InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

— Áýeli kelisip alaıyq: siz esh nárseni jasyrmańyz, men esh nárse qospaıyn.

— Joq, siz esh nárse qospańyz, men esh nárseni jasyrmaıyn...

Ýádemiz osy boldy...

Zytyp kelem, zytyp kelem. Artyma qaraı-qaraı zytyp. Zytyp kele jatqanym — qashyp kelemin, artyma qaraı beretinim — qorqyp kelemin.

Shańqan shildeniń aıaq kezi bolar deımin... Pisip qalǵan aq seleýler baıaý teńselip, úkideı bulǵańdap, keıde jumsaq qana tizeden sıpaıdy da, keıde ınesin qadap alady. Sıpaǵanda talǵamaı sıpasa, ınesin qadarda eki sıraqtaǵy jara men jaryqty taýyp alyp qadaıdy.

Kúnniń kózi jer betinde shanshyla qadalyp, kóleńkeń táltıip, baýyryńa kirip barady. Bar ystyq meniń qoınyma tyǵylǵandaı, shoqpyt qomshanyń eki qoltyǵy qyj-qyj qaınaıdy.

Elegizer jel de joq, eleń eter ún de joq, aınalań qapa tym-tyrys, tynyshtyq. Jeldi kúngi tolqyndaı júıtkip damylsyz qulpyrǵan kókala saǵym ǵana oınaıdy. Jerdiń jaryǵy men kóde túpterinde buǵyp otyryp, qyzyl sıraqtary syrt-syrt etip, qońyr shegirtkeler ǵana ysqyryp án salady. Namaz oqyp turǵan moldaǵa uqsap, ár jerde qazyqtaı qadalǵan biren-saran semiz qarasur sýyrlar kórinedi.

Qashýymnyń da, qorqýymnyń da balaǵa laıyq sebepteri bar. Bir tabyn sıyrdy aıdalaǵa tastap, qalaǵa qashyp bara jatsańyz, eki kózińiz alaqandaı bolatyn sıaqty. Bala da bolsam baqtashymyn ǵoı, sıyrlarym menen qutylǵan soń ár saıdyń boıyn órleı salǵan az ǵana eginge shúıgip barady.

Men qazir ondamyn. «Álipti taıaq dep bilmeısiń» dep, aýyldyń balalary mazaqtaı beretin edi, jazǵyturym qolyma sıyrshynyń taıaǵy tústi.

Endi estıar azamat boldyń... Myna taıaqty qolyńa al, osy aýyldyń sıyryn endi sen baǵasyń! — dep aǵam Aıdynǵalı taıaǵyn maǵan ustatty da, ózi aıaq-eńbek izdep qalaǵa ketti.

Sodan beri men úsh ret qyzyl buryshta bolǵan jınalysqa da qatynastym. Eńbekshi retinde shaqyrylam ba, belsendi retinde shaqyrylam ba, álde osy ekeýiniń maǵynasy bireý-aq pa, ol kezde ony aıyra alatyn shama mende joq edi.

Bul aýyldyń, jıi otyratyn jaǵy «kolhoz bolamyz» dep, sıregirek, shalqaıa otyratyn jaǵy «bolmaımyz» dep, kún ara kerisetin kez. Ol keristerden ne túsingenim ózime de shala-buldyr, áıteýir jınalys bolǵan túnniń erteńine pildeı bop shógip jatqan úlken peshtiń qýysynan tabylatyn edim. Ala bolǵandyqtan «Altaı» deı salǵan ózimizdiń kári tóbet meni sol jerden taýyp alady da, qyńsylap júrip, eriksiz oıatyp úıge alyp qaıtady. Úıge jetkenshe birese aldymdy, birese artymdy orap, dalaqtaýmen bolady. Keıde «estıar azamatym-aý, jurt jınalǵan jerde uıyqtap qala ma eken!» dep, urysqandaı da minez kórsetedi.

Sol «estıar azamatyńyz» búgin mine, aldy-artyna jaltaqtaı qarap, Gýrevke qaraı qashyp kele jatyr. Oıynda sıyrshynyń taıaǵyn áliptiń, taıaǵyna aıyrbastaý da bar... Odan arjaǵy qarańǵy, biraq bar jaqsylyq qala jaqtan keletinin bilip qalǵan sıaqty.

Dál búgin qasha jónelgenimniń taǵy bir sebebi bar: jazǵyturym, maǵan aýyldyń bir tabyn sıyryn tapsyrǵanda, arǵymaq qarakók atpen josyltyp kelip, «basqarma» maǵan myna bir sózdi mirdiń oǵyndaı qadap aıtyp edi:

— Bir torpaq joǵalsa, on jyl saraıǵa qamaımyn! — degen.

«Ár aýyldyń óz Adyraqpaıy bar» degen sekildi, bizdiń aýyldyń endigi «Adyraqpaıy» osy qaramurt basqarma edi. Astynan qarakók arǵymaǵy túspese, qolynan yrǵaı sapty dyraý qamshysy túsken emes. Jýan-jýan tý quıryqtan jasap japsyrǵandaı edireıgen qara murty sol bir jyldarda búıideı túksıip, kár tógip ketip edi. Shynynda qaramurt áli basqarma da emes. «Baı joq — baranchýk qaıdan bolsyn!» degendeı, kolhoz áli qurylǵan joq, qaramurt qaıdan basqarma bolsyn! Kolhoz bola qalǵanda, onyń basqarma bolý túgil, op-ońaı alyna qoıýy da ekitalaı. Biraq ol alasapyranda áldeqaıda baryp qaıtty da, dyraý qamshyny eki búktep ustap, batys jaqty nusqap turyp:

— Ózim baryp qaıttym! Bári durys eken! Berdim rızalyǵymdy! Búginnen bastap «Qaıraqty» degen aýyl joq dúnıede! «Qaıraqty» degen kolhoz bolasyńdar! — dedi. Keshkiǵurym sasyq jer úıden tógile shyǵyp, tóbede turatyn jurttyń ne jaýap qaıtarǵanyn tyńdaǵan da joq. Arǵymaǵyn kósilte aıańdatyp, úıine qaraı tartty.

— Ózim baryp qaıttym dep, ortadan saılap jibergendeı-aq ottaýyn qarashy!

— Jetpeı turǵan jerimiz osynyń rızalyǵy bolǵany ǵoı, sirá! — dep, erkekter yzadan jarylǵaly tursa:

— Osynyń-aq qojalyǵy bitpedi-aý! — dep, áıelder burqyrap júr.

Degenmen qaramurt ólermen adam. Qaıdaǵy qıynǵa synadaı qystyrylyp, aýyl atynan aralasyp, ylǵı kózge túsip júredi. Keıbireýler senip qalady, keıbireýler yǵysyp qalady, sonymen ol bizdiń aýyldyń «Adyraqpaıy» bolyp aldy. Jańaǵy saparynan keıin, álde shyny, álde mazaǵy, áıelder ony «basqarma» dep ketti. Meniń jasymdaǵy balalar tildi eń aldymen sheshesinen úırenedi ǵoı, balalar da «basqarma» dep kettik.

Bizdiń aýylda da ne kóp, bálen Ǵalı, túgen Ǵalılar kóp. Meniń atym Qaıyrǵalı bolsa, aǵamnyń aty, anaý-mynaý emes tup-týra Aıdynǵalı bolady. Qaramurttyń, shyn aty Ashyǵalı eken, kele-kele murtyna arýaq qonyp, qaramurt atanyp ketipti. Endi, mine «Basqarma» atanǵaly kele jatyr. Shyn basqarmanyń mańaıyn kórmese de, osy atpen dúnıeden de ótedi-aý deımin.

«Basqarma» atanǵaly Adyraqpaıdyń bar yzǵary syrtyna teýip, murty edireıip, kózi alara túsip, qabaǵy qyrtystanyp, bet degenińiz tutas túksıip ketti. Men úshin sonaý kóz jeter kókjıekten bergi jerde budan kúshti qudiret te joq edi.

Endi artymnan sol qudiret qarakók atqa minip alyp, kósiltip qýyp kele jatqan sıaqtanady. Jutyp qoıardaı ejireıgen ala kózi, egin ortasynda shúıgip júrgen sıyrlardy kórmese de, qalbaqtap qashyp bara jatqan meni kórip qalǵanynda daý joq... Altynmen aralasa, irkes-tirkes bitken tory ala tisteri ákem men sheshemniń arǵy-bergisin qazbalaǵan sózderdi burshaqtaı tógip keledi. Qulaǵyma qarakóktiń jer solqyldatqan dúbirimen birge «On jyl saraıǵa qamaımyn!» degen qaramurttyń qahary da estilgendeı bolady.

Keıde men soǵan ishimnen rıza da bolyp qalatyn kezderim bolatyn edi. Sıyr baǵyp júrip jıyrmaǵa kelgenshe, saraıda otyryp jıyrmaǵa kelgenim tynyshyraq kórinetin. Qaramurttyń qamaıtyn jeri óziniń saraıy bolsa ol bir bala bitkenniń arman etetin saraıy, ishi-tysy birdeı sylanǵan, qapshyq-qapshyq un degenińiz, qaryn-qaryn maı degenińiz, súrlengen qazy-qarta, jal-jaıa degenińiz ıin tiresip turady. Onyń qasynda óz úıim degeniń ásheıin birdeme.

On jyl sonda otyryp shyqsam, jasym jıyrmaǵa keledi, móldir qara kózdi Aqbotaǵa sóz aıtýǵa da jarap qalamyn. Biraq Aqbota jıyrmaǵa menen buryn jetip qalyp, men saraıda otyrǵanda uzatylyp ketip júrse qaıtem degen oı taǵy qınaıdy. Ras, Aqbota menen úsh jas kishi. Biraq «qyzy qurǵyrǵa senim bar ma!» degendeı, zyryldap júrip tez ósip ketip, jıyrmaǵa menen buryn jetip júrse, meni kútip otyrar ma úıinde! Jetip qalatyny da, jetip qalsa — ketip qalatyny da daýsyz sıaqtana beredi.

Sondyqtan bolý kerek, átteń, dúnıe-aı, sol saraıǵa Aqbota ekeýmiz birge qamalar ma edik, dep oılaımyn. Uıatyraq bolsa da aıta keteıin, seltıgen ǵana burymy bar, laqtaı sekirip júretin, móldir qara kózdi, appaq bolǵandyqtan Aqbota atanyp ketken bala qyzdy men janymdaı jaqsy kóretin edim.

Meni Aqbota da teris kórmeıtin sıaqtanatyn. Keıde bir jaq urtymnan shymshyp alady, keıde temirdeı tıetin qos judyryqpen keýdemnen túıip jiberedi, keıde murnyn shúıirip, tilin kórsetedi de jalt berip úıine kirip ketedi. Balalyq shaqta munyń bári de dostyq belgisindeı kórinedi. Aqbotada jas botanyń erke sıpaty men jas laqtyń oınaqy minezderi bar. Bul ekeýi qyr balasynyń eń jaqsy kóretin serikteri.

Men tezirek jıyrmaǵa jetip, Aqbotany aıttyrýǵa kisi jibersem-aý degen de armanym bar. Oǵan jiberetin kisilerim de ázir... «Qyzyl buryshtyń» bastyǵy Ajyǵalı mundaı jumysqa taptyrmaıtyn adam. Osy óńirdiń eskili-jańaly quda túseriniń bári sonyń qolynan ótedi. Qara eltiri bórkimen eki tizesin ońdy-soldy sabalap otyryp, quda bolmasty quda qylyp, qosylmasty qosyp shyǵarady. Ekinshi bir senerim — kooperatıv bastyǵy. Ol endi, Luqman ákimdeı danyshpan adam... Kári men jas qosylyp jatsa, muny ol adam balasynyń, ár kezde jastyqqa, jańara berýge umtylatyn uly tilegine aparyp tireıdi. Jas jigit mosqalyraq áıelmen qosylsa, ony ol adam balasynyń estıarlyqqa umtylýyna aparyp tireıdi. Eki jastyń teńin taýyp qosylýy — ol úshin «Myń bir tún» ertegisindeı shubatylǵan bir hıkaıaǵa aınalady. Soǵan baılanystyryp, óz basynan ótken bozbalalyq áńgimelerin aıtyp ketkende, talaı tańǵa jeterlik mol qordyń barlyǵy seziledi. Ol birtalaı ǵasyr ómir súrip, talmaı, sharshamaı ǵashyq bola bergen úılene bergen adam sıaqty. Onyń áńgimeleri bul mańaıda talaı aıtylǵan, jurt qulaǵyn mezi qylǵan áńgimeler bolsa da, tyńdaýshy jurt birine-biri qarap, jymıyp qoıyp, taǵy da tyńdaı beredi. Mal dalada baǵynda, basqa kásip az, eski minezderge keshirimi kóp jurt tyńdaı beredi.

Osy ekeýi tiri turǵanda bul óńirdegi quda túser, qyz aıttyrý sıaqty jumystar senimdi qolda. Kóńiliń ketken jeriń bolsa, bul eki qol búrip túsedi. Bul ekeýine men de senýlimin. Sondyqtan bireýiniń eki kúreń qasqa sıyry men eki kúreń qasqa torpaǵyna, endi biriniń tarǵyl ala sıyry men qońyr sıyryna erekshe qurmetpen qaraımyn. Keshke qaraı tabynymdy aýylǵa aıdap ákelgende, bul eki úıdiń sıyrlaryn qoralaryna da kirgize ketem... Meniń aldymda turǵan eń qıyn bel — tezirek jyljyp jıyrmaǵa jetý. Keıde men, bir kúni uıyqtap qalyp, tańerteń jıyrmadaǵy jigit bolyp tura kelsem dep te arman etemin! Bul oıym órleı-órleı baryp, qıyn bir qamalǵa baryp tireledi, bir kúni Aqbota súıtip, jıyrmadaǵy qyz bolyp tura kelse qaıtem. Onda aýzymnyń appaq bolǵany emes pe! Mańdaıymnan ter burq ete túsedi. Qaıdaǵy jaman oı qaıdan kele qalyp ediń dep, kúni boıy qynjylam, Aqbotanyń oıyna túse kórme dep tileımin.

Aqbotadan men úsh jas úlkenmin. Jasy úlkendik istep, bir-eki ret tómpeshtep alǵanym da bar. Artynan ekeýmiz birge jyladyq. Ol jylap úıine ketti, men jazadan qorqyp aýyldan qashyp kettim. Erteńine qaıta tatýlastyq.

— Endigári tıemisiń, maǵan, tıemisiń, á? — dep, Aqbota qulaǵymnan ustap alyp, úıdi bir aınaldyrdy da, qoıa berdi. Sonymen tatýlyq qaıta ornady.

Osyǵan qaraǵanda, Aqbota menen góri aılalyraq, tegi jıyrmaǵa da menen buryn jeter-aý dep, qatty qaýiptenetin edim. Qalaıda, erjetý jaıy erkek baladan góri qyz balaǵa ońaıyraq kórinetin edi. Ol kezde «on segizge tolsań azamatsyń» degendi estigen emespin. Kıiz kitaptan qulaqqa sińgen naqyl — shyr etip jerge túskennen bastap jıyrmaǵa tolsań, jigit bolǵanyń deıtin. Sondyqtan jıyrma jasqa Aqbotadan buryn jeteıin dep qalaǵa qashyp kettim... Ómir joly qalaı burańdar, qaıda aparar, ol jaǵy qarańǵy bastaýyn qalaǵa qaraı bastadym...

Bul aıtqanym qaljyń ǵoı ásheıin, qalaǵa qashqan sebebim tipti ol emes. Barlyq balalyq shaǵym laqtyrǵan doptaı domalap, kóz ilestirmeı óte shyqty da, barlyq kedeı balasynyń mańdaıy tireletin budyrǵa soǵyp bir-aq toqtady. Dop bir-eki yrshyp kóterildi de, endi qaıtyp sekire alǵan joq... Meniń es bilgenim de, mańdaıym kelip nege tirelgenin uǵynǵanym da ótken jazǵytury aldyma aýyldyń barlyq sıyryn salyp berip:

— Bir taıynsha joǵalsa, on jyl saraıǵa qamaımyn! — degendi estigen kúnim edi. Sol kúndi áli umyta alǵan joqpyn, tegi umyta almasam kerek. Óıtkeni, ol jaqsy ma, jaman ba, ómirge birinshi kezdesken kúnim sıaqty. Ádeıi ár túrliden jınalǵandaı, tilersegi maıysqan ár tústi aryq sıyrlar, aǵashqa órmelegen júndi qurtqa uqsap, ózen boıyn órleı, shubaı jóneldi. Qasymda dymqos jerge aıqyn túsken tańerteńgi up-uzyn kóleńkem tur. Kóleńkem de aýmaı ózime uqsap, ómirmen meniń alǵashqy kezdesýime tańdana qaraıtyn sıaqty. Onyń ústinde de meniń shoqpytym, onyń basynda da jalba tymaq. Ákemnen qalǵan eski shapan kóleńkeme de uzynyraq sıaqty. Onyń, qolynda da qısyq taıaq. Biraq kóleńke boıy menen anaǵurlym suńǵaq, sondyqtan sulýyraq, sulý bolmaǵanmen ajarlyraq kórinedi.

Ákemnen qalǵan shapandy kıip, aǵamnan qalǵan taıaqty qolyma alyp ózenge qaraı bettegende, men de ózime ózim úlkeıgen adamdaı kórinip kettim. Balalyq shaqta úlkenderge uqsaý degen o da bir keýdeńe pańdyq beretin nárse. Átteń, tap osyndaı dandaısyp bara jatqan kezime qarakók at pen qaramurt kezdese ketti de, joǵaryda keltirilgen «on jyldyń» jaıyn aıtty... Aıtqanda anaý-mynaý emes, ómir boıy esinde júrsin degendeı qadaǵalap-shegelep turyp aıtty. Sol-aq muń eken bar pańdyǵym saǵymdaı seıilip, kózdiń jasy alqymǵa kelip tyǵyldy. Kesim estıtin kúnám qaısy? Eńbekke jumsarda jaqsylyq emes, jamandyq jaǵyn basa eskertý kerek pe eken? Ol jaǵyn men bilmeımin. Biraq óksip jábirlengenimdi bilem.

«Jaman dos — kóleńke» dep áldekim durys aıtqan ǵoı deımin. Men óksip jylap kele jatsam, kóleńkem ózimdi mazaqtap, jeńimen kózin súrtedi. Múmkin, men de sony istegen bolarmyn...

Sodan bergi birneshe aı jap-jaqsy ótip edi.

— Aıdashymnyń ornyn Qaıroshym basty. Áli-aq qatarǵa qosylarmyz! — dep, apam da árkezde qýanyp, maqtanyp qoıady. Men de murnymdy bir tartyp, bul maqtaýdy estip otyrǵanymdy sezdirip qoıamyn.

Baǵyp júrgen sıyrlarym kúnde keshke aman-esen aýylǵa keledi. Esebinen sıyrlar da jańylmaıdy, men de jańylmaımyn: tarǵyl alasy on jeti, qyzyl shubary on úsh, qarasy toǵyz, qubaqany beseý degen sekildi, túr-túrimen eseptelip qoıylǵan...

Biraq «baqtashy baıymaıdy» dep beker aıtty deımisiń, búgin bir bále kelip sap ete tústi: qaramurttyń qasqa torpaǵy joǵalyp ketti. Ury aldy ma, bóri aldy ma bilmeımin áıteýir joq boldy. Sıyrlarymdy túri men túsine bólip te sanaımyn, jalpy esebimen de sanaımyn, bireýi jetpeıdi. Jetpegende qyzyl kóz báleniń, torpaǵy jetpeıdi. Bul bále men taıaǵymdy dombyra qylyp, yńyldap otyrǵanda kezdesti me. Aqbotany «aıttyrýǵa kisi jiberip» jatqanda kezdesti me, áıteýir kelistirip ketti. Buǵan deıin qaramurt aıtqan «on jyl» ásheıin bir jábir kórinse, endi kelip moınyma asylyp turǵandaı sezile bastady. Basqa kúni emes dál búgin qashyp kele jatqanymnyń sebebi osy bolýy da múmkin...

Múmkin meniń aldymda saǵym teńizindeı qulpyryp, alystan qol bulǵap jańa ómir jatqan shyǵar. Múmkin sharasy shaıqalmaǵan eski aýyldyń eski ómirine qanaǵat etpegen bala oıy osyndaı bir sebepti burynnan izdep júrgen shyǵar... O da múmkin, bu da múmkin...

Áıteýir, qalaǵa qaraı syzyp kelemin. Baqtashydan qutylǵan sıyrlardyń birazy eginge kirip, birazy shabynǵa qaraı ańdap barady. Qolǵa túse qalsam, munyń arty da jaqsy bola qoıar ma eken degen oı keledi. «Baqtashy baıymaıdyny» sonda kóretin bolam da...

Jaıyq ózeniniń jar qabaǵyna shyǵyp artyma qarasam, biraz sıyr bıik eginde júzip júr eken. Joq, munym jaramaıdy, egindi bastyrmaýym kerek dep oıladym. Keıin qaraı qaıta júgirip kelip, eginde júrgen sıyrlardy ózenge qaraı bettetip jiberdim de qalaǵa qaraı qaıta saldym.

Qalyńdyǵy toqymdaı, jamaý ústine jamaý japsyrǵan shapanymdy ıyqtan sypyryp qolyma alyp, bu da ákemnen qalǵan, «galıfe» shalbardyń aıaǵyma orala bergen balaqtaryn ortan belinen bir julyp tastap em, shabysym da údep sala berdi. Shapanymmen júrgende «júni túspegen qońyr torpaq» dep balalar mazaqtaı beretin edi, endi sirá qarny qampıǵan qyryqpa qara serkeshke uqsap qaldym ǵoı deımin. Jaıyqty órleı, ár butany tasalanyp, alystan yńyranǵany estilip jatqan Kaspııge qaraı qulap kelemin. Teńiz qushaǵyna tez kirýge asyqqan Aq Jaıyq tóteleý jerden jol salam dep jaryn talaı sabalapty da, shalqaıyp keıin burylypty. Burańdaǵan Jaıyqpen birge burańdap, qalbańdap men de kelem, qalbalańdap qasymnan qalmaı kóleńkem de keledi.

Eńkeıe bastaǵan ystyq kún qulaq shekeńdi teserdeı qadalady. Júregim qabyrǵamdy tesip jibererdeı dúrsildeıdi. Keıde ózimniń ójettigim men táýekelime masattanyp ta qoıam. Tanys dúnıeden jat dúnıege, tanys aýyldan tanys emes qalaǵa qashý úshin de edáýir erlik kerek sıaqtanady. Keıde aldymdaǵy qalanyń, jat ómirinen qaýiptenip te qoıamyn. Kim biledi, kimge kezdesem, ne izdep keldim deımin?

— Mynaý munda ketip bara jatyr! Qashqyn munda, munda! — dep qıqýlasqan sary masa da azan-qazan bolyp bulttaı tónip tóbemde oınap keledi. Qashyp ketkenimdi aýyl bilmeı qalǵan soń, qýǵynǵa bular attanǵandaı, oıbaıǵa basyp, býlyqtyryp, býyp keledi. Kún uıasyna qona bergen kezde eki kózdiń ornynda syǵyraıǵan ǵana eki syzyq qalǵanyn sezdim. Anda-sanda arqama úımelegen sary masany qaǵyp qalsam, arqam ógizdiń jon terisindeı, qatpar-qatpar bolyp qalyńdap alypty.

Keshki kún jalqaý syrǵyp, teńiz tolqynyn alaý-jalaý órtteı jaltyldatyp, uıasyna qulap barady. Qarakók Kaspııdiń bir sarynmen ǵana dem alǵan aýyr yńyranysy estile bastady. Kún de batty, teńiz ústine qorǵasyndaı basqan aýyr bir qara tuman da kóterildi. Qara tumannyń aýyrlyǵynan teńiz beti qaıysyp, tómen túsip ketkendeı seziledi.

Qara tumannyń ár jerinen jalǵyz-jalǵyz jarqyraǵan juldyzdar kórinedi. Tuman arqyly kóringendikten qyzǵylt tartqan kishkene juldyzdar túnde jarqyraıtyn qasqyrdyń kózin esime saldy. Men qasqyr degendi kúndiz de kórgen emespin, túnde de kórgen emespin. Biraq jańaǵy bir oı sap ete tústi de, aınalamnyń bári qasqyr sıaqtanyp, úreı anturǵan kire bastady. Kúndiz ár butany tasalana qashsam, endi buta bitkennen oıqastap kelem.

Shoshynyp ushqan japalaq jarq ete tústi. Qanattarynyń ári kógildirleý, ári qyzǵylttaý jarq etip qalǵany esime áldeqaıdan jyn-shaıtandy ákep túsirdi.

— Oǵan molda ólgeli esiz dalada jyn-shaıtan órip júretin bolypty ǵoı...

— Tún bolsa-aq moldanyń molasynyń basyna jınalyp alyp án salady eken...

— Basqarma bir kúni atynyń myqtylyǵynan-aq qutylyp ketipti! — dep, úreılene sóılep otyrǵandaryn aýyldyń kempirlerinen talaı estigem.

Men ol molanyń qaı jerde ekenin de bilmeımin. Áıteýir, osy keń dalanyń bir jerinde bolar dep joramaldap kelem. Olaı bolsa, kezdesip qalýym da op-ońaı ǵoı... Áldene bulań qaqqandaı boldy. Dalany tastaı berip, ózenge qaraı aǵyp keldim de bıik jardan qarǵyp, sýǵa tústim. Kúshti aǵys meni jańqadaı dóńgeletip ilip ala jóneldi. Shapanym erip artymda qalqyp kele jatyr da, qulaqshynym qalqyp aldymda ketip barady. Áreń degende sharýamdy jınap alyp, Gýrevke qaraı betimdi túzedim. Jaıyq aǵyzyp qalaǵa aparatynyn jaqsy biletinmin. «Ózen boıynda ózinen ózge jol bolmaıdy, kózińdi jumyp alsań da, qaladan shyǵarady» dep, Aıdash ta talaı aıtqan.

İzimnen aırylǵandaı sary masalar da qaldy. Qasqyr men jyn-shaıtan ot pen sýdan ólerdeı qorqady ǵoı... Endi olardyń bárine de ernimdi shyǵaryp kelem. Shapanymdy arqama salyp alyp, qulaqshynymdy basyma kıip, qulashymdy jaıyp jiberip, rahat bir kúıde syrǵı berdim.

Kári Kaspııdiń teńselip, jardan bıik tolqyndary teńiz jaǵasyn arsyldaı uryp, doldanyp jatqan bir kezi bolý kerek. Aýyr-aýyr yńyraný estiledi. Alystan jymyń qaǵyp, shaqyra beretin qala ottaryna da jaqyndap kelem. Teńiz birese aýyr kúrsingendeı, birese jalqaý esinegendeı bolady. Mana teńiz ústinde kóterilgen aýyr qara tuman endi kórinbeı ketti.

— Tegi, teńizge batyp ketken shyǵarsyń, — dep oıladym. Óıtkeni, úlken bir qorqynyshym sol aýyr sezilgen qarańǵylyq edi.

Jalpaq ózendi belinen bastyra salǵan uzyn kópirge taıanǵanda, jyljyp jaǵaǵa jaqyndap, áreń dep qyrǵa shyqtym. Úlken qala uıqyda. Alystan balyqshy kemesiniń anda-sanda salǵan aıǵaıy keledi. Aýyl tún bolsa-aq túgelimen uıyqtaıtyn edi. Qala olaı emes sıaqty. Ár jerden zirkildegen únder keledi. Aǵash kesken ara daýsy estilgendeı bolady. Qala ottarynyń túgel sónbegendigi de túgel uıyqtamaıtynyn aıtyp turǵandaı.

Qalaǵa kirip, qatar-qatar tizilgen kóp taqtaı dúkenderdiń ońasharaq turǵan bireýiniń janyna keldim de, jyp-jyly jerge qulaı kettim. Jumsaq qum ózinen-ózi úgitilip, janbasqa jaıly tósek bola ketti.

— O, qasqańnyń jatysyn-aı!.. — dep, tap ózime uqsaǵan eki bala meni aıaqtarymen búıirge túrtip turǵandaryn bir ańdaǵandaı bolyp em, kózimdi ashýǵa dármenim jetpedi. Arjaǵyn bilmeımin, tas bolyp qatyp qalsam kerek...

2

— Zytyp keledi ekem, zytyp keledi ekem... Qýǵynshy meni qýyp keledi eken qýyp keledi eken... Meniń qýǵynshym sary masa ǵoı, býyp keledi eken býyp keledi eken... «Batyr túsinde jaý kóredi, balyqshy túsinde aý kóredi» degendeı, men túsimde qashyp kele jatqanymdy kórdim. Aldymda tap ózime uqsaǵan taǵy bir bala ketip barady. Men ony egizimniń syńary, bir týyp, birge ólerim shyǵar dep kele jatsam, ol meni mazaqtap qashyp barady eken. Bir ýaqytta qarsy tura qalyp:

— Qashqyn, qashqyn, — dedi ol maǵan.

Men ony bas salyp ustap aldym da, qulaqshekeńniń tusy osy bolar dep, judyryqpen kep qoıyp jiberdim. O da meni qoıyp jibergende keńsirigim jarylyp ketti me eken dep em, aman eken áıteýir... Túshkirip te jiberdim, oıanyp ta kettim. Eki kóz, qulaq-murnyma úımelep alyp, toı jasap jatqan bazardyń qalyń qara shybyndary eken. Bet-aýzymdy erkin ıemdenip alypty da, saırandaı beripti.

— Ket-eı! Myna bir pálege qaıdan dýshar bolǵan! — dedi dúkenshi, taqtaı dúkenin ashyp jatyp, onyń ne aıtqanyn men sózinen emes, jıirkene shyqqan úninen ańǵardym-aý deımin.

Jatqan jerim bazar mańy bolý kerek, aınalam balyq sasıdy. Kún dúnıege uıala qaraǵandaı, bolmasa, búgin shekeńnen ótpeımin dep, aldaýsyratyp kele jatqandaı, kókjıekten jańa ǵana ajyrap, endi úılerdiń tóbesine qaraı ıek arta bastaǵan eken. Jalpaq jatqan Aq Jaıyq esinegendeı ǵana lep beredi. Joǵarǵy jaǵy kók qorǵasyndaı aýyr tolqıdy da, teńizge qular saǵa jaǵy kúnge shaǵylysyp, jalpaq kúmis aınadaı jarqyraıdy. Tańerteńgi uıalshaq kún sol aınaǵa endi ǵana qarana bastaǵandaı... Sary dala saǵymdanyp, keıde tereń kólge uqsap ketip, keıde qyrqasyna kógildir tútin býdaqtaǵan alasa-alasa tóbelerdi kez aldyńa ákeledi. Kún kóziniń altyn kirpikteri alasa úılerden asyp, bıik úılerdiń terezelerin sham jaqqandaı jarqyrata bastady. Tańerteńgi salqyn samal ashyq alańdardan etek-jeńin jınap alyp, kóleńkeli jerlerde ǵana qalyp barady.

Men qasyna kelip túnep shyqqan taqtaı dúken bazar shetinde tur eken. Balyq ısi murnyma kelgen soń, qarnym da ashyp qoıa berdi. Keshe zyr qaǵyp kelgen eki aıaǵym endi eki aǵash taıaqqa usap sereıip qalypty, bastyrar emes. Súıretile basyp, dúkenshiniń qasyna jaqyndap, oryssha durys bilemin-aý degen jalǵyz aýyz sózimdi aıttym:

— İzdrástı... — dedim, eń ádepti únmen. Ol maǵan:

— Poshel! — dep jaýap qaıtardy. Men túsinbeıtin taǵy birneshe sóz qosty. Keskinine qaraımyn da, onsha jaqsy sóz aıtyp turǵan joqsyń-aý, dep oılaımyn.

— Sen maǵan poshel deme! Nege poshel deısiń? Men ıt emes, adam balasymyn! — dedim qazaqsha.

Qazaqshany ol da edáýir biledi eken:

— Men saǵan ket aıtady! — dedi. Eń bolmasa, uǵynysyp urysatynyma kózim jetkesin, erlenip kettim bilem.

— Sen maǵan ket deme, joldas, ózim de ketem... Áýeli sý ber sodan soń nan ber... Sodan keıin jetim balalar oqıtyn jer qaısy, sońy kórsetip jiber! — dedim.

Ekeýimizdiń kózimiz endi ǵana kezdesti. Dúkenshi qazaq ta emes, orys ta emes men bilmeıtin bir ulttyń adamy bolý kerek, orysshasy da ońyp turǵan joq sıaqty, qazaqshasy da synǵan dońǵalaqtaı áreń-áreń oralymǵa keledi. Kózine qaradym da meniń jalynyshty sózderimdi túsingenin de tanydym.

— Sý áne jatyr! — dedi ol, júndi saýsaqtarymen ózendi nusqap.

Ózenniń qasynda turyp sý suraǵanyma ózim de uıalyp qaldym. Shynynda da ózenniń qasynda turyp, áldekimnen sý suraý degen uıat bolý kerek. Men uıalǵannan yrjıdym-aý deımin. Yrjısań, beınesi ketken bet-aýyzdyń qandaı sáni keletini belgili, dúkenshi «tfý!» dep, jerge bir túkirdi de:

— Qudaıdyń bergen mordasy-aı, á!.. Qudaıdyń ózi de talǵaý joq, tańdaý joq jarata beredi eken-aý! — dedi, tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqap. Oryssha men qazaqshany ortasynan syndyryp, óz erkimen jalǵastyryp aıtqan bul sózderdi men de qynjyla mazaqtaǵanda ǵana shyǵatyn ún dybysynan ańǵardym.

Dúkenshiniń óz «mordasy» da kelisip turǵan joq. Shyn kekesinge ketissek, men de biraz nárseni taýyp aıta alatynmyn. Shirigen kartoptaı sabalaq tarǵyl muryndy, jáıin aýyz, mańdaıy eki-aq eli, eki bilegi jún-jún... Aǵy men qarasy qaı jerde qosylyp, qaı tustan aırylatyny baıqalmaıtyn shuńǵyl qara kózdi. Saqalynyń árbir taly aıǵyrdyń qylyndaı bolý kerek, qyrǵan jalpaq ıegi qap-qara qarakók eken. Betinde osynsha sýreti bar adam ár túrli teńeýge kele beredi ǵoı. Biraq men bul jaǵyna baspadym. Ol meniń túrimdi taǵy da mazaqtasa, meniń qaıtarar jaýabym da ázirlenip qaldy. Áli esh nárse sata qoımaǵan dúkenshi ashýly bolý kerek, endi o da mazaqtaǵan joq. Meniń jaýabym da kúni búginge deıin ishimde ketip bara jatyr...

Dúkenshi artyna burylyp, aǵash shelek toly qyzyl ýyldyryqty kóterip ala berip:

— Sen, ket! — dedi taǵy da.

— Joq, sen ket deme maǵan. «Syrty sopy moldadan ishi taza qara qazaq artyq» degen... Sen menimen jyly sóıles... Seniń de qudaıyń bar shyǵar! — dedim. Munym oǵan unaǵandaı boldy. Qylqyldap turyp nan surap aldym:

— Ber endi... Baıyǵan soń eki ese qylyp qaıtaram. Ber! — dep qadala bergesin ol da shydamady. Onyń ústine, osy kúnge deıin esimnen shyqpaıtyn saýdager saltyn aıtty:

— Men áli túk satqanym joq. Saýda bastalmaı sadaqa berilmeıdi. Shyn suranshy bolsań, muny nege bilmeısiń? — dep, meni bir uıaltyp tastaǵysy kelip edi, men onysynan uıalǵanym joq. Óıtkeni, men ony bilgim de kelip turǵan joq edi.

— Odan da qaltań bar ma ózińniń, qaltańa qolyńdy salyp, aqsha alyp bergen bol, tym bolmasa! — dedi dúkenshi maǵan jylyraq sóılep. — Qaltań bar ma ózińniń?

— E, qaltam bar, — dedim, asyq salatyn qaltam esime túsip.

— Sal qolyńdy qaltańa... Sol jaǵyńa emes, oń jaq qaltańa, nadan!..

Dúkenshiniń dál oıy nemenege aparyp soǵaryn onsha ańǵara almasam da aıtqanyn oryndap, qolymdy oń qaltama saldym.

— Al aqshańdy shyǵar! Sýyr qolyńdy. Ákel beri! — dedi ol.

— Aqsham joq... — dedim meń qolymdy sýyryp, túk joq alaqanymdy jaıyp.

— Apyr-aı, ne degen keshshe ediń! — degendeı, úlken bir qynjylystan bastady da, dúkenshim maǵan tónińkirep kelip: — ádeıi aqsha bergen bol dedim ǵoı saǵan! Sal qolyńdy qaltańa! Ashpa alaqanyńdy! Ber maǵan júz somdy! — dedi.

Meniń qolymdy qaltama da ózi saldy, jumyryǵymdy da ózi jumdy. Sodan keıin alaqanymdy da ózi ashyp, qulqyny quryp turǵan «júz teńgeni» de ózi aldy... Júndes jýan saýsaqtary jyp-jyp etip, maǵan «artyǵyn» da qaıyryp bergen boldy.

Sodan keıin bir tilim nanǵa pyshaqtyń ushymen ǵana bir sıpap qyzyl ýyldyryq jaǵyp, maǵan usyndy da:

— Búıte berseń, bosqa ólesiń! — dedi. Men ólgim kelmeıtinin aıttym...

Eski Gýrevtiń kedir-budyr, qısyq kóshelerimen bazar halqy aǵylyp keledi. Aıran, sút, jumyrtqa, nan satatyn áıelder uzyn taqtaılardyń ón boıyn erleı tizile qalyp, qonaqtaıtyn taýyqqa usap, «qyt-qyttaı» bastady. Nandy shaınaı júrip, ár áıeldiń, kózine qadalyp anany-mynany dáme etip edim, esh qaısysynyń búıregi búlk ete qoıǵan joq. Anda-sanda kóziniń qyryn maǵan bir tastap qoıyp, taqtaı dúkenniń aldynda manaǵy dúkenshi de júr. Qara ala áteshteı kerdeń basqanmen áli esh nárse sata qoımaǵandyqtan onyń júzine de áli reń kirgen joq. Meniń júz teńgem áli yrys ákele qoıǵan joq-aý deımin. Bazarda alýshydan góri satýshy kóp sıaqty. Sondyqtan esh nárse sata almaı turǵan áıelderdiń júzderi de jylynar emes. Olarǵa men de alaqanymdy jaıǵym kelmedi.

Bazar qabaǵyn unatpaı, ózenge qaraı jónele berip em:

— Eı, balam, eı, jetim bala... Beri kel! — degen daýys estidim.

Jalt qarasam, bazar shetinde aıran satyp otyrǵan qart áıel maǵan qolyn bulǵap otyr eken. Men qasyna jetkende kúbi shelektiń betin ashyp, maǵan tostaǵanǵa aıran quıa bastady. Beıne óz sheshemniń otyrysy, beıne óz sheshemniń aıran quıysy, beıne óz sheshemniń aıanyshtyǵy... Esime sheshem de túsip ketti, úıge qaıtqym keldi.

— Má, ishe ǵoı, baıǵus bala, — dedi, kempir maǵan aıran quıǵan aıaǵyn usynyp jatyp. Bar býynym bosap, aıaqty áreń qolyma aldym.

— Borashty kórip júretin shyǵarsyń? — dedi qart áıel, erekshe bir analyq jyly daýyspen.

— Kórip júrem, áje... — deı bergenimde, murnym laıyqsyz bir qors etip qaldy da, kózim de kóldetip júre berdi. Aırandy jutyp jatyrmyn, qyńsylap jylap ta turmyn. Ómirde aıran iship turyp jylaǵandaǵy daýysymdy estigenim osy edi, álem-tapyryq eken.

— Eı, baıǵus bala-aı... Ne bolasyńdar búıtip júrip... — dep, kempir maǵan renjýden bastady da, — ógeı shesheniń aty ógeı sheshe de.. — Áıtpese, Borash qańǵyp keter bala ma edi... — dep ózi de kózin súrtti. — Ákege báribir, qatynnyń aty — qatyń balaǵa týǵan sheshedeı qaıdan bolsyn! — dep, onsyz da aýyryp turǵan janymdy taǵy bir janap ótti.

— Aıaǵy jazyldy ma, óziniń? — dedi bir kezde.

— Jazylǵan, — dedim, kempirdiń yńǵaıyna qaraı kóship. Tap osy jerde aıaǵysh kempirdiń kóńili neni qalap tursa, soǵan oraı bir túnge jeterlik jaqsy áńgime taýyp aıtýǵa da ázir edim. Borashtyń aıaǵyn on bes ret syndyryp, jıyrma ret esebin taýyp jazyp alatyn oıym bar... Kim ekenin tanymaıtyn balanyń bir deregi qolyma ilekse, kósilteıin dep turmyn ótirikti...

— Búgin kórseń, ekeýiń taǵy bir aınalyp soǵyńdar. Qara ájeń aıtty deseń, biledi... Endi uryspaımyn dep aıtty de!.. — dedi meırimdi kempir, jumsaq qolymen basymnan sıpap.

— Keleıik, áje, keleıik, — dep, men de teris aınaldym. Kóńilińdi qaldyrǵan adamnyń da, kóńilińdi bosatqan adamnyń da qasynda uzaq tura almaıdy ekensiń. Kempirdiń basymnan sıpaǵan qolyn aqyryn ǵana ózine qaraı syrǵyttym da, júıe-júıemdi bosatqan mol meıirimnen qasha jóneldim.

Bazar shetindegi shashtarazdyń qasynan óte bergenimde, esigine japsyrǵan aınasyna kózim túsip ketip edi, bet-aýzym shyn-aq astan-kesten eken. Týǵaly jýynbaǵan adamdaı qarala, torala betimdi judyryqpen ýqalap aıǵyz-aıǵyz etippin. Kóz degen bir qos tompaqtyń ústińgi jaǵy masa talaǵannan kólt-kólt etip tur. Tyrıǵan aryq moıynnyń ár jerindegi shuńqyryna qaq turyp qalǵandaı. Kózimdi ejireıtińkirep ashaıyn desem, bet pernem odan jaman buzyla túsedi.

— Qaıda júrip masqara bolǵansyń? — degendeı, aınadan bir sumpaıy bala maǵan qaraıdy.

— Eı, sen — men emes, óziń shyǵarsyń, ońbaǵan bala! — degendeı, ózimdi-ózim áreń tanyp, men de qalshıyp turmyn. Shynynda aınadan kórgen óz sýretime uqsaǵym kelmeıdi.

«Betiń qısyq bolsa, aınaǵa ókpeleme» degendi biletinmin. Biraq osy aınanyń ózi de qısyq shyǵar degim keldi. Aınanyń qasynda menen basqa bala joq bolyp shyqty. Al, men óz sýretimdi sýǵa túsip júrgende talaı kórgenim bar, myna sumpaıyǵa ilýde bir múshem uqsamasa kerek edi. Tap mynadaı bolǵan túrimdi buryndy-sońdy ushyratqan emespin.

Osy renjýmen aına qasynan kete almaı turǵanda tý syrtymnan baqtashynyń bıshigi sart ete túskendeı boldy. Jalt qarasam, maılap taraǵandaı, bar shashy basyna jabysyp qalǵan, kebeje qaryn shash alǵysh sheber úlken aq shúberekti meniń basyma ákelip, silkip tur eken. Qara shashtar, jıren aralas sary shashtar tóbemnen syrǵyp tómen túsip jatyr. Baıqaımyn, shash alǵysh sheber jas balany jazasyz qorlaı alatynyna raqattanyp turǵan sıaqty. Qaz-qatar ornatqan altyn tisterin jarqyratyp, kúlimdep tur.

Bul maǵan «ket!» degeni bolar dep, aınadan buryla berip em, basym kebeje qarynnyń eń bıik deńgeıine kelip qalǵan eken, dál kindik tusynan nuqyp kep qaldym da ata jóneldim. Kebeje qaryn gúmp etip qaldy. Basymnyń sondaı bir óneri de bolatyn edi, qorlaý ústinde kezi kelip qalǵan soń, tartyna almaı qaldym-aý deımin.

Sol betimmen syrǵyp kep Aq Jaıyqqa kúmp berdim de, maı balshyqpen bet-aýzymdy, ústi-basymdy ysqylaı bastadym. Qasýdy saǵynyp qalǵan dene túgel qyshynyp, qutyrynyp tur eken on saýsaqty saldym kelip oraı-oraı...

— Túnde ólip jatqan bala sen be ediń, áı? — degenge artyma qarasam, bir eresek, bir kishirek aqsaq bala ózen jaǵasyna jaqyndaı bergen eken. Bireýi ashań, suńǵaq deneli, ústinde sholaq shalbardan basqa esh nárse joq. Kúnge kúıin kúreń tartqan deneniń bulshyq etteri ıirilip-ıirilip qoıady. Endi bireýi menimen tustas bolý kerek, aqshylt deneli, aryq, bir aıaǵyn aqsaı basyp keledi.

— Men áli ólip kórgen joqpyn! — dedim, taıynǵym kelmeı. Jalǵyzdyq jasqanshaq ta etedi, jaý júrek te etedi. Men jasqanbaýǵa bel baıladym. Aıaǵyma bilingen bir qatty nárseni sýyryp alyp edim, túıeniń qabyrǵasy eken. Qabyrǵany ońtaılap qolyma aldym da, ana ekeýiniń jabyla ketýin kúttim. Ádette tanys emes balalardyń alǵashqy kezdesýleri azdy-kópti janjalsyz, birli-jarymdy judyryqsyz óte qoımaıtyn.

— O!.. Sabazdyń ózi eken! — dedi eresek bala, meniń keskin-kelbetime kóńili tolyp ketkendeı. Men ojyraıa qarap turǵan boıym úndemedim. Oıymda kıimimdi ala qasha ma degen qaýip te týa bastady.

Biraq meniń oılaǵanym bolǵan joq. Eki bala meniń shapanymnyń qasyna baryp, óz kıimderin de sypyra bastady. Eresek bala bılegendeı bir qozǵalyspen kóz ilestirmeı sholaq shalbardy syrǵytyp jerge túsirdi de, sodan keıin erekshe bir dostyqpen kishirek balany sheshindirdi. Aqsaq bala eresektiń kózine dármensiz jaýtańdap, jalynysh kózimen qaraıtyn sıaqty.

Ózen jaǵasy azdaǵan jarlaý edi, eresek bala aqsaq balany sýǵa deıin kóterip ákeldi.

«Anaý aǵasy, mynaý inisi eken»... — degen oıdyń kelýi-aq muń eken Aıdash esime túsip ketip, jalǵyzsyraı bastadym. Iegim kemseńdep, bet-aýzym buzyla bastady. Eresek bala áýeli aqsaq balany sýdyń jaǵasyna ákelip qoıdy da, qarǵyp qyrǵa qaıta shyǵyp, qyr basynda jatqan barlyq, shoqpytty aıaǵymen laqtyryp jaǵaǵa túsirdi. Sodan soń, kishirek balany taǵy kóterip alyp sýǵa bettedi...

3

Eresek bala aqsaq balany ap meniń qasyma ákelip, aqyryn ǵana sýǵa túsirdi de maǵan qarap:

— Óı, ózińdi qasqyr talaǵan ba? — dedi.

Men uıalyńqyraı turyp jaıymdy aıttym. Aýylda júrgende kim eskergen, denem borana júrip ketkendeı eken.

— Qyshyp barady ǵoı, sirá?

— Qyshıdy... Jaýryn ortama qolym jetpeıdi.

Kishirek bala óńi ketip, bozarǵan qolyn meniń, ıyǵyma salyp:

— Qasıyn ba? — dedi.

— Qasy...

— Kel, Borash, endigári qyshymastaı etip bereıik! — dep eresek bala meniń arqa-basymdy qummen ysqylaı bastady. Álsiz qoldarymen kishkene bala da qasyǵan bolady. Onyń qoly tıgen jer qyshı túsedi.

— Munyń bári tazalyq joqtyqtan... Kirden! — dep qoıady eresek bala.

Meniń ol ósıetti uǵynar jaıym joq.

— Myna jerimdi, myna jerimdi, — dep, toqyma qoraǵa súıkengen torpaqqa usap, o jer, bu jerimdi tosa berem.

— Atyń kim? — dedi eresek bala.

— Qaıyrǵalı... Ózińniń atyń kim?

— Shegen... Mynanyń aty Borash... Muny Borá deıtin bolasyń. Meniń atym onsha burmalaýǵa kelmeıdi, Shegen aǵa dersiń. Men ekeýińnen de úlkenmin. Ákem baıǵus balasyn erkelete almaıtynyn bilgen ǵoı sorly, Shegen deı salypty...

Shegen meniń atymdy «Qaıyrǵalı, Qaırosh, Qaırýshke» dep, oryssha-qazaqsha ońdy-soldy burmalap kórdi de:

— Atyń at emes eken... Sendeı jeke batyrǵa túk laıyǵy joq... Búginnen bastap Kostá bolasyń! Oǵap moldadan kórgenim bar, qazir durystap atyńdy qoıyp berem! — dep, eki qolyn qulaǵyna aparyp:

— Búginnen bastap seniń atyń: Kostá! Kostá! Kostá! — dedi úsh ret qulaǵyma aıǵaılap.

— Apam ursyp júrse qaıtem? — dedim Shegenge qarap.

— Apań qaıda edi?

— Apam Qaıraqtyda.

— Sen nemene, Qaıraqtyńa qaıta qaıtpaqpysyń? — dep, Shegen meniń ústi-basymdy qaıystaı ılep jatqan qoldaryn dereý tartyp aldy. Borash ta qasýyn toqtatty.

— Joq... — dedim, jańa qosylǵan úıirimnen aırylǵym kelmeı. Shegen qolyn arqama qaıta saldy... Sol kúnnen bastap kúni búginge deıin meniń atym Kostá, Konstantın bolyp ketti. Atymdy ózgertkende Shegenniń bergen myqty bir medeýi:

— Atyńdy buzyp qoıǵan molda ǵoı seniń! Ol saǵan ne jaqsylyq tiledi deısiń! Endi mine, týysyńa laıyq Kostá bolasyń! — dedi.

— Týysym, sondaı-aq bir dástúrleýge laıyq bolyp tursa, bola-aq qoısyn! — dep oıladym da, men de kóndim. Borash bir aqquba ǵana, qaǵilez, qyz minezdi bala eken. Kózderi de jańa týǵan buzaýdyń kózindeı bar dúnıege tańdana qaraıtyn sıaqty. Qýanýy da, renjip qalýy da op-ońaı. Móldir qara kózinen kóńiliniń túbi kórinip turǵandaı. Bul, shynynda da, ógeı shesheniń otyn-sýyna pysyqtyq jasaı almaǵan soń, ońaı ǵana tentiretip jibergen bala bolý kerek. Manaǵy «Kel, Borash» degennen bastap meniń arqamdy áli tyrnalaǵan bolyp tur. Qoly batpaıdy, sıpap turǵandaı ǵana bilinedi. Ol jaratylysynda aýyr eńbekke arnalmaı jaralǵan bala sıaqty. Júzinde esten bir shyqpaıtyn, júregine máńgi baılanyp qalǵan aýyr bir kúrsinis bar. Ol kúrsinis ezý tartqanda da túgel joıylyp kete almaıdy.

Óz álime qaramaı, Borashty aıap ketip, men oǵan:

— Qara ájeń kelip ketsin, — dedi... uryspaımyn dedi... — dedim.

Borash ápeń, ǵana ezý tartqandaı bolyp edi, kóziniń túbinde qýanysh ushqyny bir ǵana jylt ete túskendeı boldy da qaıta sóndi. Tez óshti, iz qaldyrmaı óshti. Janary jarqyrap bir qalǵan ádemi qara kózderine qaıtadan kúrsinis kirdi.

— Oı, óziń bir qudaıdyń erkesi ekesiń, ǵoı! — dep, Shegen meni jaýryn ortadan shapalaqpen shart etkizdi de, ózi de kúlip jiberdi. Únsiz ǵana Borash ta jymıdy.

— Sýdyń soryp almaıtyn aýrýy joq... Kóziń de ashylaıyn dedi. Tap bir kózin jańa ashyp kele jatqan sur kúshik sıaqtysyń. Bir jumadan keıin bóri alatyn kókjaldaı bolasyń. Bir aı ótken soń kókjal bóriniń ózi bolasyń! Endigi qalǵanyn dúnıeniń jalǵyz shamshyraǵy kúnge emdetemiz. Al, kettik! — dep, Shegen Borashty arqalap aldy da, sýdan shyǵa bastady. Borashtyń arqasyna men de baryp jarmastym. Shegen ekeýmizdi de kóterip, jaǵaǵa alyp shyqty. Áýeli aqsıa kúlip, týlap qalyp, meni sýǵa qaıta yrǵytyp jiberdi de, Borashty aqyryn ǵana jerge qoıdy. Basym qumǵa kirip ketse de, men de qyńq etkenim joq. Qany shyǵyp turǵan qarala sıraqty Shegen endi ǵana kórip:

— Oıbaı-aý, bar báleń aıaǵyńda eken ǵoı! — dep, endi meniń aıaqtarymdy qummen ysqylaı bastady.

Jaıyqtyń tańerteńgi túıýli qabaǵy túgel jadyrap, tósin kúnge tutas tosyp, kúlimdep jatqandaı seziledi. Tańerteńgi qatty tolqyndar ózen túbiniń laıyn qoparyp jatqandaı edi, endi tolqyn baıaýlap, jaǵanyń qyzǵylt qumyn merýertteı jýyp jatyr. Ózenniń eki beti de balyqtaı sholpyldaǵan bala. Árirekte aq shaǵaladaı shýlasyp áıelder de sýǵa túsip jatyr. Ystyqtaǵan ıtter de ózenge kelip túse bastady. Tańerteń tunjyrap kóringen qońyrqaı qalanyń ajary kirip, eńbek únderi birine-biri qosylyp, úlken bir gúrsil-dúrsilge aınalypty. Keshe meniń teńiz demalysy degenim, búgin qala demalysy sıaqtanady.

— Endi qaryn qamyn oılalyq. Myna qarynda túk joq, — dep, Shegen qabysqan qarnyn qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Shegen sulý, suńǵaq deneli, bulshyq etteri bolattaı ıiriletin, kúnge kúıgen tobylǵy-tory eken. Qaqpaq jaýryndy, qyzdaı qypsha bel, keýdesi shalqaq bitken báıge atyndaı jaraý, ete ońtaıly bala eken. Kelte muryn, azǵana aýzy úlkenirek, qońyr kózdeý bolǵanmen maǵan ol óte symbatty kórindi. Tabany jalpaq ta, taıpaq ta emes, aıaǵynyń ústi bıik, bar denesi shaqpaqtaı. Álde aqsıǵan tisteri me, álde aqkóńildiligi me, álde qabaǵyna qaq turmaıtyn oınaqylyǵy ma, áıteýir Shegen meni birjola tartyp áketti. Bir kórgennen-aq men de Shegen bolǵym keldi. Shegen saqyldap qatty kúledi. Ómirdiń, ashshy-tushshy, qaıǵy-qýanysh degenderi oıyna da kirip shyqpaıtyn sıaqty. Tegi, onyń súıeri — ýaıymsyz erkindik, óz oılanǵanyna óz kúshimen jetý bolý kerek.

Shegen meniń aıaǵymdaǵy tolyp jatqan jara men jaryqtaryn kórip, basyn shaıqady da:

— Ýaı, mynaýyń bolmaıdy, — dedi, túsinemisiń degendeı kózime qadala qarap. — Eń aldymen adamǵa bas kerek. Onsyz ómir Oǵap moldanyń kórinen de qarańǵy bolady. Onsyz ómir qurannan jaman, túsine almaısyń. Ekinshi, bizge aıaq kerek. Qashsań — qutylatyn bol, qýsań jetetin bol. Kerek bop qalsa, qustaı ushatyn bol! Mynadaı taban bola ma eken qyryq tesik! Aıaǵyńnyń jalpy bitimi jaman bolmaǵanmen qazirgi háli qanaǵattanarlyq emes dep tanımyn... Jata tur qumnyń ústinde. Men qazir kelem, — dep, Shegen qalaǵa qaraı júgirip ketti.

— Dári ákeledi. Eki kúnde jazyp beredi! — dedi Borash, uzaı bergen Shegenge rıza kózben qarap. Júzindegi kúrsinis izi osy arada ǵana túgel bir joıylyp ketti.

— Sen qalaı aqsadyń? — dedim Borashqa, isken oń, tizesine qolymdy aparyp.

— Áı apam qoranyń tóbesinen qulatyp jiberdi.

«Áı apasy» ógeı sheshesi ekenin túsindim de, odan arǵyny qazbalaǵanym joq. Borash shorlanyp bitip kele jatqan oń tizesin sıpalaı otyryp:

— Soqanyń ústine qulap tústim... Shegen aǵam jazdy ǵoı áıteýir... Endi bir aıda júgirýge jaraısyń deıdi... Balyq maıynan jazyldy. Tipti jazylyp qalyp edi, áneýgúni «degdom» ustap ala jazdap, sodan qashqanda taǵy búldirip aldym, — dedi. Bul joly óziniń qashyp qutylǵanyna maqtanatyndaı jymıyp ta qoıdy.

— Men de keremet júırikpin! — dedim, maqtanǵym kelip ketip.

— Oıboı... Shegendeı emes shyǵarsyń!.. Shegen qaıda, ol!.. Ol aǵyp bara jatqan mashınany qýyp jetip, asylyp kete beredi! Bireý kórip qalsa, qarǵyp túsip, kete berýi de túk emes. Ol ásheıin jelaıaq! — dedi Borash, masattana sóılep.

— E, sen qalaı qashtyń, «degdom» qýǵanda?

— Shegen meni kópirdiń ústinen ózenge tastap jiberdi de sýdan basyńdy ǵana shyǵaryp, shomylǵan balalardyń ishinde otyra ber basqa balanyń basynan seniń basyń kem emes, tanı almaıdy, — dep, ózi kópirdiń, ústimen tartyp otyrdy...

— Shegen nelikten úıinen qashyp ketken?

— Úıinen emes. Oǵap moldadan qashyp ketipti. Úsh juma boıy arabsha oqyp, álip-kı-kúsin-án degen birdemege túsine almapty da «munyńyz nemene ózi, men túsinbeıtin nárseni oqyǵym kelmeıdi» degen eken. Oǵap molda on shybyq synǵansha dúre soǵypty. Onyń úıi joq, jezdesiniń qolynda júredi eken, — dedi Borash, eriksiz kúrsinip. Sol kezde:

— Iá! Áýp! — dep, bıik jardan bir-aq sekirip, Shegen de qasymyzǵa kelip tústi.

Shegen men Borash ekeýi ústi-basyma qarala, torala etip ıod jaǵyp, onyń ústinen sarǵysh bir maı jaǵyp, uzyn aq shúberekpen «bınttep» tastady. Maǵan olardyń emdegeni emes, ekeýi birdeı asty-ústime túsip, dostyq kórsetkenderi qatty unady.

— Bir jumada tabanyń ámirqan etiktiń ultanyndaı jyltyraıtyn bolady, — deıdi Borash.

— Joq, Oǵap moldanyń másisiniń ultanyndaı jyltyraıdy! — dep, Shegen saqyldap kúledi. «Ámirqan etik» degeni nemene, Oǵap moldanyń másisiniń tabany qandaı eken meniń onda jumysym da joq, áıteýir tabanymnyń solqyldaǵany basyla bastaǵanyn sezem.

— Sen áli toqtaı tur, Kostá! Tozǵan eski terińdi túgel sypyryp tastap, tesigi joq, teńbili joq, jańa teri jasap berem. Teńizdiń «ıt balyǵyndaı», ıa bolmasa, qundyzdaı jyltyldaıtyn bolasyń! — deıdi Shegen, meniń bar armanym «ıt balyq» bolýdaı-aq... Biraq men Shegenniń eshbir sózine qarsylyq aıta almaıtyn halge jetkenimdi de sezem.

Eki aqsaq, bir jelaıaq — úsh bozdaq, endi bazarǵa qaraı bet aldyq.

— Qudaı taǵala qaryn qamy degendi jaratpasa da bolady eken... Amal qaısy... Keıde ónerińdi soǵan da jumsaısyń! — dedi Shegen.

— «Záýreshti» aıtaıyn ba, «Aınamkózdi» aıtaıyn ba? — dedi Borash, bazar sheti kórine bergen kezde. Shegen basyn shaıqap:

— Kostá bilmeıdi ǵoı. Qoıa tur. Ádemi ánderdi kez kelgen kúnge qor qyla beremiz be? — dedi.

Balaǵa bilmeısiń degennen aýyr tıetin sóz bolar ma, men dereý:

— Nege bilmeıin! «Záýreshti» zarlatyp jiberemin, — dedim.

— Joq, bilmeısiń. Borashqa qosylyp aıtý úshin bir jeti úırenýiń kerek. Munyń daýsyna búkil qala jańǵyryǵady. Ne ábden qysylǵanda, ne bolmasa jeksenbi kúngi bazarda aıtarsyńdar! — dep, Shegen Borashty sol qolymen bir qushaqtady da:

— Seniń de ústi-basyń tolǵan óner bilem, qý sheke! — dep, meni de arqaǵa qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Borashtyń, júzi de jadyrap sala berdi, al, men úshin dúnıede budan artyq dostyq bolmaıtyndaı kórinip ketti.

Tamaq tabý úshin bular bazar halqyna ár túrli óner kórsetedi eken. Án salady, Shegen dońǵalaqsha aınala biledi, aqsaq ta, soqyr da, sańyraý da bola alady. Jylatsa kózińniń jasyn tyıǵyzbaıtyn, kúldirse shegińdi qatyratyn tolyp jatqan áńgimeler biledi.

— Men ásheıin «sırk», Borash baryp turǵan «opera»! — dedi Shegen.

Men «opera» degendi túsine almaı qalyp em, Shegen:

— Opera degen Sarataý teatry1 — dep túsindirdi. Men munysyna da túsine qoıa almaǵan soń úndemep edim, Shegen:

— Ony áli kózińmen kóresiń. Kórsetem, — dedi. Shegen qaıdaǵynyń bárin biledi. Jasy on beste eken. Borash balalar úıin «degdom» dese, Shegen «detdom» dep ár dybysyn ashyq estirtip aıtady. Ózim izdep júrgen balalar úıiniń atyn qalaı aıtý kerek ekenin men de úırenip ala qoıdym — detdom!

— Detdomdy jaratpaıtynym — ylǵı bir baǵynda júrgendeı bolasyń. Erte de túgendeıdi, kesh te túgendeıdi... Óz qolyńnan túk kelmeıtindeı, buzaýdaı baǵady. «Detkommýna bolsa, jeńsigi basylyp, jeligi bitpegen oıyn balasyn birden úlken adam, estıar adam qylýǵa jan talasady. Men sonyń ekeýine de kóne almadym. Anda baram deseń de «ruhsat», munda barsań da «ruhsat» kerek. Detdom dırektory bizdi de ózindeı shal kóre me, nemene, ruhsatsyz bir aıaq bastyrmaıdy. Ózi de dúnıege qara qalpaǵymen kók saqalymen kelgen joq shyǵar!.. Jas bala aıaqtanar kezde áýeli táı-táılap júrip, qulap-jyǵylyp, súıtip baryp júgirip ketpeı me?.. Ol ylǵı «oıbaı, qulaısyń! Júgirme, otyr!» deıdi saǵan... Ómir degen ol úshin qazýly jatqan ordaı kórinedi ǵoı deımin... Men soǵan kóne almadym! Jeldeı esken erkindikke jetetin ne bolsyn! — dep, Shegen maǵan qarap edi, men onyń uzaq súresine túsine almaı Borashqa qaradym. Borashtyń júzinde túsingendik bar eken men qorlanyńqyrap qaldym.

Bazarǵa arqan boıy qalǵanda Shegen Borash ekeýmizdi jetelep aldy da:

— Al, qyrǵılar, azdap bolsa da óner kórsetip jibereıik. Óner jylatýǵa da jaraıdy, kúldirýge de jaraıdy. Bul sıqyrdan da keremet. Al, aıaqty qıralańdata túsińder! — dep, ózi de shoınańdaı qaldy. Shegen aqsaǵanda, shyn aqsaqtar dalada qaldyq. Oń aıaǵy aǵashtaı qatyp, sereıip jer syzyp keledi. Júrip kele jatqan jalǵyz sol aıaǵy sıaqty.

— Alaqan jaıý, kóz súzý bolmasyn! — dedi de, Shegen bizdi bazarǵa alyp kirdi.

Biz jaqyndaı bergende-aq aıran, sút satyp otyrǵan bazarshy áıelder syqylyqtap kúle bastady.

— Mynaý búgin aıaqtan aırylypty ǵoı... Baıǵus-aı!..

— Erteń bul basynan da aırylyp keler, áli!..

— Úsheýiniń, jarasa ketkenin qara!.. Búgin úsheý bolypty! — dep bazarshy halyq máz bolyp qaldy.

Biz alaqan jaıǵamyz joq. Ádeıi aqsap, «óner» kórsetip kele jatqandaı jaqyndaı berip edik, azdy-kópti saýda istep kóńildenip qalǵan áıelder, bireýi nanyn, bireýi jumyrtqasyn usyna bastady. Tańerteńgi qatyńqy qabaqtar jadyrap, túske tarmasa myrzalyq kirgen sıaqty.

— Borá, Borashık, án salyp jibershi, aınalaıyn! — dep, bir jas áıel qylqyldaı bastap edi, eresek áıelder oǵan dúrse qoıa berip:

— Mynaý ystyq, shań bazarda moıny úzilip ketkeli turǵan balaǵa án saldyrmaqpysyń? — dep, toqtatyp tastady. Men osy arada ǵana anyq baıqadym, — Borashtyń moıny qylqıyp, kók tamyrlary taram-taram bolyp tur eken.

Bir taqtaıdyń boıyn súzip shyqpaı jatyp-aq azyq-túlikke molyǵyp qaldyq. Kózderi soqyraıǵan kepken balyqtar da bar, ortasyn oıyp aq irimshik salyp pisirgen qyp-qyzyl tátti nandar da bar, jumyrtqa da bar, úgirshikter de bar... Bar tabysty meniń shapanyma orap alyp, endi birdeme usynǵan áıelderge qarap, Shegen:

— Sizdiń, kezegińiz keıin... Tek umytyp ketpeńiz... — dedi.

— Qap mynaǵan kezek turatyn bolǵanymyz ba?! — dep, áıelder de kirbińsiz, kúlisip qalyp jatyr.

— Qane, qyrǵılar, kettik! — dep, Shegen qazdańdaı basyp, Jaıyqqa qaraı tartty. Oń aıaǵymen jer syzyp, shańdatyp Borash kele jatyr, shandyp alǵan eki aıaqtan esilgen qumǵa túıeniń izindeı dóńgelek iz tastap men kelemin.

Meni olar «salqyn saraılaryna» alyp keldi. Jaıyqtyń jar qabaǵynyń astyn keýlep ketken keń bir úńgir eken. Astyna kók quraq tósep tastapty. Úńgirdiń dál aýzyna tirele ózen jatyr. Úńgir keń, kishigirim bólmedeı bar. Jaryǵy aýzynan ǵana túsip, kún sáýlesi jolaı almaıtyn úńgir «salqyn saraı» dep bosqa atalmaǵan sıaqty. Ári erkin, ári salqyn, rahat uıasy osy sıaqty kórinip ketti.

Túkpirge taman, qabyrǵanyń bir jerin ádemilep turyp qolmen oıypty da, oǵan birtalaı kitap tizip qoıypty. Sanaı júrý baqtashynyń ádeti ǵoı, men bir qaraǵanda-aq on bes kitap ekenin sydyrtyp sanap shyqtym. Meniń kitaptarǵa kózim túsip turǵanyn Shegen de baıqap qalyp:

— Oqı bilemisiń? — dedi.

— Bilmeımin, — dedim uıalǵan únmen. Shegen onyma ókinetindeı, basyn shaıqady:

— Onyń bolmaıdy, Kostá! Oqý kerek! Adamnyń basy qarbyz emes, — dedi.

Men qaıda júrip, qalaı oqy deıtinine túsine almaı, ańyryp qaldym. Oqymaǵan óz aıybym sıaqtanyp, qysylyp ta turmyn. Shegen biraz oılanyp qalǵandaı boldy da:

— Esepteı bilemisiń? — dedi.

— Bilem.

— Neshege deıin?

— Eki myń segiz júz seksen jetige deıin...

Shegen qarqyldap kúlip jiberdi. Maqtanyńqyrap ketkenimdi ózim de ańǵardym. Onyń ústine, «eki myń degenim durys-aq bolsyn... Úlken san, maqtanarlyq san... Segiz júz de jaman emes... Al, seksen jeti degen nemene? Ne úshin seksen segiz emes, ne bolmasa, tup-týra toqsan emes? degen oı keledi. Shegen kók quraqtyń ústine qulaı ketip kúlkisin áli tyıa almaı jatyr.

— Eki myń segiz júz seksen jeti!.. Óltirdiń, Kostá, óltirdiń meni! — dep, keıde qatty qarqyldap jiberip, keıde de býlyǵyp, demin ala almaı, aýnap-aýnap kúledi.

Ári-beriden soń ǵana esime tústi, seksen jeti degenim baqqan sıyrlarymnyń sany eken. Shegenge osyny aıttym.

— E, baqtashy ma ediń! — dedi Shegen, kúlkisin tyıyp.

— Ie, jazǵyturymnan beri sıyr baǵam.

— Biz seni túnde kórip, alyp ketsek qaıtedi dep te oılap edik. Biraq, taptyq jaǵyńa kózimiz jetken soń kórermiz dep qozǵamap edik. Endi kózimiz jetti, bizdiksiń! — dedi Shegen.

— Men «taptyq jaǵyń» degeniń nemene dep suradym. Shegen maǵan:

— Shpana, buzaqylardyń biri bolyp júre me dep, jolamap edik. Ondaılar da bolady. Olar bizge joldas emes, — dep túsindirdi.

Pushyq muryn, baqyr shaınekti otqa qoıyp jatyp:

— Biraq sen oqýyń kerek! Ony bilip qoı! — dedi Shegen.

— Oqymaǵan bala oqyǵan balaǵa joldas bola almaı ma? — dep, jábirlengenimdi bildirgim kelip bir turdym da, bata almadym. Suraı almadym.

— Ózi oryssha-qazaqshaǵa sýdaı! — dedi Borash, aqyryn ǵana sybyrlap.

— Sen she?

— Oqı alam...

Kózim jasyq tartyp, ústińgi qabattarym azyraq qyzyp bara jatqandaı, aýzym baldyr tatyp bara jatqandaı seziledi. Jábir, qorlaný, namystaný degender qol ustasyp, alqymǵa kelip, býyp bara jatqandaı seziledi.

— Áýeli taza bolaıyq, — dep, Shegen meniń shapanymdy alyp ózendi sabalaı bastady. Aınaldyrǵan eki túımemniń bireýi úzilip kete me dep, men qylpyldap otyrmyn.

— Shapan jaryqtyq ákeńnen qalsa da eski ısinen ábden arylatyn bolsyn, — deıdi Shegen.

Áýeli túımelerime janym ashyp Shegenniń qasyna baryp em. Artynan sabalaǵan sýdyń sartyldaǵanyna qyzyǵyp ketip, shapanymdy sabalasýǵa ózim de qosylyp kettim.

Borashta bir erekshe tártiptilik bar. Áldeqaıdan uzyndaý kelgen kókala oramal taýyp alyp, ony ádemilep tósep, ákelgen bazarlyqtarymyzdy túr-túrimen jaıyp jatyr. Eki aq qalaıy bokaldary bar eken ony ysqylap, súrtip, ystyq sýmen shaıyp tastap:

— Shegen aǵa, shaıǵa kelińder, — dedi.

Shaıǵa otyrǵan soń, Shegen maǵan taǵy úsh túrli ósıet aıtty...

— Altyn jatsa — almaımyz! Bir me?

— Bir

— Ótirik aıtpaımyz Eki me?

— Eki

— Aldaý úshin ótirik aıtsań, keshiredi eken deme, aldanbaý úshin ótirik aıtsań, irkilme! — dep, bir toqtaǵanda men:

— Úsh, dep qaldym.

— Joq, úsh emes, áli ekeý-aq, — dedi Shegen. — Úshinshim úsh kúnniń ishinde bizben birge qýanyp, bizben birge muńaıatyn bolasyń. Óz betińmen ońasha qýanyp, ońasha muńaıatyn bolsań sen bizge joldas ta emessin. Qýana bilip, muńaıa bilmeseń tipti jaqsy. Osymen úsh bolady! — dedi.

— Úsh! — dedim rızalyǵymdy bildirip...

— Ýáde ǵoı?

— Ýáde!

— Al endi shaıyńdy ish...

Qaryndy syqap aldyq ta, kók quraqqa aýnaı kettik... Ásem denesin ádeıi ádemilep kergendeı, qara kóleńkede shoıynnan quıǵandaı bop Shegen jatyr. Onyń búıirine basymyzdy tıgize Borash ekeýmiz kóldeneń jatyrmyz. Erkelep, mazalap qoıamyz. Tap osylaı, erkelesip, aımalasyp jatatyn uıalas kúshikter kóz aldyma keledi. Salqyn jaı, erkin dostyq, keshegi kórgen keıisimdi umyttyryp jibergendeı ońasha qýanyp, ońasha oılanbaıyn dep, men de Shegenniń baýyryna kire túskim keledi. Shegen shalqasynan jatqan boıy meniń aýzymdy sıpalap:

— Murnyń, onsha ádemi emes... Kózińniń synyn keıin aıtam, ázir óz qalpyna kele qoıǵan joq áli. Deneń shymyr... Keýdeń shalqaq, qus tós ekesiń, júırik bolarsyń... — dedi.

Arqasynan sıpaǵan bala mysyqtaı bolyp, kezimdi jumyp alyp ishimnen mardamsyp men jatyrmyn. Shegenniń kóńili maǵan aýǵan bir sátti qyzǵanyp, Borash Shegendi basymen súzgilep qoıady...

— Qane, Borash, bastap jiber. Kostá úırene bersin, — dedi Shegeń jatqan qalpyn ózgertpeı.

Borash basyn kóterip alyp, «Záýresh» ánine sala jónelip edi, men ilese almadym. Bipece daýsym «qıq» etip qalyp, birese «shıq» etip qalyp, burala shyqqan Borash daýsyna janasa almaı qoıdy. Quldyrap joǵary ketip, quldılap tómen qulaǵan shyn daýys meniń shińkildegimdi mańaıtalar emes. Borashtyń daýysy boztorǵaıdaı joǵaryda shyryldaıdy da, men qaltyldap, qalyqtap turǵan boztorǵaıdyń astynan qarap turǵan sıaqtymyn. Keıbir kezde ózimniń tap osylaı qarap turatynym esime túsedi.

Borash Jaıyqtyń arjaǵynda Záýreshtiń molasyn kórip otyrǵandaı, kózin alysqa bir qadap aldy da, barynsha muńdy, barynsha sazdy únmen ánniń ıyǵyn shyǵara, muń men sherin júregińe quıǵandaı zarmen aıtty. Úńgirimiz ún qosqandaı. Jaıyq boıyndaǵy bar boztorǵaı qosyla shyryldaǵandaı boldy. Óleń men ánniń birge órilgendeı shyqqanyna tań qalyp, men toqtap qaldym. Uzaq án uzyn Aq Jaıyqtaı tartylyp, oıyńnyń ár túkpirin bir túrtip, ón boıyńdy tutas shymyrlatqandaı, alystaǵy zar el esinen áli shyqpaǵandaı, aýyr bir qasiret kúıi árbir sherli jannyń júregine shoq tastaǵandaı edi.

— Óz sheshesiniń aty da Záýresh eken... — dedi Shegen aqyryn ǵana qulaǵyma sybyrlap. Tulaboıym dir ete tústi.

Borashtyń kimdi joqtap, zarlanyp otyrǵanyn men endi ǵana uǵyndym. Týǵan sheshesin kórdi me, joq pa, esinde ana meıriminen ne qaldy, jetim bala zar qaǵyp, sony aıtyp otyr. Sheshesiniń atyn ataǵan saıyn júregine shemen bop qatqan jetimdik sheri ulǵaıa túsetin sıaqty. Sherge toly án tolqyny Borashtyń ózin de qańbaqtaı domalatyp áketip bara jatqandaı. Sheshem esime túsip ketip, men de Borashqa qarap, jaýtańdaı bastadym. Kózge kele bergen jasymdy Shegen suq saýsaǵyn shoshaıtyp tyıyp tastady. Biraq úńgir ishi manadan bergi oınaqy túrinen aırylyp, elden alys, jurttan ońasha, ári-sáriniń ornyndaı, bar qyzyǵy bitip, júdep sala berdi. Borash toqtaǵan soń Shegen maǵan burylyp:

— Qalaı eken? — dedi.

— Men bulaı aıta almaımyn, — dedim.

— Óz biletinińdi aıt. İrkilmeıtin bol, — dep Shegen qoımaǵan soń, men «Gýrevti» aıtyp baıqap edim, daýsym júreksine shyqty.

Kóringen sonadaıdan, Gýrevim, Kórgem joq Gýrevteı jer bıigin...

— Gýrev jer bıigi bolsa, Aq Jaıyq osy araǵa kelip quıyp jatpaı, osy aradan bastalyp jatar edi, — dedi Shegen. Meniń óleńim oǵan unamaǵanyn sezdim de, men de toqtadym. Sodan keıin Borashtyń aldynda óleń aıtýdy da qoıdym.

Úńgir ishi qarańǵylana tústi. Ómirdiń bir qaltarysy sıaqty úńgirde bir kúnim ótkenin ańǵardym. Erkindigi kóp pe, áýre-sarsań ókinishi kóp pe, ony boljar jaı joq, áıteýir bir shatqalańy kóp jolǵa túskendeı, júregim ornyǵa almady. Uıyqtaı almaı jatqanymdy Shegenge bildirmeý úshin, tań atqansha bir jatqan jaǵymnan aýnap túsýge qorqyp, uıyqtaǵan bop pysyldadym da jattym...

4

Qalada ótken úsh kúnniń ishinde myń túrli olaqtyǵym baryn baıqadym. Aıaq bassam-aq bolǵany, qalanyń bir dástúrine muryndyǵym iline ketedi. Qala jurtynyń ádeti de basqa, salty da basqa eken. Qala ómirine úırenip qalǵan Shegennen qalyspaımyn dep, aıaǵymdy eptep-aq basam, eptemeımin desem-aq ersi birdemege uryna da ketem. Kórmegen dúnıeńde kóziń túspeıtin bir nárse bolsaıshy! Kóringenge qaraımyn deımin de, kez kelgenge soqtyǵa berem...

