizbeı, qadirlep ustaǵysy keletin birtalaı adamdar, Orynborda buǵan mán bermeı, "aıtyldy — qaldyǵa" aınaldyryp, tez umytqan. Markstiń qaǵıdasy eń aldymen sol keń ólkeniń ómirlik tirshiligin tez ózgertýdi talap etip turǵandaı, oıǵa dóp qona qaldy. Múmkin, qalamǵa tezirek jarmasýyma bir sebep osy bolý kerek.

---