Meniń olaqtyǵymnan úsh kúnnen keıin qolǵa túsip qaldyq. Bul joly bizdi mılısıalar aldap soqty. Dalanyń án qumarlyǵy ustap berdi. Qolǵa túskenimizge qýaný kerek ekenin keıin bilsem de, dál sol kúni qatty renjidim.

Taqtaımen qorshalǵan «jazǵy teatrda» Shegen aıta beretin Sarataý operasy oıyn kórsetip jatyr eken. Jurt ornyna jaılasyp bolyp, shymyldyq etegin túre bergen kezde qorshaýdyń basyna biz de qonyp qalyp edik. Shegen teatr mańaıyn eki ret aınalyp keldi de:

— Búgin bir mılısıoner joq eken. Qudaı berdi aıaǵyna deıin kóretin boldyq! — dedi.

Ótken túni oıyndy buzylǵan bir saraıdyń tóbesinde otyryp, alystan kórip edik. Búgin oǵan shydaı almadyq. Úshkirlep qana dóreki kúıinde shegeleı salǵan taqtaı qorshaýdyń basyna shyǵyp aldyq. Saq otyraıyq dep kelissek te, án bastalǵan kezde ony bárimiz de umytyp ketippiz.

Gýrev jeli túnge qaraı teńiz jaqtan soǵady da, túni azyraq salqyndaý bolady. Meniń ústimde shapanym bar. Ári aryq, ári tońǵaq Borash Shegen ekeýmizdiń ortamyzda otyr.

Úlbiregen aq jibekke oranǵan, ózi de jibekteı úlbirep turǵan aq kelinshek án salyp bolǵan soń, jurt alaqany sartyldap tún aspanyn jańǵyryqtyryp jiberdi. Manadan qybyr etsek Shegen ekeýmizdi kezek túrtip qalyp, ózi ún shyǵarmaı tyńdap otyrǵan Borash alaqan soǵam dep, ushyp túse jazdady. Qorshaý basyna qonǵan qara taǵanǵa ustap, qypyldap áreń otyrǵanymyzda jumysy da joq.

— Qalaı aıtady, á? Netken ánshi edi! Alaqandaryńdy aıaımysyńdar! — dep bizge ursady. Odan góri bizdiń alaqanymyz qatty sartyldap jatqanyn ańǵarmaıtyn sıaqty.

Sahnada meniń tańǵalyp otyrǵanym basqa nárse edi. Onyń atyn boıaýdyń kóptigi der edim. Aq, qara, qyzyl, sary dep joryp, dúnıede boıaý degenniń kóptigin kórmek túgil, estimegen de ekemin. Bir ǵana kók deıtin túsimizdiń ózi sahnada tolyp jatqan túrge bólinip tur. Shyn maǵynada kórdim. Bul kúnge deıin, men aspannyń, kóktigin bilýshi em, biraq shyn ashyq kók, aıqyn kók sahnada bolady eken. Ár túrli boıaý án salyp, keıde birge kúlip, keıde birge muńaıyp qoıady... Altyn men kúmis, beren men jibek, boıaý arqyly ún qosyp, ánshi áıelge qosylyp án salyp turǵandaı.

Salqyn jelden birimizge birimiz tyǵylyp, uılyǵa túsemiz. Qarańǵy tún aýyrlap, aspan jerge jaqyndaı túsken sıaqtanady. Sol aýyr túndi naızaǵaıdaı tilip, áıel áni aspanǵa órlep bara jatqandaı... Ústindegi kóılegindeı, kógildir kózdi ánshi áıel ánimen birge ózi de aspanǵa op-ońaı kóterilip ketkendeı kórinedi. Áıel ekinshi ánin aıaqtaǵan kezde taqtaı qorshaý soqqan alaqannan jarylyp ketken shyǵar dep edim. Jurt alǵysyn aıǵaılap aıtyp, aınalamyz at shapqandaı dúńkildep ketti.

Osy kezde qorshaýdy tasalanyp, eki mılısıoner de kelip qalǵan eken. Dál qasymyzdan urlanyp qana shyqqan aqyryn ysqyryqqa jalt qaraǵanda Shegenge jaqyndaı bergen mılısıonerdi kórdim. Shegen bıikten sekirgendeı qarǵyp ketip, qarańǵy jerge baryp tústi. Bizge de: «sekirińder!» — dedi.

Borash sekiremin dep, mılısıonerdiń dál aldyna qulap tústi de:

— Oıbaı, aıaǵym! — dedi.

Men burylyp sekire bergenimde shoqpyt shapan úshkir taqtaıǵa ilegip, tý syrtymnan asyldym da qaldym. Esh jerim aýyrǵan da joq, qoryqqan da joqpyn. Uıalǵannan taqtaıdy tepkilep, baqyra bastadym. «Ólimnen uıat kúshti» degendi keıinirek estisem de osy arada óz basymnan bir ótkizdim-aý deımin. Arqańnan asylyp qalyp, tyrp etýge shamań joq, aıaqqaptaı ilýli turǵanyń uıat-aq sıaqty.

Teatr da otyrǵan adamdar meniń daýysymdy estip:

— Ne degen buzaqylyq bul!

— Kim bar buǵan tıym salatyn? — desip, ashý shaqyra bastady. Borash áreń dep qorshaýǵa súıenip, maǵan jaqyndady da:

— Shyǵarma únińdi! Án salyp jatqanyn estimeımisiń! – dep aıaǵymnan tartty. Birinshi ret maǵan zekip aıtty.

— Seniń eshbir jeriń aýyrǵan joq. Ótirik baqyrasyń! – dep qasymda bir mılısıoner tur. Mılısıoner meniń myqtap ilingenimdi bir baıqap aldy da:

— Azyraq shydaı tur. Qazir túsirip alam... — dedi.

Shegen orǵyp shyǵyp sonadaı baryp tur. Bizge dybys berip qoıady. Borash ekeýmizdiń, birjola qolǵa túskenimizdi bilgen soń Shegenge qaraı umtyldy. Shegen teatrdy aınala qashyp, bizdi tastap ketpeıtinin ańdatyp qoıdy. Mılısıonerler túlkige tóngen búrkitteı túıilip, qaqpaqylǵa salyp, Shegendi az-aq ilip túspeı júr. Shegen keıde kıikteı orǵyp, keıde balyqtaı bult etip qalyp, jalt berip, oqys burylyp, erkin júrgen sıaqty. Shegenniń qyzyǵyna qarap turyp, men de óz qaıǵymdy umytyp ketippin.

Qýǵynshylardyń ysqyryq belgileri bir alystap, bir jaqyndap, bir oń jaqtan, bir sol jaqtan shyǵyp, qashqan men qýǵannyń mán-jaılaryn bildirip qoıady. Keıde «mine!» degendeı, keıde «átteń!», «qap!» degendeı ókinish ysqyryǵy estiledi. Qýǵynshylar uzap bir ketkende, men Borashqa:

— Jónel dedim. Aıaǵyn áreń súıretip, Borash ta uzaı berdi.

Jantalas ysqyryq ústi-ústine shyǵyp, tapyr-tupyr júgiris taǵy da jaqyndaı berip edi, áldeqaıdan aǵyp kele jatqan burańdap bara jatqan Borashty qaǵyp áketti de, joq boldy.

— Qutqaram, qoryqpa! — degen Shegen daýsy alystan eki ret qaıtalandy.

Taqtaıdyń úshkir basy baıqaýsyzda artqy etektiń astynan kirip, jaýryn ortadan tesip shyqqan sıaqty. Qalyń qomsha bylq etkizer emes. Entige jótelip, aptyǵa sóılesip, qýǵynshylar meniń, qasyma keldi. Daýystarynda birin-biri kinálaý da bar. Ekeýi de qazaq eken.

— Men qalaı qaraı júgirsem, sen de solaı qaraı júgirgeniń ne? — dep, jasy úlkeni kinálasa:

— Álgi bir jerde sizden boldy... — dep, jastaýy aqtalyp keledi.

— Shortany qutylyp ketti... Shabaq... ásheıin shabaǵy qolǵa tústi... dep, maǵan jastaýynyń kóńili de tolmaı tur.

— Toqtaı tur seń shortan! Seni qarmaǵyma bir ilindirmesem be! — dep eń kóp qýyp, kóp azaptanǵan, murnynyń aldynda ǵana eki eli qara murty bar, jasy úlkeni jer tarpıdy.

— Anaý atamandaryń, ǵoı? — dedi ol maǵan.

— Joq. Shegen — dedim.

— Nesheva podobnogo! Ataman! — dedi ol.

Meni baptap, ilingen jerimnen túsirip alyp, murtty mılısıoner aty-jónimdi surady. Men bar durysymdy aıttym.

— Qaraǵym-aý, óziń oqý izdep kelip, qaıdaǵy bálege qaıdan kez bola kettiń, á? Kóshede meni bir kórmediń be? Aǵa, oqý izdep kelip em deseń ǵoı, men seni tup-týra detdomǵa aparyp tapsyram. Óı, aqmaq bala!.. Shesheńe de habar berem... Oqýǵa da kirgizem, — dep, birese ursyp, birese qamqor sózder aıtyp qoıady.

Jas mılısıoner maǵan temeki usynyp edi, men aldym da ortasynan bir syndyryp laqtyryp jiberdim. Murtty mılısıoner:

— Adam bolady ekensiń, aınalaıyn, — dep arqamnan qaqty. Qoly jumsaq, aınalaıyn degeni jyly tıdi júregime.

Meni mashınaǵa mingizip alyp, sol túni qalanyń shetindegi balalar úıine tapsyrdy. Bar balanyń azyq-túligin jalǵyz jep semirgendeı jýan áıel, otyrǵan oryndyǵyn oıbaılata syqyrlatyp, maǵan qaraı áreń burylyp:

— Atyń kim? — dedi.

— Kostá.

— Ia, sender báriń de Kostásyńdar... Ákeń aty she?

— Sartali.

Oqtaýdaı jýan qalamdy qazandaı úlken qara saýyttaǵy sıaǵa malǵysy kelip, qolyn soza tústi de, meniń atymdy jazǵysy kelmeı ketkendeı, qolyn qaıta tartty. Saýytqa súıeı bergen qalam áýeli bir jaǵyna qısaıyp qulady da, sodan keıin bir-eki aýnap túsip, áıeldiń aldyna taman baryp jatty.

Bul túndi men bólek bir bólmede ótkizdim. Áýeli meni kóbigimdi burqyratyp jýyndyryp aldy, taza kıim berdi. Álgide meni yntasyz qarsy alǵan áıel, endi meniń momyn ekendigime, anaý-mynaý burań jolym bolmaǵandyǵyna kózi jetken soń tarta, shúıirkelese sóılesip, balalar úıiniń jaıyn tanystyryp otyr. Azdap qazaqsha biledi eken:

— Men jaqsy sheshe... Balalarym kóp. Oınaısyń... Oqısyń, — deıdi ár sózdi ıkemdep, qazaqsha sóılep...

— Neshe balańyz bar? — dedim.

— Qazir elý.

Men shyn-aq shoshyp kettim. Bir adamnyń elý balasy bolady degendi estimegen edim.

— Sentábrde seksen bolady... — dedi áıel. Men:

«Bir aıdyń ishinde otyz bala tabasyz ba?» — dep suraı jazdap baryp qaldym. Keskinimde aıran-asyr tań qalǵandyq bolý kerek, áıel kúlip jiberip:

— Bári de ózińdeı. Jetim balalar, — dedi. Jetim balalar úıinde otyrǵanym endi ǵana esime túsip, uıalyp qaldym.

Appaq taza bólme. Syrlanǵan kók kerýet. Asty-ústimde taza aq tósenish. Bul meniń ómirimde birinshi ret kezdesip otyrǵan nárselerim. Kez kelgen buryshqa aýnaı ketip úırengen basym, myna tazalyqqa qalaı jaqyndasýdyń retin taba almaı, qatty qysyldym. Meni jýyndyrǵan áıelder, uıalǵanyma qaramaı ústi-basymdy kópirtip jatyp:

— Endi taza bolasyń, aqyldy bolasyń, jaqsy bolasyń, – desken.

Sol taza, aqyldy bolatyn balańyz tazalyqqa aıaǵyn salýǵa bata almaı, kereýetiniń shetinde ǵana otyr. Mundaıdyń jaıyn Shegen biler edi, ol qasynda joq...

— Al aınalaıyn jat, ıýkta! — dep tolyq áıel de shyǵyp ketti. Mana ol maǵan óreskel jýan kórinse, endi tolyq qana kórinip qaldy.

Bólmeden barlyq balalar úıinde bolatyn dári-dármek ıisi keledi. Tóbede shatynaı jarqyrap elektr shamy tur. Bul kúnge deıin qala ottaryn alystan ǵana kórsem, endi, mine, qasynda otyrmyn. Bizdiń aýylǵa alystan qol bulǵap, jymyń qaǵyp, shaqyryp turatyn qala jaryǵyn endi, mine, jaqynnan kórip otyrmyn. Múmkin, men aýyldan qashqanda osy shamnyń jaryǵy jetelep áketken bolar. Nesi bar, bul da múmkin...

Meniń endigi baqylap otyrǵanym, osy sham tań atqansha janyp taýsylar ma eken dep oılaımyn. Biraq janǵan saıyn jaryǵy kúsheıe túskendeı bolady. Men ornymnan turyp, tóbede turǵan shamdy aınala bir qarap shyqtym. Úrlegen qozyqýyqtaı ǵana shyny eken. Toqyma baýdy mańdaıshadan ótkizip alyp tóbege shegelep, bir ushyn salbyrata qoısań bolǵany... Sodan soń qozyqýyqty ile sal... Aýylda toqyma baý az ba, qalanyń qaı jeri bolsa sol jerinde shashylyp jatqan shyny az ba!..

«E, munyń ózi onsha qıyn emes eken... Áı, qaramurt-aı, qalaǵa kelip júrgende tym bolmasa osynyń birin ala kelse ǵoı, aýyl áldeqashan jarqyrap keter edi!» — degen oı keledi.

Keıin aýylǵa qaıtqanda eń aldymen tap osyndaı sónbeıtin, janǵan saıyn kúsheıe beretin sham ala qaıtýǵa sert ettim. Qalada janǵan ot aýylda janbaıtyn nesi bar? Apam baý shıratyp beredi, men qaladan bir arba qylyp shyny alyp qaıtam...

Úıdiń qabyrǵasynda, tóńkerip qoıǵan kishkene shashkege uqsap, taǵy birdeme jabysyp tur. Sham jaryǵyna kúmisteı jarqyraıdy. Bul ne eken? Dál ortasynda kishkene ǵana múıizi bar... Shashkege qolymdy aparyp, sıpap qarap em, esh nárse de bolǵan joq. Shirkin, osyndaı oıynshyǵyń bolyp, qaltańa salyp júrer me ediń!.. Balalar jınalyp oınaǵanda, bireýi saqasyn kórsetip, bireýi bir eski saǵattyń dóńgelegin kórsetip maqtanǵanda, sen qaltańnan mynany sýyryp alsań!..

— Bul ne, áı, bul ne, áı! — deıdi ǵoı, balalar jabyrlap.

— Muny ákeń de kórgen joq! — deısiń de, qaıtadan qaltańa tyǵasyń.

Sodan keıin senimen tamyr bolmaıtyn bir bala qalar ma? Aqbota qandaı qyzyǵar edi! Aqbota qyzyǵyp suraı qalsa, berer me em, bermes pe em? Qınalyp-aq berer em..

Bir qyzyǵy, men qala jaryǵyn aýylǵa aparyp ornatqanda da tek qana ózim teńdes balalar aldynda maqtaný úshin ornatatyn sıaqtymyn.

— Qashyp ketti dep kúlýshi edińder, ne alyp kelgenimdi kóresińder me? — demekshimin. Árıne, bári de jym bolady.

Osy oılarmen turǵanda, qolym qabyrǵadaǵy oıynshyqtyń qaı jerine tıip ketkenin bilmeımin, lyp etip, sham sónip qaldy. Áldene tyrs etkendeı boldy. Áýeli sham sónip, sodan keıin tyrs etti me, bolmasa, áýeli tyrs etip qaldy ma, ol arasyn ańǵara almaı qaldym.

Esik syrtynan:

— Nege sóndirdiń? — degen erkek daýsy keldi. Sodan keıin bólmege bireý kirdi de, tyrs etkizip qalyp edi, sham jandy. Ol balalar úıiniń kúzetshisi, sary saqalyna aq kirgendikten, bet-aýzyn baldyr basyp ketkendeı qart adam eken.

— Ata, jańa jaryq qaıda qashyp ketti? — dedim.

— Qaıda qashýshy edi? Sen sóndirdiń. Nemene, meni aldaǵyń kele me! — dedi azǵana yzǵar kórsetip.

— Joq, ata, men kórmeı de qaldym... — dedim, neni kórmeı qalǵanymdy ózim de aıqyn túsinbeı. Shal sener-senbes shyǵyp ketti.

Alystan arsyldaǵan teńiz dem alysy meniń terezeme soǵyp qaıtyp jatqandaı bolady. Basqa bir dybys joq. Tynysh túnde teńiz ǵana áldenemeneni ánmen aıtyp, áldeqaıda shaqyratyn sıaqtanady.

Taǵy birazdan soń, qyrdaǵy únsiz qarańǵy túnniń qala shetindegi kóp kózdiligi, kóp úndiligi esime tústi. Shamy sónbeıdi, úni toqtalmaıdy. Temirdi temir qajap, tún boıy jumys istelip jatady. Aýyl olaı emes, á? Tórt túlikti tórt aq adam baǵady. Ózge jurt ne isteıdi? Mal qaıtty, sıyr saýyldy, sodan bylaıǵy tún kóbinese uıqy tósegi sıaqtanady.

«Osy oılaryń durys!» degendeı alystan balyqshy kemeleri aıǵaılap qoıady. Úlken bir jaryqtar teńiz betin qydyrta súzip, keıde meniń terezemdi de janap túsedi. Aqshyl tolqyndar domalaı júıtkip, qyrǵa shyǵyp keterdeı kórinedi. Men sheginip tósegime kelem.

Qolǵa túsip qalǵanymnyń qorlyǵy endi boıyma taraǵan sekildi. Kóz aldyma manaǵy án salyp turǵan áıel keledi. Sol áıeldiń de balasy bar ma eken dep oılaımyn. Qoı, joq shyǵar!.. Sirá, men ol áıeldi barlyq erkek ataýlydan qyzǵanǵan qyzǵanǵandaımyn. Sıyr saýyp, balanyń jórgegin jýyp, basqalardaı as iship, bireýge ursyp, bireýge renjý ol áıelde bolmaý kerek sıaqty. Ol dúnıede tek qana án salýdan basqany bilmeýi kerek... Birdemege jaqyndatsam-aq, sonsha taza, sonsha názik adamǵa kir juǵyp qalatyndaı, esh nársege jolatqym kelmeıdi. Endi bir kezde Shegenniń «óner» degeni esime túsip ketip, eki aıaǵymdy joǵary kóterip, qabyrǵaǵa súıedim de, eki qolymmen júre bastadym. Úırenýge bolady eken. Aıaǵyńdy qabyrǵaǵa súıep tursań, tegis edende eki qolyńmen jortaqtap ketedi ekensiń...

Tań atty... Tóbedegi sham kózin qysa bergendeı kórinip edi, sóngeli tur eken. Shegen men Borash qoı «salqyn saraıda» kerilip jatyr. Men mynaý, temir kerýette aýnaqshımyn. Taldyra tolǵap «Záýreshti» aıtyp otyrǵan Borash kóz aldyma keledi. İshimnen men de qosylyp jatyrmyn. Bul joly ekeýmizdiń daýsymyz birge órilgendeı shyǵady.

— Óı aqymaq bala... Maǵan nege aıtpadyń? — degen mılısıonermen qosarlanyp, — oqısyń, oınaısyń, aqyldy bolasyń, — dep, balalar úıiniń hozáıkesi kúlip turǵandaı bolady...

— Óı, qasqanyń jatysyn! — degen daýystan oıanyp ketsem, qasymda Shegen tur eken.

Kún kóterilip qalypty. Besti shybyndar terezeni tepkilep, qıratyp barady eken. Shegendi kórip, «salqyn saraıda» ekenbiz dep, qýanyp ketip em, sylanǵan aq qabyrǵalar men bıik terezeler ótken túndi túgel eske saldy.

— Biz de keldik, — dedi Shegeń meniń tósegime otyra bepip. — Sen qolǵa túsip qaldyń, Borashtyń aıaǵy taǵy búlinip qaldy. Qys ta jaqyndap keledi. Bárimiz bir jerde bolaıyq dep, Borashty alyp, men de keldim. Endi adam bolýymyz kerek.

Men basymdy jastyqtan julyp alyp, Shegenniń tizesine saldym.

— Borash qaıda?

— Doktor qarap jatyr. Nemene, saǵynyp qaldyń ba?

Men erkelep, arsalańdap, Shegenge qaraı tyǵyla berip, sanyn qyrshyp tistep aldym. Shegen meni búkteı qushaqtap aldy da tyrp etkizbedi.

— Meni bosatyp alýǵa kelgen ekensiń desem!.. — dep, men kinalap Shegenniń betine qaradym.

— Bizdi bosatý kerek emes, buǵaýlaý kerek! — dedi Shegen.

Tús aýa, qoranyń, ishinde taza aýada tamaq iship jatyr edik, ańyrap-bozdap apam kelip qalypty. Tarazynyń bir basynda «Qaıroshym, Qaıyrjanym» dep erkeletetin sheshem, ekinshi basynda Shegen men Borash, eki ortada kózi jaýtańdap men qaldym. Áldeqaıdan jel aıdap ákep qossa da, jan-tánimiz birigip úlgirgen eki dosym, salmaqtasa kelgende sheshemdi basyp kete jazdaǵan bir kezi de boldy. Biraq áńgimeni balalar úıiniń hozáıkesi sheshti-aý deımin.

Keshe maǵan unańqyraı qoımaǵan Marıa apaı shynynda da elý balanyń anasy bolyp ketken eken. Denesiniń tolyqtyǵyna qaramaı, balalardyń arasynda urshyqtaı ıirilip júredi. Tolyqtyǵynda anaǵa laıyq bir jylylyq, meırimdilik bar eken. Bar bala Marıa apaı, dep bir aıtpasa, asy tamaǵynan ótpeıtindeı álsin-álsin birdeme surap, mazasyn alady. Ol oǵan erinbeıdi de, jábirlenbeıdi de, ár balanyń qasyna baryp erkeletip ketedi. Detdomnyń burynǵy balalary Borash ekeýmizge mensinbeı qarap, Shegenge qýlyǵy aralas qaýip kózimen qarap otyrǵandaryn Marıa apaı ańdap qalǵan eken. Qaqpadan apam daýsy kelip jetkende Marıa apaı:

— Shashyńdy qalaı ádemi alǵan... — dep, meniń basymdy sıpap tur edi.

Apam daýsyn anyq aıyrmaı turyp-aq, júregim dúrsildep qoıa berdi. Qasyq qoldan túsip ketti, Shegenniń tizesine sorpa da shashyratyp aldym. Basynda bizdiń jaqtyń úlken jaýlyǵy, kók shubar keń kóılegi deleń qaǵyp, apasy ekpindeı basyp keldi. Bir qalyptan shyqqandaı kóp balanyń ishinen meni birden aıyra almaı, sol ekpinimen ortamyzǵa kelip kirdi. Kıimderi birdeı, shashtaryn da birdeı etip aldyrǵan balalardy sydyrta súzgen kózi maǵan taıanyp keledi. Sheshesin kórgen bala otyra ala ma:

— Apa! — dep, ornymnan atyp turdym. Apam uzyn stoldyń ar jaǵynan qolyn sozyp, meni kóterip aldy. Isi tanys ystyq qushaqqa kirip kettim. Uıa basar ana qyran balapanyn ilip aldy da, baýryna basty. Balapan júregi dir ete qaqty.

— Qulynym, Qaıroshym, qaıda joǵalyp kettiń... — degen álsiz ǵana shyqqan daýsy estiledi. Osy tórt-bes sóz óziń es bilgeli ana degendi tanytatyn qandaı meıirim, qandaı sezim bolsa, sonyń bárin bir-aq kóshirip ákep, yp-ystyq etip júregime quıyp jibergendeı boldy. Meni kóterip alýǵa stoldyń ar jaǵynan qol sozǵanda bir balanyń iship otyrǵan sorpasyn shaıqap jibergeninde apamnyń jumysy da joq... Sheshesiz balalardyń maǵan qarap, kózderi móltildeı bastaǵanynda meniń de jumysym joq. Dala ısin, sheshe ısin ańsaǵaly aılar ótkendeı, sheshem keýdesin tunshyǵa ıiskelep, jutyp jatyrmyn.

Stol basynda shýsyz otyrmaıtyn kóp bala da tyna qaldy. Bulardyń kóbiniń shesheleri joq jetim balalar. Árqaısysy da óz sheshesin saǵynyp, sarqyla bilmes meıirim ańsap, muńaıa qalypty. Týǵan anasyn kórmese de, sheshesin saǵynbaıtyn bala júregi bolmaıdy.

Qulaǵyma dúrs-dúrs etip, sheshe júreginiń soqqany estiledi. «Qarǵa balasyn appaǵym» dep súıedi degendeı, anam meni «kúnim!» dep, ıiskelep aımalap, súıip jatyr. Keıde jelkeme, keıde shekeme ystyq jasy da tamyp-tamyp ketedi. Sol qushaqtan shyǵarmaǵan boıy, qulaǵymdy sol júrek dúrsilinen aıyrmaǵan boıy, apam qaqpadan shyǵyp júre berse, men de aırylmaı kete beretin edim.

Meni eshkim ertip áketpegenin, ózim qashyp ketkenimdi apam jaqsy biletin bolsa kerek. Sondyqtan balalarǵa soqtyqqan joq. Kóz jasyn jaýlyǵymen súrtip jatyp, árqaısysyna meıirim kózimen bir qarady da, úndegen joq. Manadan kezin kútip turǵan Marıa apaı tamaq aldyryp úlgirgen eken, apama kópten bergi tanysyndaı jymıa qarap:

— Otyryńyz, tamaq ishińiz, — dedi.

Áli de óksigi basyla qoımaǵan apam, otyrýyn otyrsa da, aldyna qoıǵan tamaqty ilgeri ysyryp qoıdy:

— Qatalap keldim. Tamaq ishpeımin. Rahmet, shyraǵym.

— Endeshe, shaı ishińiz, — dep, Marıa apaı shaı alǵyzdy.

Apam stakandy ári ıterip qoıady, Marıa apaı stakandy qaıtadan usynyp, qylqyldap tur:

— Siz anasyz ǵoı. Men de anamyn. Sizde kóp bolsa, on bala bar shyǵar... Meniń elý balam bar... Balańyzdy alyp qaıtam deseńiz, qazir qaıtaram, óz balalarym da jetedi... Ol jaǵynan qaýip etpeńiz, senińiz... Biraq ana bola turyp, balalardyń dáminen tatpasańyz, balalar ókpeleıdi, — dep Marıa apaı ár túrli táttiler men kúreń shaıdy apamnyń, aldyna qaraı jaqyndata túsedi.

— İshińiz, ana...

Shaı degen bizdiń jaqtyń óte bir qumar nársesi. Álde sol qumarlyq pa, álde Marıa apaıdyń sózi jyly tıdi me, apam stakandy qolyna aldy. Ómir boıǵy eńbekten býyltyqtanyp ketken saýsaqtarynyń birinde jalpaq kúmis saqınasy jarqyraıdy. Kúnge kúıip qaraıǵan ashań júzine endi ajar kire bastady. Apam sırek urttap, shaı iship otyr da, Marıa apaı shaıdan góri de dámdirek sózderdi qulaǵyna quıyp jatyr. Tańerteńnen beri Borash ekeýmizge mensinbeı qaraǵan balalar aldynda meniń bedelim de kóterilip qalǵan sıaqty. Biri baýyr tartyp, jymıyp qoısa, endi biri meniń aldyma qaraı nandy jyljytyp qoıady. Erkeletip, arqamnan qaǵar, aımalap súıer sheshem barlyǵy bir sáttiń ishinde meni ózgelerden edáýir joǵary kóterip tastapty.

Borash pen Shegen «osy kezeńdi ótkizip alma!» degendeı, kezek-kezek búıirimnen túrtip qoıady. Qoıý kúreń shaı da bosqa ketip jatqan joq.

— Apa, men aýylǵa qaıtpaımyn... Osynda qalyp oqý oqımyn... Qaramurt meni saraıǵa qamap qoıady. On jyl otyrmaımyn saraıda! — dedim, apamnyń bilegin basymmen súzgilep, qyńqyldap, erkeleı sóılep. Apam myrs etip qaldy.

Marıa apaıdan basqanyń bári de myrs etip, kúlip jiberdi.

— Kóresiz be, balańyz qandaı aqyldy! Oqý oqyǵysy keledi, — dep, Marıa apaı da meni jaqtaı ketti. Men ishimnen alǵys aıtyp, jaýtańdaı berdim.

Aýylda oqý degen ár úıdiń dástúrine túgel kirip bolmaǵan kez ǵoı. Apam meni oqý izdep ketti dep oılamasa kerek, men jańaǵyny aıtqanda sasyńqyrap, ańyryp qaldy. Men basymdy qoltyǵynyń astyna tyǵyp jiberip, taǵy da júregine aparyp qulaǵymdy súıkelep:

— Oqımyn, apa, oqımyn... — dedim. Apam qoltyǵyn ashyp, kózime qarady da:

— Qarǵadaı basyńnan qalaı oqısyń, qulynym-aý... Tym bolmasa, ákeń de joq. Men qarajatty qaıdan tabady deısiń... Aqyl bar ma ózińde, joq pa? — dedi. Munysy rızalyǵyn bergeni de edi.

Keshke jaqyn keń qorada birazymyz dop qýalap, endi birazymyz asylǵyshta asylyp oınap júrgende apam men Marıa apaı terezeden qarap otyrǵanyn kórdim. Shegen asylǵysh týrnıkke qoltyǵyn asylyp, zyr aınalyp tur edi, apam meniń qasyma kelip:

— Ónerli bala eken... — dedi. Men onysyn «úıren!» degendeı uqtym. Meniń oıymdy apam da uqty bilem, maǵan qadala bir qarady da úndemedi.

Balalar úıiniń kúzetshisi aryqtaý qaraker atty arbaǵa jegip bolyp, baldyr basqan betin sıpap qoıyp, apamdy kútip tur. Tolyp jatqan qaǵaz qaltalarǵa kámpıt, qant, shaı salyp alyp, Marıa apaı da kele jatyr. Apam meniń oń kózimnen bir ǵana súıdi de:

— Oqımyn deseń, oqı ǵoı, kúnim. Ákeńniń de bir armany oqý bop ótip edi. Tentek bolma, jaqsy oqy! — dep arbaǵa mindi.

Qaraker at qaıystaı sozylyp baryp, arbany bir qozǵap aldy da, sanyna sart ete túsken delbeden yǵysa bere jortyp ketti. Apamnyń kózine jas almaǵany maǵan kóńli qalǵandaı kórinip, men jylap jiberdim. Shegen meni, basymdy oraı qushaqtap aldy da qoraǵa kirgizdi.

Alystaı bergen arbanyń tyrs-tyrs dybysy júregime tyq-tyq tıedi. Shyn-aq tizesinen aırylyp ketkenim be? Joq, apa, qaıda júrsem de, qasyńda bolarmyn. Joq, apa, men seni umytpaımyn. Ár kún basymdy jastyqqa salǵanda seni oılap jatyp uıyqtap ketermin. Sondyqtan túsimde de seni kórermin...

5

Aq Jaıyq júzi surlanyp, qamys arasynyń syldyry molaıyp ketip edi, kúz bolyp qalǵan eken. Kún qabaǵyn jıi-jıi túıip, teńiz dem alysy salqyndap ketti. Kók oraı oıpańdar qońyr tartyp, adyr tóbeler aryqtaǵan túıedeı, jalańash, qubaqaı tartyp, jansyz sulap jatqandaı kórinedi. Shókken túıeniń órkeshine uqsaǵan qubaqaı-qońyr tóbe bastarynda ólimtik basyna qonǵandaı, aınalasyna tunjyraı qarap, jalǵyz-jalǵyz qara qustar otyr. Dalany bılep alǵan jalǵyz ún, kún saıyn qataıa túsken kúzgi jeldiń ýili ǵana.

Surǵylt aspan astary jyrtylyp, kir maqtalary salbyrap ketken kórpege de uqsap ketedi. Jalba-julba sursha bulttar tómen júr. Jazǵy, aıqyn kók túsinen aırylǵan aspan keıde ústi-basyn qar basyp qalǵan taýǵa da uqsap ketedi. Teńiz betin býaldyr bir tuman basyp, teńiz sýy qara-qoshqyl tartyp, qorǵasyndaı aýyr seziledi.

Jarqyn jazben amalsyz qoshtasqan jurt, endi kúzge oraılas sur kıinip, adam reńderi de qýań tarta bastady. Marıa apaı da jazǵy balpań basýdan aırylyp, teńiz jaqqa ıyǵyn tosyp, júzin yqqa qaraı buryp aıaqtaryn tez-tez basady.

Úlken bólmeniń synǵan bir-eki kózinen kúzdiń sýyq úni soǵyp tur. Azynaǵan sýyq jelder aýylda qasqyrdy eske salýshy edi, balalar úıinde ashyq-tesikti tez qymtap, peshke jaǵatyn otyndy oıla dep turǵandaı. Eresek balalar jumysqa ketken. Úıde qalǵan usaq balalar qatar turǵan tósekterdiń ústine úıme-júıme bop otyryp alyp, oıǵa kelgendi aıtyp, talasyp jatyrmyz:

— Qasqa adamnyń aqyly kóp bola ma, saqaly uzyn adamnyń aqyly kóp bola ma?

Adamnyń aqyly shashyna jaý bolatyndaı-aq birazymyz:

— Aqyly kóp adam qasqa bolady, oǵan talaspa! — deımiz.

— Joq... Anaý saqaly beline túsip otyrǵan Tolstoı degen kisi... Olaı bolsa, saqaldy adamnyń aqyly kóp bolady! — dep qarsy jaǵymyz boı bermeıdi.

Ózimiz biletin adamdardy súzip shyqsaq, aqyldy qasqa da, aqylsyz qasqa da bar eken. Saqaldylar da solaı. Biraq dálelge bala turaqtaı ma, árkim ózi sóılep, ózi tyńdap, máz-meıram shýyldasyp jatyrmyz.

— Balada nege saqal bolmaıdy?

— Aqyl joqtyqtan bolmaıdy.

— Endeshe, jeńildiń!

— Joq, jeńilgem joq! Bala nege qasqa bolmaıdy?

— O da aqyl joqtyqtan.

— Endeshe sen jeńildiń...

— Ha, ha, ha...

Qashannan beri adam balasynyń boıyna sińgen ádet boıynsha áńgime aty joq adamdardan, alystan bastalyp, tanys adamdarǵa kóshedi. Tanys adamdardyń kinásin taýyp qyljaqtaýǵa balalar da qushtar.

— Balalar úıiniń bastyǵy dyraý ma, býhgalter dyraý ma? — degen suraý qoıady bir bala.

Balalar úıiniń bastyǵy Qudaıberdi Qozybaǵarov balalar úshin dostyq-dushpandyq degenderdiń ekeýinen de aýlaq adam. Munda bir jazasyn tartqyzýǵa jiberilgen adamdaı, jaqsylyq jamandyqtyń bárine de enjar júredi. Keıde ol abaısyzda aqyryn ǵana kirip keledi de:

— Mynaý oryndyqty kim qulatqan? — dep suraıdy.

Balalar árıne kim qulatqanyn bilmeı shyǵady...

— Ózi qulaǵan shyǵar... — deıdi, ójetirek bireýi. Oryndyqtyń ózinen-ózi qulamaıtynyn bile tursaq ta, ol jaýaptan eshqaısymyz qysyla qoımaımyz. Odan arǵyny Qozybaǵarov ta qazbalamaıdy. Kóńilsiz kirdi, kóńilsiz surady, qaıtarylǵan jaýapqa taǵy kóńil qoıǵan joq. Tártip buzǵanǵa uryspasa, buzylǵan tártipti qaıta túzegenge aıtar alǵysy da bolǵan emes. Qulaǵan oryndyq, árıne, tura keledi. Qalaı aqyryn kirse, solaı aqyryn shyǵyp, Qozybaǵarov ketedi. Jaz kóremisiń, qys kóremisiń, kúndiz kóremisiń, túnde kóremisiń bastyǵymyz sol bir qalpynan aıyrylmaıdy.

Qudaıberdi Qozbaǵarov sıaqty kisiniń attary burmalaýǵa da kele beredi.

— Bizge qudaıdyń ózi bergen ǵoı...

— Biz qozy, ol baǵýshy.

— Qozyǵa qalaı uryssyn? — dep, bastyǵymyzdy taǵy talaı jerge aparyp tastaımyz. Biraq osy atyn burmalaý sıaqty kúnásyz qaljaqtan basqa obal da jasamaımyz.

Býhgalterdi biz sırek kóremiz. Jumasyna birer saǵatqa eki-úsh ret qana kórinedi de, basqa kúnderde ol bul mańaıǵa jolamaıdy. Kelgende qaqpadan kire bere sóılep, ylǵı asyǵys, jantalas júredi. Úıge kiretin jumysy joqtaı, bastyqpen ylǵı qorada keńesip turady...

— Áneýgi on bes kýbometr aǵashtan aıryldyq... Kirpishti tórtinshi toqsanda beretin boldy... Aqsha bolatyn bolsa, kombınattyń biraz qańyltyryn qaǵyp ketýge bolar edi. Taǵy bir otyz balaǵa aqsha surasaq qaıter? — dep, bir kelgende bir jyldyq jumys ala keledi de, endi aınalǵanyńsha asyǵa basyp qaqpadan shyǵyp bara jatady.

Osyndaı eleýli-aq kemshiligi bola tursa da býhgalter temeki tartýǵa sheber... Temeki tútinin eki urtyn ishine sora tartyp, jutyp jibergendeı bolady. Sodan keıin, tunyq bir daýyspen:

— Meniń bul jetide taǵy da qolym bosamaıdy... — degende, aldynda turǵan bastyqtyń bet-aýzyna lyp-lyp etkizip tútin atyp turǵandaı bolady. Balalar úıiniń «byt-byt-byt» dep turatyn kishkene ǵana elektr stansıasy bar. Býhgalter Lazar Moıseevıchtiń aýzynan shyqqan temeki tútini soǵan uqsaıtyndyqtan biz ony «stansıa» dep atap kettik.

Bala kezińde árbir erekshe minezge eliktegish kelesiń. Bir kúni úsh bala temeki taýyp alyp, «stansıa» bolyp otyr edik, jumystan Shegen kelip qalypty. Shegen shańymyzdy qaǵyp, «stansıanyń» byt-shytyn shyǵardy.

Sodan beri biz býhgalterge birjola ósh bolyp aldyq. Ol kelse-aq, aınala turyp, ańdyp júremiz. Biraq, bastyǵymyzdyń oǵan qarsy túk aıta almaı, moıyndaı beretinin kórip, bastyqtan góri býhgalter dyraý bolar deımiz.

Balalar úıiniń bas hozáıkesi Marıa Vıktorovna aq kóńil, saldyr-salaqtaý, beıǵam adam. Bir balanyń júzin jyrtpaıdy. Biz ol kisini jaqsy kórgendikten Marıa apaı dep kettik. Munymyzǵa ózi de yrza sıaqty. Túnde biraz ýaqyt ortamyzǵa kelip otyryp, ár túrli ertegi aıtyp beredi. Jalǵyz aıyby bizdiń jaqtyń Kúsepqalı, Saǵynǵalı, Temirǵalı degen attaryna tili kele bermeıdi de, bárimizdi Kostá, Sasha, Tımýr etip jiberdi.

Qazir Marıa apaı sholaq aq ton kıip alyp, shashy dýdyrap, qoranyń ishinde júr. Túsinde bir kirbińi bar. Bala degen qandaı jaǵympaz keledi, birdemege shamasy kelmeı júrgen shyǵar dep, men júgirip qasyna keldim.

— Marıa apaı, nege renjidińiz... Jumys bolsa, men... — deı bergenimde, ol kisi meniń sózimdi bólip:

— Renjimeı qaıteıin? Jaz boıy murnymnan jetelep júrip, aqyry býhgalter qaınatty sorymdy, — dedi.

Men oryssha aıtylǵan «murnymnan jetelep» degendi sol maǵynasynda túsinip:

— E, murnyńyzdan nege ustatasyz oǵan? — dedim. Aq kóńil, meıirimdi adamdy qatty aıap kettim. Alǵashqy sýyqtan murny qyzaryńqyrap ta tur eken. Osyndaǵy dyraý ózi bolǵan soń, býhgalter Marıa apaıdy murnynan súırelep, jazalaǵan eken dep qaldym. Marıa apaı kúlip jiberip:

— Meniń murnym bolsa, oqasy joq qoı. Jaı odan jaman bolyp tur, — dedi.

Marıa apaıdy birinen biri qyzǵanatyn balalar jamyrap dalaǵa shyǵyp:

— Otyn jaraıyq pa?

— Shóp ákeleıik pe?

— Sý ákeleıik pe? — dep qorshap aldy.

— E, onyń bári de túk emes qoı, balalar... Áńgime odan jaman bolyp tur, — dep, Marıa apaı qaıǵyly pishinmen bizge muńyn shaqty.

— Qozybaǵarov áli Qyzylordada. Oqý komısarıaty kúnde bir sógis berip, qaıtarmaı jatyr. Búgin balalardy Oraldyń detkommýnasyna kóshir degen buıryq aldym, — dedi.

Buǵan qaıǵyratyn ne baryn balalar, árıne, túsingen joq. Ózińe tapsyrylǵan jumysty basqa bireýge alyp berý — astyńnan atyńdy aýdaryp alýdan da jaman ekenin uqpaıtyn kezimiz ǵoı deımin. Jańa bir qalaǵa baratyn bolǵanymyzdy bilip, biz qýanyp ta ketsek kerek.

Múmkin, ondaǵy bastyǵymyzdyń aty-jóni de basqa bolar.

— Qane, Oraldaǵy bastyǵymyzdyń aty kim? Kim taba alady?

— Bir Qalamush báıge tiktim... Kim tapsa, soǵan berem, Oralǵa barǵan soń! — dep, balalar shýlasyp ketti.

— Erkek pe, áıel me?

— Áıel bop shyqsa, men bes qalamush berem...

— Biraq Marıa apaıdy ala keteıik...

Bosqa talasyp, shýlasyp otyrǵanda, jumystan Shegen bastaǵan eresek balalar qaıtyp keldi. Shegen balalarǵa aıtqanyn istetetin, bos qaljaqqa árdaıym tyıym salyp júretin, maqtaýly minezdiń balasy bolyp ketken. Bárimiz soǵan elikteıtin bolǵamyz. Marıa apaı bizge aıtqanyn eresek balalarǵa da aıtqan. Haldyń qaıǵyly jaǵyn basa sýrettep, shaǵym zaryn molaıtyńqyrap aıtty:

— Qolymyz bosaǵan kúni bar ma edi?! Jumysymyzda min bar ma edi! Ár kezde kún demeı, tún demeı, osy bir uıanyń, kórkeıe berýin oılaıtyn edik... Endi mynaý, mundaǵy balalar úıin jaýyp, senderdi Oralǵa kóshiretin bolypty, — dep, jylamsyrap baryp toqtady.

Shegen áýeli Marıa apaıdyń muńyna qosylatyndaı, múlgip tyńdap tur edi. Bir kezde, kútpegen jerden qatal bir sózder aıtyp tastady.

— Jumysty jaman istegen árıne, jaman. Biraq jumysty jaman istep júrip, jaqsy istep júrmin deý odan da jaman! Jumysty jaman istegenin ózi de bile otyryp, qulaǵyna qol apartpasa, onyń aty qylmys! — dep, qyzyńqyrap baryp bir toqtady da:

— Ne minimiz bar edi, kúni-túni osy bir uıany kórkeıte berýdi oılaıtyn edik, deısiz! Osynyńyz durys pa, ózińiz oılańyzshy. Ne úshin bizdi Oralǵa kóshirip jatyr! Oqý jabdyǵy áli ázir emes. Bes muǵalimińiz jetpeıdi. Men sizdi kinalamaımyn. Biraq basqalardyń enjarlyǵyna beker arasha túsesiz... Oqý bastalatyn ýaqyt ótip barady, buǵan ne aıtasyz? — dedi.

Uıamyzdyń háli olpy-solpy ekenin eresekter túgil, jas balalar da túsinetinbiz. Biraq bir jaǵynan Shegenniń ójettigine qyzyǵa qarap tursaq, ekinshi jaǵynan Marıa apaıdy da aıap kettik. Marıa apaı Shegenge qaıtararlyq dál jaýap taba almaı:

— Endi qaıtýge bolady? Qys mynaý, kelip qaldy... Býhgalter anaý, qaıda júretini belgisiz... Qudaı urǵyr tórt jerde qyzmet isteıdi, — dedi.

— Olaı bolǵanda, týǵan jermen qoshtasatyn bolamyz da? — dedi Shegen.

— Solaı bolǵany da... Tańerteń úsh mashına keledi. Júresińder...

Borash jınalý jabdyǵymen úıde qaldy da, Shegen ekeýmiz tanys jerlermen qoshtasyp qaıtýǵa qalaǵa kettik. Shegenge erip, júgire-júgire men de saıtannyń otyn ala qashatyn qazdy aıaq bolyp alǵamyn. Ekeýmiz dem almaı júgirip, bazarǵa keldik. Birese jańbyr sebeleıdi, birese qar ushqyndaıdy. Sýyq jańbyrly laısań kúni bazarda jan joq eken. Baıaǵy «salqyn saraıymyzǵa» bardyq.

Úńgirimizdi sý alyp ketipti. Quraq tósegen tórimizde tizeden laısań kókala sý jatyr. Kúzgi jańbyrmen erneýin kerip ketken ózen tolqyny úńgirdiń aýzyn etegimen sıpap ketip jatyr. Etigimizdi sheship úńgirge kirdik. Buryshta qalǵan qara shaınegimiz de sýǵa tolyp tur. Shegen balaǵyn túrip, sýdy tizesinen keship, túkpirge bardy da, jyp-jyltyr qara korobka sýyryp aldy. Men ony bir kezde temeki tartqan eken ǵoı dep qaldym. Shegen qara syrly korobkany ashty da, ishindegisin kórsetti: aq matadan tósek tósep, zatyndaı jaltyldaǵan qynasary qońyz salyp qoıǵan eken.

— Munyń aty túıeqońyz, — dedi Shegen. — Túıeqońyz ózimniń qoıǵan atym... Biraq durysy da osy shyǵar... Muǵalimnen surap alarmyn dep júr edim... Má, sen al, saǵan berdim. Mundaı qońyz senen basqa eshkimde bolmaıdy!

Ádemi korobka jylt etip, qoınyma kirip ketti. Bul endi balalardyń yntasyn qurtyp baryp kórsetetin nárse.

— Men muny úsh jyl saqtap keldim. Aptekada dárige salyp berdi. Endi sen de aırylyp qalma! Munyń qyzyǵyn kóresiń áli! — dedi Shegeń óte bir úlken jaýaptylyqty tapsyryp jatqandaı.

Bul — Shegenniń aldyr-buldyr balalyq shaqpen qoshtasyp, endi estıar eresek qalpyna kóshkeni sıaqty edi. Sondyqtan qımas qymbatyn syılap tur. Sonymen birge, budan bylaı oıynymyz da bólinedi degendi aıtyp turǵandaı edi. Júregim tómen tartyp, aýyrlap ketkendeı boldy, úndemedim. Bul jaıyn ózi de oılana qalǵandaı, Shegen de úndegen joq.

Sol únsiz qalyppen bazar qasynan óttik. Áli de qala ishinde qoshtasatyn jerlerimiz kóp sıaqty edi, ol baıaǵy basqa kúnderimizdiń elesi eken endi esh nársege moınymyz burylar emes. Ásheıindegi shat qalpyna kóshe almaı Shegen de qysylyp kele jatyr. Onyń ósip, úlkeıip ketkenine ókpelegendeı mende de ún joq.

Qar endi japalaqtaı bastady. Batys jaqqa qalyń shókken qara bulttardyń arasynan batar kún bir ret qana qyzǵylt belgi berdi de, joq boldy. Qaqpasy qısaıǵan bir qoradan bir erkek, bir áıel shyǵa berip edi, Shegen meni túrtip qalyp:

— Sol! — dedi.

— Kim? — dedim, Shegenniń kózine qarap.

— Úndeme!.. Sol... — dedi Shegen maǵan qaramastan. Kózderi kúlimdep, tanys bir ushqyndar jyltyldap tur eken. Manadan úndespeı qalǵanymyzǵa ókinip kele jatqan basym, Shegen balalyq minezin qaıta tapqanyna qýanyp ta kettim.

Endi abaılasam, ózi aldynda, bala kótergen áıeli artynda, baıaǵy meni ustap alǵan mılısıoner ketip barady eken. Belgili qara shekpen, tanys qalpaq...

— Meniń qaıda ekenimdi bilmeıdi áli... Qudaı biledi, áli izdep júr... Kózine bir kórineıin, qaıter eken — dep, Shegen shalbardan basqanyń bárin sypyryp, meniń ıyǵyma asyp berdi.

— Detdomǵa tarta ber. Qaqpanyń aýzynda kút... — dep, Shegen syqylyqtap kúlip tur. Bes saýsaqpen bir ǵana salalap jiberip edi, shashy dýdyrap bir jaq kózine túsip, Shegen baıaǵy qalpyna túse qaldy.

Qar túsip qalǵan sýyq jerdi jalań aıaǵymen tapjylmaı basyp, úımelegen aq shybynǵa usap ıyqtaryna turyp qalǵan qardy da elemeıdi.

Men Shegenniń oıy álde nemenege aýytqyp, oqys birdemege soǵyp júre me dep qorqyp ta kettim. Biraq Shegen oǵan barǵan joq:

— Qoı, balalyq bolar... — dedi de, qaıta kıinip aldy. — Joq, rahmet aıtýymyz kerek... — dedi azdan keıin. Jańa ǵana kózine shyǵa kelgen bulan-talan bir ushqyndary da sóne qaldy. Bul Shegenniń balalyqpen birjola qoshtasqandyǵy edi...

Biz mılısıoner aǵaıdy qýyp jetip kelip, sálem berdik. Aǵaı azǵana tańdana qarap qaldy da:

— Sen Shegenbisiń? — dedi.

— Ie, Shegenmin...

— Shirkin balalyq qor etpeseń jarar edi deýshi em... — degende mılısıoner aǵaıdyń daýsy qaltyraı shyqty...

— Aǵataı, keshirińiz... Sol shirkinińiz detdomǵa ózi kelip kirgen... — dedi Shegen. — Byltyr men balalar úıin ózim izdep kele jatqanda, siz meni qýa jóneldińiz ǵoı... Sodan keıin men sizdi kórsem-aq qashatyn bolyp edim...

— Ózim de solaı istedim be dep júrýshi em, durysqa shyqty ǵoı! Amal qaısy, men kinály ekem, — dep, mılısıoner Shegendi ózine qaraı tartty. Qolynan ustap turyp:

— Rahmet, baýyrym, baqytty bol! Men oqymaǵan adammyn. Erte týyp, kesh qaldym. Oqymaǵan kisi qaı alysqa barady deısiń. Sender oqysyn dep tileımin, — dep, mılısıoner ekeýmizdi de qushaqtap alyp, biraz úndemeı júrip keldi. Kózi ne aıtyp keledi, júzinde qandaı belgi bar, ony bizge tún qarańǵylyǵy da kórsetpeı jiberdi, ol júzge ózimizde de qaraı alar jaı joq edi.

— Oqyńdar, qaraqtarym, oqyńdar, — dedi aǵaı birazdan keıin. — Qazaqtyń oqýda ketken enshisi kóp! Atań úshin de oqy, ákeń úshin de oqy, óziń úshin de oqy!

Sol ekpinmen «shesheń úshin de oqy!» dep aıtar ma eken dep dámelenip em, aǵaı ony aıtqan joq. Onysy áıelderden oqýdy qyzǵaný emes, aýyz baıǵustyń aıtyp ádettenbegendiginen edi.

Erteńine úsh júk mashınasyna tıelip Oral qalasyna júrip kettik. Bala degen oryn aýystyryp, úıden úıge, qaladan qalaǵa kóshe berýdi dúnıedegi bir qyzyq kóredi. Uzaq sapar degenniń beıneti balanyń esine de kirip shyqpaıdy. Poezǵa minem, mashınaǵa minem, atqa minem degen birneshe mınýttyń qyzyǵy onyń ar jaǵynda qandaı beınet jatsa da, oǵan kóńilin burǵyzbaıdy. Bala qashan da beri oılaıdy da, ári asa almaıdy, berirek ashyq kórinip turǵan qyzyqty esh nársege aıyrbastaı almaıdy.

Júrý qarbalasyna qarbalas qosyp, qolymnan kelgenshe ábigerlik jasap, men de shýlasyp júrmin. Kórgen jerde — qýanysh, kezdesken jerinde qaıǵyń qalatyn kez ǵoı, búgin meniń oıymda jalǵyz ǵana mashınaǵa miný qyzyǵy bar. Onsyz júk artylmaıtyndaı, onsyz mashına ornynan qozǵala almaıtyndaı, bala bitken azan-qazan. Jylap júrgen jalǵyz Marıa apaı ǵana. Mashınanyń ústine jabylǵan qalyń brezentke jańbyr burshaqtaı jaýyp, tyrs-tyrs etedi. Biz tezirek, sol «tyrs-tyrstyń» astyna kirip otyrýǵa asyǵyp júrmiz.

Mashınalar balalar úıin solqyldata gújildep, ornynan qozǵaldy. Japa-jalǵyz qoranyń ortasynda jylap turǵan Marıa apaıdy kórip, bir muńaıysyp qalyp ek, qaqpadan shyǵa bere o da umytyldy bilem, shýlasyp án salyp kettik. Mashına shaıqap, silkip qoıady. Ár bala óz daýsynyń qalaı qubylǵanyn kóbirek tyńdaıdy-aý deımin, qosylǵan daýystardyń qalaı shyǵyp jatqanynda jumysy joq, barlyq sheke qyzaryp alypty. Biri joǵary, biri tómen alyp, shyryldaǵan daýystar qosyla almaı keledi. Onyń ústine, bir mashınadaǵy balalar tórt-bes topqa bólinip, birneshe ándi qatar salyp keledi. Esh qaısysyna qosylmaı, ún shyǵarmaı, buıyǵyp qana muńaıyp otyrǵan tek Borash.

Mashına bizdiń aýyldyń deńgeıinen ótip barady. Oqý bastalar kezde kelip ketermin degen apam, kele almaǵan. Sodan bir kóringen jalǵyz aǵashtyń baýry — talaı oınaǵan jerim. Qasynda ózinen basqa bir aǵash bolmaǵandyqtan ony bizdiń aýyl «qysyr aǵash» dep atap ketken. «Qysyr» qalǵanyna aǵash kinály ma, aýyl kinály ma, ony men bilmeımin. Qazir oıyma túse qalǵan nárse — sonyń arǵy túbinde bizdiń aýyl qalyp barady, aýylda apam qalyp barady.

Bireýdiń aıaǵyn basa, endi bireýdiń ústine qulaı jazdap, men mashınanyń art jaǵyna qaraı umtyldym. Endi bir bel assaq «qysyr aǵash» ta kórinbeı ketetin. Atpen júrgende kún boıy kórinip turatyn tanys qyrqalar mashına ekpininen tez-tez jyljyp, tez-tez keıin qalyp barady. Bıik adyrlar dóńgelene syrǵyp, ornynan qozǵalyp, keıin qaraı shegine bergendeı seziledi. Mashınanyń artyna umtylǵandaǵy oıym — tym bolmasa, «qysyr aǵashty» kóz aldymnan jibermeý edi.

Bıik bir qyrqa búıirimen dóńgelenip, jalǵyz aǵashqa qaraı jaqyndap barady. Endi mine, jalǵyz aǵashtyń tómengi jaǵyn etegimen jaýyp ta jiberdi. Bórikteı ǵana bop tóbesi kórinedi. Mashına taǵy bir buryldy, jalǵyz aǵashtyń tóbesi de kórinbeı ketti...

Sulaı shalqaıysyp, oıpańda etekterimen ǵana jalǵasyp kúzgi sary belder jatyr. Joǵalǵan jip arqanǵa usap, ár qyrqanyń qabaǵynda túıeli kóshtiń jińishke joldary qalyp barady. Elekten sorǵalaǵandaı jıi jańbyr azdan keıin sary belder aldyna da kók jibek shymyldyq quryp, endi aıqyn kórinetin nárse — Oralǵa aparatyn jol ǵana bolyp qaldy.

Qashan uıqtap, qansha uıyqtaǵanymdy bilmeımin. Eki qoltyǵymnan qysa qushaqtap bir áıel mashınadan kóterip alǵanda oıandym. Azǵana aǵashy bar, keń qoraǵa kelippiz. Jańbyr toqtaǵan, jer qurǵaq. Tańerteńgi salqynda merýertteı jyltyldap, butaqtarǵa bozqyraý qonypty. Bul — Oraldyń «balalar komýnasynyń» qorasy eken...

6

Ómir urlanyp óte beripti, biz alańsyz óse berippiz... Shegen toǵyz jyldyq mektepti bitirip, áskerge alynǵan kúni, men de on beske kelip qalǵanymdy esime aldym. Shegen munda kelgende, úzip-julyp júrip biraz oqyp qalǵan eresek bala edi. Qazir ol áskerge alynyp ushqyshtar mektebinde, Orynbor mańynda oqyp jatyr.

Baıqaımyn, balalar arasyndaǵy endigi Shegen men sıaqtymyn. Men qarǵymaǵan bıik, men oınamaǵan «aǵash at» qalǵan joq. Denem temirdeı. Bulshyq etterim jylandaı jıyrylyp, shıyrshyq atady. Keýdem kórikteı kóteriledi. İshi-baýyrym qanshyrdaı, báıge atyndaı jaraý, syp-sıdamyn. Byltyrdan beri «boks» sıaqty judyryqtasýǵa da túsip júremin. Apam bir kelgende judyryqtasyp jatqan ústimnen shyǵyp:

— Qulynym-aý, murnyńnan ne qalady? — dep edi, men bósińkirep ketip:

— Muryn ultandaı bop aldy ǵoı! Endi ol muryndy oq da tesip óte almaıtyn boldy, — dedim.

Basymda qońyr buıra shashym bar, olaı qaıyrsam da ádemi, bylaı qaıyrsam da ádemi... Baıqaımyn, baqsha jaqqa da kózim jıi túse bastapty. «Balanyń isi shala» degendeı, bala ólsheıtin metr qysqaraq, balanyń kılogramm jeńilirek keledi. Bes jylda alǵan azǵana bilim keýdemdi kernep bara jatqandaı, men endi is, men endi qımyl izdeı bastadym. Bir kezde Shegen balalyq dáýirinen shyqqanyn bildirip, maǵan túıeqońyzyn berse, endi men de balalar tobynan shyǵyp, úlkender tobyn izdeı bastadym.

— Osy kúnge deıin baǵynda júretin qashanǵy bala bola beresiń? — dep, ózimdi-ózim kúnálap qoıamyn.

— Oqyǵan azamat eline qyzmet etý kerek! — dep, álden aıdan qulaqqa shalynǵan sózdi álgi oıyma arqa súıeý etemin. «Oǵap molda oqymasa da janaza shyǵara alatyn» deıtin maqal bolatyn, Oǵapshylap bolsa da bir tizginge jarmasqym keledi.

Oqý bastalýǵa áli tórt aı bar. Jaz boıy dop qýalap, týrnıkke asylyp júrem be? Joq, balalyq, senimen qoshtasar kezim jetipti!..

Ashyq terezeden qala baqshasynyń jańǵyryqqan kúlkisi keledi. Qytyqtaıdy, mazalaıdy, kóńilge alań kirgizedi. Ie, balalyq shaq ótken sıaqty... Syrttaǵy qýanyshy kóp, kúlkisi kóp, ázir maǵan jat ómir terezemnen qol bulǵap, shaqyryp turǵandaı seziledi. Syrtynan shyramytyp tanyǵanmen áli dámin tatpaǵan syrtqy dúnıe kóleń qaǵyp, saǵymdaı qulpyrady. Asyǵar kúnge jetip qalyppyn basylar shaqtan áli habarym joq...

Baqsha jaqqa kezim túsip ketse, qyzyldy-jasyldy shubartqan kóılekterge qarap qalǵanymdy baıqaımyn. Baqshadaǵy shat-shadyman saırannyń ajary kire túsú úshin, meniń únim qosylý kerek sıaqtanady. Jas ulǵaıýǵa umtylsa, ulǵaıyp ketkender jasarýǵa tyrysatyn belgili ádet bar ǵoı, men sonyń, alǵashqy tobyndamyn. Keıde kıinip, taranyp, baqshaǵa tartýǵa ázirlenem de, álde ne qur-qurlap, toqtaý salady. Terezeden kózimdi aýdaryp artyma burylam, artymda ańdyp turǵan aınaǵa kezdesip qalam...

Bıylǵy jaz bastalǵaly men aına aldynda kóbirek turyp qalatyn boldym. Kúnge kúıip, kúreńdenip alǵan denem, teńiz arystanynyń, terisindeı jyltyldaıdy. Onsha músinsiz de emes sıaqtymyn. Shegendeı bolmaǵanmen ózge baladan góri órkeshtirek, suńǵaǵyraqpyn. Ras, mynaý jalpaq betke budan góri úlkenirek kóz de syıar edi. Betin, budan góri azǵana sopaǵyraq bolsa, anaý bir tompaq súıek onsha odyraımaı-aq, azǵana basyńqy bolsa, tanaýyńnyń eki etegi deldımeı-aq, qyr muryndyraq bolsań, kóziń budan góri qararaq bolsa degen sıaqty, aınanyń aıtar syny da bar... Biraq munyń bári de usaq kemshilikter. Anaý tolqyndanǵan qara shash turǵan jerde ondaı usaqtar túk emes.

Jastyq pen jazǵyturǵy shaq úıles jaralǵan nárseler. Bul ekeýin kórmeı ótken jan kózim bar dep beker aıtady, tipti ótirik aıtýy da múmkin... Aınaǵa qarap otyryp, men bul shaqtyń taǵy bir qyzyǵyna kezdestim. Ózime-ózim qarap otyrsam, aýmaǵan Shegen bolǵan ekem. Keskinimde oılaný izderi bar, eki qabaqtyń ortasynan jińishke bir syzyq bastalypty.

— Aý, Shegen aǵa! — dedim aınadaǵy óz sýretime.

— Ie, men Shegenmin... — dedi sýretim.

Endi aınany qarsy aldyma qoıyp, ózime tanys nıetterimniń jaýabyn alǵym keldi.

— Shegen aǵa, men búgin baqshaǵa barsam qaıter edi?

— Joq, Kostá, barmaısyń. Oǵan ýaqyt tabylady áli.

Birazǵa deıin «Shegenniń» jaýaby basymyraq bolyp, ylǵı toıtaryp tastap otyrdy. Basqaǵa asha almaıtyn, qaǵazǵa jaza almaıtyn, ár túrli syrymdy aınadaǵy «Shegenge» ashyp baıqasam, ylǵı betimdi qaıtaryp tastaıdy. Endi bir kez qýlyq jasap, óz suraýymdy tereńirek, «Shegenniń» jaýabyn álsizirek shyǵaryp biraz otyrdym. Biraq munym aıqyn qıanat kórinip ketti. Shegen menen sózden utylyp kórgen emes. Sondyqtan endi shyn-aq qınalyp jaýap qaıtararsyń degen aqtyq suraýymdy qoıdym:

— Shegen aǵa, bizdiń shyǵysta kárilik degen onsyz da uzaq jasap kelgen emes pe, jastyq jolyn bógeı berip ne kerek? — dedim. Bar oıym bir-aq qazyqty aınalyp júrgeninde jumysym joq, osy joly utqan shyǵarmyn dep oıladym. «Bizdiń shyǵysta kárilik uzaq jasaıdy!» degenim aýyzǵa op-ońaı túse qoımaıtyn, tereń oı sıaqty kórinip ketti. Biraq, «Shegen» onymnan qysylǵan joq:

— Balalyqty qoısaıshy, Kostá. Bizdiń shyǵysta degeniń nemene ózi? Tym bolmasa, burynǵy shyǵysta, eski shyǵysta deseńshi! Já, jastyq jolyn bógeme deısiń ǵoı? Jastyq shaǵyńda ulǵaıǵan jannyń isin isteseń, ulǵaıǵanda qaıtpeksiń? Kúnásyz balǵyn jastyqtyń óz qyzyǵy az ba eken? Odan da baqshaǵa barǵym kelip otyr deseńshi! — dep ursyp tastady.

— Shegen aǵa, meniń oıymda da kúná joq, — dep áreń aıttym.

Degenmen áli shyǵyn kórmegen jas jiger, ornyn taýyp jumsaýdy kerek etedi. Kúzge deıin muǵalim bitin kóre almaımyz. Shegen kúnde esime túsip, osylaı tizgindep otyra bere me, tizginmen júrgenniń nesi jaqsy?.. Bárimizdiń baǵynyshymyz ǵoı, bir jónimdi silter dep, oblystyq oqý bólimine keldim.

Mol piship, nobaıyn keltirip, dolbarlaı salǵan jýan adam, álsin-álsin esinep, basyn tómen qaraı tuqyrtyp qoıyp otyr eken. Júzinde oılanǵandyqtyń da, qınalǵandyqtyń da belgisi joq: jaı ásheıin beıjaı keskin, uıqy kelgendikti ǵana kórsetedi.

— Assalaýmaǵalalıkúm, — dedim, kirip kelip. Ol kisiniń erni de qybyr etken joq.

«Ózenge baryp, sýǵa nege túsip kelmeıdi eken» — dep oıladym. Salbyraǵan aýyzyna qońqaıǵan murny tónińkirep kelipti de shógipti. Ári tar, ári qalyń mańdaıyn basa bitken qalyń shashyna azdap qana aq kirgen. Kóp eńbekten sharshaǵan adam sıaqty emes, eńbek etpeı erinshek, esinegish adam bolǵan sıaqty. Men kirip kelgende qyzyl qaryndashtyń ushy bir qaǵazǵa tirelip tur edi, áli sol kúıin ózgertken joq. Men sanap turdym, bastyq úsh ret esinedi.

— Aǵaı... — dedim, qarsy aldyna kelip... Áýeli mekrenińkirep, tamaǵyn bir qyryp aldy da, áli de maǵan qaramastan:

— Ie? — dedi, sol tómen qarap otyrǵan boıy.

— Besinshini bitirip em... Jaz boıy qolym bos edi. Jeńildeý qyzmet bolmas pa eken?.. — dedim barynsha ádepti daýsymmen.

— Qaıdan keldiń? — dedi, sol jaq qabaǵynyń quıryǵyn ǵana qozǵap.

— Osyndaǵy balalar komýnasynan.

— İmm... Jasyń neshede?

— On altyda... — dedim, olqy kórinbes úshin bir jasty qosyńqyrap jiberip...

— Buryn kim bolyp eń?

— Bala boldym... — dedim, suraýdyń dál maǵynasyna túsinińkireı almaı.

Meniń, sońǵy jaýabym oqystaý shyqty bilem, bastyq basyn kóterip alyp, maǵan qadala qarady da:

— Komýnalaryńda tártip qalaı? — dedi. Kózi kúlińkireı bastaǵanyna qýanyp kettim.

— Tártip jaǵynan eki jyl qatarynan báıgi aldyq. Qalanyń barlyq mektepteri tentek balalaryn bizge qosyp túzetip alady, — dedim.

Bul kisiniń óz balasy da talaı mekteptiń bosaǵasyn attap, aıaǵynda bıyl qys bizdiń mektepke kirgen. Áýeli bastyqtyń balasy bolǵasyn dańdaısı kelip edi, Shegenniń qolynan bir-eki ótkizip alǵan soń, sholjyńdy qoıyp, durystap oqı bastaǵan. Áli de qyryp bara jatqan esh nársesi bolmaǵanmen burynǵysymen salystyrǵanda qyr asyp qalyp edi. Men alystan oraǵytyp, sony da ańǵarta ketkim keldi.

Bastyq meniń oıymdy túsingendeı «ta-a-ak...» — dedi, daýsyn sozyp, men qysqa ǵana «solaı» dedim.

— Óziń azdap tentek bolǵan da bala shyǵarsyń? — dedi, qoly aldynda turǵan qońyraýǵa bara berip. Men suraýdyń astaryn ańdap qaldym da:

— Úsh-aq kún boldym, — dedim.

Qaǵylǵan qońyraýǵa kirgen hatshysyna:

— Qaımaq bar ma búgin? — dedi bastyq. Meniń jaýabym qulaǵyna da kirgen joq.

— Bar...

Hatshy shyǵyp ketti de, esikti bir ǵana qaǵyp orta jasty bir áıel kirdi:

— Rahım Temiralıevıch... — dep, áıel áýeli bastyqqa qarap, odan keıin meni kórip, azǵana kidirip qaldy da, «bala ǵoı» dep oılaǵandaı, menen yǵyspaı, kelgen jumysyn aıta bastady. Biraq, bastyqtyń sol jaǵynan jaqyndap baryp, qolyndaǵy papkasyn ashyp aldyna jaıyp, aqyryn ǵana aıtty:

— On jetinshi jyl men on toǵyzynshy jyldyń arasynda qaıda bolǵanyńyzdy jazbaǵan ekensiz... Sony ashyp jazyp berińiz... Búro solaı uıǵardy, — dedi.

Bastyqtyń túsi ózgerińkirep ketti de, oryssha jaýap qaıtarǵanda bir-eki sózdiń aıaq jaǵyn qata qaıyrdy. Sosyn bir-eki sózdiń aıaq jaǵyn qata qaıyrdy. Bir jaǵynan sony ustap qalsam, ekinshi jaǵynan, qulaqta bar kúdikti jyldardyń bul kisige qolaısyz tıgenin ańǵardym.

Áıel shyǵyp ketti.

Bastyq azyraq shıraǵandaı, jınaq sóılep:

— Qazir ár túrli maman daıyndap jatyrmyz. Birine jibereıin... Mılısıa kýrsyna baramysyń? — dedi.

— Joq, aǵaı. Men oqýymdy tastaǵym kelmeıdi. Qosalqy jumys bolsa eken...

— Hatshylyq kýrsyna qalaı qaraısyń?

— Barǵym kelmeıdi.

— Babyńdy tabý qıyn-aq eken! — dep, bastyq qynjylǵandaı bolǵanmen manaǵy pańdyqqa endi qaıtyp bara almaıdy. Úlken stoldyń orta tartpasyn ashyp, uzaq izdep, bir qaǵazdy taýyp alyp:

— Hatshylyq... Kitaphana kýrsy... Tokar... Slesar... Árip terýshi... Mılısıa kýrsy... Parıkmaherlik... — dep, ár túrli mamandyqtyń uzaq tizimin oqydy. Birine men basymdy shaıqaımyn, birine ol basyn shaıqaıdy. Aıaǵynda qyzyl qaryndashty ushy bir mamandyqtyń astyn qaıta-qaıta syzyp, sol aradan qozǵalmaı qoıdy. Kún boıy bir aýyz sóz jazbaǵan qaryndashtyń ushy muqalyp bara jatqanyn da kórip turmyn.

— Kúnine úsh saǵat úırenetin bolasyń... Eki aıdan keıin aıyna on úsh som eńbekaqy alasyń. Bul qalaı? — dedi.

— Osy dál keledi eken! — dedim, qandaı jumys ekenin suramaı-aq.

— Bolashaǵyń alda... Ázirge qandaı jumys dep talǵamaı, eńbekke úırene berý kerek. «Esektiń artyn jýsań da mal tap!» degendi bilemisiń?.. — dedi bastyq.

Maqaly sonsha jeksuryn kórinse de, endi qaıtalamasyn dep:

— Bilem, — dedim.

— Bul qazaq arasyna jaıylmaǵan, keleshekte kerekti mamandyq, — dedi bastyǵym.

— Aty ne, aǵaı? — dedim, qyzyǵa bastap.

— Shash alatyn parıkmaherlyq...

Ómirden bir ret kóńilim sýyǵan ýaqytym bolsa, olda-bilde, osy joly-aq shyǵar.

— Ekinshi bólmege baryp, joldaý qaǵaz al, bar, — dedi bastyq.

Maǵan shyn-aq osy qyzmet laıyq bolǵany ma, bolmasa, álgi bir sózderimdi kektep qaldy ma eken dep, men ol kisige qaraımyn. Qarajat kózin taýyp bergenine «rahmet» kútkendeı, ol kisi maǵan qaraıdy. Aqyry «rahmetti» aıtyp, úndemeı shyǵyp kettim. Biraq, ne úshin maǵan osy jumysty laıyq kórgenin sol jerde de túsingen joq edim, kúni búginge deıin túsine alǵan joqpyn.

— On jetinshi jyldan on jeti kún aspaǵyr! — dep, ishimnen silep, ınternatqa qaıttym. Mana oıym qandaı bıikte bolsa, endi boıym sondaı shógip qalǵandaı kórinedi. Jaınaǵan jazǵyturǵy shaqtyń da boıaýy solyp ketti, jastyqtyń da qyzyǵy qalmady. Qaıda barsam, sońyma joldaý qaǵaz, shaqyrý qaǵazdar túsip, bir kúni eriksiz aıdap «shashtarazǵa» ákeldi.

Shegen anaý, óz jolyn taýyp aldy. Odan buryn osy «Komýnada» bolǵandardyń talaıy joǵarǵy dárejeli mektep bitirip, áralýan iste júr. Olar ylǵı hat jazyp turady. Bireýi — tereń teńizderdi keship, soltústikte júr. Bireýi — jer baılyǵyn, bireýi — sý baılyǵyn zertteıdi. Ár túrli qural tetigin taýyp, Lenın ordenin alǵandar da bar. Tán-SHan, Alataý, Ulytaý, Qarataýlardan dúnıelik qor tapqandardyń ekeýi osy «Komýnadan» shyqqandar. Soltústik Muhıttan kúnde habar berip otyratyn radıs ta bar. Olardan hat alyp turatyn balalar qýanyshyn búkil balalar arasyna jaıady.

Ári dimkar, ári jasqanshaq Borash ta óz jolyn taýyp, túskeli júr. Jeti jyldyqqa qosa, ol Oraldyń mýzyka mektebinde oqıdy. «Komýna» balalary oıyn qoısa, konsert berse, Borash qatynaspaı qalǵan emes. Onyń áni qazir búkil qalanyń qulaǵyna ilinip, Borash jurttyń saǵynyp kútetin «ánshi balasy» atanyp bara jatyr. Borashtyń daýsy áli bir qalypqa túsip bekigen joq. Keıde erkek daýsyna, keıde áıel daýsyna uqsap ketedi. Biraq jurt onyń talyqsyp, talmaýsyratyp salǵan ánin qatty súısinip tyńdaıdy. Ásirese, jurtty jylatarlyq muńdy ánderdi naqyshyna keltire aıtady. Kózi jaýdyrap, ózi de balqyp ánge aınalyp ketkendeı bolady.

Qazaq ánderi adam seziminiń, ár túrli tolqynyn ajarly yrǵaqtarmen kókeıine tereń quıyp ketedi. Qaıǵy men ókinish, ýaıym men muń, úmit pen qýanysh sıaqty sezim tolqyndary túpten tolǵanady. Ásirese, ár ánniń túp izi el áli ketpegendikten tyńdaýshyǵa túsinikti bolyp, árkim ishinen qosylyp otyrady. Eldiń qulaǵyna ábden sińip qalǵan er jigitteri men aıaýly qyzdary kóz aldyna keledi. Ýaqıǵasymen qosa órilgen án men kúı tyńdaýshynyń kókeıine dál tıedi, «kókeı kesti» atanady. Borash án salǵanda sol ýaqıǵalardy ózi de kórip turǵandaı, qaıǵyryp, muńaıyp, qýanyp, úmittenip, senip aıtady. Jurtty da ózine ertip ákete alady. Jurt onymen birge qýanyp, qaıta-qaıta sahnaǵa shaqyrǵanda Borashtyń júzi nurlanyp, ózin-ózi ańǵarmaǵandaı, kóńili birjola jaı tapqandaı, basqa esh nárseni uǵa almaı qalady. Borashpen án jaıynda ǵana uǵynysa alasyń. Basqa aıtary joq, barlyq janǵa dos, álsin-álsin qushaqtasa beredi.

Borash qazirdiń ózinde-aq Moskva konservatorıasyna baryp túsýge ázirlenip júr. Ol tórt aıaǵy túgel taǵalanǵan ánshi bolmaq. Al, men she?.. Men ázir shashty qalaı alýdy úırenýge qyzyl kres «shashtarazyna» keldim. Óner emes, ólim sıaqty kórinedi!

— Áýeli myna shúberekterdi silkip ákelińiz, — boldy bas sheberdiń maǵan alǵashqy aıtqan sózi. — Sodan keıin edendi sypyryp tastaý kerek... Artynan qolyńdy jýarsyń...

Áýeli ádeıi jasalatyn ádeppen «siz» dep bastap edi, jasandy ádep qanshaǵa barsyn, sóz aıaǵyn «sen» -men bitirdi.

Meni bireýi aıaı sóılese, men bul jerde bir kún turmaıtyn edim. Meni bular qorlaı sóılegen soń, men de taban aýdarmaýǵa bel baıladym.

— Ázir aıta tur! Eki aıdyń ishinde-aq eselep qaıtararmyn! — dep, aq shapandy kıip aldym da:

— Meniń ornym qaısy bolady? Kórsetińiz, — dedim.

Shash alǵyshtar birine-biri qarasty da, úndesken joq. Minezim kidi, ózim unamsyz kórindim bilem.

Talaı shashty búldirip, talaı basty keskilemeı turyp, shash alýǵa da úırene almaısyń. Óner bitkenniń ońbaǵany osy bolsa, bul da eńbektenýdi kerek etedi. Bastar kezektesip ótip jatady, sen búldirip, kesip jatasyń. Yshqynǵan qabaqtar shytynap qalyp, alara qaraǵan kózder óńmenińnen óterdeı jarq etip qalady. Tym bolmasa, keshirim suraýyńdy kútedi.

— Qozǵalam dep, kestirip aldyńyz... — dep, kinány bastyń ózine aýdarasyń.

Shekesi shyǵyńqy domalaq bastar, búıiri solyńqy uzyn bastar, qýyq sheke sopaq bastar, qyjyr-qyjyr qyrtysty bastar, kere qarys oıly mańdaılar, taıqıa bitken sorly mańdaılar, ónerge bitken ashyq mańdaılar, ónersiz, etti, qalyń mańdaılar eki jyl boıy aldymnan ketken joq. Bas adamnyń bas múshesi. Ómirińde birinshi ret kórip otyrǵan adamyńnyń basyna qarap, ózin de baıqap qalasyń. Oı ańǵary nemenege beıim, boıynda qandaı qasıet bar, aqyl qandaı, ashý qansha, ańǵaryp qalǵandaı bolasyń. Kózi bar, mańdaıy bar bas syryn da jasyra almaıdy.

Bas adamnyń bas múshesi. Sol bas músheni qurmettegiń keledi. Qolyńnan kelgenshe ajarlaǵyń keledi. Sol bas músheniń ishi-syrty birdeı kórkem bolsa eken deısiń. Bas túgil, aıaqtyń da ádemi bolǵany jaqsy. Tizeden tómengi jaǵy taltaımaı, tabany jalpaımaı, baltyr maıyspaı, shulyq buralmaı turǵanyn qaı kóz jek kóredi! Al, bastyń orny tipti basqa. Men osyǵan kózim jetip bolǵanda mamandanyp ta bolsam kerek, eńbekaqy da ala bastadym.

Ol áli eski ádetterdiń arylyp bolmaǵan kezi ǵoı, bizdiń «shashtaraz» aıdyń bas jaǵynda jekemenshiktiń sharýasyna uqsaıdy da, aıdyń aıaq kúnderinde memleket menshigine aınalady. Ol eki aradaǵy kúnder bas mamannyń qaı qaltasyna aqsha kóbirek kirip ketse, solaı qaraı aýyp, ylǵı bir teń-tartta júredi. Bárimizdiń ústimizde de qos qaltaly aq halat bar. Biraq bas mamannyń oń qaltasyna túsken aqsha daýsyz-damaısyz óziniki de, sol qaltasyna túsken aqshaǵa memleket te ortaq.

Eki qaltanyń birine jańa úırenip júrgen jastardyń eńbekaqylarynan da qosylyp ketetin kúnder bolady. Qaı jolmen aldy, qandaı shtrabymyz boldy, ony bas mamanymyz ǵana biledi. Aı saıyn eńbekaqymyzdyń quıryq-jaly súzilip shyǵatynyn biz de bilemiz.

— Qaıshyń eki ret qaıraldy ma? Qaıraldy. Halatyń úsh ret jýyldy ma? Jýyldy... Osylarǵa ketken aqshany men janymnan tóleı almaımyn. O! Buǵan naǵyz maman bolyp shyqqanda túsinesińder!..

Bizdiń, alatyn jaýabymyz ylǵı osy.

Sharýamyzdyń memleket menshigine uqsaıtyn jaǵyn qolyna alatyn kasırshamyz Katúsha aıdyń aıaq kezinde ǵana soǵyp ketip júredi. Onda da qyzmet aıaǵynda ǵana kelip on-on bes kúnniń chegin bir-aq sydyrtyp jazyp shyǵady. Bas mamannyń sol qaltasynan qansha aqsha shyqsa, jıyrma tıynnan alty júz adamnyń shashy alynǵan bolady. «Jumystaǵy adamnan góri qoly bos adamnyń ýaqyty az bolady» degendeı, Katúshanyń istelgen jumysty túr-túrine bólýge de ýaqyty joq. Onsyz da berekesi ketip, quldyrap kep tıgen aqshany qalaı esepteý ońaıyraq tursa — solaı esepteı salady. Keıde on kún boıy ylǵı ǵana shash alǵan, keıde on kún boıy saqal alǵan bolyp shyǵamyz.

— Osy qylyqtaryn meniń baıqap qalǵanymdy bilip, bir kúni bas maman:

— Kostá! Sen endi naǵyz sheber bolýǵa jaqyn qaldyń. Tegi eńbekaqyńdy túgel alatyn bolarsyń... — dedi. Men salqyn ǵana:

— Ótken aılarǵa da túgel alam ba dep oılaımyn, — dedim.

Bas maman abyrjyńqyrap qaldy.

— Jábirlenedi ekesiń ǵoı?.. Oraıyn keltirermin ózim... Táńir jarylǵasyn, jábirlenbe... — dep jymyńdap qasyma kelip, arqama qaqqysy kelip edi, men keıin sheginip kettim. Bas maman burynǵysynan da jymıa túsip:

— Búgin neshe saqal qyrdyń?.. Jurt seni maqtaı bastady, Kostá! — dedi.

— Men bul jetide tipti saqal qyrǵanym joq, — dedim.

— Qalaı qyrmadyń? Jańa ǵana bir adam saqalyn alǵyzyp, rahmet aıtyp, ketip bara jatyr edi ǵoı?

— Nanbasańyz, shetke qarańyz... Bul jetide siz de saqal qyrǵan joqsyz... Kasa arqyly tekserip kórińiz... — dedim.

— A... a... — dedi bas maman. — Qý bala, túsinip turyp... Ol oqa emes. Bir jetide shash alsań, keler jetide saqal alarsyń. Memleketke jalpy esebi durys shyqsa bolǵany emes pe? Qaǵazda turǵan ne bar... Ony kim oqyp jatyr... Kel, mundaı sózdi qoıatyn bolaıyq, — dedi. Men oǵan:

— Memleket esebi durys shyǵyp júr dep oılaısyz ba? — dedim.

— Kostá, osyndaı sóz ne kerek?.. Sen alatyn aqyńdy bil. Ádemilep turyp minezdeme jazyp berem. Endi bir jylda ózińniń «shashtarazyńdy» ashýyńa bolady. Ana bir, baqsha men teatrdyń arasyndaǵy burysh bar ǵoı, sol saǵan óte qolaıly bolady... — dedi. Men oǵan yzǵarly qabaq kórsettim.

Osy kúnnen bastap, bas mamannyń oń jaq qaltasy solyńqyrap, jeke menshiktiń bulaǵy sýalyńqyraı bastady. Áli de esebin tabady, áli de qaǵaz degen «formalızmge» jany qarsy. Bizge de jazyp jatýdy keńes etpeıdi. Birdemege qolymyz bulǵansa eken dep, eppen ǵana solaı qaraı ıtermeleıdi. Biz yńǵaıyna júrmeımiz. Ár kezde murnyna shertip qalǵandaı, shyń etkizip jaýap beremiz.

Katúsha endi kúnde keletin boldy. Qabaǵy túıýli, baıaǵy jalań-julań júzdiń opasyn súrtip tastaǵandaı, óńi de solǵyn tartyp ketipti. Biraq árqaısymyzdyń ne istegenimizdi ońasha eseptemeske sharasy da joq. Ýádeli on úsh som da qaltamyzǵa túgel túse bastady. Bólip-jaryp, apama aqsha jiberip tura alatyn da boldym.

— Qaıroshym-aý, Aıdashtyń eńbekaqysy da jetip jatyr. Kolhoz bir jylǵa bosatyp, ózim de jumysqa kirdim. Saǵan arnap kók qasqa qunan alyp qoıdyq, — degen hat keldi apamnan.

Meniń kúndeý aralas qyzyǵa qaraıtyn adamym — ekinshi sheber, Sasha Mýhın. Ol maǵan naǵyz sheber kórinedi. Qaıshysy saq-saq etip, oınaq sap júredi. Aıta keteıin, maǵan jumysyn naqysyna keltirip isteıtin adamnyń bárine de osylaı qaraıtyn bir minez paıda boldy. Kúndeýim kóp pe, qyzyǵýym kóp pe, ol arasyn aıqyn aıta almaımyn, áıteýir ózim de sondaı bolǵym keledi. Ánshige de qyzyǵam, muǵalimge de qyzyǵam, aıta berseń, sırktiń balýanyna da qyzyǵam... Kúndegen kúná bolady degendi estigenim de bar. Biraq budan kóp jyl keıin, ómirlik kásibimiz tipti úılespeıtin bir adam maǵan:

«Kúndeý men báseke apaly-sińlili nárse. Olaı bolsa jaqsy qasıetke jatady», — dedi.

Budan júz jyl buryn aıtylǵan pikir bolsa da, men osyny durys kórdim. Ony Aleksandr Pýshkın aıtyp ketken eken.

Sasha Mýhın, álem baılanǵandaı, aqty-qyzyldy aralastyra kıinetin adam.

— Eń sońǵy moda osy eken. Parıj jýrnalynan kórdim! — dep, sarǵysh tústi shalbar kıip, kók kóılekke qyzyl galstýk taǵyp keledi. Qoly bosap ketse, aınanyń aldyna otyra qalyp, shashyn qyryq túrge salady. Sondyqtan keıde erkekke, keıde áıelge de uqsap qalady. Saǵatyn oń, bilegine baılap, sol bilegine jińishke altyn bilezik salady. Anda-sanda kúrsinip qoıyp:

— Túbinde men osy Katúshaǵa úılenip júrem be dep qorqamyn, — deıdi.

— Men de sodan qorqam, shahızadam... Saq bolaıyq, — dep, Katúsha keketip jaýap beredi.

Meniń qyzyǵatynym Sashanyń bul qasıetteri emes, basqa jaǵy. Ol adamnyń shashyn alyp jatqanda, aýzy sózden qurǵamaıdy. Qaıshysyn ústi-ústine qaıshylatyp, basqa jaqqa qarap turyp-aq, shashyńyzdy ala beredi. Soǵan qarap, men ony naǵyz sheber eken dep oılaımyn. Kúndeımin de, qyzyǵamyn da...

Aldynda otyrǵan adamnyń bet-aýzyn sabyndap jatyp, Mýhın:

— Katúsha, sen Nastány kórdiń be osy? — deıdi.

— Iá, kórdim. Keshe ǵana kirip shyqtym, — deıdi Katúsha.

— Iá, kim bar eken úıinde?

— Sasha Mýhın bar eken...

— E, ol ne qylyp otyr eken?

— Nastáǵa úılenetin túri bar...

— Nastáǵa ma?

— Iá, Nastáǵa.

— Qoı, ótirik shyǵar...

Bet-aýyzdy sabyndaıtyn qyl-shoq saqalyn aldyryp otyrǵan adamnyń murnyna baryp tirelip, áldeqashan qalǵanyn Mýhın sezbeıdi de. Ol túgil, Sasha Mýhın ekenin de qapelimde ańǵara almaı qoıady. Saqal aldyryp otyrǵan adamnyń qabaq shyta bastaǵanyn Katúsha buryn baıqap qalyr:

— Oınap aıtam, kózińe qara, — deıdi.

Mýhınniń kúni osyndaı bolymsyz áńgimemen ótedi. Ol bul ádetti óziniń asqan sheberligin kórsetý úshin bastaǵan bolý kerek. Bara-bara kók myljyńǵa aınalyp ketkenin ózi de sezbeı qalǵan. Bas maman joq kezde ol bizge burylyp:

— Meniń kim bola alatynymdy sender bilemisińder? — deıdi.

— Iá, kim bola alar ediń?

— Naǵyzdyń ózi bola alar em! Biraq maǵan onyń keregi joq...

«Qus balasy aspanǵa qaraıdy, mal balasy jerge qaraıdy» degendeı, munyń «naǵyzdyń ózi!» deıtini ózimizdiń bas maman ǵana... Kúndelik quly, kúıki oı sodan asa almaıdy.

Men munda kúndizgi saǵat úshten toǵyzǵa deıin isteımin. Basqa ýaqytym balalar komýnasynyń egin jumysynda ótedi. «Komýna» degen jalǵyz sóz jańa dúnıeniń atyndaı estiledi! Kúni keshegi kóshpendi eldiń balasy búgin ushyp aspanda júrse, ónerli tehnıkanyń ishinde ósken baladan onyń tákapparlyǵy da joǵary, qýanyshy da joǵary. Kúni keshegi batyraq balasy, búgin komýna dúnıesin qurysyp jatsa, onyń tákapparlyǵyna taǵar syn qaısy! Oıym ózinen-ózi joǵary órlep, basym ońaı ıilgisi kelmeıdi! Men nemis pen fransýz, Aǵylshyn men Amerıka sıaqty mádenıetti elderden adam balasynyń eń tunyq oıyna buryn túsinip, óz qolymen jańa dúnıe jasap jatqan eldiń balasymyn. Arǵy atam Eshkibaı, Itbaı bolsa qaıteıin, men ózim jańa dúnıeniń soldatymyn. Shynym sol, basym ońaı ıilmeıdi, tizem ońaı búgilmeıdi.

Osyndaı joǵary oılarmen komýna jumysynan kelip, qolyma qaıshy ala bergende, oıym sylq etip tómen túsip ketedi. Torǵa túsken qyrandaı bolam. Bas maman shym-shymdap jemge úıretip, jýasytyp kele jatqandaı sezinem. Sezinem de shegine túsem.

Bul enerimmen at quıryǵyn kesip aırylysýym birinshi maı meıramynyń qarsańynda boldy. Eń qyzyǵy, eńbegim baǵalanyp, báıge alǵan kúni boldy. Meıramǵa qarsy:

— Bizdiń jaqsy mamandarymyzdyń biri, jyldyq josparyn tórt aıda oryndaǵan Sartalıevke beriletin báıge... — dep, aq kostúm, elý som aqsha, jaltyr qara botenkeni usynǵanda, basqalarmen birge baısaldy basyp baryp, men de aldym. Basqa sheberlershe mańyzdanyp turyp, men de jaýap qaıtardym. Sózimniń aıaǵynda, basqalardyń yńǵaıymen — jasasyn planyn artyǵymen oryndap, báıge alǵan shash alǵyshtar! — degen sóz aýzymnan shyǵyp ketkende, qaıda kirerimdi bile almadym. Eki betim janyp bara jatqandaı, eki qulaǵym dýyldap ketti.

Shynynda da basqa birdeme aıtý kerek edi. «Jasasyn shash alǵyshtar!» degen ári ersi, ári eserdiń ǵana aýzyna túsetin sóz. Birin-biri kózinshe maqtap, syrtynan ishin keptire jamandap júretin shash alǵyshtardyń alaqan soqqany maǵan ne kerek edi! Osy báıgeniń qaqpan-tuzaq emes ekenine kezim jete me?

Alǵan báıgemdi býýly kúıi úıdiń buryshyna tastaı berdim de, jyljyp shyǵyp kettim. Býyp kelgen yzadan temir bilekke biraz aınalǵan soń ǵana aryla bastap em, úıge kire bergende qaıta bas saldy.

Qısyq bir kóshelerge Pýshkın, Lermontov attary qoıylǵanyn kórgende, Shegen qatty nazalanýshy edi. Bolmasa, kim bolary belgisiz jańa týǵan balaǵa úsh-tórt kósemimizdiń atyn qosaqtap bir-aq qoıǵanyn estise, kúıip-pisip, yza bolyp qalatyn.

— Uly sezimdi usaqqa aıyrbastaý, uly adamdarǵa ózimizdi teńeý nadandyq belgisi! Qasıet qadirin ketirmeý kerek! — deıtin.

Endi mine, Shegen boldym dep júrgen jigitińiz «jasasyn!» degen uly sózdi shash alǵyshtarǵa arnap aıtty. Munymdy estise Shegen maǵan:

— Pishtý, pishtý! — der edi, eń unatpaǵandaǵy mazaǵyn aıtyp.

Bólmemizge kirsem, Borash júrýge ázirlenip jatyr eken. Qyp-qyzyl bir shamadan ákelipti... Stol ústinde kómiri qyzaryp ótek tur. Bary-joǵyn sylap-sıpap, bappen ótektep shamadanǵa salyp jatyr. Oramaldary appaq, uıyqtary tap-taza...

— Aqyry artıs bolýǵa bel baıladyń ba? — dedim, qyzyl shamadannyń túsinen tanyp. Borash kelip, meni qushaqtaı aldy da:

— Daýsyńnan basqa ónerin, joq bolsa, amal ne, Kostá? Men bir jarymjan adammyn ǵoı, — dedi. Borash ta on altyǵa shyǵyp, endi eresek tilimen sóıleıtin bolǵany osy arada esime tústi.

— Kúzdigúni men de Moskvaǵa kelem. Taǵy da birge bararmyz, — dedim, Borashqa emes, ózime-ózim súıemel jasap.

Áli bir tún birge bolyp, tańerteń Borashty vokzalǵa salatynym kóńilime edáýir jeńildik bergendeı, oınap-kúlip otyrǵanda manaǵy sózim de umytylar dep oılaımyn. Biraq túınek túıilipti de tas bolyp, shıelenisip qalypty. Keıde osy kúnge deıin esime túsip ketkende tún boıy aýnaqshyp shyǵam.

Erteńine Borash Moskva konservatorıasyna júrip ketti de, men baıaǵy «shashtarazǵa» keldim. Bas maman:

— Báıgeńdi umytyp ketipsiń ǵoı, Kostá! Aqshańdy bireý alyp qoısa qaıter eń? Men kasaǵa saldyryp qoıdym. Búgin umytpa, al! — dep, keshegi býylǵan nárselerdi meniń aldyma ákelip qoıdy. Jaramnyń aýzy alynǵandaı, ıa bolmasa, bireý basyma teýip qalǵandaı boldy. Keshke deıin áreń shydap shyqtym.

Bul kúnge deıin ár adamnyń basynan bir qasıet taýyp qalatyn edim. Búgin ol qasıetti izdegen de joqpyn, baıqaǵan da joqpyn. İsteıtin isiń úlken bolsyn, kishi bolsyn, ishiń jylynyp, janyń rıza bolatyn bir qasıeti kóz aldyńnan ketpeýi kerek. Odan aırylǵan kúni, ol jumystan sen de bez!

Endi ózimdi tekserip qarasam, bes mınýtta bir bastyń, shashyn sydyryp tastap:

— Kelesi kezek kimdiki! Otyr! — deýge salynyp barady ekem.

Taǵy bir basty sydyrtyp jatyp, eseptesem, osynda alty júz alpys kúnim ótipti! Maǵynasyz ótken bos ótken ómir osyndaı-aq bolat ta!

«On jetige keldiń, ne bitirdiń? — deımin ózime-ózim. — Jaqsy-aq, jeti jyldyqty bitiripsiń. Óte jaqsy! Biraq «Óte jaqsyny» mańdaıyńa japsyryp júremisiń? Odan arǵyń ne bolmaq?»

Adam bul jasynda da ózimshil bolsa kerek. Ózimdi-ózim jubatyp:

«Ómirdi adam kúnbe-kún, jylma-jyl sanaıtyn ba edi... Oqýǵa túsken jylym... Mektepti bitirgen jylym... Moskvaǵa barǵan jylym... Komsomolǵa kirgen jylym dep, ómiriniń ár jerine bir-aq at baılap esepteıdi», — deımin. Bul ómiriniń ońaı esebi, jaıly esep ekenin bile tura, oıym osylaı qaraı qyńyratqı beredi. Laǵa berýden tizgin tartar jerge jetip qalǵan ekem! Osy kúnge deıin eshkim eskermese, ózińe-óziń unamaı bastasań, isińnen jırenseń, dúnıede ne bitirgeniń? Esepsiz ótken kóp kúnderdiń bir suraýy bolatyn shyǵar! Oıym osyǵan toqtady da, áldenege bel baılap erteńine «shashtarazǵa» kelmeı qaldym.

«Shashtaraz» degen nemene ózi? Bu da óner me? Tym bolmasa, deni durys aty da joq! Qazaqta «taraz» degen sóz de joq. «Tarazy» bolsa, birdemeni ólsheıtin, tarazyǵa tartatyn jer. «Taraz» bolsań da aýlaq, taǵy birdeme bolsań da aýlaq! — dep, birjola qosh aıtystym. Oraýly kúıinde báıgem de qaldy.

Qarańǵy bólmede jalǵyz jatyp oılansam, Shegenmen aramyzǵa da bir qaq turyp qalǵandaı kórindi. Shegenniń Borashqa jazǵan hattary jylyraq, jany ashyǵan, jaqynyraq jannyń jazǵanyna uqsaıdy. Maǵan jazǵany jalpylaý kórinedi. Borashqa «daýysyńdy saqta, konservatorıa ne depti, aıaǵyń qalaı?» dep, baýryna tarta jazǵandaı kórinedi de, meni arqadan ǵana qaqqandaı kórinedi.

Shegen meniń eń jaqsy kóretin adamym. Oǵan teńdeser, onyń ornyn basar joldasty áli taba alǵanym joq. Ári aǵa, ári dos, ári asqan táýekelshil, ár kezde oı sala júretin joldas. Qolyńnan keledi, isteı alasyń, dep alǵa súıreıtin bir adam bolady da, isteı almaısyń dep, eregistirý, qaıraý arqyly súıreıtin bir adam bolady. Bul eki túrli minez, eki túrli adam, biraq tilekteri bir. Biri janyńa jaıly tıedi, biri qatal tıedi. Shegende osy minezdiń ekeýi de bar edi. Keıde qarqyldaı kúlip, aıaýsyz mysqyldap, namysqa tıip alǵa súıreıdi, keıde aqjarqyn, jeldeı esip, jigerińe qanat berip jiberedi. Sol Shegen azdap salqyn tartqandaı, maǵan ústirtirek qaraı bastaǵany baıqalady.

Shegen meniń «shashtarazǵa» ilegip qalǵanymdy biletin. Men onymdy maqtanyp jazǵan joqpyn, qalaı ilegip qalǵan qaıǵymdy sherte jazǵanmyn. Onyń qaıtarǵan jaýaby:

«Balapan torǵa jem izdep túsken eken. Endi amaldap óziń qutylyp kóresiń de!» — bolǵan.

«Jem izdep» degen shyndyqqa jaqyn bolǵandyqtan janyma qattyraq tıip ketip edi, salqyndaý sodan bastaldy bilem. Oıyma osy bir bolmashy túse qalyp edi, quryqqa syryq jalǵanyp, arjaǵy taraqandaı balalap ketti. Meniń oǵan elikteıtinim de, basqalardan qyzǵana qaraıtynym da unamaıtyn bolyp shyqty. Borash júrip ketken soń, endi Shegen hatty da sırek jazar degen oı keldi. Ekeýmizge jazǵan hattaryn bir konvertke salyp, keıde meniń atyma, keıde Borashtyń atyna jiberýshi edi, endi oılap jatsam, menen góri Borashtyń atyna kóbirek jibergen eken...

«Osynyń báriniń sebebi — meniń shash alǵysh bolǵanymda ǵoı. Ónersiz bolyp shyqty ǵoı dep, Shegen de salqyndaı bastady. Joq, ózim túsken tordy ózim buzyp shyǵarmyn!» — dedim de «shashtarazǵa aparatyn kóshelerdiń attaryn da umytýǵa tyrysyp, kózimdi jumdym...

8

Uıqysyz bir kezeń bastalǵan sıaqty... Kóziń jaınap turǵanmen kóńiliń uıqyda bolǵan kózińdi de ańǵaryp qalypsyń. Endi mine, kózińdi qansha jumǵanmen kóńil oıaý, sharq uryp qydyryp, áldeqaıdan irili-usaqty oılardy súıreı qaıtady. Alystan eles bergenmen qolyń jetpes, qısyny joq armandar qorshaı bastapty. Endi meńgerip oqı bastaǵan kitaptaryń áralýan elderdi, ǵajaıyp ýaqıǵalardy, danalyq ıelerin, erlerdi tanytady. Spartak, Kapıtan Nemo, Chapaev, Danko, Shors, Amankeldi sıaqty er keýdeli batyrlardyń isterine qyzyqtyrady. Ázir birinen-birin aıyrýyń da ońaı emes, aralasyp, qoldasyp, qosaqtasyp júr.

Balań oı qyzyqqany bolmasa, bul mańaıǵa boılap turaqtaı da almaıdy. Bir kezde bárin bir-aq umytyp, tanys aýly «Qaıraqtyǵa» tartady. Munda bir soǵyp ketse bolǵany, buryn kórgenniń bárine alaqtap, aralap júrip alady, shyǵa almaı qalady. Aýyldyń barlyq qarala-sarala ıtteri men sary jaǵal, kók jaǵal laqtaryna deıin aralaıdy. Úıge úıezdegen jaýyr-jadaý jylqylaryn da saǵynyp qalǵan... Baıaǵy dos balalarymen de oınap ketedi.

Jatqan botanyń moınynan qushaqtap, kózinen súıem dep, Aqbota áýrelenip jatyr. Endi áne, meni kórip, yshqyryn bir kóterip qoıyp, jylmıa qarap tur. Qazir men qasyna baram, kel, botany júgirtip oınaıyq deıim.

— Aha! — deıdi Aqbota. — Botamnyń qarny ashyp jatyr... Oınamaıdy!..

Men botaǵa jaqyndaı berem... Aqbota meni tastaı judyryǵymen keýdeden ıterip qalady.

Nege ekeni belgisiz, Aqbota baıaǵy jeti jasyndaǵy qalpynda elesteıdi. Sol domalanyp, bezektep júrgen qalpy, ózim on jetige shyqqanym esimde joq. Aqbotany sol bala qalpynda qaldyra berem. Qazir men Aqbotany ishim eljireı saǵynatyn sıaqtymyn... Biraq sol bala kúıinde saǵynam! Araǵa jyldar túsip alystatqan saıyn, Aqbotanyń oıymda qalǵan bar beınesi ajarlana túsipti. Bar qylyǵy súıkimdi, buryn tentektik kóringen minezderi, keıde menen tómpesh kórgen minezderi, endi ádemi erkelik sıaqtanady. Óz dórekiligime ókinip, endi kezdessem, qol kótermeske, mańdaıynan shertpeske ant isherdeı bolam. Átteń, endi kezdesermiz be, joq pa!..

Keıde Aqbotanyń qanshaǵa kelgeni esime túsedi. Biz kórispegeli arada ótken toǵyz jyldy qossam, qos burymynda sholpysy, qulaǵynda syrǵasy syldyrlap, sylań qaqqan qyz bola qalady. Biraq bul túrin qansha izdesem de, kóz aldyma aıqyn keltire almaımyn. Balalyq shaǵy basa beredi. Oıym sol shaqty izdeıdi. Aqbota meni keýdeden túıip qalsa, men shap berip, bileginen ustaı alsam... Sonda men qaıter edim, ıa, qaıter edim, deımin...

Qaıtetinim taǵy eki túrde elesteıdi. Jas ta bolsam, mal áreketin kúnde kórip júrgen balalyq shaǵymda esh nárseden irkilmeıtin sıaqtanam. Al, qazir, on jetige shyqqan qala balasy, boıjetip qalǵan Aqbotany kóz aldyna ákelgende esh nárseniń oraıyn taba almaı tartyna beredi, qysyla beredi. Batyrlyǵymnyń jeter jeri-aq: «Sálamatsyz ba, Aqbota qaryndas!» — sıaqtanady. Munyń ózi de talaı tolǵanyp oılaǵanda ǵana tabylǵan sóz...

Búgin maǵan endi ne isteýim kerek degen oı keldi. Baıaǵydan beri ár kúnime esep berip júrgendeı, sol bir kún úshin qatty qınalǵan ekemin. Shegen anaý, «meniń samoletim», «men sońǵy bir ushqan jolymda» dep jazady. Borash Moskvada oqyp júr: «Oralda oqyp júrgende daýysyn kútý degendi bilmegen ekem, áreń túzep aldym» dep jazady. Ekeýi de óz jónin taýyp aldy. Men bolsam, báıge alǵan shash alǵyshpyn! He bolǵany, sol shash alǵysh! Ózge ómir óz betimen, men óz betimmen...

Sen de bir kirpish dúnıege,

Ketigin tap ta bar, qalan! —

degendi menen basqalar úshin aıtqan ǵoı, sirá?

Joq, Sartalıev joldas, dúnıege balalar úıiniń terezesinen ǵana qarap otyratyn ýaqytyń ótip ketipti. Qońyraý áldeqashan qaǵylypty, sen keshigipsiń! Endi júgirýge týra keledi.

Aryzymdy jazyp, jeti jyldyqty jaqsy bitirgen qaǵazymdy alyp, baıaǵy oqý bólimine keldim. Budan birneshe jyl buryn meniń taǵdyrymdy qaıshy men ustaraǵa aparyp qosaqtaı salǵan aǵaı áli ornynda eken. Aryzymdy aıttym:

— Mine jeti jyldyǵyńyz, sańylaýy joq bespen bitirdim. Endi Moskvaǵa baryp oqyǵym keledi, — dedim.

Aǵaı biraz aq shashtanǵanmen, baıaǵy baıaý qalpynda eken onsha qýanyp, elpildeı qoıǵan joq. Qaǵazdarymdy baýryna qaraı bir tartyp qoıdy da:

— Sen osy shashtarazdy nege tastap kettiń? — dedi.

Sen ózińshe úlken bir oımen keldim dep turǵanda, úlken adam eriksiz súırep seni bolmashyǵa qaraı burmalaı bastasa, ne aıta alasyń, men «oqýyma bóget boldy» degennen basqa esh nárse qaıyrǵan joqpyn.

— Jumys istegiń kelmedi ǵoı, á? Qaryn toq, kóılek kók, eńbekke moıyn jar bermeıdi ǵoı? — dedi, sóılem aıaǵyn ylǵı bir «ǵoı-ǵoı» men bitirip.

— Joq, nege olaı bolsyn. Men komýnada ylǵı... — deı berip em, aǵaı meniń sózimdi kıip ketip:

— Nege olaı bolǵanyn óziń de bilesiń... Men de bilem. Aıtpaı-aq qoı, belgili ǵoı! — dedi.

Men keýdemsoqqa salmaı turyp qaldym. Men jalań aıaq kelip, bir aıaǵymdy bir aıaǵymmen qasyp turǵan joqpyn, jupyny bolǵanmen taza kıinip keldim. Eki qolymdy artyma ustap, áldenelerdiń beınesin jasap ta turǵanym joq. Eki kózim aınala qydyryp, kóringenge alaqtap ta turǵanym joq. Sondyqtan ursýdan, kinalaýdan bastaýyn orynsyz úlkendik kórdim.

— Qandaı oqýǵa barǵyń keledi? — dep surady birazdan keıin.

— Soǵys mektepteriniń birine, — dedim.

— Soǵys mektebine?.. Áıteýir aýyr eńbekten alystaı bergiń keledi ǵoı?

— Soǵys ǵylymy ońaı eńbekpen qolǵa túsedi dep estigen joqpyn.

— Biraz oqyp, komısar bolǵyń keledi ǵoı... Solaı ma?

— Qaıda jiberse, sonda baram da. Komısar bol dese, komısar bolarmyn!

Bastyq teriske tartqan soń ekeýmizdiń áńgimemiz de oń jónin taba almaı, shálkem-shalys birdemelerdiń aınalasynan uzaı almady. Aıaǵynda ol kisi:

— Qansha jyl halyqtyń qarajatyn shyǵaryp oqyttyq. Endi sol halyqqa qyzmet etesiń! — degenge deıin bardy.

— Soǵys mektebin bitirip shyqsam, onda halqyma qyzmet istemeımin be? — dep, men de qarysyp turmyn.

Saǵatqa jaqyn sóılesken sózimizden men bir-aq nárseni ańǵardym. Bul kisi bir oblystyń oqý bólimin basqarady. Muǵalimder jetpeı jatyr. Ári ketse Búkil Odaqtyń, beri qalsa Qazaqstannyń qamyn oılaý bul kisiniń mindeti emes. Ásirese, ómir men ónerdiń ózge jaǵynda bul kisiniń jumysy joq, óz oblysyna ketetin muǵalim ázirlep alýy kerek. Bul túbinde tap osy kisiniń ózinen suralatyn jumys...

Mundaı adamdy óz jumysyna janyn salady, jaqsy kóredi dep, maqtaýǵa da bolady, ómirdiń ózge tilekterinde jumysy joq dep, kinálaýǵa da bolady. Óz jumysyna ne jany ashymaıtyn, tapsyrylǵan jumystyń bolashaǵy murynyna da kirmeıtin, biraq bilgen bop, súıgen bop otyra beretin adamdardan bul kisi kósh ilgeri. Degenmen taıazdyqtan da qoly qur emes, syńar ezýligi taǵy bar. Basqa jaǵynan qaraǵanda, bul kisi budan tórt jyl buryn kórgen aǵaıdyń qysqartylǵan varıantyna uqsap, yqshamdalyp, jınaqylanyp, shymyrlanyp qalypty.

— Men seni osyndaǵy muǵalimder ázirleıtin ınstıtýttan basqa eshqaıda jibere almaımyn, — dep, aǵaı meniń aryzyma «qıǵashtama» sala bastady.

— Aǵaı-aý... Men sizden... — dep, qolymdy usyna bergende, bar qaǵazym stoldyń tartpasyna súp berip kirip te ketti.

— Bolmasa, aýylǵa muǵalim bolyp barasyń! Muǵalim bolyp, halyqqa qyzmet etesiń...

Áli kim bolatynymdy men ózim de bile bilmeıtinmin. Áıteýir oqyp shyqsam birdemege jararmyn degen shala-budyr oıym bolatyn. Biraq bul kúnge deıin bolashaq jaıyn oılanǵanda, óz basymnyń mártabasyn basa oılap, halyq úshin degen jaǵym tumandaý ekeni osy arada esime túsip tur. Bul jaǵynan utylǵan sıaqtanam. Bul jóninde qaıtarǵan jaýabym ózime de unap turǵan joq. Aǵaıdyń zorlyǵy da ádilet kórinbeıdi. Meniń kúrmelgenimdi paıdalanyp, ar jaǵyn tizege salyp jiberdi. Ol ıe bilmedi, men synyp kettim.

— Komsomolda barsyń ǵoı? — dedi aǵaı, meni birjola noqtalaǵysy kelip, men úndemeı, basymdy ızedim. Onym, báribir kónbeımin degenim edi.

Salym sýǵa ketkendeı, jabyrqaý tartyp úıge kelsem, jastyǵymnyń ústinde Shegennen kelgen hat jatyr eken. Úlken kózildirigin mańdaıyna ysyryp qoıǵan ushqysh sýretin salǵan tanys marka... Kógildir konvertte Shegenniń tanys qoly. Ol eshbir qarpyn ırektemeı, týra jazatyn. Ashý qysyp, qatal kelip em, hatty kórgende, tartqan japa-zábirimdi shaǵatyn áke-shesheme birdeı kezdeskendeı, bosap kettim.

Hatty olaı oqyp, bulaı oqyp basynan aıaǵyna deıin bir durys oqyp shyǵa almaı qoıdym. Oıym árbir jeke sózdiń mańynda aınalaqtap qalady da, kózim júıtkip, ilgeri ketedi. Ushqysh bolǵaly qyzýyna qyzý qosqandaı, Shegen hatty jeldirte jazypty. Birese, baıtaq elimizdi jazyp ketedi, birese, ushqyr oıly, ushqysh jigit, bıik armandarǵa tartady. «Bıik» degen sóz jol saıyn kezdesedi. Ylǵı bir lapyldap turǵan sózder óleńdeı shalqyp, naǵyz maǵynasyna órem jetpeı qoıdy. Ol kezde men shalqyǵan ottaı lapyldap, órtteı býdaqtaǵan, tolqyndaı shapshyǵan, ıa bolmasa, shapqan attaı shańdatqan sózderdi jaqsy kórýshi em. Shegen sony ádeıi jazǵandaı. Búgin bir óz oılaryma jaýap izdegen kúni, ońaı túsinerlik oı ustatpaı otyr.

Hatty alyp, Jaıyq jaǵasyna baryp, ún joq ońashada áreń túgel oqyp shyqtym. Sol hat endigi betimniń jónin silteıtin jóneý qaǵazym da boldy.

— Amanbysyń, kókjalym! — dep bastapty Shegen... Onyń arjaǵynda eki jol boıy maǵan ózi qoıyp alǵan at ıen ataqtaryn tizipti: «Júırik» te tur sonyń ishinde, «jelaıaq» ta tur sonyń ishinde, «nadan» da júr, «fılosof» ta júr. Budan úsh jyl buryn, bir rette «boks» sıaqty judyryq ónerinen kózim kógerip qaıtqanda Shegen meni bir jyl boıy «bokser» dep júrip edi, ataqtardyń aıaq jaǵynda o da tur.

Shegenniń budan arǵy jazǵany «Suńqar jyrynan» alynǵan úzindiler sıaqty. «Naızaǵaıdaı aǵyp, jylandaı ysyldap» dep keledi. «Nóser ákele jatqan bult muhıtyna kezdesip qalǵanda, kók qarshyǵama «hal!» dep qalyp em»... dep bir ketedi de:

— Júıtkip aqqan qyranǵa naızaǵaı da janasa almaıdy. Oı qorqaqtap tómen tartsa, sezim kúlip joǵary órleıdi, bıikke umtylady. Qyran bıigi sheksiz. Adam bıigi odan da joǵary! Sol bıikten jer qandaı ádemi kórinedi. Kókjıek shalqaıyp alysqa ketedi! — dep bıiktiń ózin uzaq dáripteıdi.

Shegen «Daýylpaz» ben «Suńqar jyryn» oryssha-qazaqsha jatqa biletin. Kún batý men jaryq berilerdiń arasyndaǵy qońyr keshterde:

— Júrińder, kitaphanaǵa baraıyq! — dep, balalardy óz tósegine jınap alyp, kóp nárselerdi jatqa aıtyp beretin. Men keıin ańǵardym, sonaý alaqan jaımaı-aq tamaq tabýdyń ózinde de ár kitaptan ár jazýshydan úırengen ádetter bar eken. Shegen qazir ushqysh bolǵannan keıin ózin de sol suńqarǵa uqsatatyn sıaqty. Múmkin, asqaq jyr táýekeldiń tar kezeńinde demeý bolatyn shyǵar. Áıteýir osy eki jyrdan súıegine sińip ketken sózder kóp.

— «Qoly jetpegender muny jalǵan dúnıe depti! Budan artyq dúnıeni ólgennen keıin ǵana taýyp bermekshi. Dármensiz oı solaı demek! Joq, Kostá, biz dármen qýat eliniń balasy. Oıyń, bıiktegen saıyn dúnıe syryna da molyǵasyń. Ózim ushqysh bolǵan soń, bıik dep jalǵyz ǵana aspanǵa órleýdi aıtady eken deme. Men ushyp aspanda júrsem, adam oıy odan da joǵary júredi. Joǵary kóterilgen saıyn, kókjıek shalqaıyp, kóz shalaryń kóbeıe beredi desem, ol adam oıynyń aldaqashan orap ketken jeri. Men jalǵyz-aq jylansha jorǵalap, baýryn kótermeýdi unatpaımyn. Biz ekpinmen órleý zamanynyń balasymyz. Oı men júrek alǵa qarap ósedi, bıikke sharyqtaıdy. Men saǵan sony ǵana aıtqym keledi. Men on kún ushqan uzaq sapardan keshe ǵana keldim. Meniń sol on kúnde kórgen elderim men jerlerimdi ata-babam ómir boıy izdese de jete almas edi. Bári de sondaı. Men senen bes-aq jas úlkenmin, qazir jıyrma jas úlken sıaqtymyn. Sen Jaıyq boıynyń arqandaı ǵana boıyn kórdiń, meniń kórgenimde esep joq. Qazir adamnyń, úıde otyryp oılaǵany aspanǵa shyǵyp belgi beredi. Oılaǵan maqsaty jaqyndaǵan saıyn, belgisi alystan seziledi. Qazir dúnıe syryn bilýdiń qarqyny ushýmen teń. Bizdiń ata-babalarymyzdyń bilgen tar dúnıesi qazir jeti jyldyq balanyń qaltasyn da toltyra almaıdy. Sen úshin ol asharshylyq bolar edi. Munymdy sulý sózge sanaımyn deseń óziń bil, men ómirdi ár kúnde bir tıynnan jınaǵannan góri, árbir mınýtynda tolyq ómir súrgim keledi. Suńqar eń sońǵy ushqan sátinde de jyldar boıy jasaǵan jylannan anaǵurlym artyq ómir súrdi. Men ony bala kúnimnen-aq jaqsy kórýshi em, qazir bolat qanatpen aspanǵa kóterilgende tereńirek túsine bastadym.

Sen jylan tuqymy emessiń. Sen usha alasyń, ázir tek qanatyń joq. Bul syryńdy sońǵy hatyńnan ańǵardym. Biraq neni arman etetinińdi jazbapsyń. «Bolmashy bir kásibim de bar» depsiń. Atyn nege ataǵyń kelmeıdi? Aty joq kásip pe, bolmasa, atynan uıalatyn kásip pe? Ushar oıǵa dúnıe keń. Tek, tańdaı bil, Kostá! Bizdiń ómir — kúres maıdany dep óleń aıtamyz ǵoı. Kúres — aspanda da, jerde de, sýda da kúres. Eseptespeı erlik ister jan «jaýmen sanasyp soǵyspaıdy!» depti...

Tún boıy Shegen hatynyń árbir sóziń aýyr-jeńil salmaǵyn ejeleýmen boldym. Qaıda shaqyrady, qaıda aıdaıdy? Uıalam da, qyzyǵam da. Ári qaıtpas jiger, ári talmas qanat bergendeı bolady. Tolqyn terbetkendeı, qıal teńizinde júzip baram. Dúnıede eki ádemi óner bar eken ony eki joldasym alyp qoıypty: án dúnıesin Borash aldy, aspan bıigin Shegen aldy. Biraq, ushar oıǵa dúnıe keń... Tańdaı bilý kerek. Ónerden ónerdi tańdap jatyp, oralyp óz oıyma toqtaldym.

Tańerteń oblystyq soǵys bólimine keldim. Óz erkimmen ásker qataryna alýdy tiledim:

— Qaǵazdarym oqý bóliminde, áskerlik oqýdyń qaı túrine bolsa da jiberýlerińdi ótinem, — dedim.

Meniń qolymnan ońaı shyǵyp ketken qaǵazdarym soǵys bólimine de ońaı kelip qaldy. Oqý bólimindegi aǵaı boıyna bitpegen tezdikpen jóneltipti.

— On kúnde oralyp kel. Paketińdi qolyńa beremiz. Birjola júrýge ázirlenip kel, — dedi soǵys bólimi.

Erteńine kemeniń birinshi uzaq aıǵaıyn estı sala, aǵash shamadanymdy qolyma ala Jaıyqqa qaraı jóneldim. Apama baryp qaıtpaqpyn. Aqbotany da kórgim keledi... Tań bozaryp atyp keledi. Japyraq qybyr etpeıtin múlgigen tynysh tań, qalany kógildir jibekke orap alǵan. Aspanda jalǵyz jarqyrap, ár ǵashyqqa bir jymyń etip qalyp, tań Sholpany ǵana tur. Ózge juldyzdar munyń minezinen uıalyp, betterin basqandaı, birte-birte sónip barady. Tún boıǵy yrjaqtan silesi qatqan jarym aı, esh nársege nur bere almaı, kesken qarbyzdaı qyzaryp, etekke shógip barady.

Endi ańdadym, qalanyń shet jaǵy erinip qana kóńilsiz úrgen kóp ıttiń daýsynan búlk-búlk etkendeı bolady. Uzaǵan saıyn ıt únin kólbaqa búlkili jeńip, alysqa sozylyp kete beretin sıaqtanady.

Jaıyq betine uzyn-uzyn jaryǵyn tógip, óz júreginiń soǵýynan ózi dirildep, «Qazaqstan» degen keme tur. Kelip mindim de, eń joǵarǵy úshinshi qabatyna kóterildim.

9

Uzyndyǵy kóshedeı, úsh qabat kógildir keme. Jaıyqtyń arnasyn toltyra, ezýin kópirte, erkin esip, jaıqap keledi. Kemeniń quıryǵynan eki jaqqa qaraı tóńkerile jónelgen tolqyndar jaǵaǵa soǵylyp, kóbigin tastap, keıin sheginedi. Jaıqalyp kelip jaǵaǵa tirelgen kók maısany maıda jel aqyryn ǵana terbetip, teńseltip qoıady. Keme uzyn qara shýdasyn bir oń jaǵynan, bir sol jaǵynan shubatyp, úzbeı býdaqtatyp keledi. Tútin keıde ózen jaǵasynan jónele bergen túıeli kerýenge de uqsap ketedi. Keıde tútin arasynan aıý, qablan, arystan, jolbarys, adam, maımyl kórinip ketkendeı bolady.

Kemeniń «Qazaqstan» degen aty maǵan kóp oı salyp kele jatyr. Jaıyqtaı keń arnamen júzip otyryp, Kaspııdeı teńizge aparatyn keme Qazaqstannyń, óz beınesin elestetkendeı bolady. Erkin esip, kidiris joq alǵa basyp bara jatqan keme, erkin órlep kele jatqan elimiz sıaqtanady.

«Qazaqstan!» — deımin ishimnen árbir qarpyna kóńil qulaǵyn tosyp. Árbir qarpy ándeı estiledi. «Qaıraqtydan» basqa jerdi óz jerim dep kórmegen basym, endi elimniń atyn tutas atap, baıtaq bir respýblıkany tutas elim deı alǵanyma masattanyp ta kelem. Keýdemdi áldene kerip bara jatqandaı, ózimdi-ózim úlken sezinem.

Kemeniń eń ústińgi qabatynan qaraǵanmen búkil Qazaqstan kózińe kórinbeıdi, árıne. Biraq osy kóringenniń ózi de men qazirgi Qazaqstanmyn dep tur. Aldy shubap ózenge qulap, arty arǵy qyrqalarda qybyrlap kóringen kóp mal úzbeı kezdesip keledi.

Oral kádýilgi úlken qala, onyń ústine kórkem de qala. Endi mine, orys qalalary, qazaq aýyldary jıi-jıi kezdese bastady. Orys qalalary jyp-jınaq, ózenge qaraı eńkeıe salynsa, qazaq aýyldary ózennen qyrańǵa qaraı tyrap, onyń ar jaǵy jazǵy aýylǵa aınalyp, shashyrap ketipti. Orys qalalarynyń ózen jaq beti kestelep tastaǵandaı baý-baqsha bolsa, qazaq aýyldarynyń ózen jaq betinde qybyrlaǵan mal jatyr. Ár belde búkil dúnıege tańdana qarap turǵandaı, túıeler tur.

Keıde ońǵa burylyp, keıde solǵa burylyp temir joldar ketip jatyr. Buryn baqtashy otyratyn bulaq bastarynda úlken-úlken úıler salynyp, uzyn-uzyn zavod moıyndary kórinedi. Uzyn moıyn mashınalar shyrq aınalyp, jerdi qapsyra bir tistep alyp, aınala berip, áldeqaıda laqtyryp jiberedi. Sol jaq búıirimizde úlken bir qurylys qalyp barady. Jańa salynyp jatqan bıik úılerdiń aınalasynda myńdaǵan adam, júzdegen mashınalar qumyrsqadaı qaınaıdy.

«Iá, atań úshin de, babań úshin de...» — degen oı keledi. Ol baıaǵy mılısıoner joldastyń aıtqany ekeni esime de kirip shyqpaıdy. Ózim aıtqandaı bolyp kelem.

Aq Jaıyq el ómiriniń ózegi sıaqtanyp, dalada shashylyp otyrǵan qazaq aýyldaryn da, jańa salynyp jatqan óndiris oryndaryn da óz boıyna tartyp, jaqyndata bastaǵan. Eki jaǵyń shalǵyn kók maısa, birese bıik belderge jalǵasyp ketedi de, birese kerilgen keń jazyqqa aınalyp, kóz jetkisiz alysqa tartady.

Kemeniń aldyńǵy tumsyǵynda mańdaıymdy eskek jelge tosyp, men turmyn. Kemeniń mańdaıyndaǵy qyzyl jalaý meniń tóbemde ǵana jelbirep, tyrs-tyrs etedi. Keme aty «Qazaqstan» bolsa, júrgizip kele jatqan ózim sıaqtanyp ta ketem. Dúnıe keń, ómir shalqar teńiz, sen erkin júze bergiń keledi.

Keme úsh qabat. Astyńǵy qabatynda ár túrli mashınalar, úıilgen astyq, tıelgen júk, mal bar. Eki teńbil kók aqalteke, eki qyzyl nar býra da kele jatyr. Buıra narlar úıdeı bıik eken, mana kemeniń qaqpasynan áreń ótken. Erikken aıǵyrlar anda-sanda azynap qoıady. Kúńgirlegen jylqy daýsy qulaǵyńa jyly estilip, eriksiz qasyna kelesiń.

Kemedegi qazaq bitken kóbinese osy tórteýiniń qasynda.

— Paı-paı, Áziret Áliniń dúldúlindeı-aq bar eken! Kósilter me edim! — deıdi bireýi.

— Shirkin, dúnıeni shyr aınalyp kelýge jaraıdy ǵoı bul! — dep, taǵy bireýi tamsanyp tur.

— Dúnıeni deısiń. Oraldan ári asyp shyqqanyń bar ma edi ózińniń? Oralǵa bir baryp qaıtsam, Mekege barmadym dep arman etpes em deıtin seniń atań emes pe edi? — dep joldasy mazaqtaıdy ony.

— E, Mekeni biz qaıteıik, aýlyńnyń ár úıinde bir Ǵalı bar, sender-aq baryńdar! — dep bul da bir qıyndy nusqap tur.

— Joq-aý, mynalardy aıtsańdarshy! Qyryq kún shólge shydaıtyn osylar ǵoı! Bir tal shóp tistemese túgi ketpeıdi ǵoı! — dep, endi biraz adam eki nardan kózderin ala almaı tur.

— Bul ilýde bireýge-aq bitetin edi. Kolhozǵa endi ońaı alynatyn boldy desedi. Iesi kim óziniń? Aldyrý jónin surap alaıyqshy, — dep, bir qazaq aınala qarap edi, kóleńkeleý jaqtan jalbyr, aq bórikti túrikpen aǵańnyń bir balasy jaqyndaı berip:

— Bizdiki! — dedi. Keýdesin qaǵa, maqtanyńqyraı aıtty.

— Qalaısha sizdiki? — dep, qara barqyt qamzol kıgen qara saqaldy bir qazaq túrikpenge qarady.

— Bizdiki...

— Qalaısha sizdiki bolady? «Qaıraqty» kolhozynyń basqarmasy men bolsam, bul túıeler bizdiki bolatyn shyǵar!

— Bizdiń túrikpen tuqymy deımin... Mundaı mal túrikpen jerinde ǵana týady. Men týǵan jerin aıtam, — dedi túrikpen.

— A... Týǵan jerin aıtamysyń... Týǵan jerdi aıtsań, óziń de bizdiń Bozatanyń mańynda týa salǵan shyǵarsyń... Degenmen túrikpen kórinesiń ǵoı. Túrikpendikten basqany baıqaı almaı turmyn-aý! — dep qazaq belgili qaljyńǵa tartty.

— A, sen óziń she? Bizdiń Qyryqqudyqtyń mańynda týmadyń ba eken? Seniń qazaqtyqtan basqańdy men de kórip turǵanym joq... — dep, túrikpen de sol yńǵaıǵa kóshti.

— Sen Qyryqqudyqta týǵanymdy qaıdan bilesiń?

— Meniń Bozatada týǵanymdy sen qaıdan bilesiń?

Endi ekeýi irgeles eki eldiń birge jaılaıtyn jerinde týǵandyqtaryn bilisip alǵan soń, máz bolysyp, kúlisip qaldy. Birine biri qoldaryn berisip — týǵan, baýyr, — desip shúıirkelesip jatyr.

«Qaıraqty» kolhozynyń atyn estigen soń, men de osy aradan kete almaı júrmin. Bir reti kelse, mán-jaıdy surastyrǵym keledi. Onyń ústine, eki aýyzdan birdeı, bir maǵynada shyqqan «túrikpendikten basqańdy», «qazaqtyqtan basqańdy» degen sózderdiń neden aıtylǵanyn bilgim keledi. Qazaqtyq pen túrikpendikti mensinbeı aıta ma, bolmasa, basqa máni bar ma, sony bilgim keledi.

Qol alystyń aıaǵy qorjyn sheshýge ákeldi. Korıdordyń keń túkpirine taman baryp, ekeýi de maldasyn quryp alyp, qorjyndaryn sheship, qapshyqqa sap aýzyn baılap alǵan qymyzdaryn shaıqaı bastady:

— İsh, ish, baýyrym túrikpen!

— Je, je, qazaq týysqanym!..

Men bul ekeýin budan jıyrma jyl buryn, sonaý «Ústirttiń» bir memleket sıatyn keń qyrqasynda kezdesse qaıter edi dep oılaımyn. Ekeýi de salt, ne bir qudyqqa, ne bir bulaqqa jaqyndaı berse... Sol bulaqtyń sýy, uryspaı-talaspaı, attaryn sýaryp alyp, jónderine júre berýge jeter me edi? Joq, jetpes edi. Sol keń dala ekeýiniń soqtyǵyspaı óte berýine de tar bolar edi. Álde qaı baıdyń namysyn jyrtyp, álde qaı bıdiń kegi eske túsip, shartpa-shurt bolyp qalysar edi. Aralaryna arazdyq ǵasyrlary tura qap, sheke tamyrlary qyzarysyp, áýeli sózben shaıqasyp, aıaǵy ne qamshymen ne soıylmen tarqar edi. Qazir mine, jańa ǵana tanysqan eki adam, áli attaryn da surasqan joq, otyra qalyp, qashannan bergi dostarsha kúlisip otyr. Ekeýi de eskilik degendi janap ótip, ylǵı baıaǵyǵa kúledi.

Eski kekter endi iz qaldyrmaı óshken bolsa, bul ekeýi «qazaq qana», «túrikpen ǵana» dep neni aıtady eken? Ekeýi alystan qaljyńdasyp, oraǵyta sóılesip otyryp, meniń oıymdaǵy suraýǵa da bir soǵyp ótti. Tek qana qazaq bolyp qalý, ıa bolmasa, tek qana túrikpen bolyp qalý — ata-babadan asa almaı, eski salttyń quly bolyp, «buıyrǵany bolar» dep otyra berý eken. Bular aǵylshyn da, nemis te bolýdy ańsamaıdy. Biraq ata-babanyń qorash dúnıesine sıa alar da emes.

— Myna tıelip kele jatqandardy kóremisiń? — deıdi qazaq, qasyndaǵy jolaýshyǵa, — tolyp jatqan mashına, saıman... Al, bul netken mashına, ne isteıdi, ony ekeýmiz de bilmeımiz. Múmkin, bir-bireýi júz kisiniń istegenin isteıtin shyǵar! Ony ekeýmiz bilemiz be? Joq. Biz baıaǵy mal baǵýdy ǵana bilemiz!

— Durys aıtasyń, týǵan! — dep, túrikpen basyn ızeıdi. — Kóziń jaýdyrap tur, kóresiń, oıyn, túgine túsinbeıdi. Dalanyń qumy men topyraǵy quıyla-quıyla, oıdyń kózin bitep tastaǵan sıaqty. Seń mine, kememen kele jatyrsyń. On eki som aqsha tólep, bılet aldyń. Al, bul keme neniń kúshimen kele jatyr? Ol kúsh saǵan qalaı baǵynady, ony sen bilmeısiń. Álgi bir júgirip ótken qara kúıe bala biledi ony! Solaı emes pe?

— Solaı, — deıdi qazaq, kúrsinip qoıyp. — Bilmeımiz. Tipti mal baǵýdyń ózin bilmeımiz. Áli kúnge ata-babanyń jolymen aıdap keledi ekemiz. Aı boıy úıretkende, júz lıtrden sút beretin júz sıyrdan, myń lıtrden sút beretin on sıyr artyq ekenin áreń túsindim. Sen, mynany qarashy óziń! Ap-ashyq emes pe?.. Biz áıteýir júz sıyr dep basyn sanaımyz, baqsaq, qudaıdyń qudiretin qoı-aý bul, on sıyr artyq bolyp shyqty. E! Shóbi qaıda, adam qaıda, aıtpa deımin! — dep daýlasyp otyrǵan bireý bardaı, qolyn silteıdi.

Gazetten kórgen bir sózder eske túsip:

— Jylqy tuqymyn asyldandyram deseńiz, aǵylshyn-don býdany, Býdennyı jylqysynan almaǵan ekensiz... Aqalteke tuqymy sıdalanyp, qýrap bara jatqan tuqym deıdi. Sizge sharýaqol tuqym kerek qoı, — dedim.

«Qaıraqtynyń» basqarmasymyn degen adamnyń kózi alaqandaı boldy. Túrikpen aǵaıdyń namysyna tıip ketti bilem, kesesin aldyna qoıa salyp:

— Sen bala, ne aıtyp tursyń? — dedi.

Men jańaǵy sózimdi jaıyńqyrap, aıaq jaǵyn Býdennyıdyń pikirine aparyp súıedim, áıtpese óz oıym dep aıtsam, janjalǵa ilegip qalatyn yńǵaı baıqalyp qalyp edi.

— Baýyrym, sen qyzbashy. Bosqa oqytyp júrmiz be, biz bilmegendi bular bilýge tıisti. Qane, balam, otyrshy óziń, túgel aıtshy, — dep «Qaıraqtynyń» basqarmasy meni qasyna shaqyrdy.

Osy kisiniń túsinde tanys bir belgiler bar sıaqtanady. Qıaqty qara murt, qalyń qara saqal, aq kire bastaǵan býryl samaı, buryn bir kórgen adamymnyń túsin jasyryp turǵan sekildi. Ózgesin bylaı qoıǵanda shash ala biletin ónerim bar ǵoı, kóńilimmen saqaldy túgel sypyryp tastap, murttyń orta kezin ǵana qaldyryp em, baıaǵy ózimdi balalar úıine ustap aparatyn mılısıoner aǵaıdyń bar beınesi ornyna túse qaldy. Ornymnan ushyp turyp:

— Assalaýmaǵalıkúm, Jánibek aǵa! — dep eki qolymdy qatar usyndym, azyraq eńkeıe berip.

Aǵaı ań-tań bop qolymdy alyp jatyp:

— Qaraǵym-aý, qaı baýyrym ediń? — dedi, kózin qadap.

Men sol eńkeıgen boıym: «Sizdiń baýyryńyz az bolýshy ma edi» dep bastap, barlyq baıaǵyny aıtyp, esine salyp jatyrmyn, aǵaı estigen saıyn qolymdy qysa túsip, meni ózine qaraı tartyp áketip barady. Men de aıtyp boldym, Jánibek aǵaı betime betin taqap, jas parlaǵan kózimen qymyzǵa malynǵan murtymen bet-aýzymdy túgel bir sýlap shyqty... Men betimdi syrtqa buryp, sylq etip qasyna otyra kettim.

— Óı, aqmaq bala... Súıte me eken... — dep Jánibek aǵaı óz kózin súrtip jatyp, — kórdiń be, endi qandaı adam bolǵanyńdy? Aıtpap pa em, oqysań adam bolasyń dep! Shesheń áli Gýrevte. Teńbil kóktiń birine mingizip ózim alyp baram. Qazir túsemiz, — dedi.

— Asyǵys edim, aǵaı! Erteń keleıin, — dep ýáde berdim. Qat-qabat tolqyndardy jaǵaǵa qaraı ysyryp kep, keme de toqtady. Taqtaıdy dúrsildete basyp teńbil kókter túsip barady. Bıik órkeshterimen qaqpaǵa tirelip qap, taqtaı kópirge júreksine basyp, narlar shyǵyp barady. Biri túsýge, biri minýge asyǵyp, qarama-qarsy turǵan eki top, kezek kútip, qaqpa aýzyna tirelip:

— Keıin! Keıin! — degen júk kóterýshilerdiń daýsynan ǵana irkilip tur.

Qarbalasqan ý-shýdyń ortasynda, shálisin shalqaıta jamylǵan, qolynda kótergen balasy bar jas kelinshekke kózim bir ǵana túsip ketkende, tula boıym dir ete qaldy. Qasynda qara-kók kepke kıgen jadaý bir erkek bar eken. Dál qaqpaǵa keldim de, sebepsiz bógelip turyp qaldym. Áldekimdi kútkendeı, qozǵalar emespin. Júk kótergender keıde soǵyp ketip, keıde zekip qalyp, ótip barady. Kemege minetinder birin-biri shamadanymen yǵystyryp, bala kótergen jas áıeldi de shyr kóbelek aınaldyryp qaqpaǵa alyp keldi. Sýdyń bir ıirimine kez kelip qalǵandaı, balasyn joǵary kóterip alyp, áıel birde betimen birde syrtymen aınalyp, maǵan taıandy.

— Balany óltirip alma, áı! — dep alysta qalǵan erkegi daýystap qoıady.

Úlken bir teń kóterip kele jatqan adam áıeldi de, balany da qabyrǵaǵa qysyp, maǵan da «keıin!» dep qalyp, kımelep keledi. Men teń kótergen adamnyń ózin keńirek jaqqa qaraı ysyryp qoıyp, jas áıeldiń qolyndaǵy balasyn aldym. Áıeldiń ózi de qyspaqtan qutylyp, keń korıdorǵa shyqty. Áıel endi ǵana maǵan kózin toqtatyp:

— Betim-aý, Qaıroshpysyń? — dedi. Meniń «Bota!» degenim ózime de estilgen joq.

Qyspaqqa túsip, azyraq qyzaryńqy tartqan Aqbota óte bir súıkimdi áıel bolǵan eken. Balǵyn jas denesi jumyrlanyp, ár múshe óziniń tabıǵı kórkemdigin taýyp, úzilip turǵan kezi eken.

— Qaıroshty óldi dep estip pe eń? — dedim, «nege kútpediń?» degen ókpemdi búrkeı almaı.

Kelinshek te túsine qalyp, alystan kóringen kúıeýine qaraı berip:

— Seni Kostá bolyp ketipti... Endi elge kelmeıtin bolypty dep qoıǵan joq pa?! — dedi. Kózderi «osyny taratqan anaý!» dep, kúıeýine qyryn bir qarap qaldy.

— Seni erkeletip Bota demeıtin be edi aýylda... Soǵan qarap, sen túıe bolyp ketersiń dep eshkim oılamaǵan shyǵar.

— Joq, Qaırosh... Sheshesin birjola tastap ketipti... Kórmegenim aýyl bolsyn dep aıtady deıdi. Moskvaǵa ketip qalypty dep búkil aýyl shýlaıdy, — dedi.

Kózi taǵy da jaqyndap kele jatqan kúıeýine tústi. «Osyny aıtqan sen ǵoı!» dep, men kúıeýine tesile qarap em, ol kúnáli adamdaı tómen qarady. Alasa mańdaıyna kepkasyn bastyra kıgen sirińke qara jigit maǵan birden unamady. Jas balanyń ókshesindeı taıpıǵan ǵana kishkene ıek, soıaýdaı tisterin áreń jasyryp, qulaǵyna deıin sozylǵan qalyń erindi, baqa aýyzdaý jigit eken. Moıny qylqıǵan, aıyr jelke, ala kózdeý... Jelke men tóbesiniń arasy tórt-aq eli, qýshyq jaýryn, qalaqsha jigit, óte bir súıkimsiz jan kórindi.

Aqbota ádemi aq kelinshek bolypty. Jasynda dóńgelek júzdi jumsaq muryndylaý, aryqtaý, alasalaý edi, qazir ashań júzdi, qyr muryndy, boıshań bolýǵa bet alypty. Balǵyn dene ıilip-búgilip, dóńgelenip tur. Tolqyndap kelip, oń ıyǵynan aldyna túsken qolań shash appaq jumyr moıny men minsiz tizilgen tisterine erekshe bir ashyq ajar beredi. Áıel degenge birinshi ret qadala qaraǵandyǵymnan ba, álde birinshi ret qadala qarap turǵanym Aqbota bolǵandyǵynan ba, áıteýir, áıelge tán sulýlyq sıpatyn kórip turǵanym osy. Áıel degenniń kózi qandaı, aýzy qandaı, qoldary qandaı edi dep oıym sharq uryp kezip barady.

— Kip-kishkene, qýyrshaqtaı ediń-aý! — dedim. Bota degendi qosa almaı.

— Qýyrshaq bolsa, tozbaı ma eken! — dep, erkek meniń qolymdaǵy balany alyp, sheshesine berdi. — Qýyrshaq keıde dal-dal bop, qırap qalatyn shyraǵym! — dedi maǵan burylyp. Sodan keıin, jerge qoıǵan shamadany men qorjynyn qolyna alyp, joǵarǵy qabatqa qaraı ketti:

— Qatyn-aı, kettik..,

— Joǵalyp keter deımisiń, bara ber! — dedi Aqbota. Kúıeýine kete ber dese, maǵan «tura tur» degendeı estildi.

— Apańnyń deni saý, úı arasy jaqyn. Aralasyp turamyz, — dedi Aqbota, áńgimeniń betin aýdarǵysy kelip. Men úndemedim. Kemeniń ekinshi qabatynan:

— Qatyn-aı! — degen jeksuryn ún taǵy estildi. Aqbotaǵa da bireý «qatyn-aı!» dep aıtady eken-aý dep, men ań-tań bolyp tura berdim. Kózime de, qulaǵyma da, ózime de sengim kelmeıdi.

Meniń basqa áńgimege elikpeı, muńaıyp turǵan túrimdi tanyp, Aqbota kózin kózime qadap turyp:

— Obal-jazyǵym seniń moınyńda! Osy turǵan Oraldan tym bolmasa bir hat jazsań etti! — dedi.

Áıel aldynda kinásiz bolsań da, kinány moınyńa eriksiz alatyn bir jaı baryn men osy arada túsindim. Kinály adam taǵy da úndeı almady.

— Qatyn-aı!.. Qadalyp qaldyń ba? — degen daýys úshinshi ret keldi.

Aqbota joǵary qaraı kózin bir jarq etkizdi de, únsiz ǵana menimen qoshtasyp, kúıeýiniń sońynan ketti. Men sol jerde uzaq turyp qaldym.

«Aqbota jıyrmaǵa menen buryn jetken eken! — degen oı keledi. — Biraq baqytty bola almapty...»

Men tórt oryndy bólmede kele jatyr em. Kúıeýi men Aqbota da sol bólmege kez kelipti. Ashyq turǵan esikten kózim bir túsip ketti de, qaıtyp onda kirgen joqpyn. Mundaı qyzyq halge de kezdesip turǵanym osy. Dál qazir kórgim keler, sóıleskim keler adamym jalǵyz Aqbota ǵana, biraq qashyp jolamaımyn. Kemeniń bir jaǵynan jylaǵan balanyń daýsy shyqsa, men jyljyp ekinshi jaqqa ketem. Inelikteı ımıgen, qýshyq jaýryndy erkek kózime tússe, odan ári jyljı berem. Oıymda jalǵyz Aqbotanyń aty ǵana. Ózi de jaqynda, biraq qasyna bara almaımyn, qaraı almaımyn. Óıtkeni, Aqbotany kórsem, onymen birge kúıeýin de kórermin dep qorqam. «Qýyrshaq keıde dal-dal bolyp qırap qalatyn!» degen jaman sóz qulaǵymnan keter emes. Aqbotanyń daýysynda áli qyry synbaǵandyq bar. Biraq ol qanshaǵa shydar! Kúndeliktiń mújýi men balanyń jórgegi-aq qajytady ǵoı bir kezde. Sonda Aqbota synady, taǵy synady, taǵy synady! Jibek tarqatylyp jún bolady. Ózine-ózi ógeı jandaı, enjar bir kúnge kezdesedi.

«Shúkir...» — degenin áreń estıtin bolasyń... Men osydan qoryqtym...

«Kelip qaldym, qaqpańdy ash!» — dep keme Gýrev qalasyna sońǵy aıǵaıyn salǵanda da, men alysta júr edim...

10

Bul jasta da terýińnen kórýiń kóp. Kóp kóresiń de bárin bashaılap uǵyna bermeısiń. Balań oı kóringenge aınalaqtap turyp qalǵanda, kózińe taǵy bir jańalyq iligedi. Oǵan kóńilińdi aýdara bergenshe, kóziń qydyryp júrip taǵy birdemeni taýyp alady. Kózińniń áli kórmegeni kóp, kóńilińniń áli toqymaǵany kóp. Kóziń men kóńiliń birdeı asyǵady. Áser almas, aınalyp ótpes qımylyń joq.

Kemege minerde bar oıym sheshemmen kezdesýdiń aınalasynda edi. Kemege mingennen keıin oıymdy basqa nárseler aýdaryp áketti. Kóz aldyma Qazaqstan keldi, balalar úıi keldi, Aqbota kezdesti... Oıym sharlap dúnıe kezip Shegenniń kórgenderin izdep ketti. Ata-babalardyń olaqtyǵy men dármensizdigin biraz tekserdi. Biraq jat elderdi tapqan bop, topyraǵyna aıaq salsam, endi attaýǵa dármenim joq eken. Aldymda «bilmeısiń!» degen jazý turady. Júze bilmeıtin adam jaǵadan kete almaıtyny sıaqty, meniń oıym da tanys dúnıeden basqadan qorqaqtaı berdi. Keń dúnıeniń qaqpasyn ǵana kórip qaıta berem. Talpynam da, umtylam da, biraq aldym tuıyqtala beredi.

Bul jasta oıyń jalyǵýdy bilmeıdi. Árbir áser birin-biri tolqyndaı aıdap, seni de eriksiz ertip áketedi. «Qazir apamdy kórem!» degen qýanyshty oımen kemeden túsip em, kózim ony umyttyryp jiberdi. Burynǵy, aıaq bassań solqyldap, mashına ótse qaltyldap turatyn aǵash kópirdiń ornyna, keń Jaıyqty jalǵyz-aq attap temir kópir túsipti. Kók syrly, shilterli kópir kózime de tústi, basqa dúnıeni de umyttym.

Eńsesi bıik kópir ústinen Jaıyqtyń eki beti keńirek kózge tústi. Burynǵy qońyrqaı qalanyń keýdesi kóterilip, Jaıyqtyń eki betine de záýlim úıler ornap qalypty. Terezeleri kúnge shaǵylysqan qabat-qabat bıik úıler qalanyń eńsesin kóterip, tynysyn keńeıtken sıaqtanady. Buryn qala tunjyraı qaraıtyn edi, endi keýdesine irilik kirgendeı, quntımaı-juntımaı, ózine-ózi senimmen qaraıdy. Qala bıiktegendikten Jaıyq kemeri tómen túsken asaý tolqyndary jýasyǵan sıaqty kórinedi. Kópir arqyly úzdiksiz etip jatqan mashına úni áldeqaıda úzdiksiz yzyńdaǵan elektr arasynyń únine qosylady. Qarshyldasqan temir úni, adam únine aralasyp, qala ústinde belgili eńbek áni gújildep tur. Qala halqy buryn surǵylttaý kıinýshi edi, endi aqtyly-kóktili kıinip, aq jarqynǵa aınalypty.

Alysta, tynyq teńizdiń kerilgen kógildir tósinde, tútini býdaqtaǵan kemeler kórinedi. Aq jelkender búıirin bultıtyp alyp, sý betin syzyp, kerýendeı kóship barady. Ár jerde aqyryn shulǵyp balyqshy kemeleri tur. Kún boıy qyrdaǵy Qazaqstandy kórip kelsem, endi mine teńizdegi Qazaqstandy kórip turmyn. Qyr teńizi men sý teńizi jalǵasyp, jerimiz ben elimizdi eske túsiredi.

Apamdy úsh qabat etip salynyp jatqan jańa zavod qurylysynan taptym. Aıdash joǵaryda kirpish qalap tur da, apam aınalmaly lentaǵa kirpish salyp tur.

— Apa! — dedim, bar saǵynyshymdy sol bir aýyz sózben ǵana aıta alatyndaı.

Meni kórýden buryn, daýysymnan tanyp, apam qolyndaǵy kirpishin túsirip jiberip, aınala qaraı bastady. Kirpish kirpishke soǵylyp, jarylyp qaldy. Sheshem qatty qushaqtap alyp keýdesine qysqanda ǵana sheshe baıǵustyń jaıyn sırek oılaıtynym esime tústi. Men úshin ne kórmedi, neshe qaıǵyrmady. Jazǵan shesheniń meni esine almaı uıqyǵa ketken kúni bar ma? Aıdash deýdiń ornyna kúnine neshe ret Qaırosh dep qaldy eken! Óńi túgil túsinde bir kórinip ketsem, qandaı qýanyp qaldy eken! Sol sheshe úshin men ne istedim? Túk te istegen joqpyn. Barlyq ókinish oıyma endi ǵana túsip tur.

Men ázir shesheniń baqyty nemenede ekenin bilmeımin. «Sheshe balasynyń baǵyn tileıdi» deıdi. Men sheshe aldyndaǵy balanyń paryz-qaryzyn da jete oılaǵan emespin. Endi mine, jaıǵan qushaq jabylyp ashylǵansha, sheshem úshin óńi túgil túsinde kórmegen bir jumaq jasap bergim kelip ketti. Jumaq degen nemene, men ony da bilmeımin ǵoı. Sondyqtan osy salynyp jatqan záýlim saraı meniń, sheshemdiki bolýyn tiledim. Keıin, jyldar ótken soń ǵana túsindim, ol rasynda da bizdiki eken!

Kirpish jegen qoldar qansha qatqyl bolsa da, arqama jumsaq tıip barady. Ájim syzyqtary kóbeıe túsken qartań júz aınadaı aıqyn. Kirpik-qastaryna, ıir-ıir ájim syzyqtaryna turyp qalǵan shań-topyraq saǵynǵan shesheniń bir tamyrynyń qylp etkenin jasyra almaı tur. Men «apa!» desem, apam «Qaıroshym!» deıdi, ázirge neshe jyldan beri saqtalǵan oıymyzdy aıtysýǵa osy eki-aq sóz jetip jatyr...

Apam meni qaıta-qaıta qushaqtap, qaıta-qaıta súıedi. Denim saý, ıyǵym qaqpaqtaı. Bar boıymnan áli shyǵyn kórmegen jas kúsh tyrs-tyrs shertip tur. Ústiń shań degem joq, shań qushaǵyna kirip kettim, sheshe qýanyshy sol da. Bala antyn sheshe qushaǵynda beretin bolý kerek. Men sheshemdi qushaqtap turyp:

«Sen úshin bul dúnıede bardyn, bárin isteımin!» — dedim ishimnen. Bári degen nemene, az ba, kóp pe, qashan ornatam, qalaı ornatam, ol oıyma da kirip shyqqan joq. Balanyń anty adaldyǵynda bolý kerek, adal ant ettim, qashan oryndaısyń dep, anam osy kúnge deıin suraǵan emes. Men áli kúnge deıin sol antyma berikpin.

— Qulynym, qozym, kishkentaıym! — deıdi apam, meni keýdesine qysa berip, «Kishkentaıy» eńkeıip, ıilip, áreń qushaǵyna syıyp turǵanynda jumysy da joq. Ana úshin bala — qashan da bala. Qashan da ana ózin úlken sanaıdy. Kirpish jegen aq alaqan meniń basymdy qozyny sıpaǵandaı sıpaıdy.

Qolyna juqa teri bıalaı, basyna jeńil jalbaǵaı kıgen, qulaǵynyń ishi men tanaýynyń saılaryna shań turyp qalǵan Aıdash qasyma keldi.

— Myna jamannyń jigit bop qalǵanyn qaraı gór! — dep, áýeli ıyǵymnan bir ıterip qaldy da, arqama qaqty. Aıdashtyń qýanǵany meniń jigit bolyp qalǵanym sıaqty.

— Bálem, oqýyńdy orap qoıyp, kirpishke salyp alaıyn seni! — dedi, maǵan aǵalyǵyn kórsetip.

Apam bir bólmede ǵana turady eken. Esik aldynda eki-úsh páterge ortaq terras bar. Ar jaǵy keń aýla. Úı ishiniń bári de eski kúıinde sekildi. Biraq bárinde de belgisiz bir jańalyqtyń belgisi bar. Aýyl salty qalaǵa deıin ere kelipti de, aqyryn-aqyryn álsireı bastapty. Tór jaqty aına, oramal, temir tósek, oryndyq, patefon sıaqty qala salty alypty da, legen quman dóńgelek stol sıaqty aýyl saltanaty bosaǵa jaqta tur.

Apama «qýanyshyń qaıyrly bolsyn» aıtýǵa birtalaı áıelder keldi. Birazy oryndyqqa kelip otyrady, endi birazy áli jerge otyra ketýdi yńǵaıly kóretin sıaqty. Biraq «qaıyrly bolsynnan» keıingi sózderi ot basy, oshaq qasyna jolańqyramaıdy. Aýyl áıelderi óz ómiriniń ermegi — otyn-sý, qurt-irimshik mańynan kóp uzamaýshy edi, jumystaǵy áıelder:

— Bizdiń zavodqa búgin taǵy on shaqty áıel alyndy...

— Bizdiń klýbta búgin «Chapaı» kartınasyn kórsetedi... Baraıyq...

— Sizdiń zavod úsh «emenge» kóshkeni ras pa? — dep sóılesedi.

Alǵash kóriskende azyraq qaljaq qylǵan Aıdash ta endi basqasha kórinedi. Minezi salqyndaý, oıynda jumysy ǵana júretin adam bolypty.

— Osy onkúndikte súıretilip-aq shyǵatyn jaıym bar... sement eki kún keshigip keldi. Jaryq berilmeı qalyp, «kánbeıir» alty saǵat qarap turdy. Onyń aty bir «smen» prostoı ǵoı... — deıdi. Oryssha sózderdi qata aıtqanmen durys uǵynatyn sıaqty. Baıaǵy men arman etetin elektr jaryǵyn Aıdash óz qolymen jumysqa jegip júr eken.

Úırengen qolmen tyrs etkizip, apam shamdy jaǵyp jiberdi. Meniń aýyl balalaryna maqtanyp aıtarmyn degen elektr shamym toǵyz jyl ishinde qart sheshemniń turmysyna da kirip alypty.

Men keldi dep jınalǵan jurt, meni qorshap ortaǵa alyp, ne kórip, ne bilgenimdi estigileri keledi. Oqýdyń qandaı qyryna shyqtym, qandaı qyzmet istep júrmin, «adam bolǵandyǵymnyń» qandaı belgileri bar, kórgileri keledi. Men bul jurtqa ne aıta alarmyn? Ózime-ózim dardaı kórinip, kitap jattap kelgen sıaqty em, qolma-qol istegi adamdar da qarap otyrmapty. Ras, elektr jaryǵynyń neden týatynyn men jaqsy bilem, biraq bular ony sham qylyp jaǵyp, arba qylyp jegip, at qylyp aıdap júr. Shash alǵysh bolǵanymdy qalaı aıtarmyn? Ony aıtý túgil, qaıshy, taraq, ustara degen sózder aýzyma túsip ketse, qysylyp qalam.

— Oraldaǵy oqýymdy bitirdim... Endi soǵystyq oqýǵa ketkeli jatyrmyn. Áli bir bes jyl oqyǵym keledi, — dedim de qoıdym.

Úlken bir soǵys bastalǵaly keledi degen áńgime elge de, qalaǵa da qatty taraǵan kezi edi, óz erkimmen ásker qataryna alynǵanymdy apama aıta almadym. Apam onsyz da qobaljı bastap edi, Aıdash birdeme biletin kisishe:

— Áli qaıda... Qaırosh oqýyn bitirip shyqqansha... — dep bir qoıdy da, odan ári bara almaı, — bizge eshkim tıise almaıdy! — deı saldy. Álde bireýden estigen sózi me, álde óziniń shyn oıy ma ol jaǵyn men de qazbalamadym.

Apam temir tósegin maǵan berip, ózi jaqyn ǵana edenge jatty Aıdash «túngi smendi» kórip kelýge ketti. Esik ashyq tur. Apam ekeýmizdiń áńgimemiz jyljyp aýyl-aǵaıynǵa kóshti. Men búgin «Qaıraqtynyń» basqarmasyn kórgenimdi aıttym. Aıǵyrlary men túıelerin maqtadym. Apam maǵan arnap alyp qoıǵan kókqasqa qunanyn aıtty. Bizdiń aýyl jaıyn áńgimelesip jatqanymyzdy bilgendeı, ashyq esikten bezektep jylaǵan bala daýsy keledi. Aýyldy eske alǵan soń, júregimdi qyryq mysyqtaı tyrnalap jatqan Aqbotanyń aty atalar ma eken dep, men kútip jatyrmyn. Apam bir áńgimesin aıtyp kele jatady da, jylaǵan balanyń daýsy tym shyrqyrap ketkende, áńgimesin bólip:

— Baıǵus bala netken zar jaq edi! Ákeńe tartpaı ketkir, jylaýdan kózin ashpaıtyn, jylaýyq ákesine tartqan ǵoı! — deıdi.

Osy úılerdiń aldyńǵy jaǵynda jalǵyz ǵana qazaq úıi tur edi, bala daýsy sol úıden keledi.

— Ózi uıqysy ashylmaǵan balany kók julyn qylyp óltiretin boldy-aý! — dep, apam turyp kıine bastady.

— Qaıda barasyń, apa? — dedim.

— Soqyr ájeń úıindegi Tana deıtin qyz balany bilýshi me eń? Aýyl ony Aqbota dep ketip edi ǵoı. «Nashar bala» dep tekke aıtady deımisiń, sony jýyrda buryn apasyn alǵan jezdesi alyp kelipti... — dedi apam.

— Jýyrda degenińiz qalaı, bala qushaqtap júr ǵoı! — dedim, óz syrymdy ózim ashyp bere jazdap.

— Bala apasynan qalǵan. Jazǵytury qaıtys boldy. Aqbotanyń, áke-sheshesi joq, kempirdiń qolynda ósip edi ǵoı. Kempir qazir qartaıdy. Qudaıdan bezgen jezdesi, súlikteı jabysyp júrip, alyp kelgeli bir jeti boldy, — dedi.

Apam uzaq súre bir áńgimeni aıtyp ketti. Qalalyq aqsha bóliminiń bir nalog jınaýshysy alǵashqy áıeli ólgen soń, dimkar kempir men baldyzy Aqbotaǵa usaq-ulan járdem kórsetip júrip, qolyna qondyryp alypty. Oqı almaı qalǵan Aqbota, óz bolashaǵyn qaıdan boljaı alsyn, qur jylaý, qur kónbeýmen qolǵa túsipti...

— Jasy on altyda-aq, seni sotqa tartqyzam dep, bizdiń basqarma sońyna túsip júr. Ondaı-mundaıdy biletin adam edi, kim bilsin qolynan ne kelerin... Al endi, mynaý bir keskilep óltirseń obaly joq adam! Bir bıe alyp sony saýdyryp, kıiz úı tigip otyr. Ókpe qurt bolsa kerek. Aqbotanyń apasyn da aýrýyn juqtyryp óltirgen eken, bul sorlyny da sor ákeldi de. Túnde turǵyzyp bıe saýdyrady eken! — dep, apam qatty nazalanyp sóıledi.

— Al, óziń, nege barasyń onda?

— Ana zar jaq balany biraz ala turaıyn da... Aqbota baıǵus azyraq uıqtap tursyn... — dep, apam maǵan jalynǵandaı qarady. Men úndemedim, bala áli shyrqyrap jatyr. Kúńk-kúńk urysqan erkek daýsy da kelgendeı bolady. Apam shyǵyp ketti. Tezirek baryp balany alsa eken dep, men apamnyń aıaq basqanyn sanap jatqandaımyn.

Sheshemniń aqkóńil, jany myrza adam ekeni, búkil elge belgili bolatyn. Al endi, ózi aýyr jumysta júrip, túnde bireýdi demalǵyzýǵa ketkeni meni de tań qaldyrdy. Aqbotaǵa ketpese, men jibermeıtin de edim.

Elge nege kelgenim endi anyqtalyp jatyr. Shesheniń jóni óz aldyna, oǵan talastyrar eshkimim joq. Biraq Aqbotany da qatty saǵynyp kelgen ekemin. Onyń taǵdyry bir shytyrmanǵa oralyp qalǵanyn kórgen soń, endi tezirek qaıtqym kelip jatyr. Ári oılap, beri oılap, Aqbotaǵa óz taǵdyrymdy da janastyra almaımyn. Qazir áskerge alyndym... Oqýǵa jiberetin boldy.

— Joq, jigit bolsań qosh deı bil! — dep, ózimdi-ózim qaıraı bastadym.

Bala shyryly toqtap, aınalany uıqy men tún basqandaı. Qala ómiriniń, túngi dem alysy alystan ǵana yzyńdaıdy. Aqbota da basyn jastyqqa endi ǵana salǵan shyǵar, men de basymdy jastyqqa salyp kózimdi jumdym... Múmkin, ekeýmiz bir-aq tús kórermiz...

Úlken keshte bala adasady, qulyn adasady. Kósh ilgeri kete beredi. Bireý oǵan máz, bireý buǵan máz, endi bireýler adasyp qolǵa túsken qulynǵa máz. Ol jalpy kóshten qalmaıdy da, basqalarsha týra kóshpeıdi de, bar jurttyń qapysyn ańdıdy. Oǵan arqa súıer bolatyn tozǵan zań áli tiri. Qapy ketseń bolǵany, aýzyn aıamaı salady. Yndyny quryǵan obyr aýyz qaýyp-qaýyp qalady. Sol aýyzǵa endi Aqbota túsip ketipti.

Balanyń bezektep jylaı beretini, Aqbotanyń tún boıy uıqy kórmeıtini, óz qolymnan túk kelmeıtini, meni úıge syıǵyzbady. Tezirek ketýge asyqtym.

Men túngi kememen ketpekshi edim, apam qoı soıyp, toqym qaǵar jasap, birtalaı úlkenderdi shaqyrypty. Eńkeıip, syǵyraıyp kempirler, kúrkildep, túkirinip shaldar kelip qaldy. Qoryqqandaı, kózin tas qyp jumyp ap, qulaqtaryna deıin dirildep, úlkenderdiń aldyna bas bara jatyr.

Men apammen birge ońasha otyr edim, ashyq turǵan esikten sozylǵan aq bilek úıdiń ishindegi áldekimge qyzyl-shubar kese usynyp tur eken. Keseniń kimge usynylyp turǵanyn da sezgendeımin. Bilekti de tanyǵandaımyn. Biraq ornymnan ońaı qozǵala almadym.

— Saǵan ákep tur, Qaırosh, saǵan, — dedi apam.

Sol sóz súıemel bolǵandaı, ornymnan ushyp turyp, súrinińkirep ketip, esikke jettim. Esiktiń ar jaǵy qarańǵy, kim usynyp turǵanyn kórmesem de taný qıyn bolsyn ba, birden tanydym. Jumsaq, jumyr aq saýsaqtardy sıpaı ketip, keseni aldym. Keseni sol qolyma alyp, kese usynǵan ystyq qoldy oń qolymmen azǵana ustap turyp bosattym. Jas júrektiń lypyldap soqqanyn da esitkendeı boldym.

— Ýá, qaıda kettiń! — degen kıiz úıden erkek daýsy da shyqty, bizdiń qolymyz da aırylysyp ketti. Qymyzdy juta salyp, keseni qaıyryp bergenimde, qolyma tumarshalap búktegen qaǵaz ilikti... Aqbota tabaldyryqtyń ar jaǵynda, men ber jaǵynda, bir aýyz sózge jaraı almaı, únsiz qoshtastyq. Ystyq qol qaıtyp sozylǵan joq, shyqqan dybys ta joq, qarańǵy tún jutyp jibergendeı, Aqbota da joq boldy. Keń aýlanyń arǵy túkpirinen kisinegen qulyn daýsy keldi...

Qaltamda sol tumarsha, aýzymda sol qymyzdyń dámi, qulaǵymda qulyn daýsy, basqa dabyrdyń biri qulaǵyma kirmeı, birtalaı adammen kemege kelip mindim. Kózim kemege minip jatqan jurttyń ishinen áldekimdi izdegendeı aınala qaraıdy. Taba almaıdy. Qasynda sol kepkesin bastyra kıgen sirińki qarasy júrse de kózime taǵy bir kórinseń-aý deımin. Endi kórsem, til qatýǵa da jaraǵandaımyn. Hatyńdaǵy úsh aýyz sózińe, úsh qushaq jaýap berer em deımin. Biraq Aqbota kózge túsken joq...

Gýrev eńbek qalasy. Kúndiz teńiz beti kóshken kerýendeı, kók tolqyndardy kóldeneń tilip jóńkilgen kemeler. Kóshpeli el túıesin birjola shóktirip, osy oıpatqa birjola ornap, irgesin berik jaıǵan. Saǵat sanap ókirgen zavod aıǵaıynda «Ótken saǵattyń esebin ber!» degen ámir de bar. Lyqsyp kep quıǵan Jaıyq pen shalqyp jatqan kókjal Kaspıı saǵasyna ornaǵan qalanyń quly da, qojasy da. Jaýdaı alysady, jattaı synasady, jeńilse qushaǵyn ashady. Qazir, keshegi táýlik ótti, mine jańa kún bastaldy desip, zavodtar ún qosa habarlasyp jatyr.

— Keshegi kúnniń esebin jiber!..

Teńiz demin keń alady. Teńizdeı shalqyp, tolqyndaı uzyn qulash sermeýge úıretedi. Keń bol, — jaıdary, kekti bol, — túnergen, tereń bol — mendeı, dep jatady.

Batyr bitkenniń bárine tapsyryp, betimnen úsh qaıtara súıdi de apam:

— Al, kúnim, jolyń bolsyn! — dedi.

Aıdash aǵalyq istep, aqyl aıtyp:

— Ásker tártibi qatty bolady deıdi... Tym bolmasa, kolhozdyń tártibin de kórgen joq eń... Aıaǵyńdy baıqap bas, bala. Tentektikti qoıyp pa eń? — dedi.

Jaqsy tilek tilep jatqan sheshe sózi janyńdy jylytqandaı, maıda tıedi. Kózińe jas ákeledi. Júregińdi alaý-jalaý etip bara jatqan taǵy bir nárse bar. Ol Aqbotanyń bergen tumarshasy. Sıa qaryndashty jalap jiberip: Umytpaımyn, sen de umytpa!» — dep jazypty. Ekeýmiz umytpaıtyn nemiz bolyp edi, ony ekeýmiz de bilmeımiz. Múmkin, ony júregimiz ǵana biletin shyǵar. Biraq kóz ben qulaq kýá bolarlyq esh nárseni bilgen emespiz. Sol bilmegen boıym júrip te kettim...

EKİNSHİ BÓLİM

Shekaraǵa Nıkolaı Shýrýp ekeýmiz bir kúnde kelip edik. Sodan beri eki jyl ótti. Bólmemiz qashanda birge, tósegimiz qatar, birimizdiń etigimiz birimizge qarap turady. Shekaranyń bul bóliminde ekeýmizden asqan dos ta joq. Kúzet jumysyndaǵy áskerlik qatal tártip, ara-tura aıqasý bolyp qalǵanda, joldasyń qany men janyn birge ala júgirip, tize qosatyny dostyq degenge erekshe bir mán beredi. Dos júrekteri qosyla soǵyp, oı-tilegiń birge órilip ketedi. Ar-uıat, namys-kek, bári ortaq bolǵan soń, ásker dostyǵy tereń bir maǵyna tabady. Onyń ústine minez úılese ketip, oı órisi bir bolsa, ondaı eki jaýyngerdiń arasynan qyl ótpeıdi. Birge qýanyp, birge uıalady, birge qynjylady.

Nıkolaı ekeýmizdiń osyndaı jaıymyzdy ańdap, shekara kúzetiniń bastyǵy, bizdi ylǵı biryńǵaı, ylǵı bir ýaqytta jiberetin boldy. Keıde kúzetke kele jatqanda úzilgen áńgimemiz, kúzetten qaıtqanda dál manaǵy jerinen qaıta jalǵanyp ketedi. Aıtyspaǵan syrymyz da joq, aqyldaspaǵan armanymyz da joq. Eki jyldyń ishinde Kolányń bar qyryndysyn men aqtaryp boldym, meniń bar syrymdy ol jatqa biletin boldy. Ádemi bir aq qaıyń kórse, Nıkolaı:

— Tap seniń Aqbotańdaı eken! — dep te qoıady.

Ekeýmizdiń dostyǵymyzdy ulǵaıta túsetin taǵy bir áýlekiligimiz bar: ekeýmiz de «boks» oıynynda judyryqtasýǵa birge túsemiz. Salmaǵymyz da birdeı, ónerimiz de birdeı. Keıde ol qapy ketedi, keıde men qapy ketem. Sonda ǵana birimizdi-birimiz birer judyryq aǵalap shyǵamyz. Shekarada ekeýmizdi tize aıyrmaıtyn «aıaqsı» dep atap ketipti. Kári grek zamanynan qalǵan at bolsa da, oǵan ekeýmiz de qysylmaımyz.

Kolá erteń ketkeli jatyr. Sondyqtan jańa ǵana ekeýmiz judyryqtarymyzdy qoshtastyryp qaıttyq.. Meniń sol jaq qabaǵyma qattyraq tıip ketken judyryq ornyn sylap jatyp, Nıkolaı:

— Seniń oń qolyń temirdeı! — dep qoıady. Biraq meniń qabaǵymdy soıyp ketken onyń oń qoly. Jataǵan, kesek deneli, jaýryndy, yńǵaıly jigit. Ásheıinde kúlimdep turatyn kózi judyryqqa túskende jolbarystyń kózindeı shatynap ketedi. Kishkene ǵana qyrly muryn qýsyrylyp, tanaýy jybyr-jybyr etip júredi. Shekara qyzdary ony «Kolá-jolbarys» dese, tilinde ýkraın yqpaly basym bolǵandyqtan jigitter ony «Mykola» deıdi.

— Biri Mykola, biri Haırol-Valı... Qudaıdyń bizge bergen «aıaksılaryn» qarasańshy! — dep, ekeýmizdi qosa mazaqtap júredi.

Biz bir shyǵyspen shektes jerde turamyz. Sondyqtan eldiń tiline eliktep, meni joldastarym Haırol-Valı dep te ataıdy.

Erteńgi kezekke bir baryp qaıtqan soń, Nıkolaı júrip ketpek. Áýeli dıvızıa shtabyna barady, odan arǵysy ózine de belgisiz. Uzaqqa kete me, tez orala ma, qandaı jumysqa barady, ony eshkim bilmeıdi. Bastyqtardan suraýǵa jaǵalatyp kórip edik:

— Ol úshin ýaıym jemeńder... Adaspaısyń. Qolyńa bergen paket ózi bastap alyp barady! — dedi.

Komsomol jumysyn basqaratyn qazaq jigiti Eralın, áldeneni ańǵartqysy kelgendeı, onda da alystan orap kelip:

— Oqyǵan qashan da jaqsy ǵoı... Oqymaǵan etekte, oqyǵan bıikte! — dedi.

Sony estigennen keıin, Nıkolaı «oqýǵa barady ekem», dep qortyndy shyǵardy. Aı oqı ma, jyl oqı ma, qaıtyp taǵy kezdesemiz be, ony biler jaı joq, ekeýmiz kesheden beri qoshtasyp júrmiz...

Erteń men de demalysqa shyǵam. Osydan on kún buryn men bir-eki jolbasar ustap ákelip edim. Ún shyǵarmaı, aqyryn ǵana ustadym. Shý shyǵartpaı, til qattyrmaı ustadym. Ar jaqtaǵy qojalary ol ekeýin aman ótti dep qalsa kerek, alystan ańdalatyn sezikti belgiler bolǵan joq. Bireýi ásheıin bizdi synaýǵa jiberilgen «joldy-aıaq» bolǵanmen ekinshisi sur qasqanyń ózi eken. Sodan beri shekaranyń osy tusyn osal kórip, ár túrli qaraqustar túńilip júrgenin baıqaımyz. Osy eki jolbasar úshin maǵan bir aı demalys berdi. Áýeli Qara teńiz jaǵasyna baryp dem alasyn, dep edi, aıaǵynda úıime baryp qaıtýǵa ruqsat etildi.

Keshe keshke qaıda ketetinim anyqtalyp, qazir Kolá ekeýmiz eki aǵash shamadanymyzdy ashyp qoıyp, azdy-kópti dúnıemizdi jınastyryp jatyrmyz. Qaı nársemizdi qaıda salarymyzdyń retin taba almaı otyrǵandaı, úsh-tórt qol oramal men azǵana uıyq-shulǵaýlarymyzdy aýdarystyryp, oılanyp qalyppyz. Árıne, árqaısymyzdyń óz sebebimiz bar... Árkim óz oıymen otyr...

Ár jaýynger áskerge alynǵanda, artta qalǵan týǵan eldiń bir ısin ala keledi. Onysy keıde aldaǵy arman sıaqty, keıde oryndalǵan arman sıaqty bolady. Ne kóńiliń jaı, ne kóńilińde tynyshtyq joq. Óli balyqtan basqanyń bárinde de osyndaı birdeme bar. Jaýynger ózin otanyna berip, jeke armanyn janynda saqtaıdy. Ony ortaǵa sala almaıdy.

Meniń osy eki jyl boıy sheshe almaı júrgen bir-aq jumbaǵym bar. Oılanyp qarasam — armanym da sol. Eki jyldan beri Aqbotanyń qaıda ushyp ketkenin bilmeımin!

Bul jumbaq áýeli maǵan qatty bir yzǵar, qaıtpaıtyn kármen keldi. Armıaǵa alynǵannan on bes kúnnen soń bizdiń rota uzaq joryqtan qaıtyp kele jatty. Búıendeı qylyp orap alǵan shınelimiz arqada. Ter ótken, shań turǵan syrtqy kóılek saltaq-saltaq. Árkimniń eki jaýrynynyń ortasynan sý quıyp jibergendeı. Oral qalasynyń kóshesin solqyldatqandaı, gúrs-gúrs basyp, óleńdetip kelemiz. Jataqqa jaqyndaı bergende, qabyrǵaǵa jabysyp turǵan qara kıimdige kózim túskenmen kóńilim turaqtamaı, qaqpadan ótip kettim. Myltyǵymdy ornyna qoıyp, endi jýynýǵa júre berip edim, kúzetshi meni shaqyryp alyp:

— Qaqpa aldynda sizdi bir týysqanyńyz kútip tur. Tańerteń kelip edi, áli tur, — dedi.

Men qaqpadan shyǵa sala, qara kóleńkede turǵan adamdy tanymaı turyp-aq qolymdy shekeme aparyp, áskershe amandyq aıttym. Týysqanym jaýap ta qaıtarǵan joq, ornynan qozǵalǵan da joq. Tań qalyp, jaqyndaı berip, Aqbotanyń kúıeýi ekenin tanydym. Tanys qara kostúm, qapsyra kıgen kók kepke, tanys qýshyq keýde... Meni bas salyp, shaınap tastaıtyndaı tisteri aqsıyp, kózderi alara qaraıdy.

— Qatyn qaıda? — dedi maǵan týysqanym...

— Qaıdaǵy qatyn?

— Meniń qatynym... Aqbota! — dedi. — Sen alyp qashyp ketken qatyn!

— Qatynyńyzdy ózińiz biletin shyǵarsyz. Men qaıdan bileıin? — dedim, endi amalsyz kúlkim kelip.

— Qaljaqtama, ákel qatynymdy! Sen úshin alǵan qatyn emes! — dedi, daýsy ysyldaı shyǵyp. Eki qoly artynda, birdememen perip jibergeli turǵandaı...

Bireý estise kúler dep uıalyp, men oǵan aqyryn ǵana qyzyl ásker qatyn alyp qashpaıtynyn aıttym. Ásker zańy bylaı tursyn jaýynger qatyndy qaltasyna salyp júre me? Túıe qoradaı keń bólmede elý-alpys soldat jatady, onyń ishinde áıel ustaýǵa bolmaıdy dedim.

— Men senen qaıda jatqyzyp júrsiń dep surap turǵanym joq. Qatynymdy ákel dep turmyn! — dedi, bir attap jaqyndap qoıyp.

— Aǵaı, siz aqmaq bolmańyz óıtip. Bul qaljaqtyń jepi emes. Beri qalǵanda ózińizge uıat bolady. Qoıyńyz, basqa jaqtan izdeńiz, — dedim.

Men oǵan «siz» dep sóılesem, ol meni «sen» dep muqatyp tur. Aqbotanyń qashyp ketkeni aıqyn. İshimnen soǵan qýanyp turǵandyqtan keıbir sózim mazaqtaǵandaı, mysqyl aralas shyǵady-aý deımin. «Týysqanym» kijinip:

— Men aqmaq emes, áskerde júrip qatyn alyp qashqan sen aqmaq! — dedi.

— Otaǵasy, sizben qaljaqtasyp turýǵa meniń ýaqytym joq. Bul ásker jataǵy. Senseńiz, bul kúnádan qolym taza. Senbeseńiz, ózińiz bilesiz, — dep, buryla berip em, «týysqanym» jaǵama jarmasa tústi. Oń qoly sholtańdap, shekemdi izdep júr. Maǵan onyń tyrıǵan aryq qoly júk bolsyn ba, qolyn qaıyryp ornyna aparyp, kóıleginiń jaǵasyn túzeńkirep berip em, «týysqanym» qaıtyp qolyn kótere alǵan joq. Biraq ólerdeı yzaqor eken:

— Endeshe, men osy qaqpanyń qasynda ólem! — dep, shalqasynan túsip, jata ketti. Jańaǵy kúsh kórsetkennen góri mynasynan zárem ketti.

— Ana bir qazaq naǵyp jatyr! — dep, komandırdiń bireýi suraı qalsa, kezekte turǵan kúzetshi:

— Jaýynger Sartalıevtiń, taýysqany, komandır joldas! — deıdi. Onyń ar jaǵynda ne meni, ne myna «týysqanymdy» shaqyrtyp alyp surastyra qalsa, ol uıatty kórgenshe ólgen jaqsy da!

«Týysqanyńnyń bolǵany jaqsy ǵoı, mynadaı týysqandy, qudaı, senen qashan surap em!» — dep, qatty qysyldym. Ómirimde birinshi ret uıalǵannan mańdaıym terlep ketti. Endi qaljaqtaý qaıda, jalyna bastadym:

— Aǵataı, óıtpeńiz... Ekeýmizge de uıat bolady. Men shynymdy aıttym sizge. Maǵan áýrelenem dep júrip, shyn aırylyp qalasyz... — deımin.

— Olda! dep aıt, — deıdi.

— Olda! — deımin.

— Bilde! dep aıt, — deıdi.

— Bilde! — deımin.

— Joq. Báribir senbeımin! — dep, qabyrǵaǵa jabysa túsedi.. — Ólem osy arada...

Aǵataı da aıtylyp jatyr, áketaı da aıtylyp jatyr, bireýi qulaǵyna kirmeıdi. Sonsha jek kórgen adamyńa, sol aıýannyń óz uıatyn saqtaımyn dep, jalynyp-jalbarynǵan degen bir qıyn eken... Aıaǵynda, ókpesin qysyńqyraı, bir qolymmen keýde tusynan kóterip aldym da, jataqhananyń qasynan alyp kettim. Aıaǵy jerge jaqyndap ketse-aq, tireı qoıady. Joǵary kóterip alsam, eki ókshesimen tizeme tepkileıdi. Amal joq, orap-búktep, balasha kóterip aldym da, Jaıyqtyń jaǵasyna ákeldim. Birinshi ret sen dep sóılestim:

— Sen uıatsyz, aıtqanǵa nanbaısyń, aqylǵa kónbeısiń! Ne isteıin saǵan? Ózenge tastap jibereıin be! — dedim. — Alqymyńnan bir syqsam, ne bolaryńdy baıqadyń ǵoı, óziń?

Endi ol maǵan jalyna bastady. «Jolamaıyn mańaıyńa, qatyndy da berdim, bosat» dedi.

— Jolamaısyń ǵoı?

— Jolamaıyn.

— Olda dep aıt!

— Olda!

— Bilde dep aıt!

— Bilde!

Olda-bildeniń nemene ekenine túsinbesem de, ýáde bekiter bir sóz ekenin aldynda ǵana ózinen estigem, sony endi ózine aıtqyzdym da qoıa berdim.

Sol kúni sheshemnen de hat kelgen eken. Dápter qaǵazynyń tórt betine jazylǵan hatqa elý eki-aq sóz syıypty. Aıdashtyń kústi qoldary qalamǵa qaıdan úıir bolsyn, árbir árpi kólbeı-kósilip, árbir sózi túıe kerýendeı sozylyp, bir jolǵa áreń syıyp tur. Jol shetine jaqyndap qalǵanda sózdiń sońǵy bir árpin keler jolǵa shyǵara salatyn ádeti taǵy bar eken. Noqat kezdesse — shoqpardaı, dóńgelek áripter shańyraqtaı. Biraq budan artyq hatty ómirimde de alyp kórmegen shyǵarmyn...

Sheshem sóz arasynda, «Aqbota da sen ketken túni joq boldy, tegi kolhozǵa baryp, Jánibekke panalaǵan shyǵar deımiz» dep jazypty. Áli de ushqarylyqtan arylmaǵan ekemin dep oıladym. Oqymaǵan qazaq qyzy sol bosaǵada shirıdi ǵoı dep oılap em, endi qorlyqqa kónbeı, kúreske shyqqanyn kórip otyrmyn.

«Sol joly nege ǵana bir tildespedim?» — dep qynjyldym.

Men kemede kele jatqan túni terezemniń aldynan áıel ótkendeı bir eles berip edi. Basyndaǵy aq jibek shálisin de kórip qalǵandaı bolyp em. Júgirip tysqa da shyqqamyn. Jurt jatyp, jaryq azaıǵan, qarańǵy edi. Eshkimdi kóre almap edim, sonda da kemeniń ústin bir orap shyǵyp:

«Aqbota sońyńnan qýyp kele jatyr dep oılaımysyń!» — dep ózimdi-ózim mazaqtap, qaıtyp kelip em.

Endi mine, Aqbota da men ketken túni joq bolyp shyǵypty. Múmkin kúıeýin men úshin tastap, men ketken kememen o da ketken shyǵar!

Árıne! Álgi, aınalyp keteıin «týysqanym» da sony aıtyp turǵan joq pa!

Sheshemnen hat alǵannan keıin birtalaı kún qýanyshym qoınyma syımaı júrdi. Aıaǵymdy bıleı basyp, arqadaǵy júktiń aýyrlyǵyn da sezbeı kettim. Aýyzdan shyqpaǵanmen belgili oıdy Aqbota ózi túsinip, men aıtardy ózi aıtar, bir kúni kelip te qalar dep, ylǵı kútetin boldym. Kúnde júristen qaıtqanda kezekte turǵan kúzetshige tesile qaraımyn.

«Sizdi bir týysqan qaryndasyńyz kútip júr!» — dep aıtar deımin. Búgin aıtpasa, erteń aıtar dep kútem. Táýekelshil, er qyz ózi taýyp alar dep senem.

Keıde Aqbota kelip qalsa, qaıda jatqyzam, qaı qaltama sıady degen qorqaq oı da kelip qalady. Myltyq emes moınyma asyp alatyn, oq emes belime baılap alatyn. Onyń ústine, osynsha qyrshyn jastardyń ishine áıelin ákep qoıǵan áskerdiń haline qyzyǵa da almaımyn. Bul oıym keń jaıylymǵa shyǵyp alyp, áldenemenelerge aparyp soǵady...

Amal qaısy, aılar boıy kútsem de «qaryndasyń kelip tur» dep eshkim aıtqan joq... Aqbota birjola habarsyz ketti. Meniń oıymda ketip bara jatqan jumbaq ta osy.

Qazir men turǵan jerden alys bir shekaranyń kúzetindemin. Anda-sanda apam men Aıdash hat jazyp turady. Aqbota týraly bir aýyz sóz jazbaıdy. Bir-eki ret ózim de surap jazyp edim, «habarsyzbyz, qaraǵym» degennen basqa esh nárseniń izine kezdese almadym. Sonymen Aqbota bir jumbaq boldy da qala berdi.

Apam qazir pensıa alyp, kolhozda turady. Aıdash áli Gýrevte. Keıde apamnyń hatyn qoly ádemi bir oqýshy qyz jazady. «Qaryndasyń N. dep, sálem aıtyp, qol qoıady. Marjandaı tizilgen qaryptaryna qaraı sózderi de jatyq, kolhoz ómirindegi árbir jańalyqty qur ótkizbeı jazady. Shesheme hat jazǵanda sol «N» qaryndastyń ózinen de Aqbota týraly surap jazyp em, qaryndas maǵan — men ol kisini bilmeımin dep jaýap qaıtardy.

Sheshýsiz jumbaq mazalaýyn qoıar emes. Men áli súıý-kúıý degendi kórgen emespin. Aqbotanyń oıymnan shyqpaıtyny da balalyq shaqtyń áseri bolýy múmkin. Kitaptan kórgen «shyn mahabbattar» «Qaıraqtynyń» qazaǵynyń qolynan kele de bermeıtin sıaqtanady. Biraq «Qaıda ketti eken?» degen suraý esimnen de ketpeıdi, janymdy qınaýyn da qoımaıdy. Araǵa túsken eki jyl umyttyrsa da kerek edi, joq umyttyra alǵan joq. Qaıta, jumbaqtyń sheshýi qıyndaǵan saıyn, meniń oılanýym da kóbeıip barady. Araǵa aılar túsip alystatqan saıyn, kók shálisin shalqaıta jamylǵan kelinshektiń beınesi kún sanap ajarlana túsedi. Kózderi kóz aldymnan ketpeı, qyzyǵa túsem. Tumarshadaǵy úsh aýyz sózden áli úmit etem. Jalǵyz-aq habarsyzdyq qajytyp barady.

Aldyńǵy kúni tańerteń kúzetten qaıtyp kele jatqanymda aqtyly-qyzyldy bulttar arasynan sol jumbaqtyń sheshýi de jarq ete túskendeı boldy. N. qarpi sıaqty bir bult qubylyp baryp Aqbotaǵa uqsap ketti. Oıyma jumbaqtyń jańa bir sheshýi túse qaldy.

«N. dep qol qoıatyn sol Aqbotanyń ózi bolar!» — dep uıǵardym.

Qaıtyp kelip N. dep qol qoıylǵan hattardyń bárin tósegimniń ústine qaz-qatar jaıyp, tekserýge saldym.

Bireýinde:

«Apań Aqbotany suraı berip qaıtedi, sol jaqta da sulý qyzdar bar shyǵar — deıdi. Aqbota qansha degenmen esik kórdi ǵoı dep aıtady» — degen kúrsinis bar eken. Endi birinde: «Ylǵı suraı beresiz, men jaýap taba almaı qysylam... Eger shyn-aq úlken jumysyńyz bolsa, jónin aıtyńyz, men de qosyla izdeseıin», — dep N. óz atynan jazypty. Endi abaılasam ár hattyń ishinde de menen syr tartqan bir aýyz oınaqy sóz jazylmaı qalmaǵan eken. Men onyń bárin de meniń suraýyma qaraı qaıtarylǵan jaýap dep, kezinde baıqamaǵan ekemin. Kúnásiz bolǵanmen keıbir oınaqy sózderdi Aqbota ǵana jazýǵa múmkin.

— Árıne, Aqbota osy N! N. sol Aqbota!..

Osy sheshý tabylǵannan keıin, men kúzet bóliminiń komandırine bardym:

— Qyrymǵa degen demalysty ózgertseńiz eken. Men sheshemdi kórip qaıtqym keledi. Denim saý, kýrorttyń maǵan keregi ne? — dedim.

Árıne, tap osylaı emes, áskerlik tártiptiń ár noqatyn óz ornyna dál qoıyp aıttym. Komandır alǵashqy buıryǵyn ózgertip elge barýyma ruqsat etti. Qaıtyp kelip Mykolaǵa:

— Shesheme baryp qaıtatyn boldym! — dedim, basqa joldastarǵa da sony aıttym.

Qazir mine, shamadanymdy ashyp qoıyp, Aqbota men shesheme ne ala barsam eken dep sony taba almaı otyrmyn. Joq, jumbaqtyń sheshýi taǵy shıelenisip ketti. Tóc qaltamda júrgen tumarsham men hat jazǵan qoldy salystyryp qarasam, bir harpy uqsamaıdy! Bireýi burynǵy latynsha, bireýi qazirgi jańasha jazylǵanmen haryp qoıýda bir uqsastyq bolýǵa tıisti edi, ol uqsastyq tabylmady. Kóńil taǵy daǵdaryp qaldy. Áldeqandaı bir qyzǵa sen Aqbotasyn dep tap berip hat jazýym da qıyn, izdep barǵanda ol Aqbota bolmaı shyqsa, o da ońaı emes. Áli shynyqpaǵan kóńilim Aqbotadan birjola kúder úzip qala ma dep júreksinem.

«Joq, sol Aqbota! Jónel, tart «Qaıraqtyǵa!» — dep, júregim aıǵaı salǵandaı. — «Tarttym!» — dep, men de beldi baılap, shamadannyń qaqpaǵyn japtym. Esh nárse apara almasam, oqasy ne, ózimdi alyp baram.

Kolá saǵatyna qarap:

— Ýaqyt bolyp qalypty, — dedi. Ekeýmiz eń sońǵy ret birge, eń sońǵy kezekke kettik...

2

Dál búgin shekara sheginde eshbir ýaqıǵanyń kezdespeı-aq qoıýyn tilep kelip em, elge baram degeli kóńilim qatty buralǵan dombyradaı, ár qımylǵa bir yzyń etip qalyp, onsyz da tynyshym joq. Bir saǵat qana bógeý bolar birdeme kezdesip qala ma dep qypyldap keldim. Kórshi eldiń bizge ne tilep jatqanyn ózi biledi, men ol elge beıbitshilik, amandyq tilep keldim.

Berik qadalǵan qashanǵy ornynda ala baǵan tur. Senimdi kúzetshige usap, bar aıbaryn syrtymen ǵana ańdatyp, únsiz tur. Bul ala baǵanǵa sansyz jurttyń kezi qadalady. Bireýler unatpaı jek kórip qaraıdy, endi bireýler úmitpen qaraıdy. Kekpen qarasyn, úmitpen qarasyn, áıteýir kórshi eldiń kózi ala baǵanda ekenin biz kúnde kóremiz. Ala baǵandy kemirip tastaǵysy keletin tister aqsıyp ta qoıady. Biraq aldynda biz turmyz. Ala baǵan attap keteıin dep te turǵan joq, attatpaıdy da!.. Shekara kúzetinde ótken eki jyldyń ishinde, men kózim ótkir, kóńilim sergek bolýǵa úırendim. Ala baǵanǵa jaqyndaı bergende-aq, oıyńda kele jatqannyń bárin bir-aq sypyryp tastap, kóziń men oıyńdy shekaraǵa ǵana qadaısyń. Árıne, budan keıin óz armanyńa qaıtyp oralmaı, birjola umytyp ketpeısiń, kúzetińdi ótkizip bólmeńe qaıtqansha, basqa oılardyń betin jaýyp, ysyryp qoıasyń. Birjola umytý qandaı qıyn bolsa, az ýaqytqa ysyryp qoıa turý odan da qıyn.

Qasymda asqan saq ıt Reks bar. Qaraıtyn jaǵyn ol da jaqsy biledi. Kózi men qulaǵyn birdeı tigip, ala baǵannyń ar jaǵyna qaraıdy. Alysqa tikken kózderinde ıt oıynyń elesindeı, kishkene-kishkene ushqyn jylt-jylt etedi. Reks oılaı ala ma, joq pa, ol óz jumysy, biraq úıge bóten adamdy kirgizýge bolmaıtynyn ol eshkimnen suramaıdy da. Kirpigin anda-sanda bir-aq qaǵyp, tumsyǵynyń ústindegi tamyrlary búlk-búlk soǵyp, bar denesi shıraq, ata jónelýge ázir otyrady. Basqa ýaqytta erkelep, keıde basyńa da qarǵyp qoısa, ala baǵanǵa jaqyndaǵan soń-aq qyńq etpeıdi. Úrý, qyńsylaý degendi birjola umytqan. Ol birdemeni aıtqysy kelgende ǵana úredi.

Ala baǵandy kórgende maǵan ylǵı bir-aq oı keledi. Seniń adammyn, azamatpyn deýiń, elim bar, jurtym bar deýiń, áldeneni arman etýiń, týǵan-týysqanyńa baqyt tileýiń, birdemeni isteımin deýiń, bári de osy ala baǵannyń ber jaǵynda ǵana múmkin sıaqty, Kóńilińdi qansha qamshylasań da ala baǵannyń ar jaǵynan mundaı esh nárse taba almaısyń. Bóten el dep, bosqa jamandaǵyń kelmeıdi, biraq kózge iliner jaqsylyq tappaısyń.

Ala baǵan eki eldiń ǵana shekara belgisi emes, eki túrli dúnıe tanýdyń, bolǵan men bolashaqtyń shegin aıyryp turǵan sıaqtanady. Kúzetshi emes, belgi sıaqtanyp ketedi.

Keıde oıymdy eriksiz súırelep ala baǵannyń ar jaǵyna alyp shyǵam. Jat el demeı, jaqsylyǵyn kórgim keldi. Qarańǵy bir tún ishinde belýardan batpaqqa batqandaı bolam. Bar oıyńnan bir-aq aırylyp, adam úshin arman degen nemene, óz elińde saltyńa kirip bolǵan qandaı qımasyń bar edi, bárinen jurdaı bolǵandaı selk etip qalam.

Kóz aldyma alysta qalǵan, izi joǵalǵan ata-babanyń zamany keledi. Aqyryn jyljyǵan ǵasyrlar kerýeni, atam zamanǵy eski-usqyny artyp ap, áldene kórip, qulap-jyǵylyp áli kele jatqandaı kórinedi. Bizdiń arqadan aldaqashan túsken júk elesteıdi. Jaýyr bolǵan arqalar, sýalǵan jańǵar, úńireıgen kezder kórem. Bir kezde bizdiń el de osyndaı edi. Azıanyń dińkeńdi qatyrǵan aýyr ǵasyrlary áreń jyljyp, uzaq ótip jatty. Ólikteı sulap, qozǵalý joq, qımyl joq, dala jatty. Jaq pen naıza, ketpen men kónek zamanynda týǵan oı máńgige keter danalyqtaı jasaı bergisi keldi. Oı ornyna — taqpaq, óleń ornyna — joqtaý berdi de, qulshylyq kútti. Japyraq kógermeı soldy, jastyq gúldenbeı óldi. Jalǵyz-jalǵyz zar qaqqan dombyra úni álsiz sarnady.

Ala baǵannyń ar jaǵyndaǵy el kóz aldyńa osyndaı bir qaıǵyly zamandy ákeledi. Zamana zańy eskirgen saıyn qadirli bola beretindeı, áli baıaǵy eski jurtynda, aldaqashan ólgen óliktiń ólimtigin kúzetip otyr.

Árirekte, qyr basynda bálenshekeń derlik bireýdiń molasy tur. Kirpishi qulap, tozyǵy jetken soń, endi áýlıe atanǵan sıaqty. Ár jumada basyna jurt jınalady. Bir kún buryn, bastary qaqshańdap, taıaqtarymen jer túrtkilegen birine-biri uqsas soqyr qaıyrshylar kele bastaıdy. Erteńine bireýi otyrǵan boıy syrǵanap, bireýi tórt aıaqtap tarbıǵan, endi birazy qoltyǵyna tirep alǵan jalǵyz taıaqpen aqsańdap jarymjan múgedekter jetedi. Bári de qara kıingen. Bular top-top bop, birinen-biri ozyp kete almaı, bir kóringen jerinen ońaı uzaı almaı, uzaq jyljıdy. Keıde jurttyń aldy qaıta bastaǵanda, bulardyń art jaǵy jańa jaqyndap kele jatady. Múgedekterdiń qasynan jeldeı esip ótip, toqtaýsyz zarlap, «allahýlaǵan» dıýanalar keledi bir kezde. Dıýanalar jortyp júrip, molany bir aınalyp shyǵyp, aqyrynda árqaısysy ózine unaǵan jerdi tańdap alyp, sadaqa bulaǵynyń bir aǵatyn jeri osy bolar dep otyryp qalady. Anda-sanda eki qoldy birdeı aldyna qaraı sozyp bir qoıyp, bar denesimen shulǵyp bir tastap otyrady. Bular aq sáldeli, aq kıingen asa taıaq ustaǵan, attaı jelgish, sıqyrshydaı oınaqy bále keledi. Basqalar sadaqany múgedektigimen alsa, bular ózderiniń eptiligimen durysyn aıtqanda, júliktigimen alady. Sirá, bir jıynda túsetin sadaqa qorynyń deni osylardyń qolyna túsetin bolý kerek. «Alla» degenge eshbir mán bermeı, avtomattan atqandaı ústi-ústine tópildetýlerine qaraǵanda, bul qýlar qudaıyńnyń ózine de sene bermeıtin sıaqty.

Aınalasy qorshaǵan nóker, ala kıingen alshań basqan baı-batshalar, birine-biri súıengen kempir-shaldar keledi. Uzamaı mola basy qumyrsqadaı qujynaǵan jurtqa tolady. Búkil bir el tilekti ólikten tilep, úmitin moladan kútkendeı, múlgip qalady. Kúrsinip, kózińdi artyńa burasyń.

Taý etegin qashaı-qashaı, shatqaldy jaryp jol salyp alǵan kókshil ózen kóbik atyp, tastan tasqa sekirip, julqynyp aǵady. Áldeqaıda asyqqandaı shýmen janjalmen atylyp barady. Durysynda eki eldiń shekara shegi osy ózen. Ózenniń eki betin órleı, qıa jarqabaqtardan oıǵa qaraı tóne jalǵyz-jalǵyz myqyr aǵashtar esedi. Japyraqtary qalyń, syrtyna balaýyz jaǵyp qoıǵandaı kún kózine kúmisteı shaǵylysady. Ózim baqylaıtyn jerde ol aǵashtardyń nesheý ekenin de bilem. Bul mańdaǵy oıpat-jyralardyń qyjyr-qyrtystaryn da túgendep qoıǵamyn. Qaltarys qaıda, qaýip qandaı jermen kele alady, bári de qolymda. Baǵannyń biz jaǵynda túp-túp bop ósken jantaq, tikender, sen úshin berik boıtasa kórinse, batannyń ar jaǵynda óskenderi búıirdeı úrpıip, ár kezde kóziń taıyp ketýin ańdyp turǵandaı kórinedi. Rekstiń kózi de ár ýaqytta solarǵa túsip, ylǵı sanap jatqan sıaqtanady. Kúnde kórip júrgennen bir túp jantaq asyp ketse, Rekstiń kózi sony taýyp alyp qadalady. Keıbir túnderde jańa bir túp tikenek ósip qalyp, tańerteń kirpideı kújireıip turatyny da bolady...

Ózenniń arǵy betinde kórshi eldiń kúzetshileri júredi, bergi betinde — biz. Kórshi eldiń syrtqy yzǵary onsha pálen bolmaǵanmen myltyq ustaǵan jastary kún saıyn daraqylanyp, eserlenip barady. Soǵan qaraǵanda, bul kúnge deıin tatý otyrǵan kórshiniń kóńiline bir saıtan kire bastaǵan sıaqtanady. Ásirese, sońǵy úsh aıdyń ishinde kórshi eldiń kúzetshileri súıegine bitpegen ojarlyq kórsete bastady.

Árbir juma kúni tańerteń, ádemi-ádemi araby aqboz atqa minip, ásem bastyrǵan ofıserleri keledi. Er-turmandaryn kúmistegen tas japtyrǵan bolý kerek, kún kezinde jarq-jurq etedi. Sol jaq búıirlerinde qıǵash salbyrap, babań zamanynyń qısyq qylyshtary júredi. Arab jylqysynyń ásem basqany, er-turmandardyń jarq-jurq etkeni mas qylady bilem, kúzetshileri bizge aıǵaı salyp, anany-mynany aıtyp, keýdesin qaǵatyn boldy. Babasynan qalǵan qısyq qylyshtaryn jarq-jurq etkizip, oraı-oraı siltep, bizge aıbat shegedi. Túbińe jetip, tuqymyńdy qurtamyz degendeı etedi.

Ári sonsha kóp jurtty, ári anaǵurlym qudiretti eldi qısyq qylyshpen ǵana qurta salý olarǵa balanyń oıynshyǵyndaı kórinetin sıaqty. Isharattary óte aıqyn. Eli anaý, úmit tilekti qulaǵan moladan tilep otyrǵanynda jumystary da joq. Álde sol ólimtik arýaǵyna jastary da sene me eken? Múmkin... Ýdaı ashshy, oqtaı ótkir jaýaptar aýzyńa keledi de, alqymnan asa almaı qaıta beredi.

Tómende julqyna jóńkilip, ókirip jatqan doly ózen kórshi eldiń kúzetshileri nemene aıtyp jatqandaryn estirtpeı, áldeqaıda alyp ketedi.

— Neńmen qoqańdaısyń? Ózińdiki ózińe buıyra berse, az ba! — degiń kelip, sen de qyzasyń. Biraq halyqaralyq qatynastarǵa jaýynger basqasha qatynasatynyn eske alyp, úndemeısiń.

«Ashýly adam aıǵaılasa — kúlki bolady, úndemese — yzǵarly bolady», — degen Abaıdyń bir danalyǵy taǵy esińe túsedi. Men olarǵa osy sózdiń ózin de aıǵaılap qalar em, jel aýdaryp bosqa kete me dep, ony da istemeımin.

Kenetten qoqılanyp ketken kórshimizdiń elin men jaqsy bilemin. Mektepten alǵan ústirt bilimniń ústine, kórshi eldiń jaı-japsaryn tereńirek paıymdaıtyn birtalaı kitap oqydyq. Shekara kúzetiniń basshylary kórshi eldiń jaıyn jaqsy biletin bolyńdar dep ylǵı qadaǵalap qoıady. Ásirese, jat eldiń ádet-ǵurpyna tıip ketip, ádepsiz kórinem be dep, óziń de qyl ústinde júresiń. Kitaphanamyz da kedeı emes. Jaqyn arada, bir saıası sabaqta men kórshi elimizdiń jaı-kúıi týraly baıandama jasap em. Barlyq málimetterdi teksere kele, kóp nárselerge tań qaldym. Ózgesin bylaı qoıǵanda, halyq sharýasy deıtin úlken qordyń ózinde bereke joq eken. On adamnyń ekeýi qaıyrshy, myń kedeıge bir baı! Barlyq sharýasy tigisinen sógilip tur eken.

Men es bilgeli kórshi eldiń sharýasyna ne jańalyq qosylǵanyn da bilem. Birinshi dúnıe júzi soǵysynda bul taqyr muzǵa otyryp qalǵan elderdiń biri edi. Qazir orta qoldy ǵana toqyma fabrıkalary bar. Ony da ózi jasaı alǵan joq, kórshileri járdem etti... Ras, baıaǵyda bas kıimderi qoqyraıyp turady eken, ony qazir tastapty. Biraq bastyń ózi jańarǵan joq, kózderi áli baıaǵysyndaı baqyraıyp tur. Janjaly kóp bolǵanmen utysy joq, utylysy kóp tarıhyna ataq qosar esh nárse áli qosylǵan joq. Biraq jaqyn arada Gıtlerden bir jańa «fon» kelip edi, sonyń qyzýymen qutyra bastaǵany baıqalady. Jańa «fonnyń» eski ataǵy órt salǵysh, ot tastaǵysh bolýshy edi, sirá, sory qaınaǵan el, soǵan arqalanyp ketti bilem. Sol kelgennen beri myltyq asynǵan jastary buzaqylyqty ójettik, erlik dep sanaı bastaýǵa aınaldy. Jańa «fonnyń» tozyǵy jetken eski elge ne alyp kelgeni bizdiń kúzettiń qatardaǵy jaýyngerlerine de aıqyn kórine bastady. Sońǵy kezde shekaradan ótem dep, qaqpanǵa túsip qalýshylardyń kóbeıgeni sonyń aıǵaǵy edi. Qolǵa túsýshilerdiń ishinde tyńshy da bar, órt salǵyshtar da bar. Áli tilge kelmegen «saqaýlar» da, «sańyraýlar» da bar. «Jahannam dúnıesinen» qashyp, bizdiń elge ótkisi «kelgender» de bar. Bizdiń mindet — shekara qaqpasyn berik ustaý bolǵasyn, amal joq, qolǵa túsip qalady.

Mana ala baǵanǵa qandaı oımen kelsem, sol tilegim qabyl bolǵandaı, bul tún eshbir ýaqıǵasyz ótti. Bizdiń jaqtan qyzara bórtip tań atyp kele jatyr. Taý aýasy kógildir tartyp, tań belestegen saıyn, aspan da tazara bastady. Tańerteńgi taý salqyny aınalasyna aqyryn ǵana lep beredi. Aspan ashyq kókke boıalyp, ár jerinde tútilgen maqtadaı, jeńil aq bulttar ǵana qaldy. Kún belgisi berilgende jeńil aq bulttar qyzǵylt tartyp, jymıa bastaǵandaı. Tańerteńgi múlgigen tynyshtyq, túnerip turatyn taý jotalaryna da jumsaq reń berip, júzin jylytqandaı seziledi. Túngi salqynnan dir qaǵyp, qaltyldap shyqqan jer túgi jylynyp, boı túzesip, moıyndaryn shyǵyp kele jatqan kún shuǵylasyna buryp, kishkene-kishkene qyzyl, kógaljim, sary gúlderin asha bastady.

Men kúzet kezegin bitirip, keıin qaıttym. Bir jotanyń astynda qalǵan ózen gýili alystap, dombyra yzyńyndaı ǵana estiledi. Jadyraǵan dúnıe seni de terbetip, óz oılaryń oralyp kele jatqanyn sezesiń. Qaı tusta úzilse, sol tusynan qaıta bastalyp, tolqyndaı jyljytyp áketip barady. Birer saǵattan keıin júrip ketem... Bir aı elde bolam... Árıne, bul joly bar jumbaq sheshiledi... Oral men Gýrev túgil búkil Qazaqstandy aralap qaıtýǵa ýaqytym jetedi.

Osy oılarmen kele jatqanymda Reks aqyryn ǵana qyńq etip qaldy. Tynysh dúnıeni tilip jibergendeı shańq etip myltyq atyldy, Reks ekeýmiz jalt burylyp, keıin júgirdik. Reks julynyp, jiber dep keledi. Jyradan jyrany, aǵashtan aǵashty tasalana júgirip, ala baǵanǵa jaqyndaǵansha, myltyq daýsy taǵy birneshe ret shyǵyp qaldy. Áýeli «ketti, ketti!» degendeı asyǵys bytyrlap, artynan «tókte-tók!» degendeı tógile atylyp jatyr. Áldeneden atylǵan oqtardyń eki túrli únin baıqap qaldym. Bir júıe oqtar taý jotalaryn jańǵyrtyp, joǵary ketip jatyr, endi bir júıesi tómen atylǵandaı, qumyqqan ún beredi. Keıbir tasqa soǵyp, ekinshi jaqqa serpilip ketken oqtar shyjyldap, shegirtkedeı ysqyryp qalǵan sıaqty estiledi.

Men sıaqty joldan oralyp, biraq ýaqıǵa mańaıyna menen buryn jetken Nıkolaı aǵashty tasalanyp, kúbirlep, balaǵat aıtyp tur eken. Men de ózenniń arǵy betine qaradym. Búlik shyqqan jer endi kóz aldynda bolǵasyn Reks te tyrp etpeı, tyna qaldy. Kóbik atyp, burqyrap jatqan ózennen qolynda balasy bar áıel ótip kele jatyr. Tastan tasqa ońaı sekirgenmen aǵyny qatty kókjal tolqyn ilip ákete jazdaıdy. Arǵy bette salt ofıserler kúzetshilerin ortaǵa alyp, qylyshtaryn jarqyldatyp, shaýyp tastardaı kijinip, aıǵaılaǵandary estiledi. Qoldaryn sahnada turǵandaı sánmen sermep bizdiń jaqty nusqaıdy. Ádeıi jınaǵandaı, kúzetshi sany da kóbeıip qalypty. Kúnde ondaı kóp kúzetshi baıqalmaıtyn. Anda-sanda áıeldiń, «allalaǵan» daýsy estiledi. Bir top jaıaý ásker bir tizelep otyra qap, qashyp kele jatqan áıeldi kózdep-aq atqan sıaqtanady, daryta almaıdy. Eki aqboz atty jarqyldaq ofıser tik bir qarǵytyp alyp, sýǵa kúmp berip edi, bizdiń kúzetshiniń, sart etken myltyǵynan keıin buryldy. Ol eki arada bala kótergen áıel de bergi jaǵaǵa shyǵyp úlgirdi. Úlken qara kózderinde záresi ushqan úreı belgisi, kıimi jyrtylǵan, bir jaq jumyr sany jarqyldap keledi. Sý bolǵan juqa kóılek denesine jabysyp,jas áıeldiń sulý symbatyn túgel ákep kózińe soqqandaı. Tas jyrǵan tizesinen jylap qana qan aǵyp keledi. Áıel kóre sala bizge qaraı umtyldy:

— Alla... Alla... Atam ham anam... Azerbaıjan... — degen sózderin ǵana ańdaýǵa bolady. Býlyǵyp, tez-tez shyqqan ózge sezderi ańdalmaıdy.

Áıel aldymyzǵa keldi de, óksı jylap, qulaı ketti. Aıaǵy tyrbıa, shalqasynan qulap qasynda balasy baqyryp jatyr. Áıel qulaǵanda da ádemi denesin kózge tosa qulaǵan sıaqtanady.

— Turyńyz! — dedim, qatqyldaý shyqqan daýyspen. Áıel basyn kóterip, jylap jatqan balasyn aldyna aldy. Biraq bir jasar bala basyn sheshesiniń keýdesine qaraı aparmaı, syrtqa qaraı buratyn sıaqty. Ózen jaqty nusqap, áldenelerdi tez-tez aıta berip áıel balanyń, basyn ózine qaraı buryńqyrap qoıady. Bala qyryndaı beredi. Eki kóziniń arasy tym taltaq, sheshesine bir múshesi tartpaǵan qara bala ana meıirimin basqa jaqtan izdeıtin sıaqty. Jylaýy da erteden keshke deıin bir-aq únmen shyǵatyn jetim balanyń beıjaı, úmitsiz jylaýyna uqsaıdy.

Ózenniń arǵy betinde kórshi eldiń bir top áskerı adamdary áli tur. Aıǵaılap, shýlap, aıbar shegedi.

— Taýfıq-beı! Taýfıq-beı! — degen aıǵaılary aıqyn estiledi.

Ol elde Taýfıq-beı degen ataqty memleket adamy da, ataqty qolbasy da joq. Biraq jergilikti bir aımaqtyń Taýfıq-beı degen serkeshi bolýy da múmkin. Óser el ormandaı qalyń kóbin kóterse, ósirmes oı «Taýfıq-beı», «Jaýtik-beı» degen sıaqty bolmashyny aǵash — jaǵaltaı qylýmen kúni ótetini belgili ǵoı, bular bizge sonysyn istep tur. Biz «Taýfıq-beı!» degendi bul kúnge deıin de talaı esitsek te, onyń qandaı qudireti baryn kóre alǵan emespiz.

Qasymyzǵa bizdiń bólimsheniń komandıri leıtenant Berezkın keldi.

— Ne boldy?

Biz áıelmen birge arǵy jaqty nusqadyq.

— Sartalıev, áıeldi shtabqa aparyp tapsyr! — dedi leıtenant.

Manadan aǵashtyń bir butaǵyna aldyńǵy aıaǵyn salyp, basyn joǵary kóterip, ózen boıynan kózin aýdarmaı turǵan Reks qyńq etigi qalyp, tómen qaraı julqyndy. Berezkın únsiz ǵana ıek kóterip qaldy. Men ıttiń qaıysyn aǵytyp, qoıa berdim. It ózenniń tómengi jaǵyna qaraı tartyp ketti. Leıtenant Nıkolaıǵa «júgir!» dep, ym qaqty, Nıkolaı da júgire jóneldi.

Áıel kózi art jaǵyna qaraı bir qylt etip qalǵandaı bolady. Qabaǵyn qansha jıyryp, basyn qansha shaıqaǵanmen júzine shyn qaıǵynyń belgileri shyqpaǵan sıaqty.

Ar jaqtaǵy shý áli báseńdegen joq. Nıkolaıdan da biraz ýaqytqa deıin belgi bolmady. Reks daýsy da estilmeıdi.

— Sen de barshy! — dedi maǵan Berezkın.

Ár japyraqtyń sybdyryna qulaǵymdy túre men de júgirip kelem. Bir kezde aldymnan ǵana qol myltyq eki atyldy, Reks ars etip qaldy. Záresi ketken adamnyń qatty baqyryp qalǵany estildi.

Qurmetti kórshi eldiń bıshikeshteri budan buryn da talaı ret ońaı aıla jasaǵandary bar edi, bul joly da sodan asa almaǵanyn túsine qaldym. Bizdiń kózimizdi sulý kelinshekpen aldandyryp, qaq qasymyzdan kerekti adamyn ótkizip jibere qoımaq. Anaý qyrqadaǵy «áýlıe» basyna jınalǵandar, jaǵada turǵan kóp kúzetshiler, aıǵaı-shý, anaý-mynaýdyń bári de sonyń qamy.

— Qozǵalma! — degen Nıkolaıdyń daýsy shyqty.

Eki túp bop ósken tikenniń ortasynda etpetinen túsip, bir bóten adam jatyr. Reks bir aıaǵyn jatqan adamnyń jelkesine salyp qoıyp, oń qolyn qapsyra tistep alypty. Kózderi qantalap, «al!» deseń bet-aýyzdan bassalýǵa ázirlenip, dir-dir etedi. Jelke júni dúrdıip ketipti. Naganyn sol qolyna alyp, oń ıyǵynan eki jerden kóılektiń syrtyna qan shyqqan Nıkolaı tur.

— Jaralanyp qalǵanbysyń?

Nıkolaı basyn ızedi. Jan-jaqtan basqa kúzetshiler de kelip qaldy. Sarǵylt-kúreń saqaly bar, aıaǵynda brezent etik, tyrnaqtarynyń asty kir, áli qaıyrýǵa kelmegen sırek shashty, boıshań bir saryny turǵyzyp aldyq. Shamasy kelgenshe qarapaıym adamǵa uqsaımyn degenmen, kekti kóz qarasy basqany aıtyp tur. Nıkolaıdy atqan tapanshasy Rekstiń astynan tabyldy.

Basy tynyshtyqpen, aıaǵy osyndaı bir bolmashy ýaqıǵamen ótken eń sońǵy kúzetke barýym, meniń budan bylaıǵy taǵdyrymdy túgel ózgertip jiberdi. Nıkolaı emdelýge qolma-qol gospıtálǵa jiberildi. Onyń ornyna, belim komandıri dıvızıa shtabyna meni jiberdi. Qoınymda bes jerinen mór basylǵan jasyryn paket, qaıda aparary belgisiz, úsh saǵattan keıin men de júrip kettim. Endi aýyl qarasynan alystap bara jatqanymdy sezgendeı bolam. Aqbotamen kezdesýden júregim de úmit úze bastaǵandaı, anda-sanda kúrsinip qoıady... Eki jyl boıy sheshilmegen jumbaq taǵy da sheshýsiz qaldy...

3

Bir paketti berip, ekinshi bir paketti alyp, poezben eki kún júrip jetkende ǵana qaıda kelgenimdi bildim. Erekshe bir ázirlik kýrsyna kelgen ekemin. Kelgen jerim qala bitkennen aýlaq, temir jolǵa mashınamen ǵana qatynasady. Bir jaǵymyz orman jamylǵan orta taýlar, bir jaǵymyzda teńiz, shyǵys jaǵymyz kóz jetkisiz keń jazyq. Óńkeı bir dene shynyqtyrýdyń neshe túrin ótken jas jigitter jınalyppyz. Turǵan ornymyzdy lager demeıdi, «kýrort» dep ataıdy.

Men de urshyqtaı ıirilýdiń neshe túrin bilem dep júrýshi em, onym oıynshyq bolyp qaldy. Bárin de basynan bastaýǵa týra keldi. Eń arǵysy qarnyna deıin bileýlenip turatyn temir denelerdi osynda kórdim. Ár túrli qyzyq oqýlar da bar. Algebra bolmaǵanmen tolyp jatqan teńeýler, tintýler arqyly áreń tabylatyn jasyryn qoımalardan aıaq alyp júrgisiz. Sum dúnıeniń ortasynda otyrsań, onyń sumdyǵyn da bilýiń kerek. Aınalańa shımaı shytyrman zulymdyq tory qurylyp jatsa, ony bilmeseń, sen kimsiń? Sony bilýdiń qamy bári de.

Sary aıańmen talaı jer júrgizip kelip, kýrort doktory júregimizdiń qalaı soǵatynyn tekserip qoıady. Qyryq kılometr júrip kep, qalǵan bes kılometrdi júgirýmen alýǵa jaraımyz. Alǵashqy kúnderde deneń sal-sal bolýshy edi, qazir ony umyta bastady. Tańerteń arqańnyń biraz qurystaýy ıyǵyńdy eki tolǵap jiberýden qalmaıtyn bola bastady.

Sońǵy kezde oqýymyzdyń kitaptyq jaǵy qysqaryńqypap, qolma-qol jaǵy basyńqyrap barady. Burynǵy «oıyn» túrindegi dene shynyqtyrýlar endi qatal tártippen ótkiziletin áskerlik iske aınalyp ketti.

— Jaýynger Sartalıev! Bir, eki, úsh! — degende parashútpen sekiretin bıikten qustaı ushpasań, aıypqa iligetin boldyń. Ol az bolsa, erteńgi sabaq ústinde, polk komandıri júzin sýytyp, ózińdi qaqshıtyp turǵyzyp qoıady da:

— Parashútpen sekirý ǵylymy sizden mynany talap etedi! — dep bastap, aıaǵynda kópke deıin esińnen ketpes ótkelekterden ótkizip alady. Dardaı jigitter baladaı qyzarady.

Osyndaı eleýsiz nárselerdiń ózi-aq dúnıe tynysynda jedel bir ózgeris baryn baıqatqandaı edi. Saıasat aǵymynan sabaq beretin komısar Somov:

— Bálen myrza bálen qalaǵa barypty... — degende, kózi «onyń ar jaǵyn uǵasyńdar ma?» degendeı qadalady. Dúnıe júzine sharýaqorlyq, dostyq bir minez paıda bolǵandaı, kúnde ár túrli kelisim jasalyp jatqanyn kóresiń. Keıbir shirenshek elder op-ońaı eńkeıip, Berlınge barǵyshtap ketti. Múnhen endi eskirip, ár kún soǵystyń jańa belgilerin kórsete bastady.

Buryn bıikten aspaly parashútpen sekirip kelsek, endi mine, naǵyz parashúttyń ózin alýǵa kele jatyrmyz. «Oıyn alańyna» aq matadan jasalǵan, uzyndyǵy esik pen tórdeı, úlken «T» árpi salynyp qalypty. Sekirtip úıretip júrgen nusqaýshymyz bul jónindegi bilim ańǵarymyzdy taǵy birshamalap shyqty. Arqasy jasyl, baýry surǵylttaý júk samoleti sol alańǵa kelip qondy. Búginge deıin «oıyn alańy» bolyp kelgen jerimiz op-ońaı samolet qonatyn aerodrom bola ketipti. Qoldaryna kishkene-kishkene qyzyl jalaý ustaǵan bóten adamdar da paıda bola qaldy. Parashúttaryn arqasyna bekitip alyp, qaz-qatar turǵan kýrsanttarǵa:

— Júgir! — degen komanda berildi.

Júgirip kelip, samoletke de jettik, keshki tamaqqa shaqyrǵan belgisi de berildi. Bul, pıonerlerdiń trýbasyndaı ǵana trýbamen oınalatyn qysqa bir kúı. Kóńildi kótergisi kelgendeı, jaırańdap oınalady. Orys joldastar sózsiz kúıdi:

Berı lojký, berı bak,

Netý lojkı, begı tak...

dep, sózge aınaldyryp alǵan. Muny án ólsheýine qaraı qazaqshaǵa aýdarsań:

Qasyǵyńdy al, nanyńdy al,

Ýaqytynan qalmaı bar!... —

degenge jaqyn shyǵar edi.

Osy belgi berildi de, biz keıin qaıttyq. Óıtkeni, ásker arasynda eki ámir qatar berilmeıdi. Tamaǵyńdy ish dese, bizdiń tilde o da ámir.

Keshki tamaq ústinde bar áńgime erteń samoletten birinshi ret sekiretinimiz jaıynda ǵana bolyp ketti. Qobaljý, júreksiný degen bárimizde de bar eken. Árkim-aq basyn shaıqap qoıady. Neshe myń metrden sekiretinimiz de belgisiz. Alǵashqy rette senimsiz sekirgen adam, árıne, qaıta sekiredi...

— Alǵashqy bir úsh ret sekirýden aman ótseń, onyń ar jaǵynda tósekten sekirgendeı-aq bolar em! — deıdi Petr Ýshakov.

— Úsh retti aıtasyń, alǵashqy retti aıtsaıshy! — dep, bárimizdiń ishimizdegi eń jasymyz Vladımır Tolstov shyn qaýpin bildirip qoıady.

— Endeshe, sekirmeı-aq qoı...

— Qalaı sekirmeısiń?..

— Olaı bolsa, sekiresiń de!..

Bul úsheýmiz bir bólimde bolǵandyqtan jataǵymyz da birge, tamaq ishkende de qatar otyramyz. Áli dostasyp ketpegenmen ortaq syrlarymyz kún sanap kóbeıip keledi. Qaljyńdasý túrlerimiz de biryńǵaılana bastady. Ázir iste synasqan joqpyz.

— Men bir-aq nárseden qorqamyn, — deıdi jas Vladımır, — sekir degende-aq júregim ushyp ketip, parashúttiń saqınasyn kún buryn tartyp qalyp sekirem be dep qorqam...

— Onda samolettiń quıryǵyna iligesiń de júresiń salaqtap! — dep, Petr qatal mazaqtaıdy. — Má, bákimdi bereıin tym bolmasa, ilegip qalǵan baýdy kesip jiber de, jerge top ete tús!..

— Nege top ete túsem? Parashúttiń taǵy bir qosalqy saqınasy bar emes pe, sony tartyp qalam... Parashút amalsyz qanatyn jaıady!

— Olaı bolsa, sony iste...

Petr áýeli áńgimeni ádeıi qyńyr súırep áketedi de, artynan kelte qaıyryp, utyp otyrady. Vladımır aqkóńil, ylǵı utylyp, aıaǵynda shynyn aıtyp qutylady.

— Sen áýrelenip júrgende samolettiń jerge qonatyn ýaqyty jetip qalsa, seni súıreı kelip qonady... Sen jurttan buryn sekirýge tyrys! — deıdi Petr, taǵy da Vladımırdi qolǵa alyp. Vladımır taǵy az oılanyp qalyp:

— Men ózimizdiń úırenshikti bıikten sekirip júrgende de bir báleden qutyla almaı qoıdym... «Bir, eki, úsh» degen tek qana sekir degen sóz ǵoı... Men sol bir, eki, úshtiń tusynda saqınany da tartyp qalýǵa úırenippin. Sekirý men saqınany tartyp qalýdyń arasynda taǵy da bir úsh sekýnd ótý kerek emes pe? — deıdi.

— Qysqasy, Volodá, men saǵan saǵatymdy berip qoıaıyn... Soǵan qarap saqınany da tartyp qalarsyń...

Petr Volodány biraz bóriktirip alyp, endi baısaldy qorytyndysyn aıtady:

— Bári de bos sóz. Sekirmeı turǵanda solaı kórinedi. Sekirgende bári de óz ýaqytynda isteletin bolady. Bosqa óle ketý ońaı emes! — deıdi.

Meniń qaýipim basqa jaqta. «Al, sekir» degende júreksinip, samoletten aıyryla almaı, az da bolsa, kidirip qalam ba dep qaýiptenem. Samolettiń qanatynan sekire bergende azdan soń parashúttiń ashylatyny, qanatyńdy jaıyp kep, jerge qalyqtap kep qonatynyń — bári kóz aldymda... Biraq sol qas qaqqandaı bir sátte júreksine qalýyń da múmkin. Qalaıda, bul alǵashqy sekiris qoı, árkim óz basyndaǵy qaýpin aıtyp otyr.

— Qorqyp otyrǵan sen be, Tolstov?.. Túý! Túk te emes! — dep, alysyraq otyrǵan bir jaýynger óziniń qoryqpaıtynyn bildirip qoıady.

— Qudaı biledi, bárimizden góri seniń qorqýyń kúshti! Kóziń bajyraıyp, qydyryp ketipti... Tamaǵyńnan asyń ótpeı otyr! — dep, Petr ony qaıyryp tastaıdy.

Erteńine bárimiz de durys sekirdik. Parashútti erte ashyp qalam dep qaýiptengen Vladımır kópke deıin parashútin ashpaı jerge jaqyndap qalǵanda ǵana ashty. Vladımır ózgemizden burynyraq sekirip edi, kesek tastaı bop tómen aǵyp bara jatqanyn bárimiz de kórdik. Biz túgil ınstrýktorymyz:

— Ananyń parashúti buzylǵan bolar! — dep qaldy.

Ózim de edáýir qobaljyp otyrǵanmen árkimniń jaıyn baıqaı otyratyn, baqylaı júretin bir minezden qazir de aryla alǵanym joq. Samolettegi elý shaqty jaýyngerdiń júzinde elý túrli qobaljý bar sıaqtanady. Petr ertteýli attaı, tas túıin, yqsham otyr. Onyń, júzinde ólshep-piship, eseptep qoıǵan oıyn, kezegi kelgende qyl aýdarmaı oryndap shyǵýdyń ázirligi ǵana bar. Keshegi Tolstovty mazaqtap, «túk te emes!» deıtin batyr jigit loqsyp, qusyp jiberdi. Óńi bozaryp ketipti... Qashan kezegim kelip qalar eken dep, qypyldap otyrǵandar da kóp. Meniń kózim bireýden-bireýge túsip, qydyryp júrip, ushqyshtyń keń jaýrynyna baryp aınalaqtap qaldy. Aınalyp júrgen samoletpen birge ushqyshtyń som denesi de birge oıysyp, burylyńqyrap qoıady. Ár qozǵalysy senimdi, otyrysyna deıin ornyqty, abdyraý joq, sasý joq, erkin sermep, qalyqtap júrgen aq ıyqqa uqsap ketedi. Buryn bar keremet samolette dep kelsem, dál qazir samolet sonyń degenin istep, qyńq ete almaı, aıdaǵanyna kónip, urshyqtaı ıiriledi. Keń alqapqa kishkene ǵana kóleńkesi túsip, keń orap aınalyp júrgen samolettiń qanattary osy ushqysh jigittiń óz qanaty sıaqtanyp ketedi. Kıimniń syrtynan bileýlenip turǵan bulshyq etteri keıde arqasynan da bilinip qalady. Erkekke bitken keń jaýrynǵa kózim álsin-álsin túsedi. Qyzyqqandaı bolam. Ushqyshtyń betin kórgim kep, ońdy-soldy burylyp qarasam da, júzi kózime túspeı qoıdy. Eki qolymen kúısandyqty oınatyp, oınaǵan kúıin ózi ǵana túsinip, eltip otyrǵandaı, ózimen-ózi bolyp, artyna bir burylǵan joq.

Endi osy bir minez kimde bar dep, sony taba almaı otyrmyn. Aıǵaılap, shýlasyp jatsań da, qulaǵyna kirip shyqpaıtyndaı, oqyǵan kitabynan basyn almaıtyn bireýdi bilýshi em... Ne, Shegen eken ǵoı! Oıbaı-aý, mynaý da Shegen ǵoı!.. Ózi ǵoı!

Instrýktor maǵan ázirlen degen belgi berip qaldy. Tura berip men de:

— Shegen! — dep qaldym. Gúrildegen samolet úni estirtti me, joq pa, áıteýir Shegen de artyna bir burylyp qaldy. Kózge kózimiz kezdese bergende, ınstrýktor maǵan «sekir!» — dedi. İshimnen «saǵan arnadym!» dep, men de sekirip kettim. Manadan bergi: qobaljý-qorqynysh degenderimniń qaıda ketkenin bilmeımin. Ári aǵa, ári dosyma arnap, qoldan kelgen ónerimniń bárin kórsetkim kelip barady. Kórispegeli ótken birneshe jyldyń ishinde qandaı óner taptym, qandaı bıikke kóterildim, sony Shegenniń kózine kórsetkim kelip, erkin bir jaıqap túsý úshin, saqınany erterek tartyp qaldym. Aq jibek parashút lap etip ashylyp, qol shatyrdaı kerilip, tóbeme tigile qaldy. Endi ózim de baıaý qalqyǵan qyranǵa usap, tómengi jaqty túgel barlap kelem. Búgin, sóz joq, Shegenmen kezdesip, jeti jyldan bergi jınaǵan syrdy túgel aqtaram. Myń túrli áńgime oıyma umar-jumar kelip, qýanyshymnan jarylyp ketkendeımin. Samolet qazir jerge qonady, men júgirip qasyna baram, Shegenmen qushaqtasa ketem...

Óziń súıgen áıeliń jaqynda bolsa, erlenip ketesiń, degen bar. Múmkin, durys shyǵar. Biraq qazir meniń qolymnan keler bar erligim men bar ónerim Shegendi kórgennen qozyp ketti. «Qıa tastaı qulaı ushqan er suńqarsha» deımin ózime-ózim, baıaǵy Shegen aıtatyn «Suńqar jyry» esime túsip. Qasymda turǵan eshkim joq, ımenbeı, jasqanbaı aıtam. Ózimdi-ózim bir ǵana sekirýmen sol suńqarǵa da teńegendeımin... Bul kúıimde aspan jaqyn, jer alys kórinip, ózimdi joǵary, bıikte kórem. Suńqardaı ma, qyrandaı ma, elimniń árbir jasyndaı ma, áıteýir erkin qalyqtap kep jerge tústim. Menen kóp buryn túsken Volodá Tolstov júgirip qasyma kelip:

— Tamasha! — dedi. — Sonsha tamasha qalyqtaǵan ne Petr, ne sen bolarsyń dep, kóz almaı baıqap turdym!

Parashúti shamnyń otyndaı ǵana aǵarańdap, juldyzdaı aǵyp, Petr de kelip tústi.

— Petr osylaı túsedi ǵoı! — deıdi Volodá, oǵan ózinshe bir maqtaý taýyp.

Samolet jurtty tegis túsirip bolyp, tóbemizden quıyndaı soǵyp ótip, jerdiń túgin jelimen japyra, tańerteńgi qonǵan ornyna qaraı oıysty. Men de júgirdim solaı qaraı. Taýdan jyljyp tómen túsken qaıyńdy ormannyń qaqpadaı ashylǵan keń qoınaýyna baryp kirdi de, betin beri buryp alyp samolet toqtady.

Instrýktor jınalyńdar degen belgi berdi, men de keıin buryldym. Shegenge ketip qala almadym. Jaýyngerler qatarlanyp turyp qaldy. Tómennen bárimizdiń qalaı sekirgenimizdi kórip turǵan komandırler de jınalyp qaldy. Nusqaýshy sekirgenimizge berilgen baǵany aıtty, kóńil qaldyrmaǵan ekemiz.

Ári ádemi, ári dál tústim ǵoı dep oılap, men maqtaý kúttim. Atym atalǵanda — Sovet Odaǵyna qyzmet etem! — degen daýysymdy Shegen estise deımin. Kózim sol Shegenniń samoletinde... Bir kezde óshirgen únin qaıta gújildetip, samolet ornynan qozǵaldy da, aspanǵa kóterildi. Dýadaqtaı júgirip baryp, kóterildi. Jeńil de, tez de kóterildi. Alań ústinen ótkende qanattaryn azǵana shaıqady da, júzip júre berdi.

— Shegen! Toqta! Qaıyryla ket! — dep, júregim aıǵaı salyp tur. Úni alystap, uzaı bergen Shegen ony estigen de joq, ester de emes. Teńizdeı kógildir munartqan qalyń ormannyń ústine bardy da, kórinbeı ketti.

Shegen meni keshke taman ózi izdep keldi. Suńǵaq deneli, keń jaýryndy, qalqań keýdeli, aspan áskerine joldastarymnyń bári de qyzyǵa qaraıdy. «Qyzyl buryshta» tolyp otyrǵan jaýyngerlerdiń:

— Kapıtan!.. Qazaq!..

— Qandaı músindi! — desip, sybyrlasqandary estiledi.

— Kapıtan Aqjarov!.. — dep, men áskershe sálem berýge yńǵaılanyp tura berip em, Shegen maǵan eki qolyn birdeı sozyp kep, oń qolymnan ustaı aldy. Áýeli áskershe quttyqtap, artynan balasha moıynyma asyla kete me dep qysyldy bilem, oń bilegimdi úzip jibererdeı qatty bir silkip, basqanyń bárine bir-aq tyıym sala qoıdy. Men bytyraı jónelgen oıymdy jınap alyp, eń alǵashqy aıtar sózimdi taýyp alǵansha, Shegen otyrǵandardyń bárine ortaq amandasýyn aıtyp, búgin birinshi sekirgenderdi quttyqtap ta úlgirdi.

Endi mine, qyzyl jamylǵan stoldyń qasynda ekeýmiz qatar otyrmyz. Men áldeneden qysylyp, qur jymıatyn sıaqtymyn, onymdy ańdap qalǵan Shegen kózin maǵan kóp qadamaı, «Aıdahar» jýrnalynyń eski bir nomerin aýdarystyryp, qaraǵan bolyp otyr.

— Al, sonymen... — degende ǵana kózi meni bir sıpap ótedi.

Mundaıda sóz taba almaı, qur jymıa berý degenniń úlken olaqtyq ekenin men áldeqashannan biletinmin. Biraq, oıyma kelgen sózdiń bári de bir túrli jansyz, jasyq kórinip, kúrmele berem. Kópten kórispegen eki dostan qyzyq bir kezdesý kútkendeı, joldastarym da bizdi baqylap otyrǵan sıaqtanady. Meni qysatyn jaǵdaıdyń biri de sol. Joq, men áli kóp nárseden arylmaǵan ekemin! Ózimdi-ózim «bol-bolǵa!» alyp asyqtyrǵan saıyn, bógele túsem.

Oıymda Shegenge saqtaǵan talaı hıkaıa, sulý poemalarym júrgen sıaqty edi, birde-bireýiniń bastamasy aýzyma túspeı qoıdy. Biri áldeqashan eskirgen sıaqtanyp ketedi, endi biri baıaǵy balalyq shaǵymyzǵa laıyq birdeme sıaqty. Jer áskeriniń aspan áskerine aıtarlyq áli túgi joq eken. Tańerteń Shegendi samolet ústinde kórgende oǵan aıtar myń túrli syrym bar sıaqty edi. Onnan birin aıta almaıtyndaı edim, endi sonyń bári túgil biri aýzyma túspeı otyr. Álde, kapıtan aldynda barlyq jaýynger osylaı bola ma, álde Shegenniń jańa túrine laıyq jańa birdemeler izdep, taba almaı otyrmyn ba, áıteýir, dát dep turyp qaldym.

Adam jaıyn ańdaýǵa Shegen óte tereń bolatyn. Ar jaq ber jaǵymdy túgel kórip otyrǵandaı kórem.

— Shegen aǵa, aýyldan bálendeı hat bar... — der edim, ol bizdiń aýyldan esh nárse bilmeıdi. Áskerlik jaıymnan sóz bastar em, búgin birinshi ret samoletten sekirip túskenimdi ózi kórdi... Temeki izdep, qaltańa qolyńdy qaıta-qaıta salǵanmen túk ilikpeıtin bir keziń bolady ǵoı, meniń hálim tap sondaı edi. Kózim turaqtaı almaı, qıpaqtap, qur jymıa bergenim de sondyqtan.

— Eki jyl shekarada boldym... — dep áskerlik ómirimdi aıta bastap em, onyń ishindegi túıini men túıirin hat arqyly talaı jazǵanym esime tústi. Jazbaǵandarymdy aıtyp qarap em, budyrsyz suıyqtaý jaǵy ǵana qalǵan eken.

Qashanǵy ádeti boıynsha, meni qysylystan alyp shyqqysy kelip, Shegen azǵana tamaǵyn qyryp, kózin maǵan týra qadady. Men maǵynasyz jymısam, ol óz oıyn jasyrmaı kúlimdeı qarap:

— Qysylma, Kostá... Seniń sóz taba almaǵandaı bolyp otyrǵanyń ekeýmizdiń de ósip ketkendigimizdi kórsetedi. Ósken shaǵymyzǵa laıyq áńgime qory áli jınalǵan joq, burynǵy ortaq syrlarymyzdyń bári de balalyq shaqtiki... Seni bógep otyrǵan osy emes pe? — dedi.

Aramyzdaǵy juqa shymyldyq ashylǵandaı men de Shegenniń júzine týra qarap:

— Tap osy, Shegen aǵa! Aýzyma túk túspeı qoıdy, — dep shynymdy aıttym.

Shegen endi kúlimdeýin de qoıyp:

— Biraq seniń ásker qataryna alynǵaly ne istep, ne qoıǵanyńmen birge, endigi bet alysyń nemene? Oılanyp, ólshep alǵan betiń qaısy? Adymyń qalaı? Men sonyń bárin de bilgim keledi. Erteń demalys qoı, keńirek otyryp sóılesermiz. Samoletten birinshi sekirgeniń úshin erteń qalaǵa baryp qaıtarmyz. Qydyrarmyz teatrǵa bararmyz. Kýrs komandırinen ruqsatyńdy da ala keldim. Mine, — dep maǵan erteńgi saǵat toǵyzdan túngi saǵat on ekige deıin berilgen ruqsat qaǵazdy usyndy.

Ekeýimiz dalaǵa shyǵyp, qaqpa aldynda turǵan mashınaǵa qaraı bettedik. Shegen sol qolyn meniń ıyǵyma salyp, oraı qushaqtap keledi. Bala kezimde bulaı qushaqtaǵanda jylynyp ketkendeı bolyp, ózim de tyǵyla túsýshi em. Endi uıalyp kele jatqandaımyn. Shegende de baıaǵy qysa qushaqtaý joq, aǵanyń arqadan qaqqany sıaqty.

— Men seniń qalaı sekirgenińdi túgel baqyladym, — dedi Shegen.

— Áıteýir alǵys alǵandardyń ishinde júrmin, — dedim, maqtanyshymdy jasyra almaı, odan góri kótere aıtýǵa da uıalyp.

— Eger jaý jerine barǵanda osylaı sekiretin bolsań, jerge tiri túse almaısyń, Kostá! — dedi Shegen.

— Nege?

— Sen sándenip qalyqtap júrgende jaý seni op-ońaı atyp túsiredi. Qyran qalaı túserin estip pe eń? Quıyndaı sýyldap, shanshyla qulaý kerek! Qanatyńdy jerge jaqyndaı bergende bir-aq jaı! — dedi Shegen arqamnan qysyp qalyp.

«Sándenip» degeni ótip ketti me, «qalyqtap» degeni ótip ketti me, álde ekeýi qosylyp birdeı tıdi me, men qyzarańdap:

— Men ony erteń baıandaıyn saǵan, — dedim, qazir qaıtara qoıatyn jaýabym álsiz bolǵandyqtan.

Shegen júrip ketti. Men qalaǵa kıip baratyn taza kıimderimdi ázirlep júrip, jan qıyspas dosymmen jańa jolymda birinshi kezdesýimniń jansyzdaý ótkenine qynjyldym. Kóńilim narazy, júregim tómen tartqandaı boldy. Qoldy shekege aparyp jatpaı-aq, birden Shegenniń moınyna asyla ketýim kerek edi dedim... Sonda ol «O, jelaıaq!» dep qalar edi de, áńgime baıaǵy balalyq shaqtan bastalyp, op-ońaı shıratylyp júre berer edi... Álde onymyz óz kúnderimen ótken dáýir me eken? Adam artyna qarap oılanady, aldyna qarap ósedi demeıtin be edi! Naqyl jańylys pa, men jańylysam ba? Qalaı da tún boıy aýnaqshyp shyqtym.

— Volodá ekeýińniń balalyqtaryń ketip bolǵansha, meniń, balalarym da senderdeı bolyp qalar! — dep Petr biraz mazaqtap aldy.

Nıkolaı ekeýmiz bolmashydan bastap-aq tún boıy sóılesip shyǵatyn edik. Balalyq shaǵymyz basqa jerde ótse de birimizdiń kórgenimiz birimizge qyzyqty da, túsinikti de kórinip, jyrq-jyrq kúlisip, shegimiz qatatyn edi.

— Mynadaı bir qyzyq taǵy bolady ǵoı! — dep, Nıkolaı basyn kóterip alsa:

— Ol túgil mynany qaıtesiń? — dep, men kımelep ketýshi em.

Tegi ol ekeýmiz balalyq dáýirdi birdeı keship, eresek ómirine birdeı kirgen bolarmyz. Eresek dáýirine kóshkenmen «túıeqońyzyn» tastaýǵa qımaı, Shegenniń maǵan bergeni sıaqty, ekeýmizdiń de balalyq shaqtan tastaýǵa qımaı, ala kelgenimiz bolýy múmkin. Sonymen birge, úlken be, kishi me, shekara kúzetine bir kúni kelip, qaýyp-qaterin birge kórdik. Sondyqtan shegimiz aralasyp, syrymyz qosylyp ketip edi. Men oǵan Aqbotanyń jaıyn aıtsam, ol maǵan óziniń Maııa deıtin súıgen qyzynyń sıpatyn sýretteıtin. Shegenge bulaısha ashyla almaı, tartyna berdim.

Aqbota esime túsip ketip edi, ol tipti Shegennen de arǵy balalyq shaqtyń áseri emes pe eken dep oılana qaldym. Joq, balalyq emes, turaqty bir oıdan shyqpaıtyn saǵynysh bar. Osy oıyma taǵy da erip, saǵym teńizimen birge tolqyp jatyp uıyqtap ketippin. Jaıyq jaǵasynda Aqbota turǵandaı, Shegen ekeýmiz birge jaqyndaı bergendeı bir buldyr eles berilgeni esimde sıaqty, ar jaǵy áldenege aınalyp, qater bir únnen oıanyp kettim.

Asyqtyra, aptyǵa berilgen qater belgisimen bárimiz de atyp-atyp turdyq.

— Tym bolmasa jeksenbi kúni tynysh ótpeıdi-aý, — dep, keı bir joldastar narazy kúbirlep, renjı kıinip jatyr. Meniń búgin qalaǵa ketetinim esime túsip, tez ǵana bar taza kıimderimdi kıip alyp, dalaǵa shyqtym.

Aspanda bir japyraq bult joq, kúnniń kózi uıala qaraǵandaı, taý órkeshteriniń arasynan jańa ǵana kórine bastapty. Kóleńke tógip maýjyrap turǵan jasyl dúnıege búgin japyraǵyńdy kúıdirmeıin dep, ýáde berip kele jatqandaı taý jaqtan aqyryn ǵana salqyn lep úrleıdi. Aqtyly-kóktili kóbelekter qalt-qalt etip, ekeý-ekeý jarysyp oınaıdy. Ystyǵy joq, bulty joq, ádemi bir kún kele jatqandaı.

Demalys kúnin jaýyngerdiń bári de ne qalaǵa baryp, ne teńiz jaǵasynda ótkizbek eken. Bári de taza kıinip, qyrynyp alǵan, jutynyp tur. Aspan qandaı ashyq bolsa, jigitterdiń júzinde de eshbir kóńilsizdik kóleńkesi joq.

— Óldi demalys kúniń! — degendi birine biri qaljyń retinde ǵana aıtady.

«Jaý jettilep» ústi-ústine tómpeshtep beriletin qater belgisi, ár kezde bola beretin. Qashanda uıqydan oıatar belgili saǵattan kóp buryn berilip, uıqy degendi sergitip bolǵan. Ásirese, kýrs aıaqtalar kezge jaqyndaǵanda jıilenip ketip edi.

Keıde kóziń jańa uıqyǵa kete bergende turǵyzyp alyp, birneshe saǵat aıdap áketip, tańerteńgi tamaqqa bir-aq ákeletin. Ondaıda shyn-aq jaý kelip qalǵandaı, bar qarýyńdy asyndyryp, oqqa deıin toltyra salyp berip, pýlemetterdi arqalatyp, qatal ámirmen aıdaıdy.

— Temir jol stansıasynyń mańynda bir bále bar kórinedi, — degeni jaýyngerlerge shyn senip aıtqandaı kórinedi!

Eki búıirińde, aldyńǵy jaqta, kúzet-qorǵaý kúshteri ketip bara jatady. Kópir, aerodrom sıaqty jerler jaý qolynda qalǵandaı, zertteýshiler ketedi. Keıde baılanys úzilip, jaý belgisi jaqyn sezilip, ásker qataryna ár túrli ózgerister de kirip qalady. Pýlemetke oq salar kezeńge kelip qalasyń. Áldekimder qaraýyl habaryn shala jetkizgendikten sógis alyp jatady.

Alǵashqy ketken zertteýshiler habarsyz ketkendeı, taǵy da top-top zertteýshi jiberilip barlaý, qaraýyl jumystary aıqysh-uıqysh tartylyp qalady. Eń berisi belden keltire okop qazyp alasyń. Barlyq bólimder ázirligin shtabqa habarlap, ámir kútip ázir otyrady. Munyń bári de ásheıindegi ásker oıynyna uqsamaı, qatal tártippen júrgizilgendikten shyn bir bále bolyp qalǵan eken dep, senip qalatyn keziń de bolady. Tań atyp, kún shyǵa bergende, endi sen «ot!» degen ámir kútip otyrǵanyńda, joryq bitip, qaıtý kúıi oınalady. Ásker kúıleri «bolar-bolmas, bolmaı qoımas» degen dúdamal tildi bilmeıdi. Súıer-súımesin bilmeıtindeı del-dal da bolmaıdy. «Jat!», «tur!», «jaý!», «bitti!» dep dál-dál aıtady. Adam túgil, áskerdiń attary da tez uǵyp alady ony.

Komandırler óz bólimshelerin qatarǵa tizip alyp, tańerteńgi salqynmen lagerge alyp qaıtady. Teńizge jaqyndap ketseń, ózen kezdesse, tańerteńgi muzdaı sýyq taý sýyna bir shomyldyrmaı taǵy qoımaıdy. Árbir joryqtyń aıaǵynda sýyq sýǵa bir shomylý júredi.

Ásirese, kúndizgi joryqtan jańa qaıtyp tamaǵyńdy shala-pula iship bola bergende, áıtpese, kóziń jańa uıqyǵa kete bergende ornyńnan turǵyzyp alyp, aıdap jónelý — shynyqtyrýdyń joǵarǵy túrlerine jatady.

Biz búgin de sony kútip, tez kıinip, tez qatarlandyq. Oıymyzda ne bolsa da tez aıaqtap, tezirek bosanyp, qalaǵa, teńizge qydyryp ketý júr. Buryn jeksenbi kúnimizge tımeýshi edi, sondyqtan búgingi demalysymyzdyń shala buıyrǵaly turǵanyna narazylyǵymyz da bar. Qalaǵa barý úshin kıgen taza kıimderimizdiń shań bolyp qalatyndyǵy da kúızeltip qoıady.

Ádettegi tynysh tur, qatarlan, keıin bas, ilgeri bastan keıin, ádettegi túgendelis bastaldy:

— Bir, eki... bir, eki...

— Birinshi... ekinshi... Birinshi, ekinshi...

Ár jerge bólek-bólek qatarlanǵan kishi bólimsheler bári ún qosyp, keń alap lezde túksıip qaldy. Endi usaq bólimshelerdi biriktirip, úsh buryshtap batalón izimen quryp bárine ortaq «tynysh turyńdar!» degen komanda berildi. Meıram kúnderi bolmasa, júriske arnalǵandaı lek-lek bolyp qatarlanbaıtynbyz.

Taý jaqtan orman arasynan zeńbirekshiler men ushqyshtardyń da qatarlanyp jatqan únderi estiledi.

Kýrs komandıri men komısar Somov, qasynda bir top basqa komandırler bar, jınaqy adymdap, ortada týrdan minbege shyqty. Ár jerde aerodromdardan kóterilgen samoletter lek-lek bolyp, ústimizden ótip, batysqa qaraı jónep barady. Kóbi jeńil samoletter. Gújildep, gúrildep aýyr samoletter de ótip barady. Men keshegi ózimiz sekirgen Shegenniń samoletin tanyǵandaımyn. Tórteý, beseý, altaý... Tómende bal tasyǵan aralar, taýdyń iri ınelikteri erip júr. Aspanda lek-lek samoletter ótip barady.

Aspandaǵy samolet gújilinen de basymyraq shyqqan, kýrs komısarynyń daýsy shańq etip shyqty. Motor gújili, aspan men jerdegi bar ún tynyp qalǵandaı boldy.

— Ótken túni Germanıa fashıseri urlanyp kelip, batys shekarany buzyp ótip, qazir elimizdiń batysynda qan keshken qyrǵyn soǵys bastaldy. Jalǵyz batys emes, ońtústik jaqtaǵy iri qalalar bombalanyp jatyr, — dedi.

Demalys kúniniń bar yrjańy bitip, jaýynger júzi sýynyp ketti. Artyq bir ún, artyq bir qozǵalys joq, qatyp qalyppyz. Ár jaýynger óz júreginiń soǵýymen birge oń jaǵyndaǵy joldasynyń júregi qalaı soǵyp turǵanyn da estigendeı. Ári aýyr, ári bir qapylysy bar hal baıqalady. Árkim osy kúnniń bolaryn bile júrip, jete ázirlenbegendeı, qapy ketkendeı, ókinish te bar.

— Soǵys!

— Qandy qyrǵyn!

— Qalalar bombalanyp jatyr.

Komısardyń árbir sózi óz aldyna sala-sala ýaqıǵaǵa aınalyp, bir qushaqqa syımaı barady. Úsh júz mıllıon halqy bar Batys Evropa qazir jalǵyz bizge qarsy attanǵandaı, soǵys túbi qomaqty kórinedi. Qandy selder qaı jerge deıin aǵar, qashan toqtar. Árbir soldat neshe myń kılometr jer júrip baryp, soǵystyń shyqqan uıasyn órter! Qandy qyrǵyn adam balasynyń estigen-bilgen sheńberine sıar ma, joq pa?

Manadan beri ótip jatqan samoletter endi týra soǵysqa kirgeli ketip bara jatqandaı kórinedi.

— Qosh bol, Shegen aǵa! Sen soǵysqa da menen buryn kirdiń. Jolyń bolsyn! Ár jolyńnan jeńispen qaıt, aman qaıt!

— Qosh bol, Aqbota! Endi ekeýmiz de keshiktik. Kúte gór derlik te jaı joq. Beıbit kezde izińnen aırylyp em, endi sálemdi jel arqyly aıtam ba, saǵynyshyńdy ǵana ermek etermin.

Sonsha ádemi ashyq kúnde túsken jaı tańdandyryp, úrpıip tur. Aspanda bir bult joq! Dál búgingi demalys kúni mundaıdy kútpegen ekemiz.

Joq, aspandy bult torlaǵaly qashan! Soǵys aspanyn kesek-kesek qara bult torlap alǵanyn biz kúnde kóretinbiz. Fashızm tozǵan dúnıeniń sońǵy dem alysy. İshte shirigen ýyn syrtqa shyǵarmasqa amaly joq. Óser dúnıe qanatyn keń jaıyp, demin erkin alyp, teńizdegi kemedeı jaıqap ese beredi. Ósher dúnıe jantalasady. Ál-dármennen aırylmaı turǵanda aıbar shegip, azýy áli myqty ekenin kórsetkisi keledi. Múmkin, osymen ózin arashalap qalar, múmkin, tipti tynysyn keńitip alar!.. Tósegin túzep, jastyǵyn jóndeýshiler kóbeıip, talaı pandar aldynda tájim etip tur ǵoı. Ár kúngi oqyǵan sabaǵymyz, fashızmnyń qanjary qaıraýly ekenin qulaqqa quıatyn. Germanıanyń eski kegin tý eter me, dúnıe qulaǵyna kirerlik uran izder me, qaı kúnimizdi qapyǵa sanar, áńgime tek osynda sıaqtanatyn.

Dúnıe órtiniń, jalyny kóringeli kóp bolǵan. Olaı shalqyp, bulaı shalqyp, qýraýy jetken elderin op-ońaı qushaǵyna alyp bolyp, endi mine, bizdiń shekaraǵa jetti. Batys memleketteriniń basshylary úıine órt kelip qalǵanda ony sóndirý amalyn isteýdiń ornyna, órttiń shoǵyn alyp, kórshisiniń qorasyna tastap jatty. Ózi kúıse, ózgeniń de birge kúıgenin tilegen minez kórsetti. Aqyry, qandasqandar ymyraǵa kelip órttiń betin bizge burdy. Dúnıelik órt orman demeı, úı demeı jolyndaǵyny túgel jalmap keledi. Adam balasynyń ǵasyrlar boıy tyrnaqtap jasaǵan qazynasy men qoryn qýraıdaı órtep, sýdaı shashyp, qutyrynyp alǵan. Qanǵa sýsyny qanar da emes, adam etine toıar da emes. Soǵys bizge osyndaı qutyrynyp alǵan kezinde kezdesti.

Birinshi dúnıejúzilik soǵysta kapıtalıser bir soldatty óltirýge bes jarym-alty tonna metal tókkenin Gorkııdiń bir eseptep shyǵarǵany esime túsedi. Ol soǵysta otyz mıllıon adam qyrylyp, on mıllıard put qorǵasyn, mys, qola, qalaıy, temir shashylǵan eken. Qıraǵan qarý, qural dúnıelikti esepke alsańyzdar árbir soldatty óltirýge jumsaǵan baılyqta mólsher joq. Ony jeńgen el de qaıyryp ala almaıdy, jeńilgen el de taýyp bere almaıdy. Biraq kapıtal dúnıesi olaı eseptemeıdi. Talaı elder turalap jatsa, kapıtalıser soǵystan paıda tabady. Kúrektep túsetin, quıylyp-úıilip qalatyn paıda soǵystan ǵana túsedi. Sol obyrlar dúnıelik órtti taǵy tutatyp jiberip, etekterin altynǵa tosyp otyr!

Keshe keshke ǵana soǵys demalysy jaqyn dep, ózara biraz aıtysyp alyp ek. Qarsy bolǵan eshkim bolmasa da árqaısymyz óz boljalymyzdy aıtyp, soǵys bastaldy dese tańdanbaıtyn sıaqty edik. Ol áńgimemizden keıin áli on eki saǵat ta ótken joq. Soǵys qaqpany buzyp, qoraǵa kirdi. Biraq:

— Batys shekarada soǵysyp jatyrmyz! — degenge eshkim sene almaıtyn sekildi.

Laqyldap ot túkirgende shyǵatyn soǵys táńirisi — zeńbirek úni bizge áli estilgen joq. Aınalańdaǵy maýjyrap, balqyp turǵan jasyl dúnıe eshbir búlinshilikti sezdirmeıdi de, tilemeıdi de. Oıyń áli óz múddelerinen arylǵan joq, art jaǵyna qaraılaı beredi. Kóz aldyńa úlken bir qurylys sıaqty eliń keledi de, búlinshilikke qıa almaısyń. Sonaý Baltyq teńizinen bastalyp Uly muhıtqa deıin irgesin ashpaıtyn uly qurylysty soǵys órtine shalyqtyrý oıyńa syımaıdy.

Alǵashqy kúnderde ot astynda qalyp, ersili-qarsyly josyǵan kempir-shal, bala-shaǵalar da bul búlinshilikke sene almaǵandaı edi. Eleýish, oqtaýyna deıin, taýyǵy men úıregine deıin artyp alǵan jurt, búgin-erteń úılerine qaıtatyndaı, el mańynan uzaı almaı, qaraılaı berip júr. Aýyr bir sandyraq tús, oıanyp ketseń ózinen-ózi seıiletindeı áli úmitin úzgen joq edi.

Tús kezinde bar bólimsheler minbe qasyndaǵy radıoǵa jaqyndap kelip turdyq. Elimizge túgel tanys, qońyr daýys senimdi jigermen jasqaný joq, jalynmen shyqty. Jaýymyz qansha kúshti bolǵanmen jeńetin biz bolamyz dedi. Aýyr aıqastar baryn jasyrǵan da joq.

Aınala qarasam joldastarym endi birjola sengen sıaqty. Keskinderinen manaǵy ań-tańnyń izi joǵalyp, qabaq bitken túıilip, endi syrtqa yzǵar shyǵa bastapty. Qandaı aıqas kezdesse de, árqaısysy da ózine-ózi senimdi sıaqty. Barlyq qabaq birge túıilip, barlyq kek birge qaınap tur. Sonymen birge árkim-aq, baıqaýsyz ǵana joldasyna kóz qyryn salyp qoıady. Jumǵanda qandaı, jaıǵanda qandaı degendeı, alańda turǵan barlyq bólimderdi qarap ótedi. Aıqas aldyna joldasty joldas, dosty dos taǵy bir baıqap, kimniń qandaı ázirligi jetińkiremeı jatyr, járdemin berýge mindetti. Jalǵyz óziń jaý almaısyń, birden ondar, ondardan júzder quralyp, bárimiz qosylǵanda ǵana — biz bolamyz!

Manadan kóptiń aýanyn baıqaǵandaı bolyp turyp, endi óz ishime úńilsem jurt kózinen tanydym degenimniń bári de óz oıym eken. Oıǵa-qyrǵa qydyra jortyp kep, óz shamasynsha ár neni túsingisi kelip, aıaǵynda bir suraýǵa kelip, tirelip tur:

Mıllıondarmen esepteletin uly Qyzyl Armıanyń qatarynda maǵan tıer enshi qandaı eken? Qolma-qol synalar kezeńge oılanyp keldim be eken, álde kóptiń panasyna yqtaýmen boldym ba eken?

Bul áli ótkelekterden óterde baıqalatyn syr. Biraq eshkim qıpaqtamaıdy, qur táýekel de emes, senim berik, júrek ornynda sıaqty.

— Oılaryńnyń salmaǵy basyńdy tómen alyp barady, — dedi, nalý bilmeıtin Volodá Tolstov. Ol ár kezde meniń oryssha sóılegende ońaı oralymǵa kelmeıtin jaıymdy baqylaı júretin. Qazir de sonysyn istep, sóılemin ádeıi aýyrlatyp aıtyp tur. Men oǵan:

— Oıyńda tek salmaq bolsyn, Volodá, basyńdy ózi-aq kóterip áketer áli... Bas tireýi oı ǵoı, — dedim.

— Fılosofıa maıdanǵa da birge kirse, men ony unatyp qalǵanymdy sonda ǵana aıtarmyn, — dep, Petr qashanǵy ádeti boıynsha ár nársege ashyq shek qoıyp jatyr.

Biz namazǵa turǵandaı sapqa turyp, Otan aldynda taǵy bir ret ant ettik. Qansyrap kelip soqtyqqan qandy jol jaýymyzdy óz qanyna tunshyqtyrmaı, tynbaımyz dedik. Anttyń ár árpin anyq, ár sóziniń maǵynasyn jadymyzǵa quıyp alyp turmyz.

Ant artynan aldyńǵy jeti kisiniń biri bolyp, komandırlerdiń aldyna baryp raport berdim:

— Kýrs aıaqtalýyna qaratpaı-aq, eriktiler qatarynda maıdanǵa jiberińiz, — dedim.

— Sartalıev joldas, artyńyzǵa qarańyzshy! — dedi kýrs komandıri jymıyp.

Alǵashqy bir qas qaqqandaı sátte jeti jaýynger shyǵa kelsek, endi art jaǵym uzyn quıryq kezekke aınalyp barady eken.

— Oryndaryńa!.. — degen uzyn komanda berildi. Bárimiz de ornymyzǵa bardyq.

— Rahmet, jaýyngerler! — dedi komandır. — Qazirgi saǵattan bastap, báriń de maıdandamyz dep esepteńder ózderińdi. Bizge ushyraspaı soǵys kete almaıdy. Otan bárimizdi maıdanǵa shaqyryp otyr. Otan uly qońyraýyn qaǵyp, attan saldy.

Alǵashqy atyp jiberer oǵyńnyń ózin jaý keýdesine dál tıgizerdeı bop, jer tarpyp turmyz. Tańerteńgi beıbit oılardyń bári de jym bolypty. Tez-tez, yqsham jınalyp, júrýge ázirlenip jatyrmyz. Áldeqaıdan tez jóńkilip kelip qalǵan júk mashınalary joldyń eki betine jaryla tizilip qalypty:

— Asyqpańdar, tez jınalyńdar! — dep, Petr qaljyńdap qoıady.

— Barlyq súıispenshilik hattardy, Kostá, sizdiń kolhozǵa jibereıik. Eń berik oryn sol jaq bolar. Túbinde bireýmiz taýyp alyp oryndy-ornyna jiberermiz, — dep, taǵy bireýler qaljyńdap jatyr.

Bir saǵattan keıin júk mashınalary jóńkilip júrip ketti. Syǵylysa tıelgen jaýyngerler... Árbir mashına eki jaqqa qaraǵan naıza ushtarynan kirpideı tikireıip kórinedi. Aıqysh-uıqysh quıyp tastaǵan tas jol jylandaı ıiriledi. Tań ata, kim úshin ázirlengen bolsaq, sonyń qaramaǵyna keldik...

3

Jar qabaqqa taqaı salynǵan tas kópir osy bir kúnderde maıdannyń bir tar qyltańyna aınalyp ketipti. Batystan shyǵysqa qaraı aǵylǵan áskerge aralas kóp jurt kópir aýzynda qarbalas jasap, tyǵyndap tastaǵan eken. Bir ǵana bólimshe dep sanalatyn toǵyz jaýynger alty saǵat alysyp, áreń degende tártipke qol jetip, mine eki kún boıy shegingen ásker bólimderi men josyǵan jurtty ótkizip turmyz.

Polkovnık Ozımın bizdiń kóńilimizdi kótergisi kelip.

— Bul bes kúnniń ishinde maıdannyń eń aýyr jeriniń biri sol eleýsiz kópir bolady. Soǵysqa kirmedim dep renjimeńder... Soǵysty sol jerden-aq jaqsy kórersińder, — dep edi, aıtqany qate ketken joq...

Aınalamyz astan-kesten. Jer betine qorasan shyqqandaı. Dúnıedegi bar ún bizdiń ústimizge jınalǵandaı: gúrsildeıdi, ókiredi, ulıdy. Aspan birese jarylǵandaı, birese jyrtylyp ketkendeı, endi bir kezde saldyr-gúldir qulap kele jatqandaı bolady. Osy mańda sekirip túspegen bir tas qalmaǵan sıaqty. Kópirdiń qaı jerde ekenin dál belgilep alǵan jaý samoletteri tún ishinde de kelip, dúrkin-dúrkin bombalap ketedi.

Gújildegen motor, óńeshi qyzarǵansha ókirgen mashınalar, shýlasqan, kerildesken bosqyn jurt kópir basyndaǵy aıǵaı-súreńdi qozdyra túsedi. Árkimge de tezirek ótý kerek. Árkim de ózine jol berseń ǵana tártip bar dep tanıdy. Kópir bireý de, ótem deýshiler myńdar...

Kýrstan kelgen jigitter, bizdi birden-aq maıdanǵa salar, maıdan shegine jetken soń-aq jaýmen betpe-bet kelermiz, kim qandaı ekenin sonda kórermiz dep oılap edik. Kelgen kúni, kelgen saǵattan bastap, ómir men ólimniń shekarasynda bolarmyz dep edik, onymyz bolmaı shyqty. Jaý áli shabýylmen keledi. Kún sanap mardamsyp, ilgerilegen saıyn keýdem-soqqa salyp, ar-namysty taptap, el esinen ketpesteı qorlyq-zorlyǵymen keledi. Mas ógizdeı, nas shoshqadaı, basy jetken jerin artymen lastap keledi.

Biz áli syrt jumystamyz. Azov teńizine qulaıtyn eleýsiz bir ózenniń, eleýsiz bir kópirinde tártip ornatyp turmyz. Soǵys qasynda turyp, soǵysqa kire almaǵanymyzǵa, antpen baılaǵan erligimizdi kórsete almaǵanymyzǵa qynjylamyz da. Ázirge bar istep turǵanymyz, árbir tártipti qalada qalaı júrý, qalaı turýdy basqaratyn mılısıonerdiń isi. Ursatynymyz da, ursý estıtinimiz de ózimizdiń adamdar. Munyń qaı jerinde erlik bolmaq, qaı isimen jaýynger synalmaq!

Qalada beıbit shaqta tártip úshin janjaldasyp jatqan adamdy sırek kórýshi edik. Endi, kópir basynda myńdaǵan adamnyń barlyǵy — tártip, tártip! — dep aıǵaı salady. Tar ǵana kópirmen myńdaǵan adam ótse, myńdaǵan adam taǵy tirelip tur. Daý-janjal qyza túspese, báseńder emes. Óıtkeni, osy josyǵan jurttyń, artyn tireı jaý qoldary kele jatyr. Aldyna bosqyn jurtty tosyp, oq qaǵar etip keledi. Jaý jaqyndaǵan saıyn kópir tynysy da taryla túsedi.

Eleýsiz kópir eleýli istiń tıegi ekendigine álgide ǵana taǵy bir dálel keldi.

— Sizdiń qaramaǵyńyzǵa jiberilgen pýlemet bólimshesiniń komandıri Baranov! — dep, jas serjant maǵan raport berdi.

— Neshe pýlemet?

Serjant sanyn aıtty.

Kelgen pýlemetter onsha kóp bolmaǵanmen bári de joǵary atatyn pýlemetter eken. Maǵan ol zeńbirek dıvızıasy kelip qosylǵandaı kúsh berdi. Pýlemetterimdi jaý samoletiniń kúnde kelip júrgen kánigi joldaryn tosa ornalastyrdym da óz oıym jetken jerge deıin tapsyrmalar berdim.

Osy arpalysta eki kún, eki túnimiz ótip barady. Tarsyl-gúrsil men ýda-shýǵa qulaǵymnyń úırenip ketkeni sonsha, kópirden júz metr ǵana bylaıyraq shyǵyp em, typ-tynysh sıaqtana qaldy. Taý ózeniniń kúbir-kúbir kúńkildep aǵyp jatqany da estildi. Taý kádýilgi beıbit shaqtaı, tań jaqyndaǵanyn bildirip, ózenniń ar jaǵynda qoraz aıǵaı salady. Oǵan josyǵan jurttyń arbasynyń birinen taǵy bir qoraz jaýap qaıyrdy. Tamaǵyn kórip, daýsyn kergitip turyp jaýap berdi. Kópir ústindegi qara boran shańnan shyqqan soń, tań qarańǵysynda qatty jarqyrap ketetin ońtústiktiń úlken-úlken juldyzdary da aıqyn kórinip tur. Qazylǵan okop qoparylyp, oıylyp qalǵan apandarǵa qulaı-súrinip, men aǵash arasyna aparyp jatqyzyp qoıǵan eki jaraly joldastarymdy izdep kele jatyrmyn. Qulaǵan, synǵan aǵashtar aıaqtan shalyp, júrgizbeı keledi. Aýyr bombalar qoparyp ketken tereń shuńqyrǵa eki jaralyny ózim jatqyzyp ketip em, qazir taba almaı júrmin. Shuńqyr sany da kóbeıip ketken belgilegen aǵashtarym da joq.

Keshe keshten bastap kópir arqyly jurtty ótkizýdiń bastyǵy men bolyp qaldym. Áýeli bastyǵymyz barlaý vzvodynyń komandıri leıtenant Alekseı Gorkın edi. Meniń bólimshem sonyń qaramaǵyna berilgen. Kúndizgi tolassyz bombalaýlardan aman kelgen leıtenant dál keshke jaralandy. Kún batyp, qyzyly sónip, endi bombalaý toqtalar dep, syǵylysyp, qańtarylyp turǵan jurtty taǵy da ótkize bastap edik, áldeqaıdan sap ete túsken úsh aýyr samolet tómen tónip kep, qara qustaı aınalyp júrip, kópir mańaıyn bombalaı bastady.

Shyǵysqa qaraı kóshirilgen óndiris oryndarynyń júzdegen mashınalary men ásker quraldary, bosqyn jurttyń at-arbalary lap berip kópirge umtylǵanda, birine-biri soqtyǵysyp, kópir aldyn taǵy tyǵyndap tastady. Ý-shý jurtqa jón siltep, ámir berip turyp, ózenniń jaǵasyna, kópirge jaqyn bir bomba túskende Gorkın jatyp úlgire almaı qalyp edi. Bomba gúrs etti de, kúsh ekpinimen Gorkındi laqtyryp jiberip, kópirdiń jaqtaýyna aparyp soqty.

Gorkın qatty bir yshqynyp qaldy da, úreılenip, kımelep bara jatqan bireýge:

— Keıin! — dedi. Daýsy yshqynyp, ashyraq shyǵyp ketti.

Qaýip-qater ótkennen keıin surasatyn ádetimiz boıynsha:

— Joldas leıtenant, jaralanǵan joqsyz ba? — dep suradym.

Gorkın qolyn bir siltedi de, azǵana jaryqshaqtana qalǵan daýyspen ámir berip, óz jumysyn basqara berdi. Gorkınniń keshe qarlyqqan daýsy tún ortasyna deıin onsha álsiremeı úzdiksiz shyǵyp turdy. Bir kezde daýsy kenet úzilip, bastaǵan bir sózdi aıaǵyna jetkize almaǵanyn ańdap qaldym. Býlyǵyp, shashalyp qalǵandaı boldy. Jalt qarasam Gorkın óte bergen bir júk mashınasynyń qanatyna asyla qulap barady eken. Men qushaqtap súıeı bergende, kóıleginen ótip ketken jelimdeı jabysqaq, jyly qan qolyma bilindi. Arqa jaǵyn qan jaýyp ketken eken. Gorkın aýyr bir yńyranyp qaldy da:

— Komandany sen al, serjant Sartalıev! — dedi. Men kóterip alyp, jaǵadaǵy eń jaqyn shuńqyrǵa ákep, syrt kóılegin sheshindirgenshe Gorkın essiz de bolyp qalǵan eken. Jaralaryn tańyp, esin jıdyrǵan soń, men ony kez kelgen mashınamen keıin qaıtaraıyn dep em, kónbedi.

Arqasynda tolyp jatqan bomba jaryqshaǵy tıgen jara bar, sol jaq ıyqtyń ústińgi eti kóldeneń jyrtylyp ketipti. Túnde biz ondaǵan jaralyny ilgeri jónelttik. Gorkın kópir basynan ketkisi kelmedi. Anda-sanda esinen jańylysyp ketedi. Esi jınalsa-aq:

— Shamań keletin be? Kópirdiń aldyn ashyq usta... Ásker bólimderin aldymen ótkiz!.. Tańerteń basymdy kóterýge de jararmyn, — dep ylǵı úmittenip jatty.

Búgin keshke qaraı Gorkın qatty álsirep ketti. Túsi ólikteı kógerip, qolyn da qozǵaı almaı qaldy. Jóneltýge sonda ǵana rızalyq bildirdi. Shegingen ásker bólimderiniń ishinde aýrýlar men jaralylardy tasıtyn jabyq mashınalar da bar eken dáriger de bar eken. Basynda dóńgelek aq qalpaq, ústinde aq halat, kózildirik kıgen qartań dáriger eki ret kelip, Gorkınniń jaralaryn qaıta baılap berip, mashınaǵa alyp ketpek edi, Gorkın kónbeı qoıdy:

— Mashınada tunshyǵyp ólem ǵoı. Salqyndaý aǵash ishinde jata turaıyn. Qazir báribir ketpeısińder. Dál júrerde aldyryńyz, — dedi.

Dáriger mashınasy ótken túnde ǵana kópirge jaqyndaı aldy da, Gorkındi de túnde ǵana jónelttim. Ózim kóterip aparyp saldym.

Qazir men keıinirek jaralanǵan eki joldasymdy izdep kele jatyrmyn. Olardy da ilgeri jóneltýge bir jaýyngerimdi jiberip em, taba almaı qaıtty. Endi mine, ózim de taba almaı júrmin. Kúndiz talaı kórip júrgen belgili jer kóship ketip, onyń ornyna balshyq alǵan kóp shuńqyr kelip qonǵan sıaqty. Keshe ǵana kóleńkeli kók orman órtke shalynǵandaı seldirep qalypty. Kúıgen temir men shúberek ısi keledi.

Mine, belgili shuńqyrdy da taptym. Biraq joldastarymdy taba almadym... Tanı sala qýanyp ketip, shuńqyrǵa túse qalyp em, tereńdigi eki ese bolyp ketken eken. Burynǵy soǵystarda oq bir túsken jerine qaıta túspeıdi deýshi edi, bul soǵysta burynǵy zańdardyń kúl-talqany shyǵatyn sıaqty. Shuńqyrǵa qudyqqa qulaǵandaı qulap, qaıta tyrmysyp shyǵa berip em, úıilip qalǵan balshyq eteginen úzilip qalǵan adam aıaǵy qolyma ilekti. Etik, etik ishinde úzilip ketken aıaq, úzilip ketken adam aıaǵy. Qorqyp ketip, tez laqtyryp jiberdim. Jaraly joldastarymnan birjola aırylǵanymdy da bildim. Osy ekeýi meniń bólimshemniń birinshi qurbandary boldy. Árbir qurban aıqas ústinde bolar dep arman etýshi edik, ómir ózi osylaı uıǵarypty. Bul ekeýi myńdaǵan adamdardy kópirden aman ótkizip, ózderi qurban boldy. Gorkın anaý, aýyr halde gospıtálǵa jóneltildi.

Endi mine, kópir basyndaǵy tártip bastyǵy bolyp qaldym. Shtabqa hal-jaıdy aıtyp jibergen raportyma bastyq dep qol qoıýǵa týra keldi. Azyraq qysylǵandaımyn, bastyq bolmasqa amalyń da joq. Kóziń azǵana taıyp ketse-aq shoferlar jantalasyp, kımelep kelip qalady. Soqtyǵysyp, ilegisip qalý degender uıat sanalýdan shyǵyp qalypty. Mashınanyń dońǵalaǵyn jarty aınaldyryp ilgeri bassa, shyn-aq biraz jer ilgeri baryp qalǵandaı kórinetin sıaqty. Eshkim ornynda tynysh tura almaıdy. Ásirese, jaı halyqtyń ishinde tynyshsyzdary kóp.

— Siz meniń kezegimdi on ret ásker bólimderine alyp berdińiz.

— Meni ótkizbegeniń úshin jaýap beresiń áli, — degen aıǵaılar alystan aıbar shegip, bir báseńdemeıdi.

Keıde aǵa komandırlerdiń ózi de tártip betin jaýyp qoıyp, úzilip-sozylyp ótip kete almaı turǵan óz bólimderin shyǵaryp áketýge janyn salady. Soldattyń qatty qıpaqtaıtyny ózinen úlken komandırler bolǵasyn, artyǵyraq qysyp jiberedi.

Qabaǵyn qatty túıip alǵan, zeńbirek bóliminiń bir maıory, sol ıyǵynda plash-palatkasy, oń qolyn birese sermeı sóılep, birese tapansha asynǵan búıirine aparyp qalyp, maǵan qatty zekip tur:

— Sen, serjant bala, sheginýdi durys uıymdastyrýdyń ne ekenine túsinemisiń, joq pa? — deıdi. — Bolashaq shabýylǵa nemene kepil? Aldymen soǵys tehnıkasyn aman saqtap qalýymyz kerek! Meniń bólimderimdi kezeksiz ótkizip jiberýge buıyramyn! — deıdi.

Bul jerde bir ǵana tilekti oryndatqysy kelgen buıryq berýden góri, sol buıryqty oryndaı qoıý qıyn. Jol ústinde syǵylysyp turǵan qalyń jurtqa kóldeneń kelip kılikken maıor meniń qolymnan kelmesti buıyryp tur. Maıordyń uzynnan-uzaq shubatylǵan zeńbirekter men kishkene tankileri, oq artqan mashınalary men traktorlary shubatylyp, qyr asyp jatyr. Kópir aýzynda da mashına men traktorlar, júk kólikteri men kishkene tankiler, shımaı-shytyrman aralasyp ketip, syǵylysyp tur. Eshkimdi ornynan qozǵaı almaısyń. Qatty aǵys aıdap ákep úıip ketken tas sıaqty, aldyńǵy bir tasty sýyryp alsań, art jaǵy tutas bir ilgeri basyp qoıady. Bizge berilgen buıryq osy kópirdi shegendetip tastamaı, neǵurlym kóp jurtty ótkizip alý.

Men qolymdy shekeme aparyp, ýstavymyz boıynsha maıorǵa sálem berdim de:

— Joldas maıor, buıryǵyńyzdy oryndaı almaımyn! Joldan bylaıyraq turyńyz. Sheginińiz, — dedim, qataldaý daýyspen. Aǵa komandırdiń aldynda saqtalatyn ádepti buzbasam da, kóldeneń berip turǵan ámirin oryndaı almaıtynymdy ańǵarttym. Maıor únsiz sheginip ketti...

Maıordyń únsiz sheginip ketkeni jurt aldynda meniń bedelimdi de bir kóterip tastady. Kezegi kelgen mashınalar, jaralylardy ákele jatqan at-arbalar eppen ǵana jyljyp, kidiris kórmeı ótip jatyr. Ashý qansha qysqanmen durystyq men jaqta ekenin moıyndaǵan maıor shetirek baryp, jaratpaǵan kózin birese maǵan, birese kópirge tastap qoıyp, dobaldaı qylyp temeki burap tur. Árıne, maıordyń, zeńbirekterin tez ótkizý kerek. Kópirden ótken ásker bólimderiniń sheginip baryp, jaıly jerden bekinis jasap jatqandaryn da bilem. Biraq búıirden kelip, ózge bólimderge kóldeneń turyp qalǵan maıordyń kóshin alǵa shyǵaram desem-aq kópir aýzynda «Orynbordyń jármeńkesi» bolǵaly tur. Men ásker bólimderiniń barlyq mashınalaryn birden ótkizip jiberer edim. Ol túgil, eki kúnnen beri arbasy ornynan qozǵala almaı, jarqabaqtyń, astynda turǵan ana bir kempirdi de qýana-qýana ótkizip jiberer em. Maıdanǵa kelgendegi óz armanym da kópir basynyń tártibin túzetý emes, biraq amalym qaısy?!

Eki kógildir-qubaqan ógiz jekken kempir, bıik arbasynyń ústinen anda-sanda maǵan qaraı qolyn bir sermep qoıyp, eki kún boıy sol ornynda tur. Kózi men múıizderi qap-qara, ózge denesi meńsiz qubaqan atan ógizder, keıbir elderdiń táńiri dep tabynýyna turatyn. Bıikteý jarqabaqta turǵandyqtan júk mashınalarynyń ústinen kórinip turady. Qazir tań atyp kele jatqan ala-kóleńde baıaǵy óz ornynda aq shatyrdaı aǵarańdaǵan, árıne, sol eki ógiz. Qaz-qatar tirese, quıryq tistese kele jatqan mashınalar men soǵys quraldary kempir baıǵusty jolǵa jaqyndatpaı qoıdy. Qaıta, bir adym bolsa da jarqabaqtyń astyna qaraı, árirek shegindirgen sıaqty. Kereksiz shań-shuń toqtalyp, myna jurt kúnbe-kúngi ómirindegi ádeptiligi men tártibin buzbasa, kópirden ótýi de ońaılana túser edi. Jaralylarǵa arnalǵan, qazir kópirden únsiz ǵana ótip bara jatqan mashınalar sıaqty bolsa bári de budan on ret tez óter edi. Maıordyń soǵys táńirleri de kezek kútip qalmas edi.

Jabyq mashınalarda tunshyǵardaı bolyp, ashyq mashınalarda kúnsip, qatalap kele jatqan kóp jaralylar bar. Sheginip baryp, bekinis jasap alyp, jaýǵa qarsy turýǵa tıisti ásker bólimderi kútip tur. Múmkin, dıvızıa komandıri polktaryńdy úsh saǵattyń ishinde bekiniske sal degen buıryq alyp jatqan shyǵar. Onyń oryndalýy myna tar kópirdiń aýzynda, ne bolǵany serjant Sartalıevtiń qolynda tur. Ony men ǵana bilem, basqalar óz qamyn oılap shýlasady.

Meniń bólimshemniń jaýyngerleri bul kúnge deıin ádep saltyna úıretilgen aram sózderge barmaıtyn jigitter edi. Úsh kúnniń ishinde qabattaı boratyp, qatty sózder aıtýǵa úırenip alypty. Ásirese, Petr aspandy jańǵyrtady. Boqtyq aıta bastaǵandardyń qasynan úndemeı ǵana turyp ketetin Vladımır Tolstov ta endi eshkimnen qalysar emes... Kópir aldymdaǵy azǵana ashyq jerdiń sol jaq shetin qoryp turǵan Petr, kımeleı bergen shoferlarǵa tártip saqtaýdy túsindirý úshin, aıýdaı aqyryp qalady.

Jalǵyz-aq, úndemeı japyryp, jurtty óziniń alyp denesimen yǵystyryp turǵan uzyn boıly, alyp deneli, Stalıngrad jumyskeri Semen Zonın.

Kópir aýzynyń tyǵyny alynyp, aldyńǵy mashınalar tez syrǵyp ketip edi, bıik qyrqanyń arjaǵynda kele jatqan qalyń jurt, seńdeı syǵylysyp kópirge kelip tireldi. Kópir aldyndaǵy ashyq jerimiz bitelip qaldy. Mashınaǵa jetekterimen soǵylyp, aýyzdaryn arandaı ashyp, qarǵyǵan attar, jeńil mashınalardy bir jaǵyna qaraı yǵystyra qozǵalǵan aýyr mashınalar, esh nárseni estimegen túsinbegen bop, jaýyngerlerimdi de basyp óterdeı, keýdelep keledi. Jigitterim de shegine bastapty. Alysta turǵan kempir de uzyn shybyqpen jatqan ógizderin ústi-ústine uryp, turǵyzyp jatyr.

Taganrog qalasyna qaraı ótip alyp, qorǵanys shebin qurǵaly bara jatqan ásker bólimderi men zeńbirek, tankilerdi aldymen ótkizý kerektigin men de bilem. Biraq ásker bólimderi bosqyn jurttyń at-arbalarymen aralasyp alypty da, basyn suqqan jerden ózderi de qozǵala almaı tur. Sondyqtan bógesin bolyp, alǵa turyp qalǵan arbalar men jaıaýlardy tez ótkizip jiberý kerek. Jurttyń aldyńǵy jaǵy toqtaýsyz shubap óte bastasa, qabaqta kóldeneńdep turyp qalǵan mashınalar, arbalar barlyǵy baıqalady. Ol jaqtaǵy jurt kezek degendi óz betimen kóbinese kúshpen quryp jatyr.

— Sol bir top qınaǵaly tursyn-aý... — dep, solaı qarap em, bıik jardan oıǵa qaraı artymen syrǵyp baryp, endi tyrp ete almaıtyndaı bolyp toqtaǵan júk mashınasynyń ústindegi bir top qyzǵa kózim tústi.

Durysynda, kózim túsken joq, sol mashınadan shyǵa qalǵan tanys ándi qulaǵym shalyp qap bastap ketti-aý deımin. Osynsha úıme-júıme jat dybystardyń ishinen án estilýiniń ózi de jat edi. Kózim sony tekserý úshin túsken sıaqty. Úsh kúnnen beri uıqy kórmegen adam, án emes, tús kórip turǵandaı da bolyp ketem. Qulaǵyma sene almaımyn. Kópir aýzyndaǵy myna haldi qandaı kútpesem, án estilýin de sondaı kútpegen ekemin.

Biraq birden jylynyp ketken jurttyń júzi, túgel solaı qaraı burylyp qalǵan moıyndar maǵan da estip turǵanyń án degendeı bolady. Kópten tanys ádemi án barlyq ý-shýdy, gúrsil-gújildi basyp, baıaǵy beıbit kúıindegideı erke, oınaqy, erkin shyǵady.

— Óleń ómir súrýdiń qolqanaty,

Óleń dosyń birge óler, birge attanyp... —

deıdi.

Án shyqqannan keıin temir bitkenniń qarshyldaǵan úni de, mashınalardyń gújili de, jurttyń aıǵaı-shýy da basyla bastaǵan sıaqty. Kópirmen ótip bara jatqan qyzyl áskerler yrjıa kúlisip, án jaqqa qaraı qoldaryn silteıdi. Saýsaqtaryn erinderine aparyp, qyzdarǵa súıý ısharatyn jasaıdy.

— Qazir bireý án salady. Azyraq tynshyǵa turyńyzdar! — deseń, myna jurt seni qutyrǵan shyǵar, der edi. Án óz betimen kelip, eriksiz kıligip edi, jurt qulaǵyn soǵan túripti. Bar adam solaı qarap, bir-bir ezý tartyp qalady.

Án shyqqan mashınanyń, ústinde bir top qara kóz, qolań shashty Ýkraına qyzdary otyr. Syrtqy túrleri oqýshylar sıaqty. Biriniń ústine birin qoıǵan shamadan, korzınkalarynyń ústine qyzyl patefondy qoıyp, oınatyp otyr eken. Jurttyń kóńilin bólip, júzderin jadyratqanǵa ózderi de qýanyp ketkendeı, jarqyldaı kúlisip, máz bolyp otyr.

Meniń de álgi bir kezdegi ashýym tarap, qatty qysyp ustaǵan nagannyń salmaǵyn endi sezip, qabyna saldym. Mashınasynyń qanatyna shyǵyp, moınyn soza tyńdap turǵan manaǵy maıorǵa kózim tústi.

— Aýzyń ashylyp qapty, ana qabaqtaǵyny kóremisiń? — dedi maıor maǵan, qolyn qabaqqa qaraı sermep.. Jurttyń birazy ánge qaraı ańtarylǵanyn kórip, keıbireýler mashınasy men arbalaryn syna sıar jer bolsa, qystyryp qalaıyn dep jantalasyp qalǵan eken.

— Joldas maıor, járdem berýińizdi suraımyn! — dedim, manaǵy minezime keshirim suraǵandaı jyly daýyspen. Maıor maǵan bir jalt etti de, beri qaraı júrdi. Jeńilgen ustaz, jeńgen shákirtine qalaı qarasa, maıordyń kózqarasy da sondaı edi. Azyraq uıalý da bar, biraq durystyqqa moıyndap, endi shákirtin jaqtamaq, adal jaqtamaq. Álgide ǵana qarsylasyp qalǵan maıor, endi menimen odaqtasyp qasyma kelip qatar turdy. Kópir tártibi eki ese kúsheıgendeı boldy. Jurt ta keýdeleýdi qoıyp, tez-tez óte bastady.

— Meniń jaýyngerlerim qarap otyr, — dedi maıor. — Joldas serjant, maqul kórseń, qabaqtyń aldynan taǵy bir beldeý jasasaq qaıted?

Men maıorǵa rahmet aıttym. Maıor orap jatqan temekisin meniń aýzyma tyǵa saldy da, tez tutatyp berip, óz bólimine júgirip ketti. Uzamaı, maıordyń jaýyngerleri de jurttyń aldyn qulaı beris qabaqtan orap alyp, endi syǵylysýǵa yryq bermeı qoıdy. Kópir arqyly, ári tez, ári erkin qozǵalys bastaldy.

— Sharshadyń ba? — dedi maıor, meniń qasyma qaıta kelip.

— Sharshaǵan joqpyn, uıyqtap júrgendeımin... Kún batyp bara ma, tań atyp kele me?

— Bar, sýǵa basyńdy tyǵyp-tyǵyp al. Shomylyp shyqsań tipti jaqsy bolady. Ornyńdy maǵan senip qaldyra tur.

Salqyn sýdyń aǵynyna birer súńgip alyp em, kózim shyradaı ashylyp, ár nárse óziniń ornyna tústi. Aǵaryp qalǵan tań, uzamaı jaýdyń barlaýshy samoletteri keledi, jurtty tez ótkiz, art jaǵyn, syǵylysyp qalmasyn, eskertip qoı deıdi.

Ózen beti surlanyp, otqa salynǵan temirdeı kúńgirt kógere bastapty. Tańerteńgi jaıaý jel ádettegideı taza emes, órt ısin ala kelipti. Kúıgen kóń, shóp-shalam ısinen góri kóńirsigen temir ısi basymyraq. Bul kezde juqa jibekteı kógildirlenip jeńil sezinetin aýa, búgin býaldyrlanyp ketipti, ári qoıý, ári salmaqty seziledi. Bulyńǵyr dúnıeni eteginen túre órtep, narttaı janǵan qyp-qyzyl kún shyǵyp keledi. Taý qyrqalary, bult etekteri tutana bastaǵandaı qyzara bastady.

Tize qosyp, japyra qımyldap ketken maıordyń otyz shaqty jaýyngerleri ásker bólimderi men bylaıǵy jurttyń jigin ashyp, kópirden ótýdi edáýir jeńildetip tastaǵan eken. Ásker bólimderi lek-legimen tez ótip jatyr. Eki qatar bolyp aǵylǵan mashına, quraldardyń arasymen jaıaý jurt ta qalyń ótip barady. Art jaqtaǵy jurt bosqa syǵylyspaı, jaý samoletteri kelip qalsa, aǵashqa qaraı tez jyljyp ketýge ázir tur.

— Ásker bólimderi túgel óte almasa, taǵy da keler túnge qalady-aý... — dedi maıor. Munysy jalpy kezekke kóldeneń kelip kıligip qalǵan óz bólimin ótkizip áketýge ruqsat suraǵany da edi. Ekeýmiz de birimizdi-birimiz túsinip, bir ǵana qarasyp qoıdyq.

— Keshirińiz, maıor, ásker bólimderin ótkizip úlgirýimiz kerek. Joǵary atatyn pýlemetterim qurýly tur. Endi kemshilik bola bermes. Ár mınýt aýyrlaı túskeli kele jatyr ǵoı, — dedim.

Maıor bul oıyma rızalyq bildirgendeı boldy.

— Aspan! Aspan! — desip qaldy ár jerden.

Árirektegi bıik qyrqadan syrǵyp qana túsip kele jatqandaı, tómen ushyp nemis samoletteri jaqyndap keledi. Ádis alyp qalǵan jurt joldan tez burylyp, saı-jyralarǵa qaraı, aǵashqa qaraı ketip barady. Maıor maǵan bir qarady da, óz bólimine qolyn siltedi. Men de qarsylyq bildirgenim joq.

Maıordyń zeńbirek polky bar motorlarymen bir-aq gúr ete túsip, baıaǵynyń uzyn aıdaharyndaı shubatylyp, kópirden óte bastady. Ári yqsham, ári saspaı qozǵalyp barady. Maıor bóliminiń aldy jaqyn belesten asyp túskende, art jaǵy kópirden de ótip bolyp edi. Kishkene sur mashınasyn qunandaı oınaqtatyp kep, jas leıtenant kópirden óte berip, maıorǵa mashınanyń esigin ashty, maıor mashınasyna minip alyp, maǵan bir jymıdy da:

— Kóriskenshe qosh bol, serjant! Kez bop qalsań, aldyńa bir keltirermin, — dedi.

6

Manaǵy «Aspan! Aspan!» degende taqalyp qalǵan jaýdyń jeńil samoletteri edi. Kúndegisindeı, qannen-qapersiz tómen kele jatqanda tosyp turǵan pýlemetterim dúrse qoıa berdi. Seniń soǵysqa qatynasýyń, keıde osylaı da bastalyp ketedi eken. Óziń kópir ústinde tártip saqtap tursyń, seniń qaramaǵyńa jiberilgen pýlemetter aspanmen soǵysyp jatyr...

«Osy, endi meniń de soǵysqa kirgenim shyǵar», — degen oı keledi.

Soǵysqa kirgen jerden ońaı olja taba qoıarmyn degen oı joq edi mende. Alystan jaıqap, denesine qol tıgizbeı kele jatqan, bolat jamylǵan, tehnıkaly jaý, tetigin tappasań ońaı aldyrmaıtyny jabaıy soldat — maǵan da aıqyn bolyp qalǵan. Endi mine, óz kózime ózim sene almaı turmyn. Jaý samoletiniń bireýi pýlemet oǵynan eki jaǵyna kezek teńselip, lyqsyp tómen túsip, jer baýyrlaı ushyp, ózenge qulardaı tónip keledi. Biraq qulaǵan joq. Jaraly tyrnadaı, jaǵada áreń-áreń soǵylmaı aıaqtary salbyrap, arǵy qabaqtan asyp ketti.

— Qulady, qulady! — dedi Volodá. Kózimen emes murnymen kórip turǵandaı, eki tanaýy jelpildep ketipti.

Joq, samolet qulaǵan joq. Bizdiń jaqqa qaraı suǵynyp baryp, qaıqaıyp soltústikke qaraı orap barady. Áli tómen áli jantalasyp ushyp barady.

— Báribir qulaıdy! — degen Petrdiń oıyna bárimiz de qosylyp turmyz.

Ekinshi bir samolet jaý jaq bettegi qyrqadan asa berdi de, kópirden elý metr jerge shanshyla tústi. Keýde jaǵynan qara tútin burq ete túskenin biz ańdap úlgirgenshe, samolet qulap ta tústi. Endi sol qara tútin kúreń qoshqyl jalynǵa aralasyp, shanshylyp aspanǵa shyǵyp barady. Samolettiń jasyl syryn jalaı júgirip, jalaqtap júrgen sarala jalyn, qaptap ketken sasyqkúzenge de uqsap ketedi. Sekirip atqyp, tez júıtkip júr.

— Qulaǵan degen mine, osy! — deıdi Petr Volodáǵa qarap. Volodányń kózi jasaýrap ketken shuńqyrdyń jar qabaǵynan basyn qyltıtyp, erni kúbir-kúbir etedi. Árıne, pýlemechıkterge rahmet aıtyp tur.

Basqa úsh samolet oqqa ilikpeı joǵary kóterilip ketti. Qulaǵan samolet gúrs-gúrs jaryldy da, jantaıyp qulap, endi kólbeı janyp jatyr.

— Joldas serjant, kórip keleıin, ruqsat etińiz! — deıdi Volodá.

— Tynysh otyr!

Jeńil samoletter bombalaryn bytyrata tastap, onsha zıan ete almaı, keıin buryldy. Túsip kele jatqan bombalar tamyp kele jatqan qan tamshysyndaı seziledi. Jeńil bombalar onsyz da oıylyp qalǵan jer betin anda-sanda bir burq etkizip, eshbir zıansyz ótti. Mynalar baryp ornyna qonǵan soń aýyr samoletter keledi. Oǵan deıin taǵy biraz jurtty ótkizip alý kerek. Búgin jaý óte joǵarydan bombalaýǵa tıisti. Joǵary atatyn aýyr pýlemetter ornap qalǵanyn bilgen jaý tómendeı almaıdy. Temir men ot kúshine senip alǵan nemis áskeri, adam qolynan keletin ójet qımylǵa barǵanyn estigen emespiz. Sondyqtan kópir ústi búgin tolasyraq bolar dep, jurtty jińishkelep ótkize bastadym.

— Aspan! — degende buryn qımyldap, lezde jym-jylas joq bolyp ketetin bosqyn jurt, aspan tynyshtala qalsa, taǵy da tez jınalyp qalady. Qazirgi ótip jatqandardyń kóbi solar. Endi tártipke de úırenip qalǵan. Ásker bólimderi kelip qalsa, ońaı yǵysyp jol beredi.

— Áı, áı!.. Buryl, jol ber! Bular soǵysýǵa ketip barady ǵoı! Sen bir basyńa bir pana tabarsyń! — desip qoıady bir-birine.

Qur kımeleýdiń zardabyn tartqan jurt, endi eppen ótip jatyr. Kópir arqyly kúndiz qalaı ótkizýdiń ádisin de taýyp alǵan sıaqtymyn. Túnge qaraı jaýyngerlerimdi kópirdiń aldyna qoısam, kúndiz jol boıyn órleı, ár saıdyń, qabaǵyna qoıam. Jaıaý jurt bolsa-bolmasa da tus-tusymyzdan ózi aǵylyp jatady da, mashınalar men arbalylar kezegin sol saılarda túzep alyp kópir aldyna janjalsyz keledi.

— Aspan! Aspan! — degen ý-shý taǵy bastaldy.

Kópir habaryn bilip alyp ushqandary belgili, aýyr samoletter aspandap, joǵary kele jatyr. Shap etip, shańqyldasyp qalǵan pýlemetter bul joly eshbir qaıran qyla almady. Tómendeýge qorqyp, joǵarydan tastalǵan bombalar da aınala túsip, ázir mardymdy zıan keltire alǵan joq. Sonsha bıikten qyldyryqtaı ǵana bop kórinetin kópirge dál túsirý de ońaı emes. Ony eki-úsh kúnnen beri baıqap qalǵan jurt jińishkelep kelip, dúrkin-dúrkin ótip ketip jatyr.

Jasyrynyp jarqabaqtyń astynda otyrǵanymyzda Petr óziniń bir baıqaýyn aıtty:

— Baıqaımysyń, Kostá, nemister osy kópirdi buzǵylary kelmeıdi. Qaıta, ózderi ótkenshe aman turýyn tileıdi, — dedi.

Rasynda da kópir qasyna júz qadamdaı jaqyn bomba túspegen eken. Adam men mashına, qarý-qural toptanyp qalǵan jerdi qaıta-qaıta qoparyp, astan-kesteńin shyǵaryp júrgen nemister, kópirge onsha túıilmepti. Petrdiń oıyna bárimiz de qosyldyq.

Áldeqaıdan bizdiń eki kók qyrǵı jarq etip kórindi. Tóbemizden aýmaı qoıǵan jaýdyń jıyrmaǵa tarta «qońyr alasyna» joǵarydan ala, kóldeneń bir kılikti de, qaıtyp oralmaı ketip qaldy. Bultsyz aspan kógildir jibek shatyrdaı jyrtylyp bir qaldy da, qaıta tyndy. Jaý samoletteri aǵashty jerlerdi, saı men jyra boılaryn súze bombalap júr. Ár saıdan shashy dýdyrap shyǵa kelgen áıelder aspanǵa qarap judyryǵyn túıip, qarǵys oqıdy. Áldekimder balasynan, áldekimder ata-anasynan aırylyp jatyr. Bireýler kópirden ótip úlgirip, ólim sheginen uzap barady. Bireýler sol shekaradan asa almaı qaldy.

Arbanyń aldyńǵy eki dońǵalaǵyn zyr qaqtyryp ushyryp, qyr basynda jalǵyz jetekpen jegilgen eki tory at shapqylap júr. Arbanyń art jaǵy joq. Shubatylyp ketken qos delbe keıde dońǵalaqtyń astyna túsip qalyp, qatty ekpinnen jylandaı orshyp, joǵary kóterilip baryp, qaıta jerge súıretiledi. Shoshynǵan jaraý attar endi qaq jolǵa túsip alyp, kópirge qaraı aǵyp keledi. Qaq jolǵa túsken soń dońǵalaqtar da jerge bir tıip, bir tımeı ketip barady. Bar pármenimen kele jatqan attar qazir kópirge soǵylady da, ózenge qulap túsedi. Tas-talqan bop qırap, biriniń ústine biri qulap, keń tanaýlaryna sý quıylyp tunshyǵyp ketedi.

Joq, qulashtaı sermegen kúıi attar tas kópirdi bir-aq gúrs etkizip óte shyqty. Endi áne, ózenniń arjaǵynda, bomba túsip janyp jatqan jalǵyz úıdiń qasyna baryp, ań-tań bop tura qaldy. Múmkin, ol osy attardyń talaı toqtaǵan, talaı jem jegen úıi bolar.

— Muny nege órtegen? Endi biz qaıda kiremiz? — degendeı, eki tory at uzaq tańyrqap turyp qaldy. Úlken aq qoraz ordańdaı basyp, attardyń aldyna kelip tur. Tań ata aıǵaılaǵan da sol bolýy múmkin.

Surǵylt sýlyqtyń jalbaǵaıy jelkesin sabalap, qolynda shybyrtqysy bar uzyn bir adam júgire basyp qyr basyna shyqty da, alystan attaryn tanyǵandaı, jar astyna enteleı túsip keledi. «Qazaly qaıda da óledi» deıtin bolý kerek, aspanǵa anda-sanda bir qarap qoıyp, attaryna qaraı ushyp barady...

Tóbede júrgen jaý samoletteri sıreı bastady. Bóshke, taýyqtyń kúrkesi, balanyń, besigi, samaýyr, shelek sıaqty bolmashy birdemelerdi artqan aǵash arbalar jarqabaqtyń astynda áli tur eken. Eki qubaqan ógiz, dúnıe júzinde eshbir dúrbilis bolmaǵandaı, esh nársede jumysy joq, tynysh qana kúıis qaıtaryp jatyr. Kempirdiń ózi joq arbanyń ústinde. Qazir mine, kópirden ótip júre berýine bolar edi, ógizderin tastap, jurtpen birge boıtasa jasaýǵa ketip qalsa kerek.

Saı-saladan jurt taǵy shyǵa bastady. Uzyn joldyń boıynda ubaq-shubaq, shubalańdaǵan shań kórinedi. Men kópirge qaraı bettedim.

— Oryndaryńa baryńdar! — dedim, ár jerge buqqan joldastaryma aıǵaı salyp.

Artymda Tolstov Volodá kele jatyr eken:

— Má, tiste! — dedi, ózi shaınap kele jatqan semiz shujyqtyń bir jaǵyn meniń aýzyma tyǵa berip. Qoly qap-qara bolǵan eken.

— Ózen qasyńda jatyr. Qolyńdy jýyp alsańshy! — dep, shujyqtan qapsyra tistep, óz qolyma qarasam, meniń qolym da qaramaı jaǵyp alǵandaı eken. Ekeýmiz de myrs etip kúlip jiberdik.

Bizdiń tamaq jeýge qolymyz bosaıtyn ýaqyt — jaý samoletteri bombanyń astyna alyp, okopqa aparyp eriksiz jatqyzǵan kezi bolady. Biraq jer men kók qosyla jarylyp, asty-ústiń dúńkildep turǵanda tamaǵyńnan as ótpeıdi. Ábden ashyǵyp qalyppyz. Men shujyqty tistep jatqanda Volodá nandy eki urtyna búktep jatady, ol shujyqqa aýyz salǵanda nan búktelip meniń aýzyma kiredi. Kúlip te kele jatyrmyz...

— Maıor bir arba tamaq qaldyryp ketti! — deıdi Volodá, — bári bar!..

Ár jerden tura kelip, maǵan jaqyndaı bergen joldastarymnyń bári de birdemeni shaınap kele jatyr. Boıy dál eki metr Semen Zonın úlken bir sharadaı aq bólkeni jalǵyz opyryp keledi.

Bizdiń tynys alar kezimiz de osyndaı alań-bulańnyń arasy ǵana. Jurt janjalsyz ótip jatsa, o da demalys. Biraq ondaı sátti kezeń de sırek qana kezdesedi.

Mine, on ekinshi ret «Aspan! Aspan!» desip qaldyq. Ókirip, ulyp, shegirtkedeı cap baýyr, kók-jaǵal aýyr samoletter de kelip, boratyp turyp, bombanyń astyna aldy. Aınala quıyn kóterilgendeı, qara boran. Qara borannan kúnniń kózi de kishireıip, áreń ǵana qyzaryp kórinedi. Jer jarylyp bara jatqandaı, taý qulaǵandaı kúrkiregen ún aınalany bir sátte typ-tıpyl qylyp, jansaýǵa jasar saı-jyralarǵa qaıta tyqty. Keıde burqyrap aspanǵa kóterilgen shań-topyraq, aspanǵa shapshyǵan sýmen aıqasyp qalady. Aspanǵa ushqan usaq tastar kópir ústine gúrs-gúrs túsedi. Jer aýyr yńqyldaǵandaı, ulyǵan, ókirgen ún, dúnıe tóńkerilip bara jatqandaı seziledi. Qulaǵyńmen de, aýzyńmen de, tipti etigińniń ultanymen de sol bir dúnıe ókirgendeı úreı úndi estısiń.

Basym tereń qazylǵan okoptyń túkpirine baryp jabysyp qalypty. Bar denem jermen birge dirildeıdi, jermen birge gýildegendeı bolady. Qorqyp ta jatqanym joq, qýanyp ta jatqanym joq. Bul kúnge deıin estip-sezip kórmegen jat únge tań qalyp, sodan ǵana qutylǵym kelip jatyr. Jer baýryna deneńdi japsyra tússeń, úreı úni de álsiregendeı bolady.

Men áreń dep basymdy jerden kóterip alsam, arqasyn okopqa tirep, myltyǵyn aldyna kóldeneń salyp, Petr otyr eken. Keskini qusqysy kelgen adamnyń óńi buzylyp ketipti. Biraq kózin aspanǵa tigip, tysta ne bolyp jatqanyn baqylap otyr. Okoptyń bir buryshyn jalǵyz alyp Semen otyr da, Volodá oǵan japsyryla qoıypty. Endi ǵana bir-bir jymıysyp qaldyq.

— Arqań gýildeı me? — dedi Volodá maǵan eńkeıip kelip.

— Saıtannyń qaıdan úırenip júrgenin bilmeımin, án salady! — dedim.

— Men bar ishken-jegenimdi aqtaryp tastadym, — dedi aqkóńil, alyp Semen Zonın.

— Itteı yza qylǵany-aq batyp otyr! — dedi Petr. — Qazir men jıyrma nemis soldatymen jalǵyz alysar edim. Myltyqty tastap, qur qol bolsam da taıynbas edim!

Kútpegen jerden Semen qýlyq aıtyp:

— Onda maǵan qoshtasa ketersiń... — deıdi.

Aspanda qara qus qaptap ketken soń okopqa qaraı umtylǵanymda, jańa ǵana áldeqaıdan qaıtyp kep, ógizderine bir qarap qoıyp, beri qaraı jónelgen tanys kempirdi kórip em. Kempir esh nársege alań etpeı, qorqý-sasý da oıynda joq, aqyryn ǵana ketip bara jatty. Men kempirdi qoltyǵynan demep, jedel júrińkirep kep, ózen jar qabaǵynyń astyna túsirdim. Bul mańda qazylǵan okoptar da, bomba qazyp tastaǵan shuńqyrlar da kóp, sonyń bireýine túsireıin dep em, kempir basyn shaıqady. Gýildegen kóp ún kempirdiń ne aıtqanyn da estirtpedi. Endi bir ún tolastaǵan sátte kempir aýyr yńyrsyǵandaı boldy.

— Álde, siz jaralanyp qalǵansyz ba? — dep suradym.

— Joq, shyraǵym, jaralanǵanym joq. Oq meni ne qylsyn! — dedi.

— Yńyrsyǵandaı boldyńyz ǵoı?

— Ol júregim ǵoı, balam. Yńqyldaıdy, yńyrsıdy... Mynaý úreı úninen onyń úni az deımisiń... Qaısysy jeńer áli, — dedi.

Men kempirdiń úmit kúshiniń moldyǵyna, tereń bir oıdy dana bir teńeýmen aıtyp salǵanyna tańqaldym. Bombalaý basylysymen sizdi ótkizip jiberem degim keldi de, aıtpadym. Kempirge odan kóp úlken kóńildiń sózin, úlken jubanyshtyń sózin aıtý kerek sıaqtandy. Anda-sanda bir sóz aıtysyp, kóp oıymyzdy sózsiz uǵynysyp, ekeýmiz jar astynda uzaq otyryp qaldyq.

Júzin túgel ajym basqan kempir, kári kózderin shyǵysqa tigip, bir tilek tilegendeı múlgip otyr. Mynaý úreı úni qulaǵyna kirmeıtindeı, erinderi áldenemeneni kúbirlep qoıady. Kózderinde óshpes úmit, izgi tilektiń ǵana senimdi elesi bar. Tas qabaqqa jumsaq qana súıenip, demalyp otyrǵandaı.

Bir kezde kempirdiń býaldyr kózderi jarq etip joǵary qarap qaldy. Aspannan bir jaqsylyq kórip qalǵandaı, bar denesimen eleń etip, qadala tústi. Men de kempir qaraǵan jaqqa qadaldym. Kempirdiń tilegi qabyl bolǵandaı, kúmisteı jarqyrap, bizdiń kók qyrǵı kórindi. Munartqan aspannan súńgip shyqqandaı ekinshi, úshinshi, tórtinshi, besinshi qyrǵı kórinip qaldy.

Aldyńǵy kók qyrǵı aǵyp kelgen boıy jaýdyń «qońyr alasynyń» tobyna kirip ketti de, atqyp joǵary shyǵyp ap, tóge-túıildire oq septi. Pýlemettiń tanys úni ándeı estiledi, jerdegi gúril de seıile qaldy. Ońtaıly kók qyrǵılar oramaldaı ǵana aq bultty tasalanyp, jalt etip, jaryp tastap júr.

— Quıryǵyna qondy dep anany aıtady, — dedim kempirge.

— Kórip otyrmyn, balam, — dedi kempir.

Kók qyrǵı úlken bir «qońyr alanyń» sońyna túsip alyp, ókshelep kele jatyr edi, tútini býdaqtaǵan «qońyr ala» jerge qaraı quıryǵynan shanshyla qulaı berdi. Up-uzyn jalynnyń bir ushy aspanda, bir ushyna «qońyr ala» asylyp qalǵandaı.

— Óz shegine asylyp qalǵandaı bolady eken, — dedi kempir kúlimdep. Muny da bir astarmen aıtty. Men:

— Iá, — dedim.

— Qulap kele jatqan nemistiki ǵoı?

— Iá, nemistiki.

Ójet kók qyrǵılar kúmis naızadaı jarqyldap, birese aǵyp aspanǵa shyǵady, birese kókti tilip tómen aǵady. Quldyrap tómen aǵyp kep, qaıta shapshyp joǵary ketedi! Átteń, áli az! Tas artyp alǵan mashınadaı saldyr-gúldir aýyr «qońyr alalar» ortaǵa alyp, qamaı bastaǵan soń, bizdiń kók qyrǵılar sytylyp shyǵyp, taǵy ketip qaldy. Ol kezde aspan urystarynda nemisterdiń qoly bizden kóp uzyn, kóp álýetti edi...

Aspanda júrgen úlken bir taraqan tárizdi qońyr jol sary baýyr kórinetin aýyr samolet kópirdiń joǵarǵy jaǵynan sýǵa kelip qulady. Manaǵy bireýi tómen ushyp kele jatyp, tumsyǵynan shanshyla qulap edi, bul quıryǵynan shanshyla tústi. Sýǵa sholp etip kep tústi de, keýde jaǵynyń salmaǵy basyp, ózenge uzynnan sulaı ketip, úni óshti. Aspanǵa shapshyǵan sýmen birge, taspadaı taramdalǵan ot ta shapshyp edi, sýmen birge qaıta tamshylap ózenge túsip jatyr. Janyp shashyraǵan benzınnen ózenniń jaǵasyna top-top ot torǵaılar qonyp jatqan sıaqtanady. Samolet jarylyp, tógilgen benzın qushaq-qushaq ot bolyp lapyldap janyp, kópirdiń astymen tómen aǵyp barady. Tolqyn otqa kóbigin shashady, ot lapyldap órshı túsedi. Ot pen sý arpalysyp, alysyp barady.

Kempir kózin jumyp qalyp, qolyn aldyńǵy jaǵyna nusqady. Men kópirge qaradym. Kópirdiń dál túbinen aspanǵa atqan sý óte bıik kóterilip, gúrs etip jarylǵandaı boldy da, azdan keıin arnasyna qaıta qulady. Sý jaýyp ketken kópir endi ǵana aıqyn kórindi. Qaq jartysy opyrylyp túsken eken. Oıyp túsken aýyr bomba kópirdi qıratyp ketipti.

Joq, nemister bul kópirdi tipti tegin qıratqan joq. Kópir olardan góri bizge paıdaly bolyp shyqty, bir; nemis qoly ózenniń basqa bir tusynan ótpek, eki bul jaıdy shtabqa habarlaý kerek, úsh...

— Siz ázir qozǵalmańyz! — dep, kempirdi sol jerde qaldyrdym da, ózim álgi aıtqan okopqa keldim.

— Iá, komandır joldas, endigi buıryǵyńyz ne bolmaq? — dep, joldastarym maǵan qarap otyr. Tez bir shara qoldaný kerektigin bári de ańǵartyp qoıady.

Men olarǵa:

— Jınalyńdar! — dedim.

7

Kópir solaı qıratylyp qaldy... Qulap túsken eki samoletpen quny aqtaldy ma, joq pa, biz úshin onyń endi bir kún tura turýy qymbat edi. Biraq bizge qymbat — jaýǵa arzan, onyń qumary da bizdiń qymbatymyz ben qımasymyz bolyp kele jatyr.

Pýlemetterdiń biriniń ǵana úni shyǵady. Jol boıy apat soqqandaı. Qıraǵan mashına, arba, shashylǵan úı jıhazdary, ár túrli halde qaza tapqan beıbit halyq. Yńyrsyp jatqan jaralylar. Japyraq ústine qalyń shań, turyp qalypty da, barlyq aman qalǵan aǵash órtke urynyp shyqqandaı. Jan-janýar jerge basyn salmaı, osynsha ózgerip ketken dúnıege tańqalyp qaraıdy.

Saı-salaǵa jasyrynyp aman qalǵan mashınalar, arbaly-jaıaý bosyǵandar ózen boıyn joǵary-tómen órlep, ótkel izdep júr. Kópirge álsin-álsin kelip qalyp júrgen mashınalar da tez burylyp ketedi. Ásker bólimderi azaıyp, endi kóp aǵylyp jatqan beıbit jurt.

Qıraǵan kópirdiń ústinde ınelikteı ımıip nemistiń barlaýshy samoleti júr. Tómen ushyp, aınalyp júrgenine qaraǵanda endi bul jerde kópir joqtyǵyn sýretke túsirip alyp júrgen sıaqty. Keshe leıtenant Gorkın jatqan tereń shuńqyrda meniń úsh joldasym uıyqtap jatyr. Eki jaýyngerdi nemis qoldarynyń qaı jerde kele jatqanyn barlap kelýge jiberdim, bir jaýyngerim kópir mańynda bolǵan jaılardy habarlap kelýge shtabqa ketti. Kópir salýshylar suradym. Ózim sol jaýyngerlerimniń oralyp kelýin kútip otyrmyn.

Aınalam tym-tyrys, ólikteı únsiz, álsiz ǵana qalǵyp ketkendeı. Shań basqan qaıyńdar qara jamylyp, qaıǵy salmaǵynan búgilip turǵandaı. Janshyp bara jatqan tynyshtyqty buzý úshin aıǵaı salǵyń keledi. Alysta kún kúrkiregendeı bop, soǵys úni estiledi. Órtengen dúnıeniń qońyrsy ıisi qoıýlana túsipti. Qulaǵan aq terekterdiń ólýge aınalǵan japyraqtary dir qaǵyp, ómirge yntyǵyp, sý surap jatyr. Qulap jatqan aǵash japyraqtary raqymsyzdyqqa shaǵym etip, kúnásiz ómirine saýǵa tileıtindeı, aryzyn aıtady. Álsiz sybyr osyndaı bir tynyshtyq kezde ǵana estiledi. Japyraqtaı sarǵaıyp ketken jas qana jaraly qyz aýyr yńyrsyp, qasymdaǵy bir shuńqyrda jatyr. Aǵash arasynda shyqyldasyp otyratyn torǵaılardyń biri qalmaǵan. Ózen jaqtan boztorǵaı shyryly da estilmeıdi. Osy aýyr tynyshtyq seni de ezip barady.

Men kúndegi urysyp-kerisip ótip jatatyn kóp jurtty saǵynyp otyrmyn. Ý-shýsyz ońasha qalǵan oı el basyna túsken báleniń salmaǵyn ólshep áýrelenedi. Jaý tabanyna túsip qalǵan qalalar men baýyrlas elderdiń aýyr yńyrsýyn estigendeı bolamyn. Kózim qaıta-qaıta jol boıyndaǵy apat izderine túse beredi. Qoparylyp, qazylyp qalǵan jer, qıratylyp qalǵan baqshalar, shashylyp jatqan dúnıelik, yńyrsyp jatqan jaraly qyz — bári qosylyp Otannyń aýyr halin kóz aldyńa ákeledi. Bári kókke shaqyrady. Únsiz shaqyrady. Sonsha aýyr tynyshtyqtan jarylyp ketkendeısiń. Keshegi bir án osy kezde taǵy bir shyǵa qalsaıshy deısiń!

Joq, ol emes, basqa bir án kerek! Ámirdeı qatal, attan salǵan, dabyl qaqqan án kerek! Myltyq atyp otyryp «Aq erke» ánin aıtyp ta bolmas, «Aq erkeni» aıtyp otyrsań, myltyq atyp ta bolmas!

Jaýyngerlerdiń saqaldary ósip, ústi-bastary kirlengen. Kúlimsigen kıim ısine etteı ashshy ter ısi qosylǵan. Ábden qaljyraǵan jigitter bastary jerge tıe bergende-aq uıyqtap ketti. Balasha buratylyp, qalaı bolsa solaı, yńǵaısyz jatyr. Deni saý, ókpesi kerikteı, júregi taza, Semen Zonın bolý kerek, bireýi qatty qoryldaıdy. İste qandaı yzǵarly kórinetin jigitter, qazir ýqalanyp qalǵandaı, elikteı sulap, túk dármensiz jatyr. Bul óz ýaqytyndaǵy tátti uıqy emes, boldyrtyp jyqqan qınalysty uıqy. Biraq ózimdi de alyp ura ma dep, men anany-mynany ermek etip otyrmyn.

Qolyma tós qaltamda júretin, sheshemnen kelgen sońǵy hat ilikti. Hatta ne jazylǵanyn jatqa bilsem de, qaıta oqı bastadym. Sheshem qazir kolhozda, qurylys jumysynan bosaǵan, alyp turatyn pensıasy bar. Aıdash áskerge alynyp ketken.

— Ózi atpen baratyn jer me, mashınamen baratyn jer me? Buryshtamańdy durystap jazsaıshy... Qalańnyń atyn sıfrmen jazǵanyńa men qalaı túsinem, qalqam-aý?.. — dep jazady sheshem.

Sheshem qatty saǵynyp júrgen sıaqty. Soǵys pen nemis jaıynda jurttyń ne aıtatynyn sheshe ne qylsyn, kolhozdyń bir jelbezegine minip alyp, balasyn bir súıip qaıtqysy keletin sıaqty... Meniń adresim sıfrmen jazylǵandyqtan qaıda ekenimdi bile almaıdy...

— Qalaly jerde pochta jáshigi degen kóp bolady, balam. Men onyń qaısysynyń nomerin qarap taýysam... Qalanyń óziniń atyn jazyp jiber... — deıdi.

Sheshemniń haty besikteı terbetip áldeqaıda týǵan elge alyp ketedi. Oıaý otyryp, tús kórgendeı bolam. Oraldaǵy balalar úıinde tósegimniń bas jaǵyna kelip turǵan sheshemdi kórem. Júzinde bar ananyń qýanysh nury, kózinde qýanysh jasy, býyltyq saýsaqtarymen basymdy bir sıpap qoıyp, endi mańdaıymnan súıýge eńkeıip kele jatyr... Shesheniń ystyq dem alysy, shesheniń tanys ısi. Áýeli mańdaıymnan súıedi, odan keıin mańdaıyń ba, kóziń be, betiń be, murnyń ba, báribir, qumary qanǵansha súıe beredi, súıe beredi.

— Apa, boldy, boldy... — deıim, kózimdi ashpaı, ózine qaraı tyǵyla berip.

— Oıbaı-aı, myna jamandy qaraı gór... Jigit bop qaldym dep uıalamysyń? Má, saǵan jigit bolǵan, má saǵan... — dep, kórpemmen birge qushaqtaı kóterip, aldyna óńgerip alady. Men báribir kózimdi ashpaımyn. Ári erkelegim keledi, ári jas balasha tyrańdap erkeleı berýge uıalatynym ras. Sondyqtan kózimdi ashpaı erkeleımin. Qasymdaǵy balalardan uıalyp:

— Apa, jibershi, jibershi... — dep, bulqynǵan bolyp jatyp, ózine qaraı jabysa túsem... Qolyna bulaı bir túsip qalǵan soń, saǵynyp kelgen sheshe, shyn aıtsam da jibermes edi. Endi kórpeniń ishinen jelkemdi de taýyp alyp súıedi, aıaǵymdy da taýyp alyp súıedi... Álden bir ýaqytta, súzgilep júrip, qulaǵymmen búlk-búlk soǵyp turǵan júregin taýyp alam. Sol júrekke qulaǵym men betimdi japsyryp qozǵalmaı, uzaq jatyp qalam. Bir kezde, sheshesi joq Borashtyń qyzyǵa qarap otyratyny esime túsip ketip atyp turǵanda, apam qulap qala jazdaıdy.

— Jigit bolyp qalypsyń ǵoı, qulynym!.. — deıdi apam, endi túgel boıyma qýana qarap otyryp. — Qane, endi bir kelshi... — deıdi. Men barmaımyn...

Balasyn ósirip, uıasyna qondyrý — barlyq ananyń erekshe qýanyshy ǵoı, sheshem meni aınalyp, tolǵanyp, kún boıy kóz aldynan shyǵarmaıdy. Birese men «jigit bop qalyppyn», birese áli baıaǵy on jasar Qaırosh... Erkeleterde mal balasynyń, bárine teńep shaqyrady da, aqyl aıtarda «endi jigit boldyń» deıdi.

Oıyma osy ótken shaq túsip ketip, ózim de saǵynysh qushaǵynda otyr edim, syrt jaǵymnan butaq syldyry estildi. Baıaǵy eki qubaqan ógiz jekken kempir kele jatyr eken. Aınalasyna syǵalaı qarap, oń qolymen kózderin qalqalap, ár aǵashtyń qansha aýyr jaralanǵanyn qarap kele jatqandaı. Meni kórip:

— Osynda ekesiń ǵoı, balam, — dedi.

— Iá, áje, osyndamyz...

— Joldastaryń uıqtap jatyr eken... Jastar ǵoı. Kári kisi bulaı uıyqtaı da almaıdy. Oǵan bir ermek kerek... — dep, shuńqyrdyń qabaǵyna otyra berdi de:

— Kópir ǵoı endi joq... — dedi, ári maǵan kóńil aıtqandaı, ári sol jamanshylyqty taǵy bir anyqtaǵysy kelgendeı únmen. — Endi mine, qulaǵyń bitip qalǵandaı tym-tyrys... Quıyn soqqandaı jym-jylas etti de, tyndy... Ana jaqty áli urǵylap jatyr. Ol baı jer ǵoı. Onda ne joq! Tórt úlken zavod bar. Sovhozdar da kóp... Álde jumyskerler qarsylasyp, aldyrmaı jatyr ma eken?

— Múmkin, sheshe.

Kempir baıǵustyń tiri qalǵanyna qatty qýanyp kettim. Barlyq kári analar sıaqty eleýsiz ǵana júrip, el úshin muńaıyp, kóp úshin qaıǵyryp júrgen kempir kimge bolsa da qurmetti bolýǵa tıisti. Bul bir ózim degendi umytyp ketken adam. Múmkin, ol myńdaǵan adamnyń kóńilin jubatyp, jarasyna em aıtyp kelgen shyǵar. Bizge de sol bir-eki aýyz jyly sóz aıtýǵa kelip otyr.

— Ógizderińiz qaıda? — dedim.

— Aman, balam, aman, — dedi kempir. — Bizdiki degenniń bárin qurtyp ketem degenmen bola ma ol!.. Taýyqtarym da aman... — dep, maǵan jyp-jyly úsh jumyrtqa usyndy. — Úsheýi jumyrtqalady da, tórtinshi bir uıatsyz jez-aıaq qur sylańdap júr...

Men jaýyngerlerimdi oıatyp, kempirdi ortaǵa alyp, tamaqqa otyrdyq. Jigitter de árqaısysy óz sheshelerin bir kórip qalǵandaı qýanysyp, bar jyly-jumsaqty kempirdiń aldyna qaraı ysyryp qoıady. Kempir yńyrsyp jatqan jaraly qyzdyń daýsyn estip:

— Bireý yńyrsıdy ǵoı, balalar-aý? — dep, ornynan tura keldi.

— Otyra berińiz, sheshe. Qoldan keler járdemdi kórsettik. Endi jaralylardy tasıtyn mashına kezdesse, jónelteıik dep otyrmyz, — dedim.

— Sý berdińder me? — dedi kempir.

— Berdik, sheshe.

— Degenmen baryp keleıin. Anasynyń daýsyn esitýge zar bolyp jatqan shyǵar, — dep, kempir ketip qaldy.

Kesimdi ýaqyttan jarty saǵat keshigip barlaýshylarym keldi. Azyraq maqtanǵandaı qalpy bar, Vladımır Tolstov qolyn sermeı kóterip, shekesine aparyp:

— Joldas serjant, tapsyrmańyzdy oryndadym! — dedi.

— Iá? Otyr.

Tolstov nemis áskerleriniń qaı jerge jetkeni túgil, ózderin de kózimen kóripti. Birinshi ret berilgen soǵystyq tapsyrmany oıdaǵydaı oryndap qaıtqanyna kóńili kóterińki kelipti. Boıyna darytpaı, alystan sermep, ot pen oqtan qorshaý jasap alyp, áli ishine kirgizbeı kele jatqan jaýdy biz ázir kóre alǵan joq edik. Tolstov óz kózimen kórip kelgen birinshi jaýynger. Kıimdi ózgertip kıip, kele jatqan jaý lekterine úsh ret aralasypty. Aqsaq ta bolǵan, soqyr da bolǵan... Arnaýly ázirlikten alǵan keıbir ónerin birinshi ret oryndy qoldanǵanyna maqtanyńqyrap ta qoıady. Ózi kózge kórinbeı, beıbit eldi oq qaǵar qylyp aldyna salyp ap, tógilip kele jatqan jaý áskeriniń birtalaı syryn ańdap qaıtqan. Kózi jarqyrap, aıtatynym áli kóp dep tur.

Qoryqpaı aralasyp ketip, menen jaýdy buryn kórip qaıtqan joldasyma qyzyǵa qarap:

— Al, qalaı eken? Qandaı eken? — dedim.

— Túk te emes! — dedi Volodá, — oıdan, qyrdan jınalǵan bandıt sıaqty. Sen patshanyń ýrádnıkterin kórip pe eń?

— Joq, óziń she?

— Men de kórgem joq. Biraq jaqsy bilem! Tanki degeniń qońyzdaı qaptap keledi. Kóz jeter jerde jigi ashylmaıdy. Mashına da sondaı. Jaıaý ásker degenińiz jaıaý júrmese kerek, bári mashınada. Tek qana beıbit eldi kórgende, qyzyǵyp ketip, qasqyrdaı shabady eken. Adam balasyn ıtten jaman qorlap keledi! Ýrádnıkten qaı jeri artyq? — dedi Volodá. Men maqtap, daýlasyp otyrǵandaı, qatal daýyspen aıtty. Júzindegi maqtanysh izderi óshe qaldy da, kúreńdenip kúıinish shyǵa keldi.

— Bylapyt, nas... Talan-taraj shyǵar istep kele jatqandary? — dedi kempir qaıta oralyp kelip:

— Odan da jaman! Naǵyz aıýan baryp turǵan! Qandaı qylmystan tartyna alatyndaryn bile almadym! — degende, Volodányń kózine jas kelip daýsy álsirep shyqty. Alqymyna ashý men yza tyǵylyp tur.

Men ıyǵyna qolymdy salyp:

— Volodá, munyń ne! Sen pisip-qatqan barlaýshy emespisiń! — dedim.

— Shydap kór! — dedi Volodá, — bala-shaǵany tankymen bastyrmalatyp, maldaı aıdap keledi. Qulaǵan kempir-shaldy joldan súırep te tastamaıdy... Basyp óte beredi! Barlaýshy bolsam qaıteıin, shydar jaı joq! Aǵash pen egin arasyndaǵy qylyqtarǵa qalaı shydarsyń! Fashıs shoshqalary qorlaý men zorlaýdyń neshe atasyn úırenip shyǵatyn bolsa kerek. Zarlap, qarǵysyn aıtyp jatqan jas áıel, jas qyzdardyń qasynda aıǵyrdaı oqyranyp, qarqyldap kúlip, mazaqtap turǵan nas aıýandy kórgende kim shydaı alar?

— Barlaýshy shydaý kerek! — dedi Petr. — Kórseń de kórmegendeı, esh nársege tańdanbaı, betiń, búlk etpeı óte ber!

— Seniń shydaǵanyńdy da kórermiz!

— Men shydaımyn! Menimen barsań sen de shydaısyń!

— Iá, shydamaǵanda ne istediń? — dep men Volodáǵa qaradym.

Volodá úndemesten qaltasyna qolyn saldy da, sary sapıannan jasalǵan ámıandy sýyryp alyp, meniń aldyma tastaı berdi. Jaýdan qolǵa túsken birinshi qaǵazdy bir shtabtyń qaǵazdaryn qolǵa túsirgendeı-aq bárimiz úńilip, bar yntamyzben qarap shyqtyq.

Eń aldymen kórgenimiz, basyn kekjıtip, murtyn úrpıtip, bar dúnıege pań qarap túsken ofıser sýreti edi. Jaratylysyna da, óziniń istep júrgen isterine de kóńili rıza bir pań, bizge mensinbeı qarap tur. Qaǵazynda «Kapıtano Alberto-Nıkolo-Pátro Korrını» dep jazylypty.

— Nemis emes, ıtalán bolar, — dedim.

— Bireýi de emes, svoloch! — dedi Volodá. — Jendet! Ondaı arsyz dońyzdyń fashızmnen basqa ulty bolmaý kerek!

Bul joly Volodádan kútpegen qatal sózder shyǵyp ketkenine joldastarym túgel tańyrqap qalypty.

— Jasa, Volodá! Adam bolýǵa bet alypsyń! — dedi, rıza bolyp ketken Petr. Zonın keńkildeı kúlip:

— Sen ony qalaı jaýkemdediń? — dep surady. Volodá suraýǵa tańdanǵandaı, aınala qarap:

— Qalaı bolýshy edi? Atys saldy deımisiń? Egin arasynda sheshingeli jatqanda jelkesinen salyp jiberdim de, alqymynan syǵyp tastadym, — dedi Volodá. İshimizdegi eń jasymyz Volodányń jalǵyz júrip jaýǵa shapqan erligine bárimiz de qyzyǵa qarap, bir aýyzdan maqtaý aıttyq.

— Bir sorly áıeldiń kóz jasyn jýǵasyń ǵoı... Solaı ma? — dedi, manadan shetirek otyryp qalǵan kempir. Sony aıtty da, Volodányń jaýap berýin kútpeı qasyna kelip, ıyǵynan sıpap, arqaǵa qaqty. Jaýyngerdiń kimdi arashalap, qol iske barǵanyn endi ózi de túsingendeı edi. Ámıannan tabylǵan hattar men ár túrli áıel sýretterin aqtarystyryp otyryp:

— Osynyń bárin shtabqa óziń aparyp tapsyrasyń! — dedim.

— Shtabqa?.. Joq, Kostá, meni ondaı jerge jumsama, táńir jarylqasyn. Kórgen-bilgenimdi suraı qalsa, men bárin shatastyryp alam, — dedi Volodá júreksinip. Álde óz isin aǵattyqqa sanap qaldy ma, álde shyn-aq kórgen-bilgenin tártippen aıta almaımyn dep qysyldy ma, áıteýir júzinde edáýir qobaljý bar edi.

— Joq, barasyń. Bul bette kele jatqandar qandaı dıvızıalar ekendigin anyqtaý, bizdiń shtabqa óte qajet isterdiń biri bolar. Barasyń, — dep, kapıtan Korrınıdiń qaǵazdaryn Volodányń qolyna berdim.

— Jaraıdy, joldas serjant, — dep, Volodá ornynan turdy.

— Áýeli tamaqtanyp al.

— Joq, tamaq jegim kelmeıdi... Ózennen júzip óteıin, á? — dep, Volodá ketýge yńǵaılandy. Júzindegi qobaljý kóbeıe túsken soń, taǵy bir-eki aýyz sóz úshin toqtatqym kelip:

— Joldas Tolstov! Men sizge tamaqtanyp al dep buıyramyn! — dedim.

Volodá jaýabyn shıraq qaıtaryp, tamaqqa otyrdy. Jaýyngerdi jumysqa jibererde beretin buıryǵyńdy soǵystyń óz tilimen qatal berý kerektigi ózimniń esime de túse qaldy.

Ekinshi barlaýshy Sergeı ári barmaı, berirekte qalǵan eken. Sondyqtan onyń ákelgeni qashqan jurttan estigen habarlar. Onyń ústine Volodányń kórgen-bilgenin kóterisip kelipti... Sergeı sýretshi bolam degen talaby bar jas. Kýrsta júrgende qoly bosap ketse-aq, sýret salyp áýrelenýshi edi. Demalys kúnderinde ózgemiz teńiz jaǵasyna ketsek, ol sýret salyp úıde qalatyn. Ol qazirde Volodá áńgimesiniń qaltarys qalǵan jaqtaryn tolyqtyryp qoıyp otyr. Volodányń ásker tilimen aıtqandaryna Sergeı ár túrli beıneleý beredi.

— Sereja durys aıtady. Meniń esimnen shyǵyp ketken eken — dep, Volodá maquldap qoıady.

— Taǵy da bir kún ótip ketti... — dedi kempir.

Biz áńgimemen otyrǵanda kún batyp, qas qaraıyp qalǵan eken. Áli de aǵylyp júrgen mashınalar men arbalylar kópir aldyna kelip tirelip tur. Mashınadan túsken eki jaýynger bizge kelip:

— Joldastar, kópirlerin, qaıda? — dedi. Kórip turǵanyn suraǵan adamǵa yzalanyp qalatyn Petr, atyp ornynan turyp:

— Kórmeı tursyńdar ma? — dedi.

— Joq, biz ótkel bar ma dep surap turmyz.

— Ótkeldi ótkel dep suraý kerek. Ótkel bul jerde joq. Jurttan surańdar. Qaıda baryn bilseńder, bizge de aıtyńdar.

— Osy aradan ótip bolmas pa, tekserdińder me?

— Bul aradan ótem deseńder qarý-quraldaryń men mashınalaryńdy tastap, ózderiń ǵana júzip ótesińder.

— Joq, joldas, qaljyń degen jaqsy-aq shyǵar. Qarý-quraldy tastap ket degen jaman qaljyń! — deıdi, jón surap turǵandardyń biri.

— Durys aıtasyń, joldas. Men saǵan tastap ket dep aıtqanym da joq!

— Solaı shyǵar!

— Ie, solaı!

Josyp júrgen mashınalar, óte almaı qalǵan jaıaý adamdar áli kóp, jaý qoly jaqyndaǵan saıyn kóbeıe de bermek. Ótkel tabylyp, búgingi tún túgel bizdiń qolda bolsa talaılar jan saqtap qalar edi de, talaılardyń ar-namysy tógilmes edi. Ásirese, aryp-talyp kele jatqan beıbit jurt, kóp azaptan qutylar edi.

— Osy kezde Zaharov ótkeliniń ne kúıde ekenin kim bilsin... — dedi kempirimiz aqyryn ǵana. — Qalaıda solaı qaraı betteýge týra keler...

— Qandaı etkel, sheshe? — dedim.

— Zaharov ótkelin aıtam... Estigen shyǵarsyń, Zaharov deıtin shuǵa fabrıkasy bar, baı adam edi. Osy aradan on bes shaqyrym jerde fabrıkasy boldy... Baı adamnyń ishi qandaı tar keledi, jurt qolyna túsirmeımin dep, azamat soǵysynyń kezinde órtep jiberdi. Ózi aǵylshyndarǵa qashyp ketti. Mynalarmen birge kele jatqan da shyǵar ózi! Fabrıkasyn bir aǵylshyn ustap turyp edi, aıaǵynda Katá deıtin qyzyn da berdi soǵan... — dep, kempir uzatyńqyrap bara jatqan soń, men typyrshyp:

— Iá, sonymen?.. — dedim.

— Sonymen ol Kıta bolyp ketti, — dedi kempirim,

— Joq, ótkel jaıyn aıtam...

— Á, ótkel me?.. Ótkel bar da. Fabrıkasy ózenniń ber jaǵynda boldy da, jún jýatyn jeri ar jaǵynda edi. Meniń shalym, Stepan marqum qol qoıyp, aqsha alaıyn dep barsa dym joq, typ-tıpyl órtenip ketipti.

— Ótkel me?

— Joq, fabrıkany aıtam... Ótkel qaldy ornynda... Astyna tas tósetken «tas ótkel» atanǵan bolatyn. Asty keıin qum-qaırańdanyp alǵan soń, barlyq bala sonda shomylatyn. Bıyl sý kóp bolyp ketpese, arbanyń astyna baılaǵan qara maı shelekti sheship almaı-aq óte berýshi edik... — dedi.

Endi kempirdiń aınalasyna birtalaı adam jınalyp qaldy. Bári de kópirdi qalaı tabýdyń jaıyn surastyryp jatyr. Kempirdiń ózin de mashınaǵa mingizip ala ketkileri keledi. Kempir olarǵa:

— Sizder ilgeri júre berińizder... Men de qýyp jetermin. Ógizderim on shaqty kún shóp shabýǵa salynǵan, jaraý... — deıdi.

— Sheshe-aý, ózińiz nege kópirden ótem dep, úsh kún otyrdyńyz osynda? Ótkelden etip júre berseńiz ǵoı, endigi áldeqaıda bolasyz! — dedim.

— Jalǵyz ba? — dedi kempir tańdanǵandaı bolyp. — Men jurt qaıda bolsa, sonda bolam da, balam.

Kópir izdep jınalyp qalǵan jurt, ózendi jaǵalap ótkelge qaraı jóneldi. Traktorlar da, kishkene tankylar da ketip barady. Kópshiligi arbaly, mashınaly jurt. Zeńbirek úni jaqyndaı túsipti. Tańerteń alystan kúrkiregen kúndeı kúńgirt estiletin soǵys úni, endi ashyq estiledi. Aıqysh-uıqysh kezdesip qalǵan naızaǵaı jaryǵy kórinip qalady.

— Al, sheshe, endi jurttan qalmańyz. Saý bolyńyz, — dep, ógizin jegisip berip, kempirdi jóneltip jiberdik. Kempir jaraly qyzdy da alyp ketti.

Qarańǵy ińirde ózenniń arǵy betinen tanys belgi bergen daýys estildi. Shtabqa jiberilgen jigitim ekenin tanydym.

— Kópir joǵyn bilesiń ǵoı. Júzip ót! — dedim.

Birdemeni syndyryp, birdemeni aýdarystyryp jatqan ún kelip edi, uzamaı, qaıyqpen kele jatqandaı, túregep turyp esip kele jatqan adam kórindi. Jańada ǵana qıraǵan mashınanyń tósek-taqtaıyn qaıyq qylyp minip alyp, jaýyngerim beri ótti.

Batalón komandıri bizge qaıt dep ámir etipti. Biraq el bilgendi bizdiń shtab ta biledi eken «kópirden on jeti kılometr joǵaryraq jerdegi tas ótkeldi teksere qaıt» depti.

Kezdesken mashınanyń birine minip áli bir qyr aspaǵan kempirdi qýyp jettik. Ógizderin aqyryn ǵana jaıqap, ketip bara jatyr. Endi bizge kereksiz bolyp qalǵan azyq-túlikti kempirge berip, qosh aıtysyp júrip kettik. Bárimizdi bir-bir súıip, kempir qala bardy. Ásirese, Volodány erekshe súıdi:

— Júregiń jaqsy eken! Baqytty bol, balam! — dedi. Álde, kempirmen taǵy kezdesetinimizdi sezingendeı, eshkim qoshtasqan joq edi. Bul joly kempirmen budan bylaı kezdespeıtinin taǵy da aıqyn sezinip turǵandaı, jaýyngerler bir-bir aýyz jyly sóz aıtyp, kempirdiń batasyn alyp jatqandaı, uzaq qoshtasty.

— Joldaryń ońǵarylsyn qaraqtarym, baqytty bolyńdar báriń de. Kópir basynda bireýiń aıanǵan joqsyńdar! Men ylǵı qandaı batyr jigitter dep, qýanyp qarap otyrdym! — dedi.

Sodan keıin bizge qaıta-qaıta oń tilek tilep, jurttan qalmaıyn degen adamsha kempir ógizderin qozǵady. Biz ilgeri kettik. Volodányń kózin bir súrtip qalǵanyn kórip qalyp em, ol uıalyp:

— Kózime bir qıqym túsip ketti bilem... — dedi.

Biz ótkel basyna kelsek, ubaq-shubaq arbalar, tabyn-tabyn maldar ótip jatyr eken. Etekterin azǵana túrip alyp, sandary aǵarańdap áıelder de ótip barady. Sýdy kórgen soń bar ýaıymdy umytyp ketken balalar da birine-biri sý shashyp, biriniń basyn biri sýǵa tyǵyp alyp, shýlasyp júr. Tanys jaıylym, kúndegi qorasynan aırylǵan sıyrlar azan-qazan. Sıyrlardyń meńireýinde de bir muń bar sıaqty. Mal balasy týǵan jerin saǵynatynyn men buryn da baıqaýshy em, qazir óte tereń, sezip turmyn. Aıdaý kórip, ashyǵyp kele jatqan sıyrlar basyn jerge salmastan móńireıdi. Arttaryna qarap yńyldap, yńyrsyp qoıady. Áldeqaı jerde ketip bara jatqan buzaýlaryn izdeıdi.

Jer gý-gý etkendeı bolady. Tabanyńnyń asty anda-sanda qaltyrap ketip, dir ete túsedi. Batys jaqta janǵan soǵys órti tutasyp, qyp-qyzyl kúreńdenip, túngi aspandy edáýir beldeýlep ketipti.

Ótkel ornynda... Áńgime neshe kún bizdiń qolymyzda turarynda sıaqty. Osy qorytyndymen bólimimizge qaıttyq.

8

Barlaý vzvodynyń jańa komandıri leıtenant Mıroshnıktiń jappasyna men sol túni keldim. Kim ekenimdi baıandaǵan soń, leıtenant maǵan qolyn berip amandasty da.

— Myna bir qaǵazdy bitirip tastaıyn, otyra tur, — dedi.

Syǵyraıǵan bilte shamnyń qylp-qylp etken jaryǵymen leıtenant qaǵazyn jazyp otyr da, men ony anyqtap qarap alyp, minezin tanyǵym kelip, qadalyp turmyn. Túnde júzgen qaıyqshynyń otyndaı álsiz jyltyldap, ushyp ketkisi kelgendeı záresiz qypyldap, aınala julqynyp bilte sham janyp tur; bolmashy jelden buǵa shalqyp, leıtenanttyń keskinin anyqtatpaı qoıdy. Birese leıtenant ashyq júzdi, keń mańdaıly aqquba jigit sıaqtanady da, birese kúnge kúıgen kúreń tústi kórinip ketedi. Biraq iri deneli, shalqaq tósti, keń jaýryndy, keń mańdaıly, úlken qara kózdi adam ekeni aıqyn ańdalady. Qypylyqtaǵan kishkene jaryqtan leıtenanttyń kóleńkesi birese eńgezerdeı bop kóterilip, jappanyń alasa tóbesin jaýyp ketedi de, birese myqshıyp artyna tyǵylady. Keıde qoıqań-qoıqań etip, eki jaǵyna kezek aýytqyp qoıady. Leıtenant «otyra tur» degenmen otyratyn jer bolmaǵan soń, men de tura bergem. Shamnyń oınaqtaǵan jaryǵy meniń kóleńkemdi de leıtenantqa qaraı tóndirip-tóndirip alady. Áldeqaıdan adasyp kelip kirgen kógildir kóbelek kishkentaı otty qýalap oınap, birge qaltyldap júrip, aqyry qanatyn kúıdirip alyp, qalqyp turǵan maıǵa qulap ketti.

Leıtenant Mıroshnık aǵash jáshiktiń ústine kóldeneń salǵan eki taqtaıdan quralǵan stolda otyr. Komandır jappasynyń az da bolsa túrin keltireıin degendeı, stol ústine sur palatka jaýyp qoıypty. Leıtenanttyń astyndaǵysy da aǵash jáshik bolý kerek, anda-sanda syqyrlap qoıady.

Mıroshnık taza kıingen, kózderinen bir oı ketpeıtin, sabyrly adam kórindi. Qalyń qara qastary az-aq aıqaspaı tur. Jasy otyzdan asqan, aǵa jigit, bar qalpymen jaýyngerge birden unaıtyn komandır. Óńmenińnen óterdeı tesip bara jatqan kózqarasty men ómirimde unata alǵan emespin. Oıyń jetpeı tursa, kózińdi tesireıtkenmen tereńge boılaı almaısyń. Mıroshnıktiń oılana qaraıtyn úlken qara kózderi maǵan qatty unady. Kereksiz jerde qazbalap, bolmashy birdemeni syn kórip, arzany men ońaıyna umtylatyn adamnyń kózi buǵan uqsaı almaıdy. Ár jaǵy taıyzdyǵyn ańǵartyp, senimsiz qypylyqtaıdy. Mıroshnıktiń kózderi qaltqysyz senim bildire qaraıdy eken. Mundaı komandır jaýyngerin senip jumsaıdy, sen oıdaǵydaı oryndap kelesiń.

— Al, joldas serjant, baıanda dedi Mıroshnık, jazǵan qaǵazyn jınap qoıyp.

Men sońǵy úsh kúnniń ishinde kópir mańynda bolǵan jaıdy túgel baıandadym. Ótkel jaıyn da aıttym. Leıtenant yqlas qoıa tyńdap, ústirt ketken jerlerimdi birer suraýmen anyqtap alyp otyrdy. Keıde meniń oryssha sóıleýim kedir-budyr shyǵyp qalǵanda leıtenanttyń kózinde kúlki ushqyny jylt ete túsedi. Biraq ondaı kezde de, keıbireýlershe, kózin buryp áketpeıdi, týra qarap otyryp kúlkisin tyıady. Ári ádemi, ári durys sóıleıin degende kóp súrinetin bir ádet bar ǵoı, mende sol bar edi, sol óńirge shyǵyp ketip baryp áreń toqtadym. Sońǵy bir sózderimdi ajarlap aıtqym kelip, qansha syqpaqtasam da ajarlanbady.

— Otyryńyz! — dedi leıtenant, men orys tiliniń ártúrli ótkelderinen júzip, maltyp, áreń ótip bolǵan soń. Otyratyn oryndyq joǵyn endi ózi de esine túsirip, — ıa, oryndyq ázir joq... kósile ket... Azyraq demal, — dedi. Men Vladımır Tolstov degen jaýyngerdi shaqyryp alyp, erekshe tyńdaýyn ótindim.

— Erekshe tyńdaıtyn nemenesi bar? — dedi leıtenant.

— Barlaýǵa baryp kelip edi.

Volodá menen góri de bytyrańqy sóıledi. Buryn baıandama jasap kórmegen jas jaýynger kórgen-bilgenin ilgerili-keıindi paıymdap, birdi aıtyp kele jatyp, ekinshi birdemege túsip ketip, aıaqtaı almaı qoıdy. Mana maǵan aıtqanda kóp nárselerge baǵa bere aıtyp edi, endi onyń bárin tastap, kele jatqan jaý tankylarynyń ishine kirip aldy da, shyǵa alar emes. Uıalshaqtyq istep, fashıs kapıtanyn óltirgenin aıtpaı qoıa ma dep qorqyp em, oılaǵan jerden shyqty... Ol týraly túk aıtqan joq. Monshaqtap, terlep te ketti.

— Ne bar kórgenim osy, joldas leıtenant, — dep turyp qaldy.

— Boldyńyz ba?

— Boldym...

Men Volodány shyntaǵymmen túrtip qaldym. Volodá endi ǵana túsinip, taǵy birdemeni aıtqysy kelip edi, erinderi bir dirildep, bir yrjıyp jaıylyp ketip, aıtqyzbady. Asyǵys-úsigis qaltasynan sary sapıan ámıandi alyp, leıtenantqa berdi de, Volodá eki adym sheginip baryp turdy.

Leıtenant kapıtan Korrınıdiń qaǵazdaryn túgel qarap boldy da, ekeýmizdi de oıly kózimen bir sholyp ótip:

— Rahmet, joldastar. Baryńdar. Demalyńdar, qyrynyńdar... — dedi. Álýetti qoly, áldenemenege ýáde baılasyp turǵandaı, ekeýmizdiń qolymyzdy da qatty-qatty qysty. Men ishimnen «ázirmin!» dedim.

— Sen nege meni aldap urdyń? — dedi Volodá bylaı shyqqan soń. Daýysynda álgi qysylystan qalǵan ba, bolmasa, jańadan kele jatqan bir jábir bar ma, áıteýir diril bar eken.

— Aldap urǵanyń qalaı?

— Men aýyzba-aýyz baıandama jasaı almaıtynymdy biletin ediń ǵoı?

— Iá, bilem...

— Bárimiz de baıandamamyzdy jazyp almaýshy ma edik, mektepte?.. Ne boldy mine!.. Shatyp shatpaqtaǵannan basqa túk aıta alǵanym joq.

— Aldymen mektep keńshiligin umytqanyń jón, — dedim, jarymy qaljyń, jarymy shyn maǵyna bere sóılep. — Sen ekeýmiz bul soǵysta jazba baıandama jasap júrýge ýaqytymyz da bola bermes, esh nárseni shatystyrǵan joqsyń, bárin de aıttyń... Maǵan aıtqannan asyryp aıtqanyń da boldy. Úırene ber osylaı...

— Tankylar týraly da aıttym ba?

— Kóp aıtqanyńnyń ózi sol boldy.

— Ózge jaǵy qalaı shyqty?

— Ózge jaǵyn aıtqan joqsyń...

Volodá tura qaldy...

— Qysylmaı-aq qoı... Bárin de dál-dál aıttyń, — dep, kóńilin jubattym. Óıtkeni, kóńili tynshymaı Volodá uıyqtaı alar emes edi.... Endi mine, kóńili ornyǵyp, kózi kúlimdep, qobaljý joq, qozǵalaq joq, maýjyrap uıyqtap ketkeli jatyr...

Bir kezde bárimiz birdeı oıanyp ketippiz. Bireý búıirimnen túıip qalǵandaı bolyp, Volodáǵa:

— Nemene? — dedim. Ol maǵan:

— Sen nemene? — dep, jaýap berdi.

— Senbisiń? — dep Semen Volodáǵa qadalyp otyr da:

— Óziń ǵoı! — dep Serejaǵa qaraıdy.

Bir jappada jatqan adamnyń bári osylaı, birine-biri qarap qalypty.

— Jer silkinip tur, — dedi Volodá, bárimizden buryn esin jıyp.

Bilte sham bezgek bolǵandaı qaltyldap tur. Tereń qazyp, tóbesin qabat-qabat bórenemen japqan jappamyzdyń burysh-buryshynan topyraq sýyldaıdy. Aýrýhanadaǵy «qum saǵatynyń» qumy qalaı jyljysa, topyraq ta solaı jyljyp, solaı sýsıdy. Jappamyz teńselip turǵandaı, astymyz dir-dir etedi.

Qatty uıyqtap qalǵan jastar jaqyn túsken snarád daýsyn estimeı, jerdi qatty nuqyp qalǵanyn sezip oıansaq kerek. Jer bizdi túıip qalyp oıatypty.

Júgirip dalaǵa shyǵa kelsem, úsh jerden aspanǵa atqan shań-topyraq, órkesh-órkesh bolyp, jerge qaıta tógilip keledi eken. Tań atyp qalypty. Ókirgen, ulyǵan, gúrildegen soǵys úni ústimizge kelip qalypty. Nemister oqty qydyrta tógip, bizdiń qoldyń qaı jerde ekenin anyqtap jatyr. Jaý snarádtary birte-birte ilgerilep, jaqyn túse bastapty. Anadaı jerde turǵan sulý bir qara emen bar edi, aýyr snarád sonyń túbine kelip uryldy. Emen shań-topyraqtan kórinbeı bir ketti de, azdan soń bar japyraǵynan bir-aq aırylyp, soraıyp qaldy. Bul joly nemister alystan uratyn zeńbirektermen atyp jatyr. Orman ústinde sýyldap quıyn ótip bara jatqandaı estiledi. Keıde qamysty qırata japyryp ordaly qaban kele jatqandaı, keıde túnde ushqan top úırektiń qanat qaqqanyndaı ǵana bolyp, snarád synyqtary ushady. Ún de, snarád ta, ushqyndar da jaqyndap keledi.

Men jappaǵa qaıta túsip, joldastaryma jaıdy aıttym. Bárimiz de qulaǵymyzdy syrtqa sala otyryp, qarý-jaraǵymyzdy asynyp aldyq. Jappanyń aýzynan jaltyratyp turyp tazalaǵan eki ádemi etik kórindi. Odan keıin tizesiniń qyry joıylmaǵan sur shalbar kózge ilege bergende:

— Amansyzdar ma, joldastar! — dep, leıtenant Mıroshnık ishke tústi.

Mıroshnık jalǵyz emes, qasynda saıası basshymyz Revákın bar eken. Bárimiz ornymyzdan turdyq, eki ıyǵymen tóbeni tirep, ońtaısyz eńkeıip Semen Zonın tur.

— Demaldyńdar ma, tynyqtyńdar ma? — dedi Mıroshnık.

— Tynyqtyq, joldas leıtenant, — dep, men bárimizdiń atymyzdan jaýap qaıtardym.

Polıtrýk Revákın bizge soǵys bastalǵan kúnnen beri tanys edi. Áneýgi joly fashısik Germanıanyń ár túrli armandarymen tanystyryp edi, bul joly Smolensk tóńiregindegi aıqastarǵa jalpy sholý jasap kep, jaýyngerlerdiń ózderi qortyndy jasaı alarlyq bosaǵalarǵa ákep tirep qoıdy. Ózi oqytýshy, ár oıyn býaldyr aıtpaı, óresi jetken jerge deıin túsinikti sóıleýge tyrysatyn adam. Revákınniń bul jolǵy áńgimesinen biz eki túrli nárseni berik ustap qaldyq. Nemis armıasy kún saıyn bógeliske kóbirek ushyrap, keıbir jerlerde bir jetiniń ishinde bir adym ilgeri attaı alǵan joq. Ekinshi, bizdiń áskerdiń kún sanap kúshi kirip, tájirıbesi molaıyp, keı aýdandarda turaqty taban tireske qol jetip qalǵan.

Kópir basynda ótken kúnderde biz soǵys habarynan syrt qalyp edik. Qazir endi, jınalǵan oıymyzdy Revákınge aıtyp, dúdamalymyzdy surap alyp jatyrmyz. Fashıs armıasynyń bet alǵan túrin men tórt tarmaqty temir aıyrǵa uqsatatyn edim. Qazir sonyń tórt tarmaǵy da tas kedergige tirelip, ári óte almaı, keıbireýi maıysa bastaǵandaı kórinetin. İlgeri basqan saıyn tas kedergi kúsheıe túsedi, tarmaqtar bir kúni synady... Revákınge osy oıymdy aıttym. Revákın áýeli bárin durys dep bastady da, tereńdete kele aıyrdan da, tas kedergilerden de esh nárse qaldyrǵan joq. Bir jaǵynan kúnbatys elderiniń bar qarýyn sypyryp alyp, armansyz qamdanyp kelip soqtyqqan Germanıa temir aıyrǵa uqsamasa, bizdiń, qarsylyqty tas kedergige uqsatý tipti olqy eken. Revákın baptap qana tereńdegen saıyn, aıyr men tas kedergi degenimniń qandaı dármensiz zamandardyń qarýy ekendigi esime tústi...

Áńgime aıaqtalǵansha, syrttaǵy atys ta toqtady. Mıroshnık pen Revákın ekeýi bizdiń vzvodty sapqa turǵyzyp, aǵashtyń qalyń ortasyna qaraı alyp ketti. Onda bizdi dıvızıa komandıri, polkovnık Orehov kútip tur eken.

Orta boıly, samaıyna býryl kirgen jańa ǵana tolyǵa bastaǵan polkovnık bizdi anadaıdan baqylap turdy. Qasynda turǵan ár túrli ásker bólimderiniń komandırleriniń ishinen áneýgi kópir basynda kezdesetin zeńbirek polkynyń komandıri, maıordy tanydym. Maıor polkovnıkke birdemelerdi qadaǵalap aıtyp, qolyn shekesine aparyp, qoshtasty da ketip qaldy.

Polkovnık kózi áıeldiń kózindeı tym ádemi, óńi kópten uıyqtamaǵandyqtan qýań tartqan, yqsham kıingen músindi adam eken. Biz komanda boıynsha qatyp-siresip tur edik, polkovnık jaqyndap kelip:

— Myna kógalǵa otyryńdar, — dedi.

Biz de otyrdyq, polkovnık baıaý ǵana sózin bastady.

— Nemis armıasyn kózimen kórmegen jaýynger, qandaı jaýmen kezdesip qalǵanyn da dál bile bermeıdi, — dep bastady polkovnık. — Bireý ári oılap, bireý beri oılap qalady. Jaý kúshti dep, óz kúshińdi orynsyz tógý de zıan, jaý álsiz dep, qapy ketý de zıan. Jaýymyzdyń qarý-quraly bizden anaǵurlym basym. Áskeri kúnbatys elderine ońaı tize búktirip, áli beti qaıtpaı kele jatqan ásker. Áskeri de, qarý-quraly da shabýylǵa beıimdelip ázirlengen... Qarý-quralynyń basym jaǵy tanky men áýe kemelerinde. Qazir sol qarý-quraldy joıatyn arnaýly bólimsheler jasap jatyrmyz. Qarama-qarsy maıdanda ǵana emes, jaýdyń óz ishine de kirip soǵysýymyz kerek. Arnaýly bólimsheler qaı túrmen bolsa da jaýdyń tehnıkasyn qurtýǵa tıisti jáne... naǵyz maǵynasyndaǵy barlaýshylar da solar bolady, — dep, polkovnık bárimizdi sydyrta bir qarap ótti.

Polkovnık jańa bir sóılem qosqan saıyn, álgi aıtqan arnaýly bólimsheleriniń mindetteri de keńeıe túsedi. Mundaı bólimshelerdiń atyn ári oılap, beri oılap, eshbir ýstavtan taba almaı otyrmyn... Biraq polkovnık muny áldeqashannan belgili bir nársedeı etip aıtyp otyrǵan soń, bizge de onsha qıyn-qystaý kórinip otyrǵan joq. Soldat degen jurt komandır sózine senip úırense ǵana oıdaǵy jerden shyǵady. Al, sendire alý — komandırdiń mindeti. Keıde komandırdi — ákesi, soldatty — balasy dep te aıtady. Munyń jaqsy jaǵy — ákelik pen balalyq sıaqty, máńgilik ardaqty sezimdi qozǵaıdy. Biraq áke bola bilý de qıyn, bala bola bilý de ońaı emes. Polkovnık Orehov osy ańǵardy baıqap sóılep otyr. Artyq ýáde, aıǵaı erlikti tilemeı, barlyq jaıdy bar salmaǵymen aldymyzǵa tegis jaıyp saldy da, bárimizge ortaq mindetterdi aıtty.

Áli biz soldat bolyp ta jetilgenimiz joq. Sondyqtan mynaý bir beıbit jınalys, azdan keıin polkovnık «qane, kim sóıleıdi?» dep suraıtyndaı, ıa bolmasa, «qarsylaryń joq pa?» deıtindeı kórinip ketip otyr. Biraq polkovnık ony suraǵan joq:

— Birinshi bólimsheniń komandıri etip, ysylǵan, synalǵan joldas, serjant Borındy taǵaıyndaımyn, — dedi. Búkil bir vzvod bolyp, ysylǵan komandırdi kórýge aınala qarasyp qaldyq. Ózimizdiń aramyzdan kúnge kúıgen kúreń júzdi, shegir kózdi jas jigit tura keldi. Yǵyspaı, jasqanbaı tez turdy. Biraq kózinde «jańaǵy aıtqan synalǵan, ysylǵan komandır degenińiz men bolamyn ba?» degen suraý da tur edi. Polkovnık oǵan «otyryńyz», — dedi.

— Ekinshi bólimsheniń komandıri etip, asqan barlaýshy, eski shekaranyń eski qyzmetkeri, aǵa serjant Sartalıevti taǵaıyndaımyn, — dedi polkovnık.

Men be, basqa bireý me dep men tańyrqap qaldym. Sartalıev degen tatar da, ózbek te bolýy múmkin. Onyń ústine, men áli aǵa serjant emespin. Polkovnık aǵa serjant degendi jańylysqan adamsha aıtqan joq, senimdi aıtty. Biraq dıvızıadaǵy barlyq serjant pen aǵa serjantqa deıin bile berý qıyn da nárse... Sondyqtan men tipti yńǵaısyz halge túsip qalmaıyn dep, orynnan jyljyp otyrý men tura berýdiń arasyndaǵy bir dúdamal qozǵalysty jasadym...

— Otyra berińiz, joldas aǵa serjant, otyra berińiz, — dedi polkovnık maǵan týra qarap. Atalǵan meniń atym ekenine endi ǵana kózim jetip, ornymnan atyp turdym.

— Al, joldas Revákın, bularǵa tym bolmasa bir-bir komsomol uıymdastyrýshysyn ber, — dedi polkovnık jalynǵandaı, jymıa sóılep. — Bári de jas jigitter, onsyz kóńilsiz bolar...

Revákın komsomol uıymdastyrýshylarynyń attaryn atady: maǵan Volodá Tolstov kez boldy. Sol kúngi meniń úlken qýanyshym da sol edi. Endi naǵyz maıdanǵa attanǵaly turǵanymyzda, birimiz komandır, birimiz komsomol uıymdastyrýshysy bolyp, Volodá ekeýmizdiń bir bólimge kez bolǵanymyz taǵdyrdyń buıryǵy emes ekenin bilsem de, sebebin túsine almaı tur em, ony da polkovnıktiń ózi ashyp berdi: ekeýmizdiń keýdemizge de óz qolymen «Ójettik úshin!» degen medal qadady.

Ásheıinde ońaı aıtyla beretin «ómirlik dos», «ómirlik joldas» degender naǵyz jan beriser synǵa túse bermeıdi. Al, qatar turyp alysqan eki jaýynger biriniń janyn biri ár kúnde on ret alyp qalady desek, onymyz jalǵan da bolmaıdy. Sondaı qysylshańdy bir kún birge ótkizgen eki jaýynger, joǵary antty aıtyspasa da ómir men ólim arasynda synasqan dostar bolady. Volodá ekeýmizdiń, aramyz osyndaı edi. Onyń ústine, leıtenant Mıroshnık meniń az kún bolsa da syr alysqan jigitterimdi ózime berdi. Semen Zonın degen erteginiń batyrlaryndaı emes pe! Bir ózin alyp, bir batalónǵa qarsy umtylsań, taıynarmysyń! Bárimizdiń ishimizdegi naǵyz ásker minezdi adam — Petr qandaı! İshki bir syrdyń kúıindeı Sergeı she!

Kún boıy dúnıe júzinde qorqynysh degenniń bárin eske almaı júrdim. Ýildegen gýildegen gúrsildegen degen nemene ol? Ne bolǵany ún ǵoı! Solaı emes pe? Jaý qarý-quralymen kúshti bolsa, biz jeńip shyǵatyn senimimizben uly ıdeıamyzben kúshtimiz. Jaýdyń birligi — kúshte bolsa, bizdiń kúshimiz — birlikte!

Arnaýly bólimderge arnaýly qarý-qural berip, leıtenant Mıroshnık bizdi ózi shyǵaryp saldy. Keshke jaqyn maıdannyń aldyńǵy shebine kelip toqtadyq. Bıik belesti mańdaıǵa ala, uzyn ormannyń ón boıyn órleı qazylǵan okoptardyń aldyńǵy jaǵyna tanky atatyn zeńbirekter ornapty. Qurysh mańdaıdy kózdep atý úshin zeńbirekter aǵash jamylyp, alǵa shyǵyp alyp, aldyndaǵy bıik beldi ańdyp otyr.

Endi ilgeri basý úshin, biz barlaýshynyń, ińir qarańǵysyn tosyp otyrmyz. Júris-turysymyzdy qansha ózgertkenmen kúndiz júre berseń batysqa qaraı bettegen beısaýat toǵyz adam jaý kózine de tez shalynady.

Aǵash jıegine jasyryna ornaǵan zeńbirekter baıaǵy tanys maıorym Rýsakovtiki eken. Ol mana polkovnıktiń qasynda bir kórinip qalǵanda bizdiń dıvızıadan ekenin bilip, talaı kezdesermiz-aý degen oı kelip edi, endi mine, kezdesip te qaldyq.

— Amansyńdar ma, eski dostar! — dep, maıor Petr Grıgorevıch Rýsakov aǵash arasynan kezdese ketkende biz de qýanyp qaldyq. Ózi de qatty qýanyp:

— Maıdanda eki ret kezdesip qalý degen nemene, bilemisińder? Ol kórge kirgenshe dostyq degen sóz! — dedi. Volodá ekeýmizdi erekshe quttyqtap turyp, meniń jaǵama taǵy bir qyzyl úshburysh qosylǵanyn kórip:

— Qap, bilmeı qalǵanym-aı! Bolmasa, kópirde kórsetkenińdi aıtyp, polkovnıkke aryz etetin edim, — dedi qaljyńdap.

Sonysyna qaraǵanda, meniń alǵashqy alǵan medalim men aǵa serjant bolǵanyma maıor Rýsakovtyń qatynasy bar-aý dep oıladym.

Bizdi kórip qaljyń aıtyp turǵanmen maıordyń ishi qazandaı qaınap turǵany baıqalady. Soǵystyń alǵashqy kúnderinde talaı komandırdiń shashyn julyp jylardaı bir qıynǵa kezdeskeni bar. Sol aýyr hal qazir maıordyń basynda edi. Jaýdyń tankili lekteri, ústine kıgen quryshy az bolǵandaı, beıbit jurtty oq qaǵar qylyp aldyna salyp, aıdap kele jatyr. Myńdaǵan bala-shaǵa, kempir-shal artyna burylsa, jelkesine tónip turǵan kók naızany kóredi de, taǵy ilgeri attaıdy. Dúnıede mundaı zulymdyqqa barǵan eshbir ásker bolǵan emes. Sonsha qarý-quralmen qıqýlap qulaq tundyrǵan maqtanmen kele jatqan jaý, beıbit halyqtyń artyna tyǵylady!

Haldyń, aýyrlyǵy da osynda. Maıordyń alysqa silteıtin aýyr zeńbirekteri keıin sheginip qarap tur da, jaýdy mańdaıdan atar zeńbirekterimen ǵana kútedi.

— Táńiri jarylǵasyn, aǵa serjant, — dedi maıor jalynǵandaı únmen, — jigi ashylǵan jerin bir anyqtap bershi! Meniń barlaýshylarym zeńbirek jeter jerdiń bári beıbit jurt, nemis tankylary sol jurtpen aralas qozǵalyp kele jatyr deıdi. Mine eki kún boıy oq shyǵara almaı otyrmyn! — dedi, qatty nazalanyp.

Nemis zeńbirekteri alystan atqylap, boratyp oq tógip jatyr. Bizdegi «soǵys táńirileri» beıbit jurtty aıap, ún shyǵara almaı tur. Bizdiń zeńbirekter jaýdyń, qolyn kópir ústinde, ótkelderde, jol boılarynda tosyp atýǵa bolar edi. Ózge Nárse tapshy bolsa da, zeńbirek oǵy jetkilikti edi. Biraq amal joq, naızaly jaýdy sen qamshymen kútip otyrǵandaısyń.

Kópir bitkendi qıratyp tastaýǵa taǵy bolmaıdy. Ár kópir eń aldymen óz eline paıdaly. Tankyly, mashınaly jaý qoldary aldyn orap ketip, áli jete almaı kele jatqan ásker bólimderi de bar. Jalpy dúrligis-dúrmek ústinde, jaý qoly basyp qalǵan jerdiń beıbit halqy áli shyǵysqa qaraı jyljyp barady, áli sıregen joq. Úlken kúreń joldarmen jaý lekteri kele jatsa, qaqtyqpaı-soqtyqpaı, saı-salalarmen qatar júrip kele jatqan bizdiń áskerler de bar. Qysqasy, bizdiń zeńbirekterdiń aldynda kedergi kóp.

Munyń bári de maıor Rýsakovtyń aıtqan kúızelisi edi. Sondyqtan men ol kisiden:

— Qysqasy, jaý men eldiń jigin ashyp ber dep buıyrasyz ǵoı, joldas maıor? — dep suradym.

— Aǵa serjant, siz meniń qaramaǵymda emessiz, men qaıdan buıyra alaıyn... — dep, maıor kúlip qoıdy. Ekeýmiz bir ǵana qarastyq ta túsinip qalyp, qol alystyq.

— Al, oń sapar bolsyn, tiri qaıtyńdar! — dedi maıor.

— Jaqsy, maıor joldas, tiri qaıtalyq... Ólgisi kelmeıtin bir adam bar dep esitseńiz, ol meniń jaýyngerlerim, — dedim.

— Sen meni kúnshyǵysqa qaraı ótkizbeı kóp bógep ediń, men seni batysqa qaraı bógemeı ótkizeıin! Bar!.. Bul joly medal emes, orden alatyn bolyp qaıt! — dedi maıor, qolymdy qatty qysyp.

Men úndemeı ǵana ishimnen ýáde ettim... Maıordyń júzinde ýáde almaı tynbaıtyn qatty kúıinish bar edi. Osyndaı adamdar bizge kúıinish-qýanysh, dostyq-joldastyq, birlik-teńdik degen nárselermen oınamaýdy úıretti. Ózim demeı, biz dep, erlik daq emes — egiz, bilekte emes — júrekte dep úıretti.

Barlaýshylar «tańy atyp» ińir qarańǵysy túse, biz júrip kettik.

9

Jazǵy tún óli dalany kúzetip jalǵyz qalǵandaı. Egin mańaıynda án de joq. Baqsha arasynda kúlki de joq, ıesiz qalǵan poselkelerde ún de joq. Qalyń túsken shyqta josylyp jatatyn iz de joq. Áni men sáninen aırylyp, jas jesirdeı muńaıǵan jazǵy túnniń ózi ǵana qalypty.

Alysta qalǵan joldarmen áli aǵylyp jatqan jurt dybysynan biz de qulaq úzbeı kelemiz. Bul óńirdiń turǵyn halqy túgel jol boıynda. Daǵdyly eńbek sharasynan shyǵyp qalǵan kúıinishti jurt ońaı ashýlanysyp qalyp, ońaı aıǵaılasyp qalyp keledi.

Bul túnde bizden asyǵys kele jatqan adam bolmasqa kerek. Biraq týra jolmen júre almaı, qaıdaǵy qalystardy izdep, burań júrip kelemiz. Shyǵysqa qaraı aǵylǵan jurtqa qarsy júrý múmkin emes. Bul jurttan yǵyspaı-aq, qabyrǵalasyp kete berer eń ol jurttyń ishinde jaýdyń barlaýshylary kele jatpaǵanyna kim kepil? Jaýdy ańqaý kórý — óz ańqaýlyǵyń bolady. Osyndaı qalyń jurt batysqa qaraı aǵylyp bara jatsa, sol kóptiń biri bop biz qandaı op-ońaı aralasyp kete berer edik! Sol sıaqty, syrt kıimdi ózgertip kıip, jaýdyń barlaýshylary da qaptap-aq, aralasyp kele jatqan bolý kerek. Jolǵa jolamaýymyzdyń sebebi de osy.

Kúdikti kóringen jerlerden jorǵa dýadaqtaı buǵyp etip, jurt kele jatqan joldardan burylyp ketip, kóp ýaqytymyzdy óltirip kelemiz.

Iesiz qalǵan kolhoz baqshalary tógilip tur. Pisip qalǵan alma men órik top-top etip úzilip túsedi. Meıiz aǵyp barady. Eń aıaǵy kúzetshi ıtterdiń de úrgeni estilmeıdi. Bıdaı bastary birine-biri asylyp, ıile bastaǵan.

Aıańdap ketkende aldymyzda otyratyn Semen Zonın, eńbektegende eń artta qalady. Eki metr uzyn boıy oralymǵa da kele bermeıdi, arqasynda myqty bir nardyń júgi jáne bar. Sondyqtan ol daýsyz bir naqyldy álsin-álsin eske salyp kele jatyr:

— Ýaqyt jaǵynan utylyp kele jatyrmyz-aý, joldas aǵa serjant... — dep bastaıdy da sóz aıaǵyn, — bizdiń utylys, jaý úshin utys demeıtin be edi? — dep tyndyrady. Munysy eńbekteýdi qoıyp, saý aıańdap keteıik degeni ekenin túsine qalyp, Petr oǵan:

— Basqamyz tursaq, turaıyq,... Biraq, Semen saǵan turýǵa bolmaıdy, kózge túsip qalasyń. Odan da, otyrmaı, eńbekteı ber, — deıdi.

— Túnde buqsań, kúndiz qaıtesiń, jerge kirip ketemisiń? — dep, Semen de Petrdi qası sóılep, sóz aıaǵyn ońtaısyz orap ákelip, — qoryqqanyńnan! — dep bitirdi.

— Bizdiń ýaqyt tún ǵoı, Semen... Kózge túsip qalsań, arqańdaǵy júkti tym bolmasa alǵa qaraı bir laqtyryp jiber... — deıdi Petr.

— Saǵan qaraı ma?

— Ie, maǵan qaraı.

— Astynda qalyp júrmeısiń ǵoı?..

Kúsh jaǵynan onymen eshkim talasa almaı qalady. Semen keńkildep kúlip jiberedi de:

— Endeshe kelińder... Báriń arqama minińder. Sonda tezirek jetemiz, — dep tura bergen túıedeı shubatylyp, eńbekteı jóneledi.

Sol jaǵymyzda teńiz jatqany seziledi. Ózi de kórinbeıdi. Tolqyn dybysy da estilmeıdi, dymqos aýadan tuz ısi keledi. Batys jaqta ár jerde janǵan úlken órtterdiń munary qosylyp, endi bir úlken teńiz órtenip jatqandaı kórinedi. Keı jerlerdi jaý órtep keledi, endi bir jerlerdi jaý qolyna túsirmeıin dep, turǵyn eldiń ózi órtep ketip barady.

Biz baqylap kele jatqan úlken joldyń ústinde ásker bólimderiniń aýyr qozǵalysy sıreı bastady. Gúrs-gúrs basqan ásker adymy da estilmeıdi. Aǵash dońǵalaqtardyń tyqyly men aǵash arbalardyń syqyry ǵana estiledi. Bul áli aǵylyp jatqan beıbit jurt pen ásker bólimderiniń júkteri. Bir jerinde mań-mań basyp kempirdiń ógizderi de ketip bara jatqan shyǵar.

— Jumyrtqalamaı, qur sylańdap... — dep anda-sanda taýyǵyna ursyp qoıyp, kempirdiń ózi de ketip bara jatqan shyǵar...

Budan birneshe kún buryn jurttyń qozǵalysynda bir asyǵystyq bar edi, qazir ol joq. Uzynnan-uzaq shubatylǵan qalyń kóp baıaý qozǵalady. Jurt ári sharshaǵan, ári qorqý degenge boıy úırenip alǵan sıaqty. Aǵash arasynda, saıalarda uılyǵyp uıyqtap jatqan top-top adamdar kezdesedi. Úıinen shyqqanda úıip tıep alyp shyqqan nárseleri de endi jeńildenip qalypty.

— Anaý kópirdiń shýy! — dedi saq qulaq Petr.

— Kelip qalǵanbyz ba?

— Kelip qalǵanymyz.

— Oń jaǵymyzda, ne bazarda bolatyn, ne kempir aýzynda bolatyn ý-shý bar eken. Kóbinese, basym shyǵyp jatqan adam daýsy. Áıelderdiń qarǵys aıtqanda shyǵatyn ashshy daýystaryna aralasa, qysqa-qysqa zekip qalǵan erkek daýsy keledi.

Bultty qabaǵy tunjyrap, tań da biline bastady, nysanaǵa alǵan kópirge biz de jetippiz. Ózenniń arǵy betinde ońtústikke qaraı sozylyp, úlken derevná jatyr. Baý-baqshalary soltústikke qaraı sozylyp, alysta qaraýytyp kóringen qalyń ormanǵa baryp tirelipti. Derevnáda ún de joq, ot ta joq. Jalǵyz ǵana ulyǵan ıttiń úni estiledi. Oǵan jaýap bergen ıt jáne joq. Aınalany anyqtaý úshin, jata qalyp qaradyq.

Shabýylmen kele jatqan nemis armıasyn biz tosar jer osy ózen, osy kempir. Bizden keıin qarý men qarý áńgimesi bastalady. Jaý tankylary ıyqtap kele jatqan beıbit jurtty bólip áketer shekaramyz da osy.

— Nemister! — dedi Petr jatqan boıy.

— Qaıda? Qane?

— Jerdi tyńda!

Jerge qulaǵymdy tosyp em, dál astymyzdan aýyr qol ótip bara jatqandaı, jer dúńk-dúńk etedi eken. Tas jolmen kele jatqan tank lekteriniń dúrsil-gúrsili basyńdy kóterseń estilmeıdi de, qulaǵyńdy jerge tossań aıqyn estiledi. Aýyr qoldyń jat úni aıqyn tanylyp qaldy. Manadan alańsyz kele jatsaq, endi birinshi ret aıqas shegine jetip qalǵanymyz bárimizdi bir ýys qylyp, úrkerdeı jınapty. Komandır ámirin kútip joldastarym maǵan qaraıdy da, alǵashqy bergeli turǵan ámirimniń aýmaǵyn anyqtaı almaı, men turmyn. Sasyńqyrap qalyp, tapsyrmalarymdy tym kóp berip, eki jaýyngerimdi kópir mańaıyn barlap qaıtýǵa jiberdim.

Kópirden bes shaqyrymdaı joǵary, qyzyldy-jasyldy ottar jarqyldasyp qaldy. Ár jerden aspandy syzyp, aq ottar, sary ottar jaýap berip jatyr.

— Aqyldasyp jatyr... — dedi Zonın ózine-ózi aıtqan únmen.

Alǵashqy abyrjýdyń áseri bolý kerek. Men odan:

— Neni aqyldasady? — dep suradym...

Jaý qolynyń aldyńǵy lekterine kezdesip qalǵanymyzda endi daý joq edi. Toǵyz jaýyngerge laıyq aıqas jobasyn jasap alý kerek boldy. Biz jaý jaryqtary kóringen tusty qaǵazǵa túsirip alyp jatqanymyzda, jol boıyn qýalaı atylǵan qyzyl ottar berirekten bastalyp, shubap ármen asyp ketti. Zonın maǵan qaıtarar jaýabyn endi oılap tapqandaı:

— Kópirden ótýge bolmaıdy, «toqtańdar!» desip jatyr, — dedi.

— Múmkin...

Kópir mańaıyn barlaýǵa ketken eki jaýyngerdiń biri Petr Ýshakov bar jaıdy túgel baıqap keldi. Kópirge kelip tirelgen jaý qoly joq, sırep qalǵan jaıaý jurt ótip jatyr eken.

— Azǵan-tozǵan túrlerine qaraǵanda osylar sońǵy toptar bolý kerek, — dedi.

— Qansha eken? — dep surady Volodá.

Unatpaǵan suraýǵa oqys jaýap beretin ádeti boıynsha, Petr:

— Bir bazar! — dep, bir-aq qaıyryp tastady.

Jaýyngerlerimniń kóz qarastaryndaǵy «al, qaıtemiz?» degen suraý áli jaýapsyz tur. Qazir qarańǵyny jamylyp baryp, tankyly lekke kóldeneń baryp tısek, bir-ekeýin alyp qalamyz. Qasqyr oq tıgen jerin bir qaýyp qalady, artyna burylady. Ol eki arada beıbit jurt ıyqtap kele jatqan jaýdyń jigin de ashyp alady. Zeńbirekterdiń joly da ashylady...

Joldastaryma osy oıymdy aıtyp em, Tolstov bir-eki suraý berip baryp maquldady da, qolma-qol qumartyp júrgen Petr Ýshakov:

— Daryndy qazaq halqynyń aldyna basymdy ıemin! — dedi. — Bir-bir baılam granata men tank órteıtin shólmek laqtyratyn jerge jetsek, kórermiz eńbektenip! — dep, qutyrynyp ketti.

Úlken-úlken tankylar úıdeı qaraýytyp, kúrkildep, zirkildep bergi qyrǵa shyǵyp qaldy. Eńkeıip syǵalasań, jalǵyz-jalǵyz múıizge usap, zeńbirek moıyndary kórinedi. Álde nemene kedergi bolyp, endi ilgeri attamaı, ıirilip tur. Ýaqyt tez ótip bara jatqandaı, biz tym baptanyp ketkendeımiz.

— Kostá, dúnıede sendeı baqytty komandır kórgenim joq! Joıam degeniń kózin jumyp, jol ústinde ıirilip tur! — dep, Petr Ýshakov meniń bilegimnen qysyp-qysyp qoıady.

Tolstovtyń oılanyp maquldaǵany, Petrdiń tym qyzyp maquldaǵany, jańaǵy usynysymnyń bir balań jeri barlyǵyn aıtyp turǵandaı edi. Qaıta oılansam, kópirdi jaýǵa aman qaldyryp, azǵantaıǵa qyzyǵyp tur ekenmin.

— Joq! — dedim, joldastaryma, — alǵashqy usynysymdy qaıtyp alamyn. Eki júz tankynyń ekeýine qyzyǵyp, júz toqsan segizin ótkizip jiberýge bolmaıdy! Uzaǵyraq ómiri bar, úlkenirek kedergi jasap kóreıik. Kettik!.. Jardyń astymen júrip otyryp kópirge keldik. Kópirdiń astyna dári qoıyp jiberip, aspanǵa atý onsha qıynǵa da soǵatyn emes eken. Zonınniń arqasyndaǵy júgi mundaı eki kópirdi joq qylýǵa jetedi. Jaýdy osy jerde bir bógeı alsaq, búgin degeni erteńge qalady. Bir aıda on bes búgin, on bes erteń bar. Bógeýiń kelisse, bir aıda on bes kún utyp shyǵasyń! Ol on bes kúnde biz kúsheıe túsemiz, jaý álsireı túsedi. Meniń esebim osy edi. Joldastarym bul oıyma túgel qosyldy.

Budan birneshe kún buryn mundaı kópirdi qanymyzben janymyzben qorǵaıtyn edik. Endi mine, qara kóleńkeni jamylyp kep, aspanǵa atýdyń qamyn istep jatyrmyz. Neǵurlym kúl-talqany shyǵyp, aspanǵa qaraı joǵary atsyn degendeı, astyna dári synalap jatyrmyz. Amal qaısy, ekeýi de el úshin!

— Ózi bir ádemi kópir eken. Onsha búldirmesek qaıter? — deıdi Semen, qol tıirmenniń tasyndaı kesek dárini kópirdiń tósek temirlerine baılap jatyp.

— Úndeme, Semen! Nemister óz qoldarymen qaıta jasap beredi, áli. Taǵy bireýin ákel, — deıdi Petr.

— Temiri bizdiń Stalıngradta jasalǵan shyǵar, tanyǵandaı bolyp turmyn, — dep Semen dárini nyǵarlaı túsedi.

— Boldy! — dedi Volodá Tolstov aqyryn ǵana.

— Qosh bol, kópir! Qunyń, Gıtlerdiń moınynda! — dep, Zonın tura berdi.

Ún joq, ornymyzdan turyp, keıin sheginip baryp, túp-túp bolyp ósken tal men tikenniń arasyndaǵy shuqyrlarǵa buqtyq. Shaqyr-shuqyr qozǵalyp, ilgeri basqan tankylardyń zirkilinen tas kópir qalsh-qalsh etedi. Aǵash japyraqtary bezgek bolǵandaı dir-dir etip tur.

— Jaqsy kópir eken á? — dep, Semen manaǵy oıynan jaryla almaı, maǵan qaraıdy.

— Ot beretin men bolam! — dedi Petr. Onysy Semenge bergen jaýaptaı shyqty.

— Ie, sen bolasyń!

Endi bir abaılasam, jigitter tas-túıin, túnerip alǵan eken. Aıqas kezeńi óz ámirin aıtyp, jaýyngerler oqpen birge ózderi de atylatyndaı, jınaqy tur.

«Sarqyramanyń ar jaǵynda syldyramanyń ber jaǵynda» degen sıaqty ózderi ǵana anyq uǵatyn jumbaq sózdermen radıoshy Jenko shtabqa habar berip jatyr...

— Jaý tankylary kelip qaldy. Ózim dirildep baram dep aıt! — deıdi Petr, Jenkoǵa qaljyńdap.

— Bizdiń tankylar bolyp júrse qaıtemiz? — dedi Volodá.

— Bizdiń tankylar!.. — dep, Petr kózin bir jarq etkizdi de, ot beretin ornyna ketti. Sergeı Astahovty uzyn aq qaıyńnyń basyna shyǵyp, jaý jaǵyn baqylap turýǵa jiberdim de, radıoshyny bir qyr keıin baryp jatýǵa qaıyrdym. Eki pýlemetshimdi qabaqta egin arasyna qaldyrǵanmyn.

Tankylar kópirge júz metrdeı jaqyndap kelip toqtady. Kúrkildep, qyryldap, aýyr dem alyp, bizdiń ǵasyrdyń alyptary aldymyzda tur. Jermen birge dirildep, biz jatyrmyz. Bir kezde aldyńǵy tanky leginen bólinip shyǵyp, kópirge qaraı bettedi. Aqyryn jyljyp kep, temir tabanymen kópirdiń árbir súıem jerin baıqap basyp, beri qaraı ótip keledi. Munyń jaý tankysy ekenin anyq bilsek, sol arada jaıratyp, kópir ústin bógep tastaýǵa da bolar edi. Tolstovtyń álgi bir sózi oıǵa dúdamal salyp, qashan anyqtaǵansha qımyl jasamaýǵa uıǵardym.

— Jaqyndap baryp, tankiniń belgilerin baıqap kel! — dep, Tolstovty jumsadym. — Biraq meniń ámirimsiz eshbir qımyl bolmasyn! — dedim.

Kópirdi baıqaýǵa shyqqan tanky kópirden aman ótip ketti de, syńar tabanymen shyrq aınalyp, artyna burylyp, tóbedegi qaqpaǵyn ashty. Qaqpaqtan shubar jylannyń basyndaı jarqyrap, adam basy kórindi. Kópirden qoryqpaı ótkenine masattanyp, shubar jylan artyndaǵylaryna iri daýyspen sóılep tur.

— Alo! Alo! — dep aıǵaılaıdy. Art jaqtan da álde ne dep jaýap berilip jatyr. Basqa jaǵdaıda bulardyń ne sóıleskenin shala uǵynar nemisshe til mende de bolatyn edi, qazir tankylardyń gúrsilinen bir aýyz sózin ańǵara almadym.

Petr, árıne, ámir kútip, qalshyldap, yzalanyp otyr. Bir top taldyń tasasynan Tolstov ta maǵan qaraı qolyn erbeńdetedi. «Seniń aqylyńnyń tústen keıin keletin bir ádeti bar» dep, Shegenniń mazaqtaıtyny da eske túsedi. Kópirden aman ótip ketken tankyǵa qaraı jyljyǵysy kelgenin bildirip, sol jaǵymda sulap jatqan Semen de aıaǵymen usaq tastardy asyqtaı syrtyldatyp maǵan qaraı ysyryp qoıady. Joq, joldastar, asyqpańdar! Bul joly qulannyń qasynýyna, meniń, basýym da dál keledi! Qazir, qazir, qazir...

Kópirden ótken tanky taǵy da syńar tabanymen shyr aınalyp, op-ońaı buryldy da, tas jolmen ilgeri qaraı júrip ketti. Kópirdiń qaýipsizdigin bilgen soń, artqy tankylar da irkilmeı qozǵalyp, ubaq-shubaq kópirge taıanyp keledi. Aldyńǵy bireýi kópirdiń ortasynan asa bergende, ekinshi tanky da keýdesin kópirdiń tósegine saldy.

— Tart! — dedim Petrǵa...

Gúrs etken qara buıra jalyn kópirdiń temir tósegi men taqtaılaryn julyp alyp, aspanǵa atyp jiberdi. Ushqan tastar men taqtaılar qaıtadan qulap sýǵa túskenshe, ne bolǵanyn anyqtaı alǵanymyz da joq. Janar taýdan atqandaı qara tútin seıilgennen keıin qarasaq, kópirden qalǵan bir belgi joq. Eki jartasqa usap, sýǵa shońqıa qulaǵan eki tanky kórinedi. Sýdy kúmp-kúmp jutyp, lyqsyp-lyqsyp qalyp, aınalasyn oıran-botqa qylyp, qor-qor etedi. Jarq etip, jaǵaǵa shapshyǵan sý, saryldap qaıtadan ózenge qulap jatyr. Lyqsyp qap, keıin serpigen aýyr qara tolqyndar ózen betin jaıqaı júıtkip, taǵy ilgeri ketti. Quıryqtarymen qulaǵan tankylardy súıkeı ótip, sylq-sylq kúlip, ári asyp barady. Birine-biri soqtyǵa qulaǵan eki úlken tanky sýǵa shókken qospaq jartasqa usap, únsiz qatyp qalypty. Aǵysty ózen esh nárseni kórmegendeı burynǵysyndaı julqyna aǵyp, tómen syrǵyp barady.

Endi tez sheginip ketý kerek edi, joldastarym tegis oralmaı jatyr. Vladımır Tolstov joq... Kópirden ushqan tastar sonyń ketken mańaıyna kóbirek qulaǵan sıaqty edi, jazym boldy ma dep qaýiptenem. Petr kesirtkedeı jorǵalap qasymnan shyǵa keldi de:

— Volodá qaıda? — dedi.

Sen ony birinshi erlik isimen quttyqtadym da, qaýpimdi aıttym

— Joq, Kostá, bul túgel bólimniń eńbegi, — dedi Petr.

Ózenniń arǵy jaǵynan ondaǵan pýlemet oq sebeleı bastady. Eńkeıe júgirip, biz de keıin shegindik. Áli aıqyn atpaǵan tań men kópirden kóterilgen tútindi shymyldyq etip, biz uzap kettik. Jaý pýlemetteri ózen boıyn súze atqylap, kópirdiń eki jaǵyn júndeı tútip jatyr. Bir saıǵa turaqtaı almaı, ekinshi bir jyranyń tabanyna shyqqan tal men tikenniń túbine kelip, biz de qulaı-qulaı kettik.

Býaldyr tańdy aıqysh-uıqysh esip, qyzyldy-jasyldy ottar jarqyldaı bastady. Azyraq jańbyr sirkireıdi. Raketalar jaryǵymen manaǵy kópirden ótip ketken jalǵyz tanky da kórinip qalady. Qazir ol qıraǵan kópirdiń qasyna qaıta baryp tur. Kópir aýzyna syǵylysyp qalǵan kóp tanky, bir-birlep keıin sheginip, joldy tastap, aǵashqa qaraı bet alyp barady.

— Eki júz bar shyǵar! — deıdi Zonın, ıegimen tankylardy nusqap.

— Qoryqpaı sanasań, bes júzge jetkizersiń... — deıdi Petr oǵan.

Tań atyp qaldy. Jaý tankylary tez-tez jyljyp, baqsha arasyna qaraı ketip barady. Árıne, kún boıy sol baqsha men aǵash arasynan shyǵa almaıdy endi. Keshke deıin kópir izdep, túnde ǵana oryndarynan qozǵalady. Qaı jerge bekingenderin anyqtap alǵan soń, bizge de qaıtýǵa bolady.

— Volodá qaıda júr? — dep, joldastarym kezek-kezek surap qoıady. Ójet jastyń joq bolyp ketkeni bárimizdi de qatty kúızeltip otyr.

Petrdi aǵash basynda baqylaýda otyrǵan Sergeıge jiberdim. Tankylardyń qaı jerge qalaı jasyrynǵanyn shamasy kelgenshe anyqtap, qaǵazǵa dál túsirip ákelsin dedim. Semendi qarý-quraldarmen osy ornymyzdy qorǵaýǵa qaldyryp, ózim Volodány izdep, kópir mańaıyn bir sholyp qaıtýǵa kettim. Dos joldas úshin qolymnan keleri sol-aq bolyp qalyp edi.

Kópir mańaıynda bir tanky qalmapty. Ózen betin shyp-shyp shymshyp alyp turǵan oqtar alystan baqsha arasynan kelip jatyr. Volodá báribir tabylmady. Manaǵy jalǵyz tanky keıin óte almaı, ashyqqan jolbarystaı jortyp, jem izdep júr. Boıtasa tabý da ońaı bolmaı qalǵan sıaqty. Birese pisip turǵan egindi japyryp-janshyp, arǵy oıǵa túsip ketedi, birese beri oralady.

Meniń kóńilsiz qaıtqanymdy kórdi de, Semen esh nárse dep suraǵan joq. Bir qyryn otyrǵan Semenniń sol jaq kózinen sorǵalaǵan jalǵyz tamshy jas úlken betiniń saı-salasymen jyljyp, ıegine qaraı kele jatyr...

Jalǵyz júrgen tanky eki ret biz jaqtaǵy saıǵa deıin kımelep keldi de, keıin buryldy.

— Qorqyp júr... — dedi Zonın, — turaqtaı almaı júrgenin kóremisiń? Toqtasa-aq bizdiń kelip qalatynymyzdy biledi!

Tabany eki eli tıip ketse, tapap tastaıtyn temir jóıttiń bizden qorqyp júr degeni maǵan da unap ketti. Ekeýmiz bir-bir qarasyp, jymıysyp qoıdyq.

— Munyń ózin qurtý kerek, — dedim. — Munyń aman júrgenine biz aıypty. Qashan qolǵa túskenshe, bul dońyz búlik salyp ketýi múmkin.

— Nesi bar qurtsa... — dep, Zonın turýǵa ońtaılana bastady.

— Toqtaı tur... Jınalaıyq.

Bıik eginniń orta kezinde egin bastary qozǵalyp qoıyp tur eken. Bul ne, bizdiń pýlemetshilerimiz, ne bolmasa, Volodá bolýy múmkin. Sergeı otyrǵan aǵashqa Petr de órmelep barady. Jalǵyz tanky taǵy da kópirge baryp toqtady. Taǵy da manaǵy shubar jylannyń basy kórinip aınalany qarap tur. Semen myltyǵyn ońtaılaı bastady.

Men alystan kóretin dúrbiden kózimdi almaı otyrǵan boıym, oń jaq shyntaǵymdy qozǵap qalyp:

— Otstavıt! — dedim.

Pýlemechıkter de ońaıǵa qyzyǵyp kete me dep qaýiptenip edim, barlaýshylar ádetin olar da buzǵan joq. Egin bastaryn tez-tez qozǵap, eki adam kele jatqany aıqyndaldy. Adam áli kórinbegenmen egin bastarynyń qozǵalysy ekige bólinip, bizge qaraı jaqyndap keledi.

Aǵash basynan mysyqtaı jyljyp, syp etip Sergeı de túse qaldy, shubar jylannyń basy da syp berip inine kirip ketti. Tanky betin buryp ala sala, manaǵy Sergeı shyqqan aq qaıyńdy atqylaı bastady. Eki pýlemetten túıdek aǵytylǵan oqtar jolyndaǵy shyrpy bastaryn qaıshydaı qyrqyp, aq qaıyńǵa baryp sonadaı soǵylyp jatyr. Lezde aq qaıyńnyń bar japyraǵyn shegirtkedeı jalmap, sypyryp túsirdi. Jańa ǵana jas áıeldeı tógilip, jaıqalyp turǵan aq qaıyń, lezde japyraǵynan aırylyp, saýsaq súıekteri sıdıǵan kempirdeı bolyp qaldy.

— Tapsyrmańyz oryndaldy, — dep, Sergeı aman kelip jitti.

— Belgilep ala aldyń ba?

Sergeı qaryndashpen jasaǵan sýretin kórsetti. Ózennen bastap, sonaý alma baqtary baryp tireletin qyrqaǵa deıin túgel qaǵazǵa túsirip alypty. Qıraǵan kópir de, shógip jatqan eki tanky da bar. Qyrqanyń, eteginen beri qaraı, ár aǵashty tasalanyp turǵan top-top tankylar, ár jerde úıirilip otyrǵan adamdar sýretke túgel túsken. Basqa baqylaýshy ártúrli belgi arqyly paıymdaıtyn nárselerdi Sereja sýretke túsirip alǵan.

Tolstovtan birjola úmit úzip ózgemiz keıin oraldyq. Radıoshy Jenkoǵa jetip, shtabqa bar jaıdy baıandamaqshymyz. Keıde egindik jerlermen keıde saı-salamen eńbektep kele jatyr edik, jalǵyz tankynyń bizdi kórip qalǵany baıqaldy. Jolyndaǵy shoq-shoq tal men tikenderdi qıaq azý qabandaı qyrqyp, tanky bizge qaraı zyrǵyp kele jatyr. Bar ekpinimen qatty júrip, oq tógip keledi.

— Granata!.. Shólmek!.. Ázirlen! — dep, qysqa-qysqa buıryq berip, jaýyngerlerimdi jaıa jatqyzyp, tankyny tostym.

Tankymen alysatyn jaýyngerdiń eń myqty jaýy — záresi ushyp ketý bolady. Ózińnen myń ese kúshti bálemen kezdesip qalǵanda, eseppen ister erlik kerek. Ol úshin, eń aldymen júregiń ornynda bolsyn. Temir qalpaqtyń astynan shashyńnyń úrpıip qalǵanyn sezesiń, bet-aýyz jybyr-jybyr etip, qas-qabaǵyń jypylyqtap ketetin kezder bolady. Oǵan tyıym salatyn komandırdiń qaımyqpaı bergen qatty ámiri bolady. Buǵyp otyryp, sasqalaqtap bergen emes, tankyny qulaǵynan ustap otyryp bergendeı, senimdi berilgen ámir kerek!

— Ýshakov, alǵa shyq! — Ýshakov kóp irkilmeı ilgeri eńbektep ketti.

Biraq biz panalaǵan shyrpyly oıpatqa túse qalýǵa tankynyń da táýekeli jetpedi. Qabaqtaǵy qalyń eginnen keýdesin ǵana kórsetip turyp, bizdi atqylaı berdi.

— Astahov, sol jaq búıirinen! — dedim. Búktetile eńbektep, Sereja da jóneldi. Sereja uzaı almady, jińishke beli buratylyp, bir taldyń túbine sýlaı ketti.

— Ne boldy, Sereja? — dedim kózimdi tankydan aýdarmaı jatqan boıym.

— Arqam... — dedi.

— Keıin jyljı alamysyń?

— Jyljı alam...

Sereja jyljı almady. Denesin qozǵaımyn dep, eki qolymen jer tireıdi de, basyn kótere almaı qulap túsedi.

— Zonın, Serejany súırep, radıoshylarǵa jetkiz! Biz kelgenshe jaý tankylarynyń qaıda turǵanyn habarlaı berińder! — dedim.

Búgelekteı yzyńdap, aınalamyzda oq júr. Serejany súırep, qasymnan óte bergen Semenǵa:

— Óziń jaralanyp qalýǵa bolmaıdy! Shtabqa mynany jetkiz! — dep, manaǵy Sereja salǵan sýretti berdim.

— Jaralanbaımyn, joldas aǵa serjant! — dep, Semen bir gúr ete tústi de, oıǵa qaraı jyljyp ketti.

Qolyndaǵy shólmegi anda-sanda kúnge shaǵylysyp qalyp, Petr egin jıegine jaqyndap barady. Ol múlt ketse, kelesi kezek meniki edi. Petr Ýshakov qumartyp júrgen qolma-qolyna birinshi ret kezdeskeli ketip barady. Kóp úndemeıtin, qabaǵy kóp jadyramaıtyn, shanshyp, qatal qaljyńdasatyn bir minez jigit Petr ázir erkin jazyla almaı, nazaly júr edi. Qazir tez jyljyp, tankyǵa taqalyp qaldy. Tankynyń syǵyraıǵan kózi kóre almaıtyn jaqynǵa jetip qalǵandaı, endi onsha buqpaı, syrǵyp barady. Endi bir on adym jaqyndasa qolyndaǵysyn dáldep tastaıtyndaı-aq jer qaldy.

Tanky ózinen-ózi julqynyp qalǵandaı da boldy, gúrs etip shań-topyraq ta burq ete qaldy. Ústine qara qurym jamyla qoıǵandaı, tanky bir sátke kózge kórinbeı ketti. Ań-tań bolǵandaı, Petr de basyn kóterip, toqtap qalypty. Petrdiń, baılastyrǵan granatalaryn laqtyrmaǵanyn men de kórip otyrmyn. Sóıtkenshe bolǵan joq, kúnge shaǵylysyp, jarqyldap kelip, jaraly tankynyń denesine eki shólmek sart-sart urylyp qaldy. Bireýi qaqpaqtyń shetine tıip jaryldy da, shubar jylannyń basy inge qaıta kirip ketti. Endi tankynyń ishi-tysy birdeı jana bastady. Yrjıyp kúlip, Volodá Tolstov tura keldi.

Jańa ǵana túıile tóngen qaýip-qater bir sátte joq boldy.

— Volodá!..

— Óı, kúshik!

— Óı, kókjal! — desip, qushaqtasyp qaldyq.

Pisip turǵan egin gúr etip tez janyp ketti. Julyndaı bolyp tik kóterilgen tankynyń qaraqoshqyl jalynyn, egin sabaǵynyń, aq tútini orap alyp, jelsiz tymyqta jer baýyrlaı jyljyp, jaıylyp barady. Jeńil aq tútin qaraqoshqyl tútinniń aldyna túsip, jetelep áketip bara jatqan sıaqty. Tankysynyń jaıyn kórip turǵan jaý bizdi taǵy da oqtyń astyna alar ma eken dep, qaýiptenip edik, ony istegen joq, kórsetýge bata almady. Endi eńkeımeı-aq, saý aıańdap, biz de tez ketip qaldyq. Álde Volodány kórgende jaryla qýanǵan Petr endi qarasam ol kúıden aryla qalǵan eken.

— Kópir astyna qulaǵan eki tankyny Petrdiń tankylary deımiz de, mynany Volodányń tankysy deımiz... Pisip-qatqan, ysylǵan jaýynger bolyp, batysqa bet alǵanda, sóz joq, osy tankylardyń qasynan ótemiz, — dedim.

— «Kempirdiń ótkeli» degen sıaqty ma? — dep, Petr ezý tartyp kele jatty da, kenet ózgerip ketip: — Joq, Kostá, Volodányń tankysy degen durys. Petr tankysy degen tanky áli qolǵa túsken joq. Kópirdegi ekeýdi «bizdiń tanky» dep ataımyz! — dedi.

Bizdiki degennen eske túsip ketip, oılana qalsam, az kúnniń ishinde-aq ár jerge qaldyrǵan belgilerimiz edáýir eken. Eki samolet, eki kópir, úsh tanky, batysqa oralar kezde kezdesýi de múmkin. Soǵys qazir qalaı qaraı ketip bara jatsa da túbinde Berlın kóshesinde baryp aıaqtalatynyn bizdiń, ishimizde bilmeıtin bir adam joq. Jaýynger qazir qalaı qarap ketip bara jatsa da árbir adym attaǵan saıyn Berlınge jaqyndaı túsedi. Ár saǵat soǵys ómirin qysqarta beredi. Sol sapar qysqaryp, sol saǵattar taýsylyp Berlınge jetkenimizshe, talaı belde talaı belgiler qalatyny da daýsyz. Otanymyzdyń jas ulandary, sol alǵashqy aýyr kúnderdi de osy senimmen keshti.

Aýzymyz keýip, tilimiz aýzymyzǵa syımaı bara jatqanyn aıqas bitken soń seze bastadyq. Soǵys ómirinde bu da bir qyzyq jaı. Manaǵy álekpen keshke deıin sarpaldańda júrsek, as-sý degen eshkimniń, oıyna kirmes edi, endi mine, «jumystan» bosap edik, qatalap baramyz... Radıoshy Jenko alma baǵynyń jıegine ornaǵan eken. Sergeıdi súırep, Zonın de kelipti. Bárimizdiń ákemiz sıaqtanyp, qamqorlyq jasaı júretin aqkóńil Semen kóleńkege alma men tamaqty jaıyp, ázir otyr eken. Almany shaınaı turyp, Jenkoǵa shtabqa beriletin tyǵyz habardy aıtty. Shamam kelgenshe Sergeı salǵan sýretti dál baıandadym.

Sergeıdi sur palatkaǵa salyp alyp qozǵala bergenimizde-aq tóbemizden ysqyryp ótip bara jatqan aýyr zeńbirek oqtarynyń únin tanydyq. Artta qalǵan ózen jaqqa baryp gúmp etip túsip, gúrs etip jarylǵany da estile bastady. Aýyr snarádtar keıde aýany ıirip ysqyryp ótedi de, keıde qaraý qamystyń, syldyryndaı estiledi. Kúıinip turǵan Rýsakovtyń zeńbirekteri quıyndaı soǵyp, boratyp ketti. İshin tartyp, aspan kúrkiregendeı, bult kúńgirlegendeı bolady. Bizge shtabqa qaıt degen buıryq berilmegende, manaǵy ornymyzda jatyp baqylasaq, kóp nárseni kóretinbiz. Árbir gúrs etken snarád bir-bir tankyny ushyryp jiberip jatqandaı, jaýynger júregi án salyp keledi. Art jaǵymyzǵa buryla berip, qaraılaı berip kelemiz.

Tús aýa maıdannyń aldyńǵy shebindegi maıor Rýsakovtyń zeńbirekterine kelsek, bizdiń polıtrýk Revákın de sonda eken. Barǵan jumysyńdy tyndyryp qaıtqanda, aıaǵyńdy sart etkizip, oń qolyńdy shekeńe qadap turyp baıandaǵyń keledi. Biraq Rýsakov pen Revákın oǵan jibermeı, birden qoldaryn soza, qushaqtaryn ashyp:

— Tirimisińder, túgelmisińder, kóksilder! — dep, bárimizdiń qolymyzdy ala bastady. Rýsakov arqamnan qushaqtaı óziniń jappasyna alyp túse bere: — Al, qalaı? — degende, men jaýap taba almaı qalyp:

— Sizge de batys jaqtyń joly ashyldy... — deı saldym. Áskerlik tártippen jarty saǵat baıandarmyn dep ázirlep alǵan sózderim, jaı áńgime retinde aıtylar túrin taba almaı, kómeıime kelip keptelip qalǵan sıaqtanady.

— Densaýlyqtaryń úshin bokaldy keshke kóterermiz, ázirshe tamaqtana turyńdar, — dedi Rýsakov.

Men Revákınniń aldyna jaý tankylarynyń qaıda toqtaǵanyn túsirip alǵan Serejanyń qaǵazyn jaıdym. Revákın kúlimdegen kózderimen sýretti bir sholyp ótti de, óz sýmkasynan tap sondaı etip syzǵan qaǵazdy sýyryp alyp, meniń aldyma jaıyp:

— Bári de durys pa? — dedi.

— Bul qalaı dál shyqqan? — dedim, tańdanyp. Men Revákın ózi de sol jerde bolyp túsirip alǵan ba dep qalyp edim.

— Nege dál shyqpasyn? Dál berilse, dál shyǵady, ardaqtym aǵa serjant. Bul sizdiń eńbek! — dep, Revákın meniń qolymdy taǵy bir qysyp: — Biraq sizdiń sýret kórkemirek eken — dedi.

Sergeı Astahov ári zemlemer, ári sýretshi bolamyn júrgen jaýynger. Bul sonyń eńbegi, — dedim.

Alystan atatyn zeńbirekter ún ústine ún qosyp, men maıdanǵa kelgeli birinshi ret údetip oq tógip tur. Endi oǵan jaqyndaǵan saıyn, ulǵaıa túsken aspan gújili qosyldy. Men qulaǵymdy tysqa sala qoıyp em, Revákın dalaǵa betteı berip, meni de shaqyrdy.

Dál ústimizden tankynyń eń úlken jaýlary ótip barady eken. Bombalaryn qaz-qatar qylyp baýryna tizip alyp, úlken samoletter, odan joǵary qarasha qazdaı qıǵashtaı tizilip, kúmisteı jarqyraǵan kók qyrǵılar ótip barady. Temen ushqan aýyr samoletterdiń ekpinimen aǵash basy sý-sý etip, bıik aq terekterdiń joǵarǵy japyraqtary úıirilip-úıirilip qoıady.

Maıdanǵa kelgeli men muny da birinshi ret kórip turmyn.

— Shydaı tur, ushqandy áli keıin kóresiń! — dedi Revákın...

10

Nemister ojar qımyldap, ilgeri basyp kele jatqanmen artyna qaraılaýy da az emes edi. Búırekke qadalǵan tas kirnedeı Sevastopol qalasy aldyrmastan qalyp barady. Áli jaǵalasyp, qaqpasyna jaqyndatpaı Odessa tur. Ýkraına, belorýs halyqtary árbir ormanyn aldyrmas qamalǵa aınaldyryp alyp, alysyp jatyr. Eldiń erlik tarıhyna kirip qalatyn oqys qımyldar Donbass jumyskerlerinen de kún saıyn kelip jatyr. Altynmen aptap, kúmispen kúptegen kúnbatys elderiniń, bekinisterin kiltsiz-aq ashyp úırengen kúshti qol bizdiń jerdiń ár tasyna bir súrinip ketip yza men kekke býlyǵyp keledi. Dúnıelik dep atalǵan batys astanalarynyń qaqpasy sart-surt ashylǵanda, Odessa men Sevastopoldiki keshilmeıtin mazaq sıaqtanyp jaý kegi qazandaı qaınap kele jatqany daýsyz.

Jaý qolynyń áli túıdek kele jatqanyna qaraǵanda, bizdiń eldi «qyryq rý» sanap, temir judyryqpen bir qoıǵanda-aq ydyraı bastaıdy dep oılaǵany baıqalady. Tańqy tumsyǵymen ár qaqpany bir túrtip qalyp op-ońaı tórge shyǵyp alyp, sodan keıin til qatpaqshy. Bolat jamylyp kelip soqqan jaýdyń alǵashqy ekpini órt shalǵandaı ekeni de ras. Qyzylásker qatty shegindi, biraq áskerimen birge el de shegindi. Qural tastap, tize búkken joq, jeńis kúshin jınaýǵa shegindi. Jabýly qabaq, jabyrqaý kúnder el jigerin qajytqan joq, qaıraı tústi. Uly Otan soǵysynyń sonaý bir qaraly kúnderinde de senim oty álsiregen joq, ár keýdeni kek kernep, sátti saǵatty kútýde edik. Bizdiń dıvızıa alǵash soǵysqa kirgende jaýyngerlerdiń háli osyndaı edi.

Buryn eki-úsh kúnde ótip júre beretin bir ólkeden tórt-jeti kún ishinde óte almaı qoıǵanyna fashıs qolbasylary qatty kúıinishti. Sıyr men shoshqa túgil, úırek pen taýyqty avtomatpen atady. Pisip turǵan almany úzip alyp jemeıdi, aǵashyn kesip qulatyp alyp jeıdi. Beıit basyndaǵy eskertkish tastardy atady. Bir adym ilgeri, bir adym keıin basyp, taban tireskenimizge mine bir aı boldy. Okop pen jappalarymyz kezek aýysyp turady. Keshe nemister otyrǵan okoptarda búgin bizdiń áskerler otyr.

Qazir men erekshe bir bappen jasalǵan nemis jappasynda otyrmyn. Tóbesin qatar-qatar aıqysh-uıqysh etip toǵyz qabat bórenemen jaýypty. Búktelip, jınalatyn kerme tósekke topyraq túspesin dep, tóbege áldeqaı mýzeıden alyp ketken juqa jibek kilem kerip tastapty.. Túnde ǵana bul jappada nemistiń úlken bir komandıri otyrǵan bolý kerek. Oktábr revolúsıasynyń meıramyna arnalǵan joryǵymyzda kún shyǵa bergende biz basyp qaldyq. Qazir munda, qasynda bes jaýyngeri bar, «Qaıraqty» kolhozynyń qazaǵy Qaırosh Sartalıev qyrynaıyn dep otyr. Azamat deseń de bolady, Kostá deseń de bolady, aǵa serjant deseń de bolady.

Jappanyń burynǵy ıesi eleýli adam bolǵan sıaqty. Kúmis jaqtaýly ádemi aına, súıek sapty ustara, jymyń qaǵyp, jarqyrap turǵan qyryný saımandary, úlken aq bokal toly sýynyp qalǵan sý, bári stol ústinde, qurýly kúıinde qalypty. Keshke meıramǵa arnalǵan jınalys bolatyny belgili edi, jigitter qyrynyp alýǵa kóńilderi ketti. Eski mamandyǵym esime túse qalyp, ustaranyń júzin shashyma salyp baıqasam, qylpyldap tur eken. Borsyq qylynan jasalǵan jup-jumsaq sabyndaǵyshty betime súıkegende ıesiniń qandaı ókinip otyrǵany da kóz aldyma keldi. Qandaı rahat saǵatyn úzip jiberdik eken!..

Jappanyń ıesi jan-saıanyń ár túrin de jaqsy kórý kerek. Bul soǵys komandıriniń, jappasy emes, bir baı úıdiń bólmesi sıaqty. Soǵysta kereksiz talaı nárseler bar. Qabyrǵada tolyp jatqan sýretter tur da, stol ústinde qaltaǵa syıyp keterlik, altyndatqan álbom jatyr. Súzetin adamdaı, qabaǵynyń astymen qaraǵan bireýdiń sýreti menen kózin almaıdy. Kózinde bir sıqyr bar, ámirshi nyshanasy bar dep oılaıtyn bolý kerek, kirpigin qaqpaı-aq jylannyń kózindeı, tesile qaraıdy. Kezdesip qalsaq, tanymaı ótip júrmeıin dep, bet-aýzyna dáldep bir qarap aldym da, bosaǵaǵa qaraı laqtyryp jiberdim. Sýret bosaǵaǵa syrtymen baryp tústi.

— Jerge basymen tústi me, keýdesimen tústi me? — dep, Petr men Semen bás tigisip jatyr.

— Árıne, basymen túsipti. Qyrynatyn kezek meniki boldy! — dep, Petr qyrynýǵa otyryp jatyr.

Osy sıaqty bir aýrýy bar patshanyń jaıyn buryn da estigenim bar edi. Ol patsha, «men dáldep qarasam, adamnyń qan tamyryn toqtatyp tastaımyn» dep, nókerlerine qaraıdy eken. Jaǵynympaz sorlylardyń qan tamyrlary toqtaı qalýy qıyn bolsyn ba, nadan patsha sol senimmen dúnıeden ótipti. Biraq ishki-syrtqy elderge onsha aıbyndy bola almapty. Mynaý da sol jaramsaq jádigóılerdiń yqtaı berýine senip, ózin-ózi ámir ıesi sanaıtyn adamnyń túri. Jaý okoptarynda bul sýretke men áldeneshe ret kezdestim. Ár túrli sıpatta, ár túrli qyr kórsetip túskenmen Berlın kóshesinde kezdese qalsaq, Gıtler qaısy, basqasy qaısy, jańylmaspyn dep oılaımyn. Ol kúnge jetsek, bizdiń jaýyngerlerdiń ishinen jańylysa qoıatyny sırek-aq kezdeser. Árbir kún ótken saıyn soǵys ómiriniń taǵy bir kúni qysqarǵanyn eseptep júrgen jaýyngerler ol kezdesýdiń jaqyndaı beretinin de bilip, osy kúnnen ázirlenip júr.

Ózim qyrynyp bolǵan soń, baıaǵy mamandyǵym boıynsha, Zonınniń saqalyn ala bastadym. Onyń baqandaı saýsaqtary aýyr nárse bolmasa, ustara, ıne-jip degenderge olaqtaý juǵysatyn edi.

— Ózi bir áıel halqyn jaqsy kóretin adam eken... İlmegen jeri joq! Nemis qatyndarynyń kórmesi bolady dep estidi me eken? — dep, Zonın qaljyńǵa qaraı tartyp otyr.

Birde-birine deni durys kóılek tigýge kezdeme tabylmaǵandaı óńkeı jalańash áıelder tósektiń aınalasyn túgel qorshap alypty. Biri alǵa qaraı sanyn tosyp, biri keýdesin tosyp, endi biri silesi qatyp maýyqqan mysyqtaı, sulaǵan kúıde túsipti.

Petr nemisten qalǵan jappanyń tórt buryshyn túgel aqtaryp shyqty. Úlken bir bylǵary shamadan tolǵan qara túlki, qarakól, qundyz eken. Kishkene temir sandyqta tolyp jatqan altyn saǵat, altyn syrǵa, altyn qaptyrmalar bar.

— Myrzańyz qalaı magazınge óz aıaǵymen baryp, óz qolyn malyp shyqqan eken. Kóresińder me, ylǵı bir tańdap alynǵan nárseler ǵoı! — deıdi Petr.

— Myna turǵan jalańashtardy kıindirý kerek te!

— Ashyp kórsetken dene jabýdy tilep turǵan joq pa! — dep, Zonın kútpegen jerden ashshy bir syqaq taýyp aıtty.

Bul nárselerdiń, túgel bizdiń qolǵa túsip qalýyna Felıks Selter deıtin soldat aıypty edi... Tań ata biz osy jappanyń oń búıirine shyǵyp alyp tıistik. Qarsy aldynan kenet kóterilgen «ýraǵa» qosyla, jappanyń aınalasyna granata jaýdyrdyq. Myrza sol kezde sheginip ketipti de soraıǵan soldat Selter qutyla almaı qalyp, qolyn kóterdi.

— Bul ıt jalań aıaq qashqan ba? — deıdi Petr, áldeqaıdan qus júnimen astarlap tikken qysqy etikti sýyryp alyp.

— Qashýǵa qalsa, sýyq tıer dep qorqýǵa shama kele me! — dep, radıoshy Jenko etikti aınaldyryp qarap tur.

— Osynsha janyn kútken komandırler, bizdiń qysta bosqa qyrylyp qala ma dep qorqam... Qoly tıse kún jyly, jer qarada ólip úlgirgenderi aqyl ǵoı, — dep, Zonın da qosylyp qoıady.

Búgin biz bárimiz de kóńildimiz. Talaı shaıqasyp, shabýyl adymyn ashtyrmaǵanymyzben óndirip shegindire alǵan da joq edik. Meıramǵa arnaǵan joryǵymyz oıǵa alǵan nysanadan árirek baryp tústi. Kúnde bul kezde nemisterdiń qaıta qarshyldasýy bolatyn edi, oǵan da moıyn burǵyzbadyq. Nemisterdiń jany jaqtyrmaıtyn nárse, tún ishindegi qolma-qol. Orys naızasy degendi qany súımeıtini sonsha, «ýra» tym jaqyndap qalsa, nemis soldaty okobynan ońaı atyp shyǵady. Bul okopta qolma-qol kelip qalǵansha, keıingi okopqa baryp alystan atysqandy táýir kóredi. Sondyqtan qolma-qolǵa bir kelip qalsaq, Semen Zonındar ony qoldan shyǵarmaýǵa tyrysady. Al, Semen týraly «tyrysady» delingen sóz basqalar týraly qyryp saldy degenmen birdeı.

Qazir Semenniń saqalyn men qyryp jatyrmyn. Onyń saqalyn alýǵa talasyp ta qalatynymyz bar. Mynaý úıe salǵan úlken denege soqtyǵyp júrip, mynaý kósı salǵan uzyn aıaqtardan aınalyp ótip, quıǵan shoıyndaı keń ıyqtaryna asylyńqyrap turyp, ózin áýreleı júrip, saqalyn alyp berýge bárimiz de qyzyǵamyz. Mynaý jalpaq ıyqtarymen Semen nardyń júgin kóterip áketedi. Mynaý baqandaı qoldar Stalıngradta traktor jasaǵan qoldar. Qazir qolma-qolǵa bir kirip alsa, okoptyń túbinde jatqan adamdy túırep alyp laqtyryp jiberedi. Semen aralasyp shyqqan okoptyń aınalasy úıilgen dene, josyǵan qan bolyp qalady. Daýsy bir gúr etip qalsa, okopta kezdesken jaý soldatynyń qarý qylarǵa shamasy qalmaıdy. Up-uzyn nemis soldattary Semen túırep alyp laqtyrǵanda taqtaıdaı ǵana salmaǵy bar jeńil seziledi.

Búgin tań ata Semen bir okoptaǵy jeti adamdy jalǵyz jaıqap shyqty. Myltyǵynyń naızasy maıysyp qalypty. Qazir maǵan bir jerimmen soqtyǵyp qalam ba dep, shamasy kelgenshe qysylyp-qymtyrylyp otyr. Ol denesin jınaǵan saıyn, bulshyq etteri ıirilip, búktetilip, kıimin kernep barady. Baıqaýsyzda bireýge soqtyǵyp qalam ba dep ımene júrý onyń ádetine kirip ketipti.

— Jeter, joldas aǵa serjant, jeter, — deıdi Zonın. — Báribir buqanyń basynan úlken basty ádemilegenmen esh nárse shyqpaıdy. Qaıta, saqal jaýyp turatyn olpy-solpysy soraıyp shyǵa keledi...

— Joq, Semen bul basqa kiná qoıýǵa bolmaıdy. Naǵyz, bir kórgen jaýyńnyń ómir boıy esinen ketpeıtin bas dep osyny aıtady, — deımin.

— Him... Onda murt qoıyp alsam qaıtedi? — deıdi Semen.

— Murt?

— Sonda mańaıyma jolaýǵa saıtannyń ózi de qorqar edi!

— Joq, Semen murt qoımaı-aq qoı. Murt qoısań, sen bizden anaǵurlym úlken bolyp kórinetin bolasyń. Soǵys qanshaǵa sozylsa da úıge qaıtqanda baıaǵy jas komsomol kúıimizben qaıtaıyq. Týǵan-týysqandar da, shesheń de, qurby-qurdastar da, oınap-kúlgen qyzdarymyz da bizdi sol jas qalpymyzben kútedi. Solaı emes pe?

— Jaraıdy endeshe, qyra ber...

— Semen, seniń súıgen qyzyń bar ma edi? — deıdi Petr.

— Meniń, be? Boldy árıne... Qazir de súıem bir qyzdy.

— Tanystyrsańshy qyzyńmen!

— Tanystyrsańshy? Qalaı tanystyram?

— Kádýilgideı... Qandaı qyz edi, qalaı súıetin ediń... Aıt sonyń bárin...

Bet-aýzyna ıesiz qalǵan hosh ıisti aıamaı búrkip jatyp, men de ótindim.

— Aıtsam aıtaıyn... Biraq basqalaryńdikindeı qyzyqty bolyp shyqqan joq, — dep bastady Semen. — Árıne, men shynashaǵymdaı kishkene qyzǵa ǵashyq boldym...

— Árıneń nemenege kerek boldy?..

— Árınem be? Onyń keregi bolǵany, úlken qyzdy men qaıtem? Óz boıymda da bir-eki adamǵa jetetin artyǵym bar, men kishkene ǵana qyzǵa qumarttym. Odan soń, kimge qyzyqqanyńdy óziń bilmeı de qalady ekensiń... Keıde bir qudaı qarǵaǵan jeksuryndardyń úrip aýyzǵa salǵandaı ádemi áıelderi bolady. Keıde bir óte jaqsy adamdardyń qasynda qurysqan terideı bir bále júredi. Sonyń bári de alǵashynda bilmeı qalǵandyqtan bolatyn sıaqty, — dep, Semen aınala qarap qoıdy.

— Ie, sodan soń?

— Sodan soń ba?.. Traktor jaıynda bir kitap izdep, qalalyq kitaphanaǵa kirsem, altyn shashty, qýyrshaqtaı ǵana bir qyz tur eken... Sodan bastaldy da ketti... Kerek pe, kerek emes pe, kitap surap kúnde baratyn boldym. Qyz da bále, meniń, boıyma qarap, kóp kitap oqymaǵanymdy biledi-aý deımin:

— Myna bir kitap óte jaqsy... — dep, bir-eki kitapty qosa beretin boldy.

— Úıge ákelip qarasam, «Birinshi Petr», «Stepan Razın», «Tynyq Don» bolyp shyǵady. Bir kúni bir jerinen surap qalyp júre me dep, qyz bergen kitapty túgel oqyp tastaımyn. Kúndizim túgil, túnim jetpeýge aınaldy... Uzamaı Tamara, Tatána, Zemfıra, Merı deıtin qyzdardy qushaqtatyp jiberetin boldy. Oqyp-oqyp otyram da, kitaphanadaǵy qyzdyń ózi de solardyń biri ǵoı dep oılaımyn. Kún sanap sol qyzdarǵa ózi de uqsaı túsedi, kún sanap qulpyra túsedi... Zavodta sharshaý degendi umytyp kettim, jumystan shyǵa salam da, Tamarany aparyp berip Zemfırany suraımyn. Zemfırany aparyp berem de Tatánany suraımyn... Qudaı soqqan qý qyz túsinedi de jymıady, jymıady da suraǵan kitabymdy alyp beredi...

— Aty kim edi? — dep surady Petr.

— Aty ma?.. Nına edi... Jymıyp turǵanyn maǵan kitap ápereıin dep artyna burylǵanda, syrtynan da tanıtyn boldym.

— Arqasy kúlip turatyn boldy ǵoı?..

— Arqasy? Joq... Bylaı bir, qyryq qubyltyp ákelip, jelkesine bos tastaı salatyn bir shash bolady ǵoı... Sol shashy jymıyp turǵandaı bolady.

— Siz osy, ǵashyqtar jaıyndaǵy kitaptardy kóbirek surap kettińiz, bireýge ǵashyq bolyp qalǵan joqsyz ba? — dedi bir kúni. — Bilip júr, bilip júrip suraıdy, oǵan ne amal qylarsyń...

— Iá, oǵan qylar amal joq... — dep, Petr taǵy bir shalyp qalady.

— Onyń ras, — deıdi Semen. — Oǵan qylar amal joq eken. Maǵan bir jeri qatty unap edi, sony taǵy bir oqyp shyǵaıyn dep edim dedim...

— Ol qaı jeri? — dedi Nına.

— Qyryq ekinshi beti... — dep, ómirimde birinshi ret ótirik aıttym. Appaq jumyr saýsaqtary jymyń-jymyń etip, men aıtqan qyryq ekinshi betti ashty da:

— Ie, attyń sýretin ádemi keltirgen eken, — dedi Nına. Arqamnan sýyq ter burq ete túskenin sezdim... Buǵan ne aıtarsyń?

— Iá, buǵan da eshnárse aıta almaısyń...

— Bir kúni Nına ornynda joq bolyp shyqty. Kitaphana qańyrap bos qalǵandaı kórinip ketti.

— Iesiz qalǵan okoptaı de...

— Ie, ıesiz qalǵan okoptaı... Parovozdaı júıtkip júrip, qalany túgel kezip shyqtym. Baqshany da eki ret súzip shyqtym. Eki jerdegi teatrdan shyqqan jurtty da kózimnen ótkizdim. Edil jaǵasyna da bardym. Esh jerde joq... Tún ortasynda taptym-aý áıteýir...

— Qaıda eken?

— Ózimizdiń klýbta bılep júr eken.

— Kimmen?

— Kimmen?.. Kimmen bolýshy edi, ózindeı bir qyzben! Jigitterdiń birimen bılep júrse, men ol jigitti tútip tastaıtyn edim. Qudaı saqtap, qyzben bılep júr eken... Qarap qalyppyn da qappyn... Qyz emes, bir jibek... Kóbelekteı dóńgelenedi. Kishkene aıaqtary kózime túsip ketkende, urlanyp qana óz aıaǵyma da qarap qoıam... Joq, men bir pilmen bılep úırenbesem, Nınamen bıleýge oraıym keler emes. Oıym sonsha dóńgelegisi keledi de eki aıaǵym qozǵalar emes.

Áńgimesiniń osy arasyna kelgende, sol bir sýret kóz aldyna kelgendeı, Semen kúrsinip qaldy da, Petr birjola ıyǵyna asylyp alypty. Joldasyń sondaı bir áńgimesin aıtqanda, qasyndaǵylary áńgimeniń oıdaǵydaı aıaqtalýyn kútip, yntyǵyp otyrady. Joldasynyń muratqa jetýin tileıdi. Ásirese, maıdanda joldasyńnyń qýanysh-muńy saǵan da ortaq bolyp ketedi. Ózińe tiler jaqsylyqty joldasyńa da tileısiń.

Semenniń áńgimesi óz muńymmen astarlasyp bara jatqan soń, tym bolmasa bul muratyna jetken shyǵar dep:

— Qazir Nına qaıda? — dep suradym.

— Nına ma? — dedi de, Semen úndemeı qaldy. Kózderin muń basyp, túsi de júdeı qaldy.

Semenniń kúrsinip qalǵanyn kórgen soń, bul jaıdy suramaýym kerek eken. Bárimizdiń de úıde qalǵan ártúrli armandarymyz bar. Kári sheshelerimiz qaldy, oılaǵan oılarymyz, oqýlarymyz aıaqtalmaı qaldy, súıgen qyzdarymyz qaldy. Soǵystan buryn saǵynam deıtinderdiń endi seni órtep keterdeı kezderi bolady. Aılar, kúnder qaýip-qaterde júrip, ol muńdaryńdy eske alýǵa da ýaqytyń bolmaıdy. Osyndaı bir qol bosaǵanda eske alsań, kún saıyn kúsheıe túskenin baıqaısyń. Kúrsinesiń de sergısiń. Úndemeı júretin Semenniń jaıy da osy eken:

— Demalys alyp, Odessada turatyn apasyna ketip edi, qazir kim bilsin... — dedi.

Semen qolyn bir siltedi de turyp ketti... Ne bolǵanyna biz de túsindik. Múmkin, myńdaǵan bosqyndardyń ishinde aryp-talyp, álsiz qozǵalyp, Semenniń altyn shash Nınasy da júrgen shyǵar. Áli jaýdan alysyraq turǵan Stalıngradqa jetem dep, járdemsiz jalǵyz qyz áli qaltaqtap ketip bara jatqan da shyǵar... Altyn shashtaryn shań basqan, oınaqy kózderin muń basqan, jalań aıaq qyzdardy biz de kóp kórdik. Qara kóz de, kók kóz de, qara shashy da, sary shashy da bar edi sonyń ishinde.

— Nına tabylady... Tabamyz! — dedim, nege sengenimdi ózim de abaılamaı.

— Ýáde etemisiń? — degendeı, Semen maǵan qarap qadalyp qalypty.

— Árıne, tabylady. Biz tappaǵanda kim tabady ony! Tek aty-jónin durystap jazyp alaıyq! — dep, joldastarym Nınanyń aty-jónin, bar belgisin jazyp alyp jatyr. Semen sıaqty ataqty adamnyń áıeli joǵalyp ketý degen oıǵa syıa almaı, bárimiz de shyn izdeýge kiriskendeımiz. Eń bolmaǵanda, nemisterdiń qolyna túsýden aman degen habaryn alsaq ta, Semenniń kóńili bir tynyp qalatyn sıaqtanady. Áýeli oıyn-kúlkimen bastalǵan sátti kúnimiz, osyndaı bir kúrsiniske uryndy da, qaljyńymyz toqtap qaldy.

Shtabqa ketken Vladımır Tolstov qaıtyp keldi. Onyń búgin kún boıy aıta almaı, jasyryp áýrelenetin bir syry da bar. Qashan Revákın kelip jarıalaǵansha, ózi urlyqtan ustalǵandaı qysylady da júredi. Onyń syry bárimizge de málim. Volodányń anaý kúngi tankyny qalaı joıǵany kúnbe-kúngi soǵys habarlarymen birge ortalyq gazetterge basylyp shyǵypty. Volodá qazir sol gazetti alyp kelip otyr. Bizge kelgen hattardy qoldy-qolǵa tapsyrdy da, gazet týraly esh nárse aıtqan joq.

— Volodá, qyrynbaımysyń? — deıdi Petr. Volodá ıegin sıpap:

— Joq, Petá... Men tamaq ázirlesem qaıtedi? — deıdi.

— Nemene, sý ákelip shaı qoıamysyń, et asamysyń?

— Ákelsem, ákeleıin...

Petr qatal qaljyńdasatyn jigit. Volodány qysyp otyryp, endi kishkeneden keıin bar syryn ózine aıtqyzady. Men Volodányń qyzdaı qyzaryp, qysylǵanyn kórmeıin dep, Aıdashtan kelgen hatty oqýǵa kiristim.

Aıdash Lenıngradtyń belýardan sý okoptarynda jatqaly aıǵa jaqyndaǵan. Maǵan aǵalyq qamqorlyǵyn istep, ár kezde súıemel bolarlyq hat jazýǵa tyrysady. Sondyqtan keıbir sózderi tym joǵary alynyp ketetini de bar. Aıdash ońtústik jaqta da altyn kúz japyraǵyn tógip, endi sýyq túskenin eskermese kerek. Áneýgi bir hatynda jatqan okobyma sańyraýqulaq shyǵyp ketti, bir jerden taban aýdarmaı qansha jatqanymyzdy sodan bilersiń dep jazyp edi. Lenıngradty qorǵaýda qalǵandardyń taban tiresken erlikterinen bizdiń de habarymyz bar. Biraq, aı boıy okop aýystyrmaı jatyrmyn degeni artyǵyraq ketken... Bul jolǵy hatynda tizeden kelgen muzdy sýǵa úırenip aldyq. Astyń muz, ústińnen aq jańbyr arylmaıdy dep jazady. Tankymen alysqan birneshe ýaqıǵalardy da jeńil ǵana, ońaı isteı sýretteıdi.

«Seniń birinshi jaýyń — úreı» dep jazypty... Soǵan qaraǵanda, batyrdyń, ózi de qorqý degennen áli arylmaǵan sıaqty. Jaýynger qorqý degen sezimmen kúnde kezdesedi. Óle ketý erlik emes, óziń ólmeı, jaýyńdy óltirý — erlik bolat ta. Aıdash bul jaǵyn attańqyrap ketip áıteýir maǵan qoryqpa degendi aıtady.

Aıdash ózi jaqsy soǵysyp júrgen sıaqty. Hattyń ortasyna ǵana japsyryp jibergen sýretine qarasam, sırek murty edireıip, qabaǵyn túıip túsipti. Eki medal, bir ordeni bar. Óziń kórersiń degendeı bul jaǵynan bir aýyz sóz jazbaǵan...

Oıym hat sózderinen Volodáǵa, odan qaıta Aıdashqa kóshedi. Bireýi azyraq maqtanyńqyrap ketken bireýi mine, baladaı uıalyp, qysylyp otyr. Qatar alysqan ózge joldastarynan buryn ortalyq gazetterge ilikkennen qysylyp bireýi otyrsa, bireýi meni tezirek ortalyq gazetterge bassyn dep turǵandaı...

Gazet tilshisi kelip sóıleskende Tolstov kópir basyndaǵy ýaqıǵalardyń bárin aıtyp, óz istegenin aıtpaı kelip edi. Ol jaıdy men baıandap bergemin. Bólimniń birge istegen úlken isin ústirt surap, jalǵyz tankyny aınaldyra berdi, men aıtpadym dep renjip kelgen. Endi, mine, Petrden qorqatyndaı yǵysa beredi.

Nemis komandıriniń tósegine shalqasynan jata ketip, Petr:

— Volodá, beri kel! — dedi. — Temeki oraıtyn gazetiń bar ma?

— Men temeki tartpaımyn ǵoı, — dep Volodá Petrdiń qasyna bardy.

— Endeshe, qoınyńdaǵy gazetti maǵan ber! Saǵan onyń keregi joq...

Uıalǵan, qysylǵanǵa qaramaı, Petr Volodányń qoınynan «Pravda» gazetin sýyryp aldy da, oqı bastady:

«Ońtústik maıdanynda N dıvızıasynyń ójet jaýyngeri komsomoles Vladımır Tolstov jalǵyz alysyp, jaýdyń aýyr tankysyn joıǵan...»

Biz shýlasyp, Volodány quttyqtap jatqanda, alystan atatyn zeńbirek daýsy gúmp ete tústi. Oıyn-kúlkileriń tyıylsyn degendeı, jaqynnan ǵana mınomet ars etip qaldy. Bizdi Revákınge shaqyrǵan bir jaýynger de kirip keldi...

Bizdiń bólim túgel jınalǵan eken. Revákın ornynan turdy da, tóbemizge eń aýyr bomba tastaǵandaı etip:

— Moskvaǵa qater tóndi! — dedi.

Biz soldatpyz. Soldat ár kezde ot ishinde. Janyp jatqan ot-tútinniń qalaı qaraı ushyp jatqanyn kórmeıdi de, bilmeıdi de. Biraq, ot ishinde júrgen soldat otyn emes. Otty ózi tutatady, otty ózi qozdyrady, ózi janbaı shyǵady. Soldat kózi soǵysatyn jerdiń kartasynda bolady. Biraq ol Otan kartasyn da umytyp kete almaıdy. Soǵys bulty qaı jerge tóngeniń soǵys órti qaı jerde janyp jatqanyn jaýynger jaqsy bilýge tıisti. Búkil Otan qater ústinde ekenin bárimiz de jaqsy biletinbiz. Biraq myna qaterdi kútpegen ekemiz, sengimiz kelmedi.

Syrtta eki jaqtyń zeńbirekteri de qarama-qarsy atysqan úlken bir aıqas bastalyp ketti. Aspannyń jyrtylyp jerdiń dir qaltyraǵany tereń qazylǵan jappa astynda da aıqyn estiledi. Syrtqa kóziń túsip ketse, kóterilgen shań-topyraqtan esh nárse kórinbeı ketipti. Biraq munyń biri de áser eter emes, bári de úırenshikti ister sıaqtanyp, eshkim qobaljyr emes. Barlyq úndi, barlyq qaýip-qaterdi Revákın aıtqan úsh aýyz sózdiń salmaǵy basyp ketti:

— Moskvaǵa qaýip tóndi!

Revákın bizben qyzbaı ǵana, aqyryn sóılesip otyr. Azǵana túıilińkirep qas-qabaqtary, uıqysyz túnder men shań boraǵan jelden qyzaryńqyraǵan kózderi atoı berip, aıǵaılap, qadalyp ta bara jatqan joq. Qaıta, onyń kózderine biz qadalyp bara jatyrmyz. Astanaǵa tóngen qater salmaǵyn bilýge bola ma, surana qalsaq — Moskvany qorǵasýǵa jiberer me edi degen sıaqty, oryndy-orynsyz suraýlarymyzǵa jaýap kútip qadalamyz.

— Moskvaǵa qater tóndi! — dep aspan kúrkireıdi.

— Moskvaǵa qater tóndi! — dep jer titirenip jaýap beredi.

Árbir únde búgin osy maǵyna ǵana qalypty, basqasy estilmeıdi de, sezilmeıdi de. Óte aıqyn maǵynaly úsh sózdiń tym bolmasa bireýi basqa bolmaı turǵany-aı dep, bireýin bolsa da ózgertkiń keledi. Qulaǵyńnan kirip, júregińe baryp oqtaı qadalǵan úsh aıqyn sóz ornynan da qozǵalar emes. Tym bolmasa bireýin jeńildetseńshi dep, Revákınge qadalatynymyz da sol.

Polıtrýk Revákın bizdiń oıymyzdy tanyǵandaı, Moskvany qorǵaý bekinisteriniń qaı jermen ótip, qalaı qurylyp jatqanyn aıtty. Bekinister Moskvanyń óz aınalasynda da ıin tiresip tur eken. Bekinister qazir jaý qolynda qalǵan Ýkraınanyń keń dalasy men Belorýs halqynyń múkti, batpaqty ormandary arqyly da ótip jatyr. Sovet eliniń burysh-buryshynda Moskva bekinisi salynbaǵan jer joq eken. Qaraǵandynyń kómiri arqyly da, Altaı men Balqashtyń mysy men qorǵasyny arqyly da ótip jatyr. Kómir men temir, qorǵasyn men mys, bıdaı men maqta, mal men munaı, meniń uqqan eń myqty bekinisterim osylar boldy.

Oı súırelep, týǵan elińe áketedi. Maıdanda burshaqtaı quıylyp turǵan oqty berip jatqan Qońyrat pen Balqash, Jezqazǵan men Shymkent, Altaı kóz aldyńa keledi, ýaqytsha jaý qolyna túsken Donbastyń ornyna tura qalǵan alyp Qaraǵandyny kóresiń. Qulaǵyń polıtrýk Revákınniń sózin esitip otyrsa, kóz aldyńa osyndaı berik bekinister, aldyrmas qamaldar keledi. Aýyr snarádtar aspanǵa atqan qarabuıra shań-topyraqtan Dossor men Maqattyń, aspanǵa atqan munaıyn kórgendeı bolasyń. Syrtta bytyrlaǵan myltyq pen pýlemet emes, shaýyp ótip bara jatqan kóp jylqynyń dúbiri sıaqtanyp, maıdan ústindegi qalyń shań, sol kóp tuıaqtan kóterilgendeı bolyp ketedi.

— Moskva bekinisteriniń bul myńnan biri! — deıdi Revákın. — Moskva bekinisteri eki júz mıllıon halqymyzdyń júregi arqyly, aqyndarymyzdyń jalyndy jyrlary arqyly ótedi. Ár jazýshymyzdyń qalamynan tamǵan sıa sol bekinisterdiń qurysh-bolat qorshaýy bolady. Qaýip-qater kesek tónip tur, biraq bekinister de senimdi! — dedi Revákın.

Syrtta atylyp jatqan zeńbirek oqtary endi:

— Moskva úshin!

— Moskva úshin! — dep ketip bara jatqandaı estiledi. Túıdek-túıdek tómpeshtep, úlken bir súreńmen atyp jatyr. Sol úlken súreń manaǵy oıyn-qaljyńdarymyzdy quıyn aıdaǵan japyraqtaı aıdap áketti. Qabaǵy qarsy túıilgen kózben birge jaýynger júzi de salqyn tartyp ketti.

Revákın búgin tańerteń ǵana Moskvada bolǵan paradta sóılengen sózdiń biraz jerin jazyp alǵan eken sodan úzindiler oqydy. Tónip, tepsinip jaý turǵanda, tebirenip, keıip el turǵanda, berik senimdi, ornyqty qońyr daýys:

— Biz jeńemiz! Ádilet bizdiń jaqta! Jeńetin de biz bolamyz, — depti.

Revákın saǵatyna qarady da ornynan turdy.

— Barlaýshy samoletter jaýdyń tankyly lekteri taıanyp qalǵanyn baıqap kelipti. Aýyr qol, úlken maqsat kózdep kele jatqan sıaqty. Búgin jaý óte yzaly ǵoı, qarsy alýǵa týra keledi, — dedi.

Men tura kelip, ázir ekendigimizdi aıttym. Komandır men jaýynger arasynda aıtpaı túsinisetin bir sátter bolyp qalady. Keıde qadaǵalap, qaıtalap aıtatyn aýyr jaılardyń ózin bir ǵana kózqarastan uǵynysyp qalǵanda, komandıri kim, jaýyngeri qandaı ekendigi de qatar kórinip qalady. Búgin barlyq komandırlerimiz ben barlyq jaýyngerlerimiz sondaı bir sergek halde edi. Qazir tankylarymyzdy qaptatamyz degendi jaý zeńbirekteriniń ózderi-aq aıtyp tur edi. Tópeı tógip, es jıdyrmaıyn degen oıy anyq.

— Ol syryńyz málim. Attatpaımyz! — dep, bizdiń zeńbirekter de qarsh-qarsh uryp jatyr.

— Ádilet bizdiń jaqta! Biz jeńemiz! — dep, ersili-qarsyly aıqasa ushqan myńdaǵan snarádtyń astymen biz de júrip kettik.

— Ásheıin emes-aý... — deıdi Semen Zonın.

— Nemene ásheıin emes?

— Zeńbirekterdiń tópep ketkenin aıtam... Úlgirsek jarar edi...

— Nege úlgirmeımiz?

— Aldymyz kele jatqan shabýyl sıaqty ǵoı.

— Aspannyń asty qýys... Biz syıyp óterlik bir qaltarys qalar..

Zeńbirek oqtary jıi túse bastady. Eki attap, bir jata qalyp, áreń júrip kelemiz. «Júgir!» degen ámirge «jat!» degen ámir jalǵasa shyǵyp qalady. Jatýǵa — ýaqyt joq, júgirýge — aıaq basar bos jer joq, biraq sonyń ekeýin de istep, áıteýir alǵa qaraı ketip bara jatyrmyz.

Revákın búgingi haldyń qysańshylyǵyn aıtyp otyrǵanda, men manaǵy oıyn-qaljyńdarymyzdan uıalyp otyr edim, qazir abaılasam, onym durys ta emes eken. Sol biraz qaljyńmen talaı kúngi azap aýyrlyǵyn jýyp tastaǵandaı, jaýyngerlerim jeńil júrip keledi. Oıyn men kúlki oı men boıdy kóterip tastapty. Budan burynǵy, aılar boıy sozylǵan soǵys beıneti umytylyp, búgin maıdanǵa jańa kirgeli kele jatqandaımyz. Múmkin, búgin soǵystyń jańa bir kúni bastalǵaly kele jatqanyn sezetin shyǵarmyz. Áıteýir boı sergek, oı oıaý kelemiz.

— Tanky! — dedi Volodá alǵa qarap.

Oq boranynan kóterilgen qalyń shańnyń ishineń qaz-qatar jorǵalap kele jatqan qara qońyzdaı tankylar kórine bastady. Revákın aıtqandaı búgin bular óte yzaly, qarsy alýǵa týra keledi.

Kún kúrkirep turǵanda shegirtke de shyryldamaıtyn edi. Jer-kók qosyla kúrkirep, qosyla shaıqalyp turǵanda, jalpaq jaılaýdy tutas jańǵyryqtyratyn shegirtke shyrylyndaı damylsyz, toqtaýsyz avtomat oǵy jaýa bastady. Jaýdyń tankyǵa mingen jaıaý áskeri aıqas shegine jetken soń, túse qalyp, oq tógilip keledi.

Yńǵaısyz jerde kezdesip qalsaq ta, jaǵdaı talǵar jaı joq, eski bir okopqa túse qalyp, árbir adym jerdiń qorǵaýshysy baryn kórsetýge ázirlendik...

11

Qat-qabat tarsyl-gúrsildiń astynda qalǵan Rostov qalasy aýyr dem alady. Taý qyrqalaryndaı jota-jota bolyp kórinetin bıik úıli, tas quıylǵan keń kósheli, keń tynysty kórkem qalanyń qazirgi beınesin býdaq-býdaq, órt tútini men ár terezesinen jalyn atyp, balqyǵandaı oıysyp, qulap bara jatqan úıler arqyly ǵana berýge bolady. Buryn shań turǵyzbaı, álsin-áli jýyp, aınadaı jarqyratyp ustaıtyn kóshelerde qazir úıilip, burqyrap kirpishter, maıysyp-buralyp áldene túrli temirler jatyr.

Qala kegi ot bolyp janyp, oq bolyp atyla bastaǵaly eki jetige aınalyp barady. Árbir aq terek, árbir alma aǵashtary atyp ta jatyr, atylyp ta jatyr. Ońtústikke arnap jınaǵan mol qoryn jaý qazir osy qalanyń ústine tógip, dem alǵyzbaı tur. Jaýdyń atqan árbir oǵy aýyr-jeńil jara salyp, kún demeı, tún demeı, qalanyń denesine darıdy. Bizdiń oqtar amalsyz saı-salany súzip, jol boılaryn kezedi. Beıbit shaqta qalanyń qan tamyryndaı tarmaqtalyp ómir qoregin jetkizip turatyn joldarmen qazir jaýdyń temir lekteri kele jatyr. Don ózenin eki jaqtap salǵan baý-baqshalarda dúnıege kelgen jańa bir qońyzdar júrgendeı sezinesiń. Qala ústindegi ári ashshy, ári qoıý qara tútin esh nárseni kórsetpeı tunshyqtyryp barady.

Qaraýytyp, qarańdap alǵan aspanda anda-sanda shymyr-shymyr qaınaǵan bozǵyl tústi buıra bir tútinder kórinip ketedi. Aspan bors-bors jarylyp, qulap bara jatqandaı, qara býryl tútinder keıde solq etip tómen túsip, keıde kúrjıip kóterilip, joǵary serpedi. Jer men kókte birdeı zirkildegen motor gúriline jarylǵan snarád pen bomba gúrsilderi toǵysyp, basqa dybystardy estirtpeıdi de. Qulaǵyń estimeıdi — aýyrady, kóziń kórmeıdi — sýyrady, sheke tamyrlaryń solq-solq etip, qara qusyńnan ıne qadalǵandaı shanshady. Aıǵaımen, ymmen, tuspalmen ǵana sóılesemiz. Aıǵaılap turǵan ún joly óńeshiń emes, kózderiń men qoldaryń, bet-aýzyń sıaqtanyp ketedi.

Soǵysty biz óz kózimizben kórip, óz qolymyzben alysyp júrgeli kóp ýaqyt boldy. Biraq barlyq qater-yzǵarymen búgin birinshi ret kórip turǵandaımyz. Oq oınaq sap qasymyzda júr, ot sýmańdap orap alypty. Alyp bir ıyq jibergendeı, úlken úılerdiń ózi-aq keıde buryshynan, keıde tipti ortan belinen opyryla ketedi. Dúnıede óz kúshine maqtanbaıtyn, qýanbaıtyn, qaıǵyrmaıtyn, ókinbeıtin, aıamaıtyn, aıaý da tilemeıtin úlken bir alyp bar. Ol — sonaý domalaq tas pen qara shoqpardan bastalyp, osy kúngi belderden asyra atatyn zeńbirekterge jetken soǵys quraldary. Búgingi sóz solarǵa berilgen edi.

Búgin bizdiń júregimizdi qashap, oıymyzdy kemirip júrgen jalǵyz Rostov qalasynyń da jaıy emes. Moskvaǵa qaraı tónip bara jatqan túnek bulty qazir ózimizdiń ústimizde turǵandaı seziledi. Iyǵymyzǵa túsken aýyr salmaqtyń ishinde Lenıngrad ýaıymy da bar. Ár jerdegi aýyr halder soldat júregine muz bolyp qatyp, aıazdaı batady. Júregińniń árbir soqqany — «Moskvaǵa qaýip tóndi!» dep turǵandaı bolady. Okoptaǵy aıaz yzǵary, adam júzindegi ala-qula bir reńsizdik, bozǵyl tartqan bulyńǵyr aspan, birine-biri ún qosyp, bári jınalyp osy bir qaýip salmaǵyn esińe túsire beredi. Volokolam, Klın, Týla, Kalının maıdandarynyń habarlary da ázir eńseńdi kótermeıdi.

Bizdiń bólim ár kezde soǵystyń bir tynysy tar, qyspaq jerinde júredi. Qaı jaǵynan qaýip-qater qatar kele jatsa, bizdi sol mańnan tabasyz... Sonsha keń dúnıeni jaılap kele jatqan soǵystyń biz taǵy da bir tar kópirine kezdestik. Kópir bitken soǵys tumsyǵynyń qatty qadalatyn jeri. Eleýsiz ǵana bir kópirdiń aınalasyna bir kúnniń ishinde tógilgen qorǵasyn men mysty bir aıda ázirlep bere alý úshin asa úlken zavod kerek bolar edi. Al, Don arqyly salynǵan úlken kópirdiń aınalasyna shashylyp jatqan snarád pen bombalarda esep joq. Óıtkeni, bul kópir ǵana emes, Qara teńizdi jaǵalap kele jatqan jaý úshin Kavkaz qaqpasy edi.

Bizdiń ásker qaladan soǵyspen shyǵyp, osy kópirmen ótip bara jatyr da, nemister soǵyspen qalaǵa kirip kele jatyr. Aıǵaı aralas, qol irgeles qalany jaýyp ketken qara tútinde eki jaqtyń da teń enshisi bar.

— Kópir bizdiń enshimizge berildi... Neshe kún ustap tura alsaq, sonsha kún biz ıemiz... Okop pen transheıalardy tereńdete túsińder! — dedi, komandırimiz leıtenant Mıroshnık.

Toń bolyp qatyp qalǵan tasty jerdi tereń qazyp, astyna túsip baramyz. Jyrasyna dál túspese, snarád tumsyǵy tıe almaıtyndaı etip ónerlep jatyrmyz. Ár bir okopta magazındegi ishimdik bótelkelerindeı tizilip granatalar, shólmekter, avtomat dóńgelekteri qatarlana bastady.

Bul joly bizdiń bólim jalǵyz da emes. Kópir men qalanyń, arasyndaǵy dalańqynyń tulaboıy toly ásker. Zeńbirekter de, pýlemetter de kópirdiń eki betine qaz-qatar ornalasyp jatyr. Aıqysh-uıqysh atqan pýlemet oqtary elektiń kózindeı toqylyp, shybyn ótkizbeýge tıisti. Árbir oıpat, jyralarda ıin tirese mınometter ornalasyp jatyr.

Qala men kópirdiń eki arasy kartobyn qazyp alǵan jerdeı shuqyr-shuqyr. Bul jerdi snarád ta, bomba da, soldattyń kúrekshesi de qazǵylap jatyr. Okop qazylmaǵan, oıylyp qalmaǵan, uzyn jyra — uńǵy jol salynbaǵan alaqandaı saý jer joq. Kópir mańyndaǵy úılerdiń ornynda kúlderi ǵana burqyrap jatyr. Ózen jar qabaǵynyń asty jypyr-jypyr jappalar. Qazir biz úlken joldyń eki betindegi okoptar birine-biri joldyń astymen qatynasa alatyn etip, eki jerden tereń uńǵy, jańa transheıalar jasap jatyrmyz.

Don ózeni shurq-shurq tesilip, qaıta tasyp ketti. Ózenge túsken aýyr snarádtardan aspanǵa atqan sý bıik kópirdiń ústine shapshyp qalady. Juqa kókshe muz synǵan aınadaı jalt-jalt etip, sýmen birge atylyp, syńǵyrap kelip jaǵaǵa túsip jatyr. Ózenniń eki beti shyny zavodynyń qoımasyndaı úıilip jatqan kókshe muz...

Kópirmen ótip jatqan bizdiń áskerlerdiń art jaǵy suıyla bastaǵanda kópirdi atqylaý da toqtala bastady.

— Endi osy toqtatqany. Qalaǵa bekinip alǵan soń jaý osy kópirmen Kavkazǵa qaraı ótpek, — dedi Mıroshnık. Endi ol burynǵydaı buqpaı, transheıadan qarǵyp shyqty da, polk shtabyna qaraı júrip ketti.

— Onda kópirdi ózimiz nege qıratyp tastamaımyz? — deıdi, aq kóńil Semen Zonın.

— Biz oralyp kelmeımiz be eken? Sen nemene, ylǵı shegine bermek pe ediń? — dep, men oǵan komandırlik jaýap qaıyram.

— Ie, kópir eki jaqqa da kerek. Endi kópirdi eki jaǵymyz da qorǵaımyz. Áńgime kópirdi qıratýda emes, kópirge ıe bola bilýde.

Kúrekshemdi qasyma qoıa salyp, mańdaı terimdi jeńimmen súıkeı tastap, men temeki oraı bastap edim, Almaty gazetteriniń birinen qyrqyp alyp, kópten beri saqtap júrgen kishkene ǵana gazet qıyǵy jerge túsip ketti. Ol Gýrev munaıshylarynyń ónimdi eńbekteri jaıyndaǵy habar edi. Maıdanǵa ketken eriniń ornyna tura qalǵan munaıshy bir jas áıeldiń eńbegin erekshe aıtqan. Temeki oraǵan saıyn sol qıyq árdaıym kózime bir túspeı qoımaıdy. Árdaıym týǵan jerdiń jeńiske qosyp jatqan eńbek úlesin eskertip turady. Kózime túsken saıyn men de birneshe jolyn taǵy bir oqymaı qoıa almaımyn. Keıisim bolsa — tarap, tońsam, jylynyp sala berem. Týǵan el, ósken jeriniń osyndaı árbir habaryn saǵynyshpen kútip, qýanyshpen qarsy alý — ár soldattyń basynda bar. Men tez eńkeıip, jerge túsip ketken gazet qıyǵyn alyp, ornyna saldym. Onymdy Semen de baıqap qalyp, jymıa qoıdy.

— Nege jymıasyń? — dep suraýǵa basymdy kótere bergende, kópirge jaqyndaı berip, dál bizdiń tusymyzǵa tura qalǵan jabyq mashınanyń terezesinen qurmetti marshal Semen Mıhaılovıch Býdennyıdy kórdim.

Qyran kózdi, qaharly qara murtty ataqty qolbasshyny birden tanydym. Birinshi atty ásker Armıasy týraly árbir sovet jastary ne bilse, sonyń bári quıyndaı qoparylyp, alaı-túleı boratyp kóz aldyma keldi. Marshal mashınasyn kilt toqtatyp, bizdiń ne istep jatqanymyzdy sholyp tur. Temekim syp etip jerge túsip ketti de, ózim symdaı tartylyp tura qaldym. Tulaboıym dýyldap, qyzaryp bara jatqanymdy da sezdim... Ne isteý kerek?.. Júgirip aldyna baryp baıandaý kerek pe, qalshıyp qatyp turyp qalǵanym durys pa? Ne bolǵany aǵa serjant, marshaldyń aldyna baryp baıandama jasaımyn deýge bola ma eken sirá? Qoı, bolmaıtyn shyǵar!.. Osy bir qas qaqqandaı ýaqyttyń ishindegi qysylshańnan aman-esen óte alarmyn ba, joq pa?..

Tegi, biz kópirdi buzý áreketin jasap jatpaǵanymyzdy ańdaǵan soń, marshal shoferine ıek qaqty da, mashına ilgeri júrip ketti.

Sonaý bir jyldary, sonaý Bataı qalasynan shyǵyp qylyshyn jarqyldata shapqan boıy qurmetti qolbasy osy Rostovtan nemisterdi quıyndaı qýyp shyǵarǵan eken. Qazir sol Rostovtan sol Bataıǵa qaraı ótip barady. Kóz qarasyndaǵy bolmashy bir jabyrqaý reńine qaraǵanda, álde óz oıyna da sol túsip ketti me eken degen oı keledi. Ardaqty qolbasym, Rostov qalasyna qaıta oralǵanda taǵy da baıaǵydaı, qanatyńnan jeńis jeli esip, qyrandaı shúıilýińdi tileımin!

Men qaıtadan temeki oraı bastadym. Qasyma Zonın keldi. Júzinde erekshe bir jylylyq bar. Ol bárimizdi de jaqsy kóredi. Sózge sarań Semen jaqsy minezderge baı, kerekti jerde joldas dostyǵyn jurttyń bárinen buryn kórsetýge tyrysady. Nına áńgimesinen keıin ony ózimiz de erekshe jaqsy kórip kettik. Semen ózi aıtqan áńgimesiniń bas keıipkerindeı bolyp, sol qýyrshaqtaı Nınasymen bir beıne sıaqtanyp ta ketetin boldy. Men oǵan temeki usyndym. Semen temeki orap jatqanda manaǵy gazetten qyrqyp alǵan qıyq taǵy da túsip ketti.

— Áli saqtap júr ekensiz... — dedi Semen túsip ketken qaǵazdy eńkeıip ala berip.

Meniń bolmashy bir jasyrynymdy joldastarym ańdamaǵan shyǵar deýshi em. Ásirese, suńǵylalyqpen jumysy joq Semen ańdamasa kerek edi. Biraq úlken Semen onymdy ańdap qoıǵan eken.

— Osy kúni meniń oıymda da ylǵı Stalıngrad júredi. Ne halde eken? — dep kúrsinip qoıyp, — Stalıngrad tankyleri kelse kerek edi, áli kóre almaı júrmin, — dedi.

— Keledi áli! Qazirgi úlken qaýip Moskva jaıy ǵoı. Sonda jiberilip jatqan shyǵar, — dedim men.

— Árıne, túsinem ǵoı. Bizge qaı jerde jasalǵan tankini jiberse de bári bir ǵoı. Tek tanky bolsyn. Biraq álde ne úshin Stalıngrad tankylaryn kórgim keledi, — dep jymıdy da, — týysqanym kelerdeı kútemin, — dep aıaqtady.

Semennyń oıyna men de túsine qaldym. Stalıngrad tankysyn kórse, ol óziniń qalasyn kórgendeı bolar edi. Týyp ósken qalanyń tanys zavodtary meń tanys úıleri, tanys adamdary kóz aldyna keler edi. Múmkin, sonyń arasynda Nınasy da kórinip keter edi... Týǵan jer, ósken el, jaqyn jandaryńdy saǵynǵanda, ár kezde jaqsy jaǵdaıda kórgiń keledi. Semen de Stalıngrad qalasyn lek-legimen tanky shyǵaryp jatqan jaǵdaıda saǵynady.

Aldyńǵy kúni barlaýdan qaıtyp kelip, Semen maǵan bylaı dedi:

— Sanıtar mashınasymen ketip bara jatqanda bir qazaq qyzyn kórdim. Qudaı biledi, sol seniń Aqbotań, — dedi. — Mundaı uqsamas! — dep, qyzyp bastady da, artyǵyraq ketip bara jatqanyn ózi de ańdap qalyp, toqtaı qoıdy.

Semen qansha ajarlap aıtqanmen kórgen qyzynyń syrt pishinderiniń biri de Aqbotaǵa uqsamaıdy. Meniń kóńilimdi aýlaǵysy kelip, Semen ózi súıetin kórkem pishinniń aparyp sol qyzǵa japsyryp jatyr. Móldir qara kóz, ádemi qyr muryn, marjandaı tizilgen aq tister... Úlbirep turǵan balǵyn jas... Qaltańa sala qoıǵandaı kishkene dene...

Semenniń aıtqan qyzy Aqbotaǵa uqsamaı tursa da — maıdanda kezdesip qalýymyz múmkin ǵoı degen oı keledi. Nege múmkin emes!.. Soǵystyń toqsan torap joldarynyń birimen bir mashına nege ótip bara jatpaıdy?.. Ol mashınada Aqbota nege bolmaıdy?.. Meni tanyp qalyp, Aqbota nege «Qaırosh!» demeıdi maǵan?.. Mashına, árıne, toqtaı almaıdy, uzaı beredi... Biraq men sol bir ǵana estip qalǵan únge rıza emespin be?..

Soldat qıaly shek bar eken dep bógelmeıdi. Keıde tipti qısynsyz nárselerdi qıystyra beresiń. Qazir meniń oıym Aqbota men Nınany bir mashınaǵa mingizip, osy úlken jol men osy úlken kópirge qaraı aǵyzyp alyp kele jatyr. Áne, mashına joldyń oıylyp qalǵan bir jerin aınalyp ótip, tas jolǵa qaıta tústi. Joldyń jotasyna mashına qıalap shyǵa bergende Nına men Aqbota birine-biri soǵylyp, birin-biri qushaqtaı alyp, kúlisip qaldy... Árıne, olar da áldeqashan syrlasyp bolǵan. Biz olardy qandaı áńgime qylsaq, olar da bizdi sondaı áńgime qylady. Mashına mine, bizdiń, tusymyzǵa kelip qaldy da, Nına men Aqbota Semen ekeýmizdi tanyp qalyp:

— Sema!

— Qaırosh! — dep qalysty aıǵaılap. Men shynymmen-aq jol jaqqa qaradym...

Jolmen ótip jatqan mashınalar áli az emes. Biraq eshbiriniń ústinde Aqbota da joq, Nına da joq... Bizdiń atymyzdy atap, aıqaılaǵan da eshkim joq...

Keshke taman kópirdi qorǵaý bizdiń vzvodtyń ekinshi bólimine tıdi de, biz jer jappamyzǵa keldik. Qashanǵy ádeti boıynsha maıdan habarlaryn alyp, Revákın keldi. Taǵy da Moskva qaýipi, áli de sol aýyr halder... Revákın eshnárseni jasyrǵan joq:

— Moskva áli qaýipte tur. Jaý qoly burynǵysynan góri de Moskvaǵa jaqynyraq tónip qaldy, — dedi Revákın. — Barlyq maıdandarda surapyl aıqas júrip jatyr, sonyń bári de Moskva úshin!

— Volokolam Moskvadan qansha jerde?

— Klın qansha jerde? — degen suraýlar qaıta-qaıta berilip, qaıta-qaıta anyqtalyp jatyr.

— Moskva hali qaýipte. Nemister taǵy da shabýylǵa kóshipti.

— Bul óte aıqyn qaıtalap suraýdy kerek etpeıtin sózder. Maǵynasy sonsha aýyr bolǵandyqtan qaıtalap suraǵyń kelmeıdi.

Revákın Ońtústiktegi birinshi jaqsy habardy da aıtty. Rostovtyń batys jaǵynda fashıs generaly Kleıstiń armıasy úsh kúnnen beri qatty qyrǵyn taýyp jatyr. Burynǵysymen salystyrǵanda qaı maıdanda bolsa da nemistiń tankylary men samolet shyǵyny edáýir ulǵaıǵan. Burynǵy birler ornyna ondar, ondar ornyna júzderge aınalǵan. Myńdaǵan tanky men samoletinen aırylyp jatsa, qýraıdan jasap shyǵara bere almas degen oı keledi.

— Biz ár adym jerimizdi ońaı bermeýimiz kerek. Jaý kúshi sarqylady, alǵashqy aptyq basyla bastady. Shabýyl kezegi uzamaı-aq bizge tıedi! — deıdi Revákın. — Qazir árbir okop Moskva qorǵany. Búgin bizdiń arqamyzda Moskvaǵa tirelip tur. Moskvany jaýǵa bermeýimiz kerek!

— Bermeımiz, joldas polıtrýk! Ólermiz — bermespiz!

Temir peshke jylynǵannan keıin kózge uıqy kele bastaǵan sekildi edi, qazir jurt qaıta sergip ketipti. Sur kóılektiń art jaǵyn julqa basyp, qalyń belbeýdi syqyr etkizip, qatty tartyp qoıyp jatyr.

— Ólýdiń keregi joq, — deıdi Revákın, — ólgennen keıin Otanyńa qorǵan bola almaısyń. Jeńý úshin — ólmeý kerek!

Ańdamaı aıtyla beretin «ólýge ázirmin» degen sózimizdiń qate ekeni eske túsedi. Jaýyń ólmeı sen ólseń, Otanyńdy kim qorǵaǵany?

Revákın basqa bólimderge ketti. Meni vzvod komandıri shaqyrtypty. Barlyq bólimderdiń komandırleri túgel jınalǵan eken.

— Kópirdi qorǵaý bizge tapsyryldy, joldastar, — dedi Mıroshnık. — Múmkin, kúni erteń-aq, múmkin, bir aıdan keıin, osy kópirmen bizdiń ásker qalaǵa qaıta kiredi. Bir soldatyń qalǵansha, kópirdi qoldan shyǵarmaýymyz kerek. Buıryq bireý-aq: árkim turǵan ornynan jyljymaıtyn bolsyn! Ekinshi buıryqty sol orynda kútsin!

İńir qarańǵysyna deıin bizdiń ásker Rostovtan túgel ketip boldy. Qara boran atys ta toqtaldy. Aısyz qarańǵy túnniń aýyr únsizdigi ornaı qaldy. Qalada ot joq. Soǵys belgisi — arylmaǵan ashshy tútinde, myltyǵyn qushaqtap, únsiz túnerip turǵan soldatta ǵana qalǵan sıaqty. Áldeqaıda, qala shetinde ıesin joqtaǵan ıtter ulıdy. Ár únge salyp, birese syńsyp jylaǵandaı, birese qarǵys oqyǵandaı ulıdy.

Jaý tabanyna túsip qalǵan úlken qalanyń qaraly haly janyńdy tyrnalaıdy. Qaraly qala únsiz múlgip, kekke shaqyrady. Qala ishinde anda-sanda bir gúrs etip qalǵan bomby úninen tún selk etkendeı bolady.

— Bizdiń qalalar ońaı tize búkpeıdi ǵoı! — deıdi Volodá Tolstov. — Esitemisiń, áldenemelerdi qıratyp, jaý qolyna túsirmeı jatyr!..

Sol qarańǵy túnde, sol aýyr únsizdikte, alystan Moskva únin estigendeı bolasyń:

«Attan, attan túgel, sovet halyqtary!» — degen úndi estısiń.

Ony Moskva aıtyp jatyr ma, álde ózińniń júregiń aıǵaılap tur ma, ony aıyrý qıyn. Biraq soldat oıy toly osy ún edi!

12

Jaıaý borasyn shıyrshyq qardy jyljytyp aıdap, jer betiniń shuqyr-shuqanaqtaryn qaıta tegisteı bastapty. Esti bir qol jer denesine túsken álem tapyryqty aqyryn-aqyryn óshirip jatqan sıaqtanady.

Qıyrshyq qar betińe tikendeı qadalsa da, kóbirek jyljyp kep jer jarasyn tezirek jaýyp taptasa eken dep tilegendeısiń. Alasurǵan aıqas ústinde talaı attap ótken izderdi tynyshtyq kezde taǵy bir kórip turýǵa qumarta da almaısyń.

Men komandırler májilisinen oralyp jappamyzǵa kelsem, temir peshtiń ústinde jylamsyrap tógilip shaınek qaınap tur da, joldastarym uıadaǵy balapandardaı bir jerge uılyǵyp alyp, Moskva jaıyn keńesip otyr eken. Tún ázir tynysh bolǵanmen eshkim uıyqtamapty. Volodá Tolstovtyń komsomoldar sezine Moskvaǵa barǵany bar edi, sonda kórgenderin qaıtalap aıtyp otyr.

— Kremlde boldyń ǵoı? Boldyń ǵoı Kremlde? Sony aıtshy.

— Ie, sony aıt, — dep jaýyngerler ony qorshap alypty. Volodá árqaısysyna bir jaýap berip, áńgimesin amalsyz úzip-úzip aıtady.

Jaýyngerlerdiń kóńil kúıin baıqaý úshin bolý kerek, polıtrýk Revákın keldi. Múmkin, mana Moskva jaıyn tym tunjyratyp aıttym ba dep kelgen bolar.

— Sen nege enjarlaý otyrsyń? — dedi Revákın, úndemeı otyrǵan Zonınǵa.

— Ǵashyǵyna shyǵarǵan óleńi esine túsip otyr bilem, — dedi, ár kezde qatal ázildesetin Petá Ýshakov.

Zonınniń kózderi azǵana jasaýraǵandaı, áldeneni ejiktep esine túsirgendeı, júzinde de ózgeshe bir shyraı bar edi.

— Óleń deımisiń? Ony qaıdan bildiń? — dep, Zonın biraz kidirip baryp jaýap qaıyrdy.

— Nemene, dál taptym ba, oıyńdy? — dep, Petá taǵy qadaldy.

Áńgime taǵy da Nınaǵa kóship keter me eken dep, bárimiz de Petáǵa unatpaı bir qarap qoıdyq. Joldasyńnyń júreginde júrgen kúrsinis kúıin mazaqqa aınaldyrý — ol bizdiń jaýyngerlerdiń jaqtyrmaıtyn bir minezi.

— Ie, taptyń, dostym, — dedi de Zonın qyzara bastaǵan temir peshke kózin qadap alyp, Lermontovtyń ataqty bir óleńin bastap ketti:

Skajı-ka, dádá, ved ne darom

Moskva, spalennaıa pojarom.

Fransýzý otdana...

Semen aqyryn-aqyryn peshten alystaı berip, aqyrynda týra keldi, aqyryndap daýysy da qataıyp barady. Alyp denesi alasa jappaǵa syımaı, gújdeı ıyqtary tóbege baryp tireldi. Basyn amalsyz tómen alǵandyqtan kózderi alaryp, súzerdeı bir beınede tur. Alasa jappaǵa endi daýsy da syımaı barady. Tóbedegi qaraǵaı bóreneniń birge gýildeı bastaǵany da seziledi.

Orys ulynda ótirik uıalshaqtyq sırek kezdesetin minez. Óleń men ánge jýyqtyǵy joq shyǵar dep júrgen Semenymyz kezi kelip qalǵanda uıalǵan da joq, qysylǵan da joq, otanshyl aqynnyń jalyndy jyryn kergitip turyp aıtyp berdi.

«Sen de uǵyn, sen de uǵyn!» — degendeı, Semen kózin árqaısymyzǵa bir qadap qoıady. Bul endi ózimiz biletin Semen emes, jańa bir adam, bárimizden joǵary adam sıaqtanyp barady. Ári tańqalǵandaı, ári qyzyqqandaı, bárimiz de aýzyna qarap qalyppyz. Oıyńdaǵy keıisteriń men ýaıymdaryńdy sypyryp aıdap tastap, endi oıyńa Otannyń qudiretti úni ornap jatyr. Eski jyrdyń jańa maǵynasy bılep áketip barady.

... I molvıl on, sverknýv ochamı:

— Rebáta, ne Moskva l za namı?

Ýmremte j pod Moskvoı...

Eshkim eshbir belgi bermese de, bul sózderdiń tusynda bárimiz de ornymyzdan atyp turdyq. Árkimniń alqymyna da áldene kelip tirele qalǵany baıqalady.

— Ie artymyzda Moskva! — dep qaldy Volodá. Kózderi jasaýrap, júzi qyp-qyzyl bolyp ketipti.

— Ýmremte j pod Moskvoı,

Kak nashı bratá ýmıralı!

Janǵa tıer, oıǵa qonar shyndyq sózin shańqyldatpaı-aq alaý-jalaýsyz-aq oıly túrde aıtqanda da bar maǵynasymen júregińe uıalaı qalatynyn men birinshi ret Semennan estip turǵandaımyn. Semen kidiris jasap edi, biz de dem almaı tynyp qaldyq. Demalys — tynysymyzǵa deıin birge qosyp, Semennyń, aýzynan shyqqan ár sózdi ishimizden birge aıtyp tur ekemiz.

I ýmeret my obeshalı,

I klátvý vernostı sderjalı

My v Borodınskıı boı.

Semennyń alyp denesine qarap, Borodınoda ant bergender de osy sıaqty orys batyrlary-aý deısiń ishińnen. Semen óleńdi oqyp boldy da, endi taǵynan túsip qalǵandaı, baıaǵy jupyny qalpyna kóship, únsiz ǵana ornyna baryp otyrdy. Endi ol, baıqamaı birdeme aıtyp qalǵan baladaı mańdaıy tership, júzi qyzaryp, ózinen-ózi abyrjı bastady.

— Qane tappaǵanym oıyńdy! Alyp Semen, altyn Semen! — dep, Petr ony qushaqtap, moınyna asylyp jatyr. Alqymyna kelip tirelgen túınekten áli bosana almaǵan Revákın úndemeı dalaǵa shyǵyp ketti de, meni shaqyrdy.

— Qalaı keremet! Mundaı shyǵar dep kim oılaǵan... Eltip qalǵandaımyn. Áreń-áreń jylap jibermedim, — dedi Revákın.

— Menimshe, bárimiz de jyladyq qoı deımin, — dedim men, shynymdy jasyra almaı.

— Jańa kelgen jastarǵa da oqyp bersinshi. Beri shaqyrshy ózin.

Semen syrtqa shyqqan soń, Revákın oǵan:

— Qazir erekshe bir tapsyrmany oryndaýǵa júresiń, ázirlen! — dedi.

Erekshe tapsyrmany oryndaýǵa jalǵyz júrmeıtin ádetimiz boıynsha, aqkóńil Semen tańdanyp qalyp:

— Jalǵyz baram ba? — dep surady.

— Joq, menimen birge barasyń...

Revákın men Zonın tolyqtyrý retinde keshe ǵana kelgen jastardy aralap qaıtýǵa ketti. Biz olardy ótken túni syrtynan ǵana kórip qýanysyp qalǵamyz. Qandaı ónerleri bar, ázirlikteri qandaı, ol jaǵymen ázir tanysa alǵanymyz joq. Biraq bólimderimiz edáýir shaǵyndap, ortalanyp qalǵanda kelgen jastarǵa qatty qýanǵan edik...

Oktábr meıramynan keıin, bizge tolyqtyrý retinde kelgen jalǵyz jastar ǵana emes, orys halqynyń, barlyq dana-danyshpan alyptary kelip qosylǵandaı seziledi.

Orys oıynyń ǵasyrlardan asyp turǵan uly shtaby qazir qasymyzǵa kelip ornaǵandaı, Belınskıı, Chernyshevskıı, Plehanov, Lenın, Pýshkın, Tolstoı, Glınka, Chaıkovskıı, Gorkıı, Sývorov, Kýtýzov, ár soldattyń qımylyna syn kózimen qarap, senimdi úmit, qajyr-qaırat berip turǵandaı bolady.

Men uly Pýshkınmen eń áýeli Abaı arqyly tanysqan qazaq jastarynyń birimin. Sondyqtan bolý kerek, Pýshkın aty atalǵanda, qol ustasyp kele jatqan Abaıdy da kórgendeı bolamyn. Olarǵa ilese, aq saqalynan jeńis jelin uıtqyta soqtyryp kele jatqan qart aqyn Jambyl kórinedi. Oıyń osylaı órleı beredi de, bar elderdiń uly adamdaryn bizge ákelip qosady. Óıtkeni, óz zamanynyń aıýandyǵymen alysyp ótken uly jandar, bul zamanda da ádilet jaǵynda bolýǵa tıisti. Ol bylaı tursyn, qanymyz nemis edi dep, Geıne men Gete de búgingi Gıtler Germanıasyn jaqtamaıtyn sıaqtanady.

Eńbek pen erlikke, ádilet pen teńdikke bizdi kim baýlyp ósirse, búgin bizdiń aýzymyzda sol esim. Otanym degende, eń aldymen oıyńa Moskva tússe, Moskva degende, eń aldymen oıyńa sol esim túsedi. Qımasyń men bermesiń, qorǵanyń men qamalyń bári sol esimmen atalatyn sıaqtanady.

Men osy sıaqty úzik-úzik oılarymnyń ushyǵyna shyǵa almaı, balqyǵandaı bolyp qana jatyr em, syrtta kenet ojar bir atys bastalyp ketti. Mınomet, pýlemetter dúrkireı arsyldasyp, jappamyzdyń tóbesin dúbirlete bastady.

— Úshinshi vzvod qaýip astynda qaldy. Sheginip qalǵan jaıy bar. Erińder sońyma! — dedi Revákın, Semenmen birge bizdiń jappamyzǵa qaıta kelip.

Tún qarańǵy. Jaıaý borasyn kúsheıip, yzǵyryq aıdamaǵa aınalypty. Qala men kópirdiń arasyndaǵy bir alań jerge aq-qula burshaq jaýyp jatqandaı, oq úıme-júıme tógilip jatqany baıqalady. Nemis pýlemetteri qyzyldy-jasyldy oqtarmen atyp, qaı jerge túıilip jatqandaryn kórsetip te tur. Mınomet gúrsilderi de sol bir tusta qoıý estiledi.

Túndegi soǵys kúndizgiden góri basymyraq kórinetin ádeti bar. Ár nárse qos elestep, qaýip-qater jaǵyn kúsheıte túsedi. Jarqyrap aqqan oqtar, jarq-jurq jarylǵan mınalar, ereýildep kórinip qalatyn adam kóleńkeleri, bári de úırenshikti qalpynan alys, erepeısiz kórinedi. Top-tobymen ushqan saıgel jarqyldap aǵyp, týra seniń betińe soqqaly kele jatqandaı seziledi.

Biraq aıqas aldyndaǵy abyrjý uzaqqa sozylmaıdy da, óziń shyǵarǵan birinshi oq saıgel tobyn jaıqap jibergendeı bolady.

Jata qalyp eńbektep, burshaq jaýyp jatqan alańǵa qaraı kettik. Qıraǵan mashınalar, arbalar kezdesip qalady. Ondaı kezde tura kelip biraz jer júgirip te alasyń. Tasa-tasamen bódenedeı buǵyp, quntıa júgirip, ólim alańynyń dál irgesindegi eski bir okoptarǵa da jettik. Bireý-mireý daıyn okopqa qyzyǵyp ketpesin degendeı:

— Alǵa! — Revákınniń komandasy ashyraq shyqty.

Jarqyrap aqqan oqtar qarsy aldyńda ǵana qardy túrtkilep jatqanyn kórip turyp, soǵan qaraı jaqyndaı berý ońaı da emes. Ol nemistiń ózi bolsa, ońaı-aq bas salar ediń, oqty bas salýǵa bolmaıdy... Kúndiz oq budan sırek jaýmaıdy dep, ózińe-óziń qaırat beresiń. Jarqyraıtyn oqpen túnde atý — adamnyń sezimine úreı áserin kúsheıtýdiń qamy, sen úrpımeı baq...

Fashıser «áserli» bir minezderinen aıryldy: endi olar shabýyl jasaǵanda, avtomattan oq boratyp, týra kelgen boıy júrip kele jatpaıdy. Qorqynysh degen ne ekenin olar da jaqsy biledi endi. Keıde erbeleńdep qasha jónelýge de úırendi. Pań Evropany túgel uıpap shyqqanda, muny olar bilmeıtin edi, biz úırettik. Aldaǵy kúnde áli de talaı sabaq úıretermiz degen senim, dál qazirgideı ot topanynyń astynda qalǵanda da, bizdiń jaýyngerlerdiń oıynan ketken emes. Berik senimmen soǵysqan ásker qashan da ózin kúshti sezinetin sıaqty.

Revákınniń komandasynan keıin okoptan shyǵa-shyǵa kelgenimizde qalyń oqtyń dál astyna kezdestik-aý dep qalyp em. Olaı emes, qalyń oq joǵary ketip jatyr eken.

— Buǵyńdar! — degen Revákınniń kelesi komandasy estilgende, jarqyraǵan oqtar qolmen sepken tuqymdaı, oraı shashylyp, ilgerilep kele jatqanyn kórdim. Keıin okopqa sheginińder degen komanda beriler dep kútkendeısiń. Oqtar jaqyndap, esepsiz kóp ýaqyt ótip jatqan sıaqtanady... Biraq búgin bizge sheginýge bolmaıdy — artymyzda Moskva!

— Alǵa! Júgir! — degen komanda berdi Revákın.

Kim qalaı turdy ornynan, qalaı buǵyp júgire jónelip, oqtan ozdy, ony esepteý qıyn edi, biraq oq art jaǵymyzǵa sebilip qaldy. Kóldeneń kesip ótip ketippiz.

Endi aldymyzda mınalar jaryla bastady. Mana alystan abaılaǵanda, alaqandaı jerge aralas túsip jatqandaı kóringen oq pen mınalardyń arasynda edáýir bos alań bar eken qazir biz sol alańǵa shyǵyp qaldyq. Aldymyzǵa túsken mınalar bir dúrkin jarylyp bolǵan soń, Revákın bizdi taǵy da júgirtip, ilgeri áketti. Mınalar taǵy da art jaǵymyzda jaryla bastady. Revákınniń áskerı adam, shyn aıqas ofıseri ekenin men alǵashqy ret osy joly kórdim.

Art jaǵymyzda jaralanǵan adamnyń úni estiledi. Áldekim, abaısyz júgirem dep, oqqa soqtyǵyp qaldy ma eken? Kim eken? Ári shetirek, ári keıinirek kele jatqan kim edi! Semen Zonın bolyp júrmese jarar edi... Semen eńbekteı almaıtyn edi, ári basqamyzdan anaǵurlym bıik... Eńbekteý — onyń, bir isteı almaıtyn isi.

Jaý oǵynyń qatty qadalǵan jerine endi ǵana jetippiz. Keıin sheginip, eski okoptarǵa panalaǵan bizdiń jaýyngerlerdiń, qarsy aldyna, óte jaqyn kelip jaý avtomatshylary ornap alypty. Elý shaqty avtomat bizdi de shabynyp qarsy aldy. Orys «ýrasy», «orys shtygi» degender nemister áskeriniń qashannan beri qany súımeıtin nársesi. Buryn orys halqymen soǵysyp kórgen elderdiń, ishinde muny súıetini bolmasa kerek... Sondyqtan avtomatshylar bizge bas kótertpeý úshin arpalysyp jatyr. Sheginip qalǵan bólimge járdem kelgenin olar da ańdyp qaldy.

Eki jaqtyń qazirgi talasy elý metrdeı jer úshin edi. Bizdiń keshe keshki okoptarymyzda qazir nemis avtomatshylary otyr da, bizdiń jaýyngerler elý metrdeı keıin sheginip, eski okoptarǵa ornalasypty.

Tań, belgisi biline bastady. Oń jaq qanaty opyrylyp qalǵan eski bir okopqa biz de tústik. Jaýyngerlerim túgel eken. Okopqa belýarlap túsip qalǵan qardy maqtadaı jansha, Semen de meniń qasyma jetti. Meniń eń úlken qýanyshym osy Semenniń amandyǵy boldy. Alysqa sermep granata laqtyrýǵa kelgende onymen taıtalasar eshkim joq. Onyń ústine, bizdiń bólimniń basy artyq oq-quraly Semenniń arqasynda júredi...

— Laqtyramyn ǵoı? — dedi Semen, baqandaı saýsaqtarymen belindegi granatasyn salmaqtap turyp.

— Laqtyrasyń! Ústi-ústine laqtyrasyń!

Semen buıryq shamasyn tolyq ańdap aldy da, asyqpaı-saspaı myltyǵyn okoptyń qabyrǵasyna súıep, shınelin sheship tastap, shalqaıa berip, birinshi granatasyn laqtyryp edi, mólsherleı almaǵan eken, berirek jaryldy. Salqyn qandy, dál mólsherdiń jaýyngeri Petrdiń laqtyrǵan granatasy jaý okobyna dál túsip, bir top avtomat shashalyp qaldy. Semen buǵan namystanyp ketkendeı, kóbirek shalqaıyp baryp laqtyryp edi, o da dál túsirdi. Endi ol qyzyńqyrap alypty.

— Ákel beri, ákel! — deıdi. Ásheıindegi «joldas aǵa serjant» degendi umytyp ketken sıaqty. Alysqa atatyn zeńbiregimiz osy Semen bolǵandaı-aq, granatalardy sonyń qasyna qaraı jıyp jatyrmyz.

Bir kezde eki granatany qushaqtaı kóterip alyp, Semen qarǵyp syrtqa shyqty. Men oǵan «tómen tús!» dep qalǵansha, boraǵan oqtyń astynda turyp eki granatasyn laqtyryp-laqtyryp jiberip, artymen syrǵyp okopqa tústi. Ne jaralandy, ne bolmasa, tipti ólip tústi me dep qalyp em, saý eken. Granatalary dál-dál túsip jarylyp jatyr.

Nemis avtomatshylary abyrjyp qaldy. Oqtary jan-jaqty kezip, joǵary ketip jatyr. Taǵy da bir-eki granata bolar ma edi... Ol bizde qazir joq eken.

Jaý okobynan eki qyzyl raketa atylyp, bizdi nusqaǵandaı, aspanǵa shyqty. Bul bir qaýipti haldiń habary edi... Zirkildegen tanky dybysy jaqyndap keledi. Bizdi osy bir taıpıyńqyrap qalǵan eski okopta tanky tapaı bastasa, shyǵynsyz qala almaımyz, árıne. Shegingen bólimge bergen járdemimiz de túkke turmaıtyn bolady.

— Semen tanky!.. Granata! — dedim, onsha baısaldy shyqpaǵan ashyraq daýyspen. Munym shynynda, qatar okopqa bekingen Revákın estisin degen belgim sıaqty edi.

— Alǵa! Jaý okobyna! — dep jaýap qaıyrdy Revákın.

— Alǵa! Jaý okobyna! — dep, men de atyp shyqtym, «komsomoldar, alǵa!» dep Volodá Tolstov ta aıǵaı saldy. Jaýyngerlerim ámirdi eki aıtqyzǵan joq, qarǵyp-qarǵyp shyǵa keldi. Qatar umtylǵan Revákın bastaǵan bólim de júgirip keledi eken.

Mundaı kezeńderde kim ójet qımyldasa, sol kúshti. Aıǵaı-qıqýmen kele jatqan erlik ekpinine qarsy myltyq atý da ońaı bolmaıdy. Tańerteńgi ala-góleńde boranmen birge boratyp jaý okobyna sekirip-sekirip tústik. Qońyr kóleńke tar okopta birme-bir jekpe-jek bastalyp ketti. Olarda qysqa-qysqa avtomat, bizde kúrzideı tıetin besatar. Syrttaǵy tanky dybysy da, áldekimniń myltyq atyp jatqany da eshkimniń oıyna keler emes. Árkim ózi alysar jaýyn taýyp alyp, aıqasyp jatyr. Ólmeý úshin — óltirý kerek, jeńý kerek. Kerek bolsa — jeńý úshin ǵana ólý kerek. Árkim oıynda júrgen yza-kegin osyndaı kezdeste bir tógip, boıyn bosatady. Alysqan jaýyń kózin birjola jumyp, bul dúnıemen birjola qoshtasty, biraq sen ony taǵy bir teýip qalmasań, jańa ǵana oqqa ushqan joldastaryńnyń kegi qaıtpaıtyn sıaqtanady.

Mundaı shart-shurt qımyldar uzaqqa sozylmaıdy da. Az ýaqyttyń ishinde árkimniń kópten beri kernep júrgen yzasy burq etip buzyp shyǵady da, qorytyndysy qolma-qol, aldynda jatady. Mundaı shartta-shurtta komandır de jaýynger, o da komanda berip qaltıyp tura almaıdy... Avtomat bytyrlaǵy lezde toqtap, endi yrs-yrs etken alyspen aptyqqan adamdardyń dybystary ǵana qalypty. Anda-sanda jarq etip qalǵan raketa sáýlesi — beınesi buzylǵan betterdi, aǵarańdaǵan tisterdi, shatynaǵan kózderi bir kórsetip qalady. Ysyldasyp, yńqyldasyp, qushaqtasa qýlap, aýdaryp ústine shyǵyp jatqan sur shınelder... Birese sholaq naızanyń únsiz ǵana bireýdiń keýdesine syp etip ketkenin ańdap qalsań, endi birde, bireýdiń mańdaıyna myltyqtyń dúmi saq etkenin estısiń. Áldenemene bytyrlap synyp jatyr. Ashynǵan, aýyrsynǵan, qaltyraǵan únder kezek-kezek estiledi.

Qoı arasyna kirip ketken aıýdaı, Zonınnyń alyp denesi erekshe kózge túsip qalady. Oǵan jarmasyp, qarsylyq etken bir jan joq sıaqty. Eki qoly bos, erkin jaıqap júr. Anda-sanda raketa jarq etip qalǵanda, Semennyń júzinen óziń shoshynǵandaısyń.. Semen Tolstovpen aıqasyp qalǵan bireýdiń tóbesinen myltyǵynyń dúmimen bir nuqyp qaldy da, odan arǵy bir temir qalpaqty saq etkizip tóbeden uryp jiberdi. Alysqanyn astyna ala Tolstov ta qulap barady, kóziniń qarasy joǵalyp, qypylyqtap aǵy ǵana qalǵan, temir qalpaq ta shalqalap qulap barady. Aldyn bógegen bireýlerdi shanshyp alyp syrtqa laqtyryp, Semen okoptyń ekinshi basyna qaraı umtyldy. Áldekimniń áli kelmeı jatqanyn ańdap qalýy kerek, oqys qımyldap, tez baryp jetti.

Dál tóbemizde raketa taǵy bir jarq etip qaldy, zirkildep kele jatqan tankynyń soraıǵan jalǵyz múıizi de kózime tústi. Jalpaq tabandary shaqyr-shuqyr etip, tanky okoptyń sol qanatynan bastap tapap keledi.

— Jatyńdar! — dedim, bar daýsymmen. Nege ekenin osy kúnge deıin bilmeımin, sholaq naızany keýdesinen suǵyp alyp okoptyń qabyrǵasyna janyshtap jatqan sońǵy nemisimdi sol kúıinde qaldyrmaı, ony da okoptyń túbine qaraı sulata salyp, ózim ústine quladym.

— Jatyńdar!..

Uzyn bir aq kirpikti alqymynan alǵan boıy astyna sala Semen de qulady. Okoptyń jıekterin opyra, ústimizge balshyq pen qardy úıe-múıe tanky tabany bir etip ketti. Qolyńdy azǵana sozsań tıip qalardaı jaqyn ótti. Sarshaıannyń baýyryndaı baýyr jaǵy shym-shytyryq jerkenish eken. Endi artymen sheginip, okoptyń, bir erneýin qyrynan janshyp, keıin ótti. Belýarymyzdan basqan balshyqtyń salmaǵy aýyrlap barady. Bárimiz de ún shyǵarmaı, buǵyp jatyrmyz. Tank sıaqty úlken nárse bir orynda kóp tura da almaıdy. Osy jolǵysynan aman qalsaq, granatasy saqtalyp qalǵan bireý siltep qalýy da múmkin. Tankynyń osal jeri de art jaǵynda bolady.

Astyma ala qulaǵan nemisim qyrqyrap, jerkenish bir ún shyǵaryp jatyr. Jyljyp basqa jaqqa keteıin desem, sol jaǵym balshyq úıilip tuıyqtalyp qalypty. Oń jaǵymda Semennyń astyna túsken uzyn nemistiń shegeli ókshesi taıaý jatyr. Qozǵalyp ketse-aq Semenniń jalpaq tabany da shekemnen soǵyp, okoptyń irgesine japsyra salatyn. Dál kázir tankynyń tabanynan góri Semennyń tabany qaýiptirek sekildi.

Tanky bizdi tastap ekinshi okopqa qaraı jyljydy. Atyp turyp:

— Granata! — dedim. Áldekim sart etkizip soǵyp ta jiberdi. Art jaǵyna bir qushaq otty japsyryp alyp, tanky keıin buryldy. Endi ol art jaǵynan oq tıgen qasqyrdaı yshqynyp, zytyp ketip barady. Biraq, kóldeneń soǵyp jibergen Revákın bóliminiń granatasynan bir ǵana loqsyp qap, tanky turyp qaldy. Qazir qalyń qara tútinge oranyp lap beredi.

Men «granata» degende jaýyngerlerim ústerine úıilip qalǵan balshyq pen qardy áreń aýdaryp tastap, týra bastap edi, byrs-byrs etip eki ret atylǵan tapansha daýsy da estildi. Aýyr yńyrsyp, aýnap túse bergen Semenge kózim tústi. Basqalar tura keldi de, alyp Semen shalqasynan túsken boıy qozǵalǵan joq. Álgide ǵana astynda qımylsyz jatqan aq kirpik nemistiń qybyrlaǵany sezildi. Sholaq naızamen nemisti dál keýdesinen pisip-pisip jiberdim. Tapansha ustaǵan oń qoly kóterile berdi de, sylq túsip ketti.

Semendy bárimiz jabylyp kóterip alyp, súıep otyrǵyzyp kórip ek, aýyrsynǵannan basqa belgi bere almady. Astyna ala qulaǵan nemis ofıseri bir esin jınaǵanda tapanshamen ókpe tusynan eki atyp qalypty.

— Sema, Sema! — deımiz jan-jaǵynan. Alypta ún joq... Qara qoshqyl jalynǵa oranyp jańa jónelgen tanky jaý jaq betimizge qorǵan da bolyp qaldy. Maıdannyń, sheginip qalǵan jerin qaıtadan keshegi syzatyna aparyp túzep jiberdik, ólgen nemisterdi ashý ústinde aıaq-qolynan ustap alyp, jaýyngerlerim syrtqa laqtyryp jatyr. Shegingen úshinshi vzvodtyń jaýyngerleri uıalǵandaı únsiz ǵana kelip, okoptaryna qaıta ornalasty. Tańerteńgi borandy býaldyr taramaı turyp, biz keıin oraldyq. Alty jigit áreń kóterip, Semendy ózen jarynyń astyna alyp keldik. Bul aradan bizdi eshkim kóre almaıdy da, oq ta tıe almaıdy. Árqaısymyzdyń arqamyzda tyq-tyq soqtyǵysyp, bestegen-ondaǵan nemis avtomattary da kele jatyr. Semen áreń dep kózin ashyp, esin jıa bastady.

— Aqyryn, joldastar... — dedi bir kezde. Jappamyzǵa áreń alyp kirdik.

— Sema, osynyń bári sen qyrǵan nemisterdiń avtomaty... Seniki, — dep, Tolstov arqasyndaǵy on shaqty avtomatyn Semenniń qasyna ákelip súıep jatyr. Shynynda, Semen aýyr jaralanyp qatardan shyǵyp qalar-aý dep eshqaısymyzdyń da oılaǵymyz kelmeıdi. Berlınge jeter bir alyp bolsa — ol osy Semen bolar dep sengendeımiz de! Semen aqyryn ǵana kózin ashyp, álsiregen qyryl aralasqan daýyspen:

— Keregi joq maǵan... Qolma-qolda túkke turmaıdy. Jeńil... Qyzyǵatyn dánemesi joq, — dedi. — Odan da sý berińder... — Qatardan shyǵyp qalatynyna Semenniń ózi de senbeı jatyr. Birneshe jaýynger sý saýytyn julyp alyp, Semenge usyndy. Semen bárimizge de rıza kózimen bir qarap, eń jaqynyraq usynylǵan Petányń qutysyna qolyn sozdy. Úlken saýsaqtary azǵana salmaǵy bar quty alýǵa kóp kúsh jınap, áreń ıkemdelip kele jatyr. Aqyry ala almady... Alyp kúshtiń eń sońǵy kótere almaǵan nársesi osy qalaıy quty boldy. Úlken dene bir yshqynyp qaldy da, tanaýyn qýsyryp, kózin joǵary tartyp áketti.

— Sema, Sema, baýyrym! Dosym! — degen daýystarǵa jaýap qaıtqan joq...

Revıakın kirip kelgende, bárimiz de jalań bas, Semendi qorshap tur edik...

Semennen basqa úsh jaýynger ólipti de, beseýi aýyr jaralanypty. Oq tıip qulaǵan bir joldasymyzdy óli kúıinde tanky taptap ezip, myljalap ketipti. Qaza tapqan er joldastarymyzdy qatar salyp, ústerine qyzyl jalaý jaýyp, jar astynan sońǵy ret qoshtasyp, qastaryna qaraýyl qoıdyq. Osydan keıin baýyrmal Semendy, alyp Semendy kóre alǵanym joq. Maǵan kúni búginge deıin sol jalaýdyń astynda jatqan kúıinde ǵana elesteıdi. Óńimde de sol, túsimde de sol!.. Men ony Moskvany qorǵaǵan qurbandardyń tizimine qosamyn...

13

Ońtústiktegi biz kórgen alǵashqy jeńis Rostov qalasy úshin bolǵan aıqastarda týdy. Ońy men solynan, onyń ústine qarsy aldynan qatar bastalyp, tutasyp ketken shabýyldan Gıtler armıasynyń birinshi ret dúrkireı qashqanyn kórdik.

Ońtústik maıdandaryndaǵy ulan-baıtaq soǵystyń mólsherin biz kúndelikti habarlar arqyly da jaqsy shamalaıtyn edik. Sońǵy kúnderde tún bolsa-aq, aspan etegine órt qoıylǵandaı, alys, aınalańnyń bári qyzara bórtip, alaý-jalaý bolyp shyǵa keletin boldy. Kúni keshe jańa ǵana tutanǵandaı álsiz órtter búgin kókjıekti balqytyp bara jatqandaı kúreńdenip kórinedi. Qarańǵy túnde tunjyrap turǵan Rostov qalasynyń bıik qyrqalarynda saý qalǵan terezeler alystaǵy órttermen ymdasyp, kóz qysysyp turǵandaı bolady.

Qazir bizdiń maıdannyń úni de ózgerip ketti. Dúrkiregen bir jańa ún kelip qosyldy da, maıdan sarynyn ózgertip jiberdi. Ony keıbireýler soǵys táńirisiniń týǵan qaryndasy — «Katúshanyń» áni desedi. Ózim áli kórgen joqpyn.

Búgingi tún jeńis ákele jatqanyn árbir soldat sezingendeı, júris-turystary yqsham, ámirińdi aıtqyzbaı uǵatyn sergek bir halde. Seniń soldatyń sergek, kóńildi bolsa, jaý soldaty marǵaý, kóńilsiz degen sóz. Soǵysta eki jaqtyń, da kóńil kúıin birdeı burap qoıatyn jaǵdaı sırek kezdesedi. Aıqas aldynda árbir komandırdiń bu da bir eskeretin nársesi. Jarysta eki attyń bireýi-aq ozady, aıqasta eki jaqtyń bireýi-aq jeńedi. Jeńis lebi soldat boıyn sergite keledi.

Shabýyl kúrt kóterilip, apar-toparǵa lezde-aq kirisip qaldyq. Bizdiń jaqtyń zeńbirek topany ońy men solynan, shyǵys jaq qarsy aldynan qatar soǵyp, alǵashqy jarty saǵattyń ishinde-aq jaý oıyn sandaltyp tastady. Shyn shabýyl qaı jaqtan kele jatyr, aldastyrý jaǵy qaısy, ony nemis shtaby boljaı almaı qalǵan sıaqty. Qaladan atylǵan jaý zeńbirekteri ár jerden bir úımelesip, turaqtaı almaı jan-jaqty túgel atqylap, aıaǵynda dál shabýylǵa qarsy ot qorǵanyn jasaı alǵan joq. Ony jabaıy soldat biz de baıqap qaldyq.

Juqa muzdyń opyrylǵanyna qaramaı, bizdiń atty-jaıaý áskerler Don ózeniniń ár tusynan ótip jatyr. Jaıaý áskerler ózennen óte sala ýralap, kúrkiregen kúndeı kúńirenip, birden shabýylǵa kóshti. Bizdiń tanky lekteriniń aldy kópirge jetkende, jalań qylyshtary jarq-jurq etip, atty ásker de lap berdi. Raketa jaryǵyna shaǵylysqan jalań qylyshtar birese tutanyp, birese sónip, jylt-jylt aǵyp bara jatqan kóp oqqa da uqsap ketedi.

Bul kúndi biz bes aı kúttik. Bes aıdan bergi yza men kek búgin tasyǵan ózendeı qoparylyp, aldynan kezdesken jaý shebin kedergi kórmeı julyp áketip, shabýyl qıtyqsyz ilgeri basyp barady. Uzaq sozylyp ótken bes aıdyń aýyr azaptary bir sátte umytylyp, soldat ta aıaǵyn qazdań-qazdań basady. Kóz — ilekkenin, qol — sermegenin qutqarar emes. Sheginý keıisin bes aı tartyp, búgingi túnniń bir mınýtyn kóre almaı qaza tapqan er joldastar eske túsedi. Ásirese Semen Zonın.

Jaý qoly sol jaqtan tıgen soqqydan oń jaqqa qaraı tolqıdy. Aldynan shyǵa kelgen arannan japyryla shalqyp, keıin burylady. Kóshe-kósheni boılaı ótip ózdi-ózi seńdeı soǵylysyp qalyp júr. Kúzdiń qarańǵy túninde naızaǵaı oǵynan úrkip bir jónelgen jylqy birine-biri soqtyǵyp, ózin-ózi aıdap, apat bolar quzǵa kelip tirelgende de, es jıarǵa shama joq, apar-topar jardan qular edi. Búgingi jaý áskerinde de osyǵan uqsas bir jaı bar. Aıazdy qysty osy jyly qalada ótkizermiz dep jaılasa bastaǵan ásker, kenet soqqan daýyldan es jıa almaı qalypty.

Shabýyl kezinde alda, sheginý kezinde artta bolatyn ádeti boıynsha, bizdiń vzvod ta alǵashqy aıqaımen aralasa qalaǵa kirgen. Qazir biz qalanyń oń jaq kóshelerin súzip kelemiz. Qarańǵy túkpirlerden bıik úılerdiń eń astyńǵy qabattarynan keıde shortan keıde shabaqtar ilegip qalady.. Dúnıelik tıegen mashınalar ár kósheden kezdesip keledi. Keıbir kóshelerde ondaǵan mashınalar soqtyǵysyp, birin-biri tas úılerdiń qabyrǵasyna aparyp jastap, aıaǵynda múıizinen aıqasyp qalǵan arqarǵa uqsap, siresip qatyp turyp qalypty. Ondaı kóshelerden jaıaý soldat ta óte alar emes. Birli-jarymdy bolmasa, shoferlary da ketip qalǵan.

Qala halqy da bul túndi uıqysyz ótkizip, ár terezeden bas kóterip, ózderi kórgen birdemeniń jaıyn aıtyp qalyp jatyr:

— Anaý úıde shtabtary bolǵan!..

— Anaý qyzoınaq jasaǵan úıleri...

— Tanky dıvızıasy anaý zavodtyń qorasynda boldy...

Bıik bir úıdiń tóbesinde úlken bir jalaý jelkildep tur. Jalaýdyń qaq ortasynda aıaqtaryn tarbaıtqan búıige uqsaǵan birdeme kórinedi. Alańdardaǵy darlar, qatar-qatar asylǵan adamdar sol búıiniń isi. Atatyn jaýyń azdyq qylmasa da, aldymen sol búıini atqyń keledi. Úıdiń tóbesine bizden buryn shyqqan áldekim jaý jalaýyn julyp alyp, bizdiń aldymyzǵa qaraı laqtyryp jiberdi. Jaýyngerlerim júgirip bara jatyp, ádeıi burylyp, búıini bir-bir taptap ótip barady.

Atys-aıqas qalanyń batys jaq shetine aýdy. Tańerteńgi alakóleńkede tizbek-tizbegimen kelgen aýyr samoletter qalaǵa aınalmaı batysqa qaraı ótip jatyr. Samolettiń baýryna tizip alǵan bombalary da kórinip qalarlyqtaı tómen ushyp barady. Anda-sanda bir estilip qalatyn gúmpilderge qaraǵanda, bizdiń samoletter nemister qashqan joldarǵa túıilip júr, qala aıqasyna qatynasqan da joq.

Kún shyǵa qalalyq mekemelerdiń tóbesine qyzyl týlar qaıta ornap qaldy. Shyǵyp kele jatqan kúnnen emes, sol qyzyl týlardan jaryq molaıyp bara jatqandaı kórinedi. Shyǵystan soqqan qatty jelmen birge tolqyndanǵan qyzyl týlar soldat jolynyń betin batysqa qaraı siltep turǵandaı bolady.

Endi qalaǵa shabýyldyń artqy qorlary kire bastady. Tanky lekteri túnde kórgenimizden endi kóbeıip bara jatqan sıaqtanady. Ataqty Stalıngrad tankylaryn kórgende Semen eske túsedi.

Kóldeneń bir kóshemen qalyń kıingendikten tórtbaq kórinip, alasa boıly bala júgirip kele jatyr. Eki qolyn erbeńdetip, asyǵyp keledi. Aıaǵynda óziniki deýge kelmeıtin úlken qara pıma. Keıde basyndaǵy bórkin julyp alyp bulǵaıdy. Keremet birdemeni habarlaǵaly kele jatqany daýsyz-aq. Birdemege jarap ketkenine qýanǵany da aıqyn. Artyna qarap qoıyp, bizge qaraı ushyp keledi.

— Bizdiń zavodqa júrińder... Zavod saraıynda tolyp otyr. Kóp-aq! — dedi bala, meniń aldyma tura qalyp. Árıne, bala úshin óz kózimen kórgennen artyq jaqsylyq ta joq, jamandyq ta joq.

— Kim, kimder tolyp otyr? — dedim, aptyǵyn basa almaı turǵan balaǵa.

— Nemister, aǵa, nemister! Ákem kúzetip qaldy. Men sizderge júgirdim...

— Ákeń kúzetip qalsa, aırylmas... — deıdi Volodá, balanyń kóńilin jubatyp.

— Tez, tez júrińder! — dedi bala, Volodáǵa jábirlengen kózben bir qarap qoıyp.

Bala tompalańdap qasymyzda kele jatyr, biz edáýir qıraǵan zavodqa qaraı buryldyq. Tereze bitkennen túgel aırylyp, ár jerinen opyrylǵan zavod úıleri tunjyrap tur. Tútini joq uzyn moıny jaraspaı, bosqa soraıady. Zavod mańyndaǵy qulaǵyń úırengen kóp dybystyń joqtyǵyna tań qalǵandaısyń. Eńbek oty sónip, eńbek úni tynǵan.

— Myna bir jerden óte berýge bolady, — dep, bala oıylyp qalǵan bir qabyrǵadan ishke qaraı ótip ketti. Onyń artynan Petá Ýshakov ótip, ishki jaqty bir sholyp alyp, bizge qolyn bulǵady. Biz de óttik. Zavod qorasy aýdarylyp, qulap jatqan kishkene-kishkene temir vagondar, úıilip jatqan temir jańqalary, oraýly jatqan temir symdar, jáshikke salyp jóneltýge ázirlegen júkter... Qıraǵan terezeler men opyrylǵan qabyrǵalar arqyly zavodtyń ishine atjal-atjal qar úıilip qalypty. Ár jerde jeńdi bilekteı jylanǵa uqsap rezeńke óńeshter jatyr. Ár mashına ornynan bir qozǵalyp, bir jaǵyna qaraı qyńyratqı bastaǵan.

Bala bizge «dybys shyǵarmańdar» degen belgi berdi. Bul saqtyq ákesin kórgen soń esine túskeni de aıqyn. Óıtkeni, manadan beri ózi sóılep kele jatqan. Surǵylt tas baǵananyń qasynda turǵan qartań jumyskerdi kórdik. Betine bileýlenip túsken ajymdar da, kıingen túri de, býryl murty da onyń eski jumysker ekenin tanytyp tur. Oń qolyndaǵy granatasymen qart jumysker arjaqtaǵy bir tas saraıdy nusqady. Ár baǵananyń, túbinen qoldaryna myltyq, granata, avtomat ustaǵan taǵy tórt adam shyqty.

— Ana saraıda jıyrma shaqtysy otyr... Bári de qara shubar jylandaı kıinipti... Qorshaýdan shyǵa almaı qalǵan bolý kerek. Osynda kelip tyǵyldy. Biz solardy kúzetip turmyz, — dedi qart jumysker.

— Sizder olardy qaıdan kórip qaldyńyzdar?

— Biz zavod partızandarynan qurylǵan otrádtyń adamdarymyz. Túndegi kúzetti zavod sharbaǵynyń tóbesinde ótkizip edik, — dep, orta jasty jumysker alǵaraq shyqty. Sodan soń daýsyn báseńdetip, — ás-ás shtabyn qıratýdy partkom bizge tapsyryp edi. Búgin keshke taǵaıyndap, ázirlenip te bolyp edik, — dedi.

Meniń qasymda alty-aq jaýyngerim bar, jumyskerler tórteý, balamen beseý... Men granatamdy qolyma aldym da jaýyngerlerime de sol belgini berdim. Jaýyngerlerim de sony istedi. Bala kózin maǵan qadap, o da qarý surap tur. Myltyǵymdy balaǵa qushaqtata saldym da: —

— Qashqany bolsa, atarsyń... Ákeńniń qasynda bol! — dedim.

Bala qýanyp ketti. Ózinen uzyn myltyqty qyp-qyzyl bolyp tońǵan saýsaqtarymen qapsyra ustap, baǵannyń túbine qalshıyp tura qaldy. Qart jumysker balanyń ákesi bolý kerek, maǵan alǵys kózimen jymıyp qarady.

Sazdy shalshyqtan attaǵandaı, keń-keń attap, dybyssyz ǵana, nemister jasyrynǵan tas saraıǵa jaqyndadyq. Aýyr temir qaqpasy jabyq tur. Ne isteý kerek?.. Qart jumysker saraıdyń, sharbaǵyna shyǵatyn baspaldaqty nusqap, ernin jybyrlatady.

Basqalardy qaqpa jaqta qaldyryp, Tolstov ekeýmiz saraıdyń tóbesine shyqtyq. Saraıdyń tóbesine ishten qatynasatyn baspaldaq alynyp qoıylǵan, úńireıip orny ǵana tur. Kóz úırengen soń abaılasaq, saraıdyń sharbaǵynda da kóp múlik jatyr. Aýyr júkterdi kóterip túsiretin jýan temir arqandar eki jerden saraıdyń ishine túsedi eken. Ol jerlerde qaqpaq joq, qudyqtaı úńireıedi. Syrttaǵy baspaldaqtyń qaqpasyna qaıta kelip, tystaǵy joldastarǵa ymmen sóılep, qalaı qımyldaıtynymyzdy túsindirdim:

— Qazir biz ishke granata tastaımyz, sol kezde sender de umtylyńdar!

Bizdiń tóbege shyqqanymyzdy nemister de sezip qalǵan eken. Men syrttaǵylarmen ymdasyp turǵanda ishten birneshe avtomat dúrse qoıa berdi. Álgi tesikterdiń birinen Volodány atyp túsirdi me dep, men de tez keıin buryldym. Súıtkenshe bolǵan joq, tóbeden tastalǵan eki granata ishke túsip, gúrs-gúrs qatar jaryldy.

— Volodá! Barmysyń? — dedim.

— Granatańdy ákel! — dedi ol.

Men de bir tesikten eki granatany tastap jiberdim, qaqpa jaqtan da jarylǵan granata daýsy estildi. Avtomat úni tyna qalyp, býaldyr kók tútinge aralas yńyrsyǵan adam úni estildi. Syrtqy qaqpa ashylyp, saraıdyń ishine jaryq tústi.

— Kóter qoldaryńdy! — degen daýystar birine-biri jalǵasa shyǵady.

Saraıdyń tas edeninde bes-alty nemis qozǵalmastan qalypty. Bir qolyn qysyp alǵan, betin basqan, búıirin basqan birnesheýi sendelip ortada júr. Avtomattaryn tastaı berip, eki qoldaryn qatar kótergen on shaqty fashıs qaqpaǵa qaraı baryp qalypty.

Eń qunsyz adam — qolǵa túsken jaý. Onda uıat-ar degennen eshbir belgi qalmaıdy. Ol seniń aıt derińniń arjaǵynan túsip, eń qymbattym degenin aýzyna alady. Sondyqtan da ete jerkenish kórinedi.

— Kapýt! Gıtler kapýt! — dep, qolǵa túskender bir aýyzdan zar qaǵyp tur.

«Kapýt» kúni áli alys ekenin jaqsy biledi. Biraq jany qurǵyryn saqtap qalý úshin usynyp turǵan «qymbaty» sol.

Tolstov ekeýmiz tóbedegi tesikterden arqanmen saýmalap saraıdyń ishine tústik. Jaralanǵan da, oqqa ushqan da bir adamym joq eken.

— Ýshakov, aıdap alyp shyq! — dedim, Petáǵa. Petá myltyǵynyń aýzymen nusqap, nemisterge qaqpany kórsetti. Nemister tutqynǵa túsip, kánigi bolyp qalǵandaı, ıa bolmasa, bul kúıge ishteı ázirlenip júrgendeı, eki-ekiden qatarlanyp, sekek-sekek basyp qaqpadan shyǵa berdi.

— Qarýlaryn jınap alyńdar, saraıdy qarap shyǵyńdar! — dep, artyma qaraı buryla berip em, keýdemnen bireý temir súımenmen túıip qalǵandaı boldy. Atylǵan myltyq daýsyn estigen-estimegenimdi áli kúnge deıin anyq bilmeımin. Tas saraıdyń qabyrǵalary qulap bara jatqandaı boldy. Úıilgen júkterdiń ar jaǵynan maǵan tesile qarap turǵan qara shubar jylannyń basyn kórip qaldym. Ysyldaǵanyn da estigendeımin. Ózim de qulaı berdim, yshqynyp atylǵan avtomat daýsyn da anyq estidim. Bul kim, Volodá ma eken jylandy atyp qalǵan degen oı buldyr ǵana elestedi de aıaqtalmady...

Esimdi jınap, kózimdi ashsam, manaǵy qart jumyskerge súıenip otyr ekemin. Arqamnan qapsyra qushaqtap alypty. Býryl murtynan temeki ısi murnyma keledi.

— E, mine osylaı... Kózińdi ash, balam, — deıdi, qońyr daýys.

Qarsy aldymda maǵan úńile qarap, aýzyn ashyp qalǵan kúıde manaǵy bala tur. Mana bizge júgirip kelgende balanyń júzi qyp-qyzyl edi, qazir surlanyp ketken. Qushaqtaı ustaǵan myltyǵy qısaıyńqyrap barady. Balanyń bar beınesinen «qatty aýyra ma, aǵa?» degen suraýdy kórgendeımin. Mundaıda bar balanyń oıyna túsetin suraý osy bolady. Muny ol orys tilinde «Dádá, bolno?» dep suraı qalsa, shyn «bolno» sonda bolady... Volodá meniń kóńilimdi aýlaǵysy kelgendeı, tasada turyp meni atyp qalǵan nemis ofıserin jaǵasynan súırep ákelip, úıilip jatqan temir jańqalarynyń qasyna tastaı berdi. Jaýym kim ekenin tanyp qalaıyn degendeı, kózim eriksiz soǵan baryp toqtady. Esestiń kapıtany eken. Keýdesi qýshıǵan, jilinshikteri jip-jińishke shı borbaı, moıny qylqıǵan, sary shashty, aryq birdeme. İstik murnyn qarǵa tyǵa, qyljıyp jatyr, ólip te qalǵan... Jaıyq jaǵasynda kóp kórgen ólip qalǵan sý-tyshqanǵa da uqsap ketedi.

Qarsy aldyma sur palatkany jaıyp, jigitter meni aqyryn ǵana kóterip, soǵan salyp jatyr. Men dybys shyǵarǵym kelmeıdi, ne bolyp jatqanyn kórip-bilip jatsam da ún shyǵara alar emespin. Kózim qaraýytyp, qulaǵyma maqta tyǵylyp bara jatqandaı seziledi. Meni kóterip jatqan adamdardyń deneleri keıde ózinen-ózi úlkeıip kórinedi.

Joldastarymnyń ne aıtyp jatqandaryn da estigendeımin biraq eshbir sózdiń maǵynasyn aıaǵyna deıin ańǵara almaımyn.

Volodá meniń kózime qadala qarap, ernin jybyrlatqandaı bolady. Ne aıtqany estilmeıdi. Esimnen aırylmaıyn dep, kúshimdi jınasam da keıbir nárseler alystan buldyraǵandaı, aıqyn ońdalmaı qalady. Volodáǵa ózim de birdeme aıtqym keledi. Terimiz sińisken qaıǵy-qýanyshymyz ortaq bolyp ketken, qıyspas dos joldastarǵa júregimdegi qyryndy bir sózimdi aıtqym keledi. Bar kúshimdi jınap alyp aıtqanym:

— Komandany qolyńa al! — ǵana boldy. Basqa oılarym aıtylmaı alqymymda qaldy...

Meni kóterip alyp jónele bergende, ózimdi atyp qalǵan jaýymdy taǵy bir kórgim kelip taǵy bir qadalyp qaradym.

Tumsyǵy endi qarǵa túgel kómilip barady eken. Murnynan aqqan qara kúreń qan usaq-usaq otaý tigip, aldyndaǵy qardy edáýir shubatyp boıap tastapty. Atylǵan ıt osylaı óletin edi dep, ishimnen bir jábir teńeýler izdegendeımin... Sholaq kıimderi joǵary syrylyp ketipti de, ashylyp qalǵan jalańash arqasyna aıdama jel túıir-túıir qıyrshyq qardy tyǵyp jatyr...

Joldastarym meni kóterip áketti. Bıik tas úılerdi dár-dir etkizip, tank lekteriniń áli ótip jatqanyn aıqyn sezem. Stalıngradtan kelgenderi de bar shyǵar-aý... Semen Zonınniń qaza bolǵanyn aıtý kerek edi-aý, bireýine... Ondaı erekshe adamdy bilmeıtin kim bar deısiń degen oı keledi. Biraq bul oıym da aıaqtalmaı, basqa birdemege aýysyp ketedi.

Áli ótip jatqan aýyr samoletterdiń baýyrlarynda balapandaı tizilip bara jatqan bombalaryn da kórgendeı bolamyn. Osylardyń ishinde Shegen de ketip barady, á? Ol ǵoı, meniń tanyp qalǵanymdy sezgen de joq?.. Shegen aǵa, bul bes aıda men de basymnan talaıdy ótkizdim. Endi kezdessek, ana jolǵydaı qysylmaı-aq sherte beretin áńgimelerim tolyp jatyr. Joldas kapıtan, soldatyń kópti kórdi, ondaı-mundaı uqqany da joq emes. Múmkin, endi saǵan joldastyqqa da jarap qalǵan shyǵar.

Keýdeme qyzdyrǵan temir kirip bara jatqandaı, tek aqyryn shaıqalǵan saıyn boılaı túskendeı seziledi. Oılarym tez-tez úzilip ketedi de, jańa bir oılar kıip ketedi. Qansha ýaqyt birge júrgen joldastaryma eń kerekti sózim aıtylmaǵandaı, ár túrli oılar antalap, aralasyp barady. Ie, eń aıtar sóz nemene edi?.. Neǵyp umyta qaldym?.. Osy bir bolmashy shaıqalyspen kele jatqanda oıyń da shaıqala bergeni me?.. Buryn talaı júgiretin de edik, sonda neǵyp túsip qalmaı júrgen?.. Qap, umytyla qalǵanyn kórdiń be?..

Uıqyly-oıaý bir halde, áıel daýsy estiledi.

— Aýyr eken... tez jóneltilsin... aýyr jara... Marına... Birinshi kezekte...

«Ol kim eken jaraly? Volodá ma, Petá ma?.. Ekeýi de qyzý, batyl jigitter edi. Qaıda jumsap em?.. Beker bolǵan eken... Iá, saraıdy tintip shyq dep deım-aý, Volodáǵa... Qaıda jónelteıin dep jatyr eken olardy?.. Adresterin alyp qalýym kerek qoı.. Adresterińdi, adresterińdi qaldyryńdar!..» Daýsym, árıne, shyqpaıdy...

— Kostá, keıin ózimizge kelip qosyl! Túsinemisiń? — deıdi bir daýys. Bul, árıne, polıtrýk Revákınniń daýsy...

Bilegime jumsaq bir salqyn saýsaqtar tıedi. Aq kıingen Aqbota kózime shalynyp ketkendeı bolady. Semen kórdim dep edi, durys eken-aý!.. Aqbota, kishkene ǵana qattyraq sóıleshi... Kózimdi ashyp birdemeni suraıyn desem, kózim ashylmaıdy, meniń álsiz únimdi kóp daýystar kómip kete beredi. Áldekimder jaralanǵan, áldekimder yńyrsıdy...

Óz oılarym sholaq-sholaq... Jar basynda sekirgen laqtar birese oıǵa túsip ketip, birese qaıta kórinedi. Meniń oıym dep osy laqtardy aıtyp jatqan sıaqtymyn. Budan bylaı oıyma túsken nárseler úrkip-oınaqtap kóz aldyma da kele bastady. Tútin arasynda jylt etken ot ushqynyndaı eles beredi de, joq bolady. Adres desem ózime jazǵan hattar kórinip ketedi. Joldastarǵa birdeme aıtqym kelgenin ańdap qalsam, — qatar tizilip turǵan Semen Volodá, Revákın, Petálardy kórem... Solardyń qatarynda Aqbota da turady...

«Gıtler endi Moskva mańaıyn kóre almaıdy, bul anyq!» — deıdi taǵy da Revákınniń daýsy. Ol osylaı úzildi-kesildi aıtatyn adam.

«Árıne, kóre almaıdy, túsinde de kóre almaıdy!» — degim keledi. Daýsym ózime de estilmeıdi... Bastyralyq qandaı dilgir bir hal bosatar emes.

Rostov ústindegi borannyń salqyny betime tıedi de, yzyńy qulaǵyma tıedi. Men ony Moskva borany eken dep qalam. Mashınamen ótip jatqan kóp áskerdiń óleńderi qulaǵyma keledi, men ony Moskva kósheleriniń úni dep qalam...

Kóz aldyma tumsyǵyn qarǵa tyǵyp ólgen sýtyshqandaı búkshıip jatqan manaǵy jaý kapıtany keledi. Murnynan aqqan qara-kúreń qan usaq-usaq otaý tigip, qardy boıap shubap barady. Joq, tipti laqyldap aǵyp, saı-salaǵa quıylyp jatyr. Atylǵan ıt osylaı óletin dep ishimnen áli de bir jábir teńeýler izdegendeımin... Sholaq kıimderi joǵary syrylyp ketipti de, ashylyp qalǵan jalańash arqasyna aıdama jel túıir-túıir qıyrshyq qardy tyǵyndap jatyr...

ÚSHİNSHİ BÓLİM

1

— Qa-ra-ǵan-dy! — dedi provodnık, tórt býynnyń tórteýin de sozyp. Maǵan taǵy bir árpi sozylmaı qalǵandaı, tym tez aıtylyp ketkendeı ǵana kórindi.

— Qaıta bir aıtshy! — degim kelgendeı, men qart provodnıktiń kózine qadaldym.

— Mine, endi siz úıińizdesiz... Qazir týǵan-týysqandaryńyz da qarsy alar. Tún demeı-aq kútip júrgen shyǵar. Qandaı qýanysyp qalady! Bul meniń óz basymnan da talaı ótken bir kezde... — dep, qart óziniń bir áńgimesin bastap ketýge beıimdeldi de, poezd toqtaıtyn belgisin bere bastaǵan soń, esikke qaraı ótip ketti. Terezelerden elektr jaryǵy da túse qaldy.

— Ie, endi men úıimdemin!.. Biraq meniń úıimniń úlkendigi sondaı, Qaraǵandy men Gýrevtiń eki ortasyna eki Fransıa, on shaqty Shveısarıa, on bes shaqty Belgıa syıyp keter edi. Lúksembýrg sıaqty «korolevstvoly uly memleket» úshin bizdiń bir-eki kolhozdyń jazdyq jaılaýy da emin-erkin jetip jatyr... Gýrev pen Qaraǵandynyń arasynan góri London men Berlınniń arasy kóp jaqyn.

«Onsha alys qıan emes...» degen patsha aýzynan shyqqan sóz bosqa mátel bolyp ketken joq...

Qazaqstan jeriniń keńdigi jaraly jaýyngerlerdi maıdannan alys gospıtáldarǵa jiberip otyratyn adamdardy da jańyldyrsa kerek. Meni olar úıime jaqynyraq jerge jibereıik degen jaqsy oımen Qaraǵandydan bir-aq shyǵardy.

Bul vagonda kópshiligimiz qazaqstandyq, sibirlik jaýyngerler keldik. Týǵan jerleri ázir jaý qolynda qalǵan jaýyngerlerden on shaqty ǵana adam bar. Qazaqstandy buryn kórmegen jigitterge Orynbordan beri asqan soń-aq ár túrli qobaljýlar kire bastady. Kóbi Qazaqstan jaıyn buldyrlaý biledi eken.

Aıaǵynan jaralanǵan jaýynger Grıshın qazaq dalasyn úzdiksiz soǵyp turatyn jel-borandaı sóıleıdi. Syqyrlaǵan sary aıazda qutyra soqqan borannyń lebi kelip turǵandaı, surǵylt maqta kórpeniń ústinen jamylǵan shınelin ıegine qaraı tartyńqyrap qoıady. Bul Odessanyń jigiti, stýdent-geolog.

Orynbordan beri asqan soń, boran shynynda da qutyryp ketip edi. Ádeıi Grıshınniń qobaljýyn kúsheıte túseıin degendeı, poezd toqtaı qalǵan jerlerde boran terezemizge uıpalaqtaı soǵylyp, gý-gý etedi. Vagon tóbesinde baıpaq kıgen bireý júrgendeı bolady. Keıde vagonnyń murjalary ózara janjaldasyp qalǵandaı estiledi. Esik ashylǵanda daladan qushaq-qushaq bolyp kirgen sýyq aýa appaq tuman sıaqtanyp, vagonnyń jyly aýasyn túrip áketedi.

— Jap, jap! — degen daýystar ústi-ústine shyǵyp qalady.

Men áli eshkimmen daýlasa almaımyn. Sóıleı bastasaq tyq-tyq jótelip, qınalyp qalam. Men keter kúni Rostovta da osyǵan jaqyn boran boldy degim keledi de, onyń arjaǵy daý bolyp keter dep, úndemeı ǵana ezý tartam.

Lenıngrad maıdanynan kele jatqan aýyr jaraly bir jaýynger Qazaqstandy qaınap turǵan ystyq, kóleńkesiz bir kúngeı saharadaı kóretin sıaqty. Onyń oıynsha Qazaqstanda kún bireý ǵana emes, birnesheý sıaqty bolyp ketedi. Muz qatqan okoptyń súıeginen ótken sýyǵyn ketirý úshin ol jaýynger Qazaqstannyń tolyp jatqan kúnine túgel qyzdyrynǵysy keledi. Ie, soldattyń keıde ystyqty, keıde sýyqty saǵynatyn ýaqyttary da bolady.

— Bizdiń Shymkent mańaıy osy kúni egin salyp jatyr-aý ıá? — deıdi, ońtústiktiń jigiti, Áben degen jaýynger. Munysy Grıshınǵa qaıtarǵan sypaıy túrdegi jaýap sıaqty.

— Egin salyp jatyr? Osy fevral aıynda ma? — deıdi, Lenıngrad maıdanynan kele jatqan jaýynger.

— Ie, egin salyp jatyr. Byltyr men fevraldyń on jetisi kúni shyǵyp em eginge. Búgin fevraldiń on jetisi ǵoı, — deıdi Áben. — Dándi egisti aıaqtaǵan da shyǵar... Poezd da toqtady, jaraly qonaqtaryna qurmet kórsetip, sálem kúıin oınaǵan orkestr daýsyn da estidik. Vagonǵa Qazaqstan qara altyn qoımasynyń ýákilderi de kirdi. Tolyqsha kelgen alasaraq jas jigit ár uıymnan qosylǵan adamdardy bastap kelgen bolý kerek, qoshemet sózdi sol aıtty. Sóziniń ishinde «obkom» bir-eki ret qaıtalap qalǵanyna qarap, men ony Qaraǵandy obkomynyń adamy eken dep uıǵardym. Oǵan jaqynyraq bir jas qazaq áıeli tur. Qarakól jaǵaly qynama qara palto kıgen basynda da sypaıy sánmen kıgen qara buıra bórik. Azǵana sopaǵyraq júzdi, qara tory áıel, sýyqtan azyraq qyzaryńqy tartqan. Qara kózderinen ár túrli oıdyń ushqyndary ańdalyp qalady. Keıde bizge arnalǵan jylylyq oty kórinse, keıde bir muń perdesi, júregindegi tynyshsyzdyq baıqalady.

Áıel árqaısymyzǵa da kózin uzaǵyraq toqtatyp qaraıtyn sıaqty. Ásirese, basyn tańyp alǵan jaýyngerlerge uzaq qarap qalady. Árbir qaraýynyń artynan kózine «joq, bul da ol emes!» degen oı elesi shyǵa keledi. Jaraly jaýyngerlerge til qatqanda keýdesin kernep júrgen ystyq bir lep barlyǵyn sezesiń.

«Sol ma dep qalyp em... — dep ókingen kóz endi bir aınalyp qaraǵanda, — meniń jarymdy kórmedińder me? Birge bolǵandaryń joq pa?» — dep surap turǵandaı bolady.

Áıel, árıne, bizdi qarsy alýǵa shyqqan. Sonymen birge, jaralylardyń ishinen óz jaryn da kezdestirip qalam ba degen úmitpen júrgen sıaqty. Múmkin, ár eshelondy qarsy alǵanda sol úmiti ylǵı ere júretin de shyǵar...

Ie, baýyrym, keıbir jaqyn jandardy endi kezdestire almaýymyz da múmkin. Soǵystyń aty soǵys qoı, ol qurbansyz bolmaıdy. Jas ómirin Otan jolyna qurbandyq etse, jaryńnyń sol erligi demeý bolsyn janyńa! Er joldasym dep qana qoıma, Otannyń adal uly dep al esińe! Bul oıynshyq emes.

Joq, aınalaıyn baýyrym, kózińe qaıta-qaıta qaraımyn da, úzilmes-óshpes úmit otyn kórem. Úzbe sol úmitti, kúte bil. Soldattyń, eń jaqsy kóretin óleńderiniń biri — «Kút meni, kút!» ekenin óziń de jaqsy biletin bolarsyń. Kút, baýyrym, men de jaryńa aman kezdesýińdi tileımin.

— Qamqorlaryńyz osy kisi bolady. Oblysymyzdaǵy mádenıet maıdanynyń komandıri, Kúlaı Danıalova, — dep, obkomnan kelgen adam bizge jańaǵy áıeldi tanystyrdy. Osydan bylaı qaraı biz de sol qaryndastyń ámirine kóshtik.

Vagonnan shyqqan soń-aq, jarty mıllıon halqy bar kómir qalasynyń keń demalysy sezile bastady. Úrkerdeı jıi tizilgen elektr jaryǵy, áldeqaıda alysqa jaıylyp, belderden asyp túsip jatyr. Ersili-qarsyly shubaǵan kóp poezdiń tıep alǵany bári kómir sıaqty.

Birine-biri jaqyn salynǵan shahtalardan shyqqan ken qaldyǵy taý-taý bolyp úıilip, borandy túnde bıik bir taý qyrqalardaı kórinedi. Kenmen ketken kómir usaǵy ózinen-ózi tutanyp, kógildir ottary alystan kóringen taý arasyndaǵy bir qalanyń ottaryna da uqsap ketedi. Buryn kórmegen adam Qaraǵandyny birneshe jotalardyń ústine, shatqaldardyń arasyna salynǵan qala dep te qalatyndaı eken.

— Bul nemene? Qaraǵandy taý arasynda ma edi? — dedi Grıshın maǵan. Ekeýmiz birimizge-birimiz ıyǵymyzdy súıeı otyryp, bir mashınada kele jatyr edik.

— Saǵan jel tımesin dep, taý jasap qoıǵan ǵoı... — dedim men Grıshınniń eń bir qorqatyn qaýpin esine salyp. Bizben bir mashınaǵa mingen Kúlaı joldas meniń jaýabymnyń qaljyń ekenin túsine qaldy da, Grıshınge jotalardyń jaıyn túsindire bastady.

— Ózim de tipti alańǵasar ekenmin-aý... — deıdi Grıshın — kómir shahtalarynyń mańaıynda ken qoqymy úıilip qalatynyn bilmeıtindeı suraǵanymdy kórdiń be!

Grıshınniń jaýabyndaǵy shahta jaıyn biletindikti ańdap qalǵan Kúlaı:

— Mamandyǵyńyz qaı jaǵynda edi? — dep surady.

— Mamandyq? Ol qaıdan bolsyn áli, — dedi Grıshın qysylyńqyrap qalyp, — men ázir oqýshymyn... stýdent edim...

Mashına jańa Qaraǵandynyń bıik bir úıiniń aldyna toqtady. Jańa qala beıbit shaqtaǵydaı jarqyrap tur eken. Kún batsa-aq jaryǵyn sóndirip, bar terezesin tumshalap tastaıtyn jaqtan kelgen jaýyngerlerdiń alǵashqy qýanyshtary da osy jaryq edi. Ata-babamyz mundaı jaryqty kórmeı ótse de, biz ony qatty saǵynǵan ekemiz. Jańa Qaraǵandynyń osynsha arýaqty ekenin men de bilmeıtin edim. Bárimiz de tańyrqap qaldyq. Tas quıylǵan keń kósheler, záýlim úıler, kóz súringendeı mol jaryq túnge de, boranǵa da bas ıdirmeı, qala keýdesin joǵary kóterip áketipti.

— Moskvanyń bir kvartaldaryna uqsaıdy eken! — dedi, árneni de az-kem asyra sóıleıtin Grıshın. Men oǵan:

— Jeli gýlegen dalaǵa uqsamaı ma, áıteýir? — dep, áli de qaljyń jaýap qaıyrdym.

Grıshın ekeýmizdiń aramyzda eki ushty bir qaljyń, baryn baıqap qalǵan Kúlaı, onymyzǵa erik bergisi kelmegendeı, tez kıip ketip:

— Qaraǵandy kómirshileriniń on jyldyq eńbegi ǵoı bul qala. Áli olpy-solpysy tolyp jatyr... — dedi, ekeýmizge de tyıym salatyn únmen.

Bizdiń sovet esebi boıynsha, on jyl degen — tolyq eki jarym besjyldyq bolady. Al, bizdiń bir besjyldyq burynǵy eki jarym ǵasyryńyzǵa da syıa bermeıdi. «Ata-babanyń ǵasyrlarynan az jyldardyń ishinde-aq attap ótken qazaq dalasynyń tańyrqatary jalǵyz ǵana Qaraǵandy deımisiń!» degim keledi Grıshınge...

Birimiz óz aıaǵymyzben endi birimiz teńge túsip, kópshiligimiz gospıtáldaǵy apa-qaryndastarymyzdyń ıyǵyna súıenip, úıge kirdik. Uzyn-uzyn korıdorly, keń baspaldaqty úıdiń ár qabatyna tarasyp baramyz. Keıbireýler baıaý, keıbireýler ojar qımyldaıdy. Biraq bári de maıdanda neden zaryqsa, sonyń jaıyn birden surasyp bara jatyr:

— Jaryq bar ǵoı? Jyly ǵoı? Bólmemiz kún jaqta ǵoı! — desedi ár jerden.

Osyndaı bir kezde jaýyngerlerdiń jas balaǵa uqsap ketetin de bir minezderi bolady...

Biz altynshy palataǵa kezdestik. Esiktegi altynshy sandy kóre sala, árqaısymyz Anton Chehovtyń «Altynshy palata» deıtin áńgimesinen este qalǵandy aıtysyp kettik. Biraq sany bir kelgenmen sapasy basqa, eki palatanyń arasynda eki túrli ǵasyr, eki túrli maǵyna, eki túrli adamdar tur edi.

Palatamyz jyp-jyly, kózge de, kóńilge de óte bir jaıly bólme eken. Ortada aq dastarqan japqan stol. Stol ústinde eki tas kúrshekke ósirgen eki túrli gúl, birine biri azǵana burala qarap, erkelesip turǵandaı. Elektr shamdary da kózińdi teserdeı jalańash shaqyraıyp turǵan joq, qyzǵylt jibek arqyly jumsaq qana jaryq tógedi. Gospıtáldaǵy apa-qaryndastarmen aldaǵy kúnde neshe ret ursysyp, neshe ret tatýlasarymyzdy kim bilsin, ázir qas-qabaqtarynda kirbiń joq, jarqyn júzben erke sóılesip júr. Jaýyngerler óz úılerine kelgendeı ońaı ornalasyp, jaırańdasyp qaldy. Sýyq ta, boran da tez umytylyp ketti.

Túnde bizdi ábden jaıǵastyryp bolyp, saǵat úsh kezinde qaıtqan Kúlaı tańerteń taǵy kelip qalypty. Tún boıy biz ony talaı aýzymyzǵa alyp, Kúlaı atyn ózimizshe ózgertip, Gýlá dep sóılesýge keliskenbiz. Jalǵyz Áben jaýynger kóne almaı qoıyp edi:

— Bizdiń bir aǵamyz Yvan Yvanovna degenderińe tilim kelmeıdi degen eken... Men de búldirip alyp júrmeıin, Kúlaı deıin, shyraqtarym... — dedi ol, jalynardaı bolyp.

Gýlá áýeli birinshi qabattaǵy jaýyngerlerdi aralap shyǵyp, bizdiń bólmege saǵat toǵyz kezinde kelip edi. Ár jaýyngerdiń muń-muqtajyn surastyra otyryp, ara-arasynda qaı maıdannan kelgenimizdi de suraı ketedi. Ásirese, basa suraıtyny Harkov maıdany. Kózinen baıqala qalǵan kúrsinis reńine qaraǵanda, ol jaqtan kelgen jaýyngerlerge áli ushyrasa almasa kerek.

Soǵystyń salqyn lebi munda da qatty seziledi. Gýlá kózine kele qalǵan muń shyraıyn qysqaraq kelgen qoıý kirpikterimen tez jelpip tastady da:

— Óz qolymen hat jaza almaıtyndaryń bolsa, aıtyńdar. Men jazyp bereıin, — dedi.

Gýlányń qolynan ótken jaralylar jalǵyz biz ǵana bolmasaq kerek. Árbir suraýy jaýyngerlerdiń ár túrli qysylystaryn aıtqyzbaı-aq qamtı ketip otyr.

Bul úıde óz hatyn ózi jaza almaıtyn men barmyn. Oq meniń tós súıekterimdi qırata ótip, oń jaq jaýyrynyma kirip toqtapty. Oń jaǵym tutas tańýly, hat jazý túgil, odan ońaı qozǵalystarǵa da shama joq edi ázir. Men hatymdy árkimge jazdyryp, muńym men syryma árkimdi ortaqtastyryp júrgeli, mine, eki aıdan asyp barady. Nege ekenin bilmeımin, sol syrymdy Gýládan da jasyrǵym kelmedi. Shynymdy aıttym. Gýlá meniń hattarymdy jaza bastady.

Birinshi hatym Volodá men Petáǵa jazyldy. Qaıda kelip toqtaǵanymdy bildirip, jazylǵannan keıin meni óz bólimime qaıtaryp alýǵa Mıroshnık pen Revákın járdem etsin, umytpasyn degendi tapsyrdym.

Ekinshi hatty «Apa!» dep bastaǵaly eki saǵat ótti, áli aıaqtalar emes... Hat Gýrev qalasynyń keıbir úılerine kirip, árkimderdiń jaıyn bilgisi keledi... Osy bir tusqa kelgende men bógele berem de, Gýlá uzaq kútip qalady. Meniń qysylysymdy baıqamaǵan bolyp, basqa joldastarmen áńgimelesip ketedi.

Meniń maıdanǵa ala ketken jumbaǵym, budan buryn aıdan artyq jatqan aýdandyq jerdegi bir gospıtálda sheshilip qalyp edi. Jaralanǵan jaıymdy apama juqalap qana jazyp jiberip ek, Aqbota op-ońaı betin ashypty. Apamnyń hatyn ylǵı Aqbota jazyp berip kelgenin de túsindim. «N» dep qol qoıatyn da sol eken. Hattyń, aıaǵyna óz atymnan jazylǵan toǵyz joldyń ishinde jany aýyrǵanda ǵana aıtylar sózder kelipti. Áli kúnge hatymdy basqa adamǵa jazdyryp júrgendikten men Aqbotaǵa aıtar sózimniń birin ashyp aıta almaı, súrlep júrgendeımin. Endi, mine, sol bógetke taǵy kelip tireldim. Basqa bir áıeldiń aldynda Aqbotanyń atyn atap, aqtaryla almaı jatyrmyn.

Meniń, bul jaıymdy Gýlá da ańǵaryp qalǵan sıaqty. Grıshınmen Ábenmen sóılesip otyryp ezý tartqan sebebi meniń bógelisimnen ekenin men de sezem. Mundaı jaılarǵa bizden anaǵurlym sezimtal áıel maǵan kózimen demeý berip:

«Aty kim edi, ataı ber... Nesine bógelesiń! Aıtar jyly sózderiń meniń oıyma da kelip tur, irkilme!» — degendeı bolady únsiz ǵana.

Hat aqyry aıaqtalmaı qaldy. Onyń ornyna apama telegramma jiberttim. Qaraǵandydamyn, kelip ketseńder jaqsy bolar edi dep jazdyrdym. «Kelip ketseńder» degendi jazǵanda, Gýlányń kózine áreń ańǵarylar bir ushqyn jylt etip qaldy. Men ony ańdamaǵan boldym... Ózge joldastarym hattaryn ózderi jazyp jatyr. Edáýir jasap qalǵan, ańqaýlaý adam, Áben bir qysylys ústinde otyr eken:

— Qaırosh shyraǵym, osy óz qatynyńa óziń qaraǵym dep jazǵan qalaı bolady eken? — dedi.

Men kúlkiden býlyǵyp, jaýap bere almaı qaldym. Oq tesip ótken ókpem shıqyldap, únimdi shyǵarmady. Gýlá kúlgen joq, qaıta, eń bir salmaqty únmen:

— Jazyńyz solaı dep. Qaraǵym dep áıelińizge aıtpaǵanda, kimge aıtasyz? — dedi.

Ábeń árıne, áıelin jaqsy da kóredi, saǵynyp ta júr. Biraq ol bar qazaqtyń eski ádetinshe áıelin qaraǵym dep kórmegen adam. Suraǵan túrine qaraǵanda, «qaraǵym qatyn!» dep jazǵysy keletin sıaqty. Árıne, bulaı jazǵanda dóreki shyǵady...

Áben taǵy da biraz úndemeı oılanyp otyryp, bir kezde qýanyp ketkendeı:

— Taptym! — dedi.

— Iá, ne dep jazdyń?

— Minekeı, qaraǵym Bátıa dep jazdym! Barsyn solaı... — dep, Ońtústikke qaraı qolyn bir-aq sermedi.

Bul Áben úshin úlken tabys ekeni de ras. Ǵasyrlar boıy qamaýda turǵan jaqsy sóz qaqpasyn mine, qazir buzyp shyqty! Múmkin, áýeli oqyǵanda Bátıa jeńgeıdiń ózine de ersi kórinip, kúlip jiberer. Biraq sol sóz arqyly kelgen shyn jylylyq, jar saǵynyshyn júregine de dál jetkizer. Kúńdik zamanynan qalǵan bir juǵyndyny Áben óz qolymen julyp tastady da, sonysyna qýanyp ketip edi.

«Soǵys» degen bir aýyz sózge syıyp turǵan kóp oılar soldat kóńilin ázil-qaljyńnan, jeke basynyń muńdarynan tez aýdaryp áketedi. Ol syrttaǵy halqymyzdyń da ádetine kirip bolǵan. Gýlá maıdan men eldiń jańa habarlaryn ákelgen eken sony oqı bastady. Hal jaman emes!.. Nemisterdiń Moskvaǵa jasaǵan shabýyldary qazir — «nemisterdiń Moskva túbindegi qyrǵyny» dep atalyp bara jatyr. Jaý aptyǵy basylmaǵanmen Moskvaǵa tóngen bult keıin serpip qaldy. Maıdan betin artyna qaratpaǵanmen ár taban tireste bizdiń utys molaıa bastady. Moskva túbindegi jeńisterden keıin jaý kóńiline qater kirgeni baıqalady.

Maıdannan alys otyrǵan halqymyz da soǵys jaıyn kóz aıyrmaı baqylaıdy eken. Ózimiz estimegen birtalaı habardy osynda estidik. Gýlá bizge mynadaı bir nárseni aıtty. Gıtler Sovet eline arnaǵan qorlyq-zorlyǵyn máńgi este qaldyrý úshin, Moskvaǵa ornatýǵa uzyndyǵy on jeti metr mramor tas ákele jatyr eken. Kúmis órnegi bar, qyzǵylt mramor kórinedi. Shveısarıadan ádeıi arnap aldyrǵan. Bar adam balasynyń aldaǵy uly úmitteriniń ordasy — Moskvaǵa ákelip, sondaı qorlaý baǵanasyn ornatpaq! Biraq Moskva túbinen jaý armıalary oqys shegingende, mramor bizdiń qolǵa túsip qalypty...

Syrttaǵy jurtymyz bul qaljaqtarǵa shyn jaýap aıtyp eńbek maıdanyn qyzdyryp jatyr. Beıbit shaqtyń josparlaryn jınap qoıyp, aldaǵy jyldardyń, ishine kirip ketipti. Beıbit shaqta áli talaı qyrdyń astynda jatqandaı kórinetin ister qazir qolma-qol kúndelikke aınalypty.

— Qaraǵandynyń árbir saǵatynyń salmaǵy burynǵysymen salystyrǵanda qazir úsh ese artty, — deıdi Gýlá, jumbaq teńeýlermen sóılep.

Bul kóp pe, az ba dep surap qala ma degendeı, — munymyz jyl aıaǵyna deıingi jaıymyz edi, — dep, jańa jyldyń jańa mólshermen kelgenin de eskertip qoıady. Zavodtar men shahtalardyń saǵat saıyn salǵan aıǵaılarynyń «taǵy da bir saǵat ótti, ne istediń, joldas?» degen Otan suraýyn estigendeı bolasyń. Gýlá bizdiń aldymyzǵa aqyryn-aqyryn Qaraǵandy oblysynyń baılyqtaryn jaıady. Eńbek jurtynyń, kúni men túnderin aıtady. Jas qana qazaq qyzynyń sonsha baı oblystyń bar jaıyn sonsha jaqsy bilgenine tóbem kókke jetkendeı bolam.

Gýlá mádenıet maıdanynyń komandıri ǵoı, jumysker jurtshylyqtyń mádenıet jaqtaryn da tápteshtep aıtady. Biz soǵys kezinde: teatr, kıno, ádebıet jumystary sheginip qalǵan shyǵar dep oılaýshy edik. Joq, sheginbepti. Qaraǵandyda osy kúzde joǵary dárejeli mektep ashylǵan, jańadan eki teatr qosylǵan. Ýaqyt aýyr, árıne, biraq jurt sol ýaqytty beıbit shaqtaǵydan anaǵurlym artyq júk artyp jóneltip jatyr.

Gýlányń júzinde ár kezde shala uıyqtaǵandyqtan jumysbastylyqtyń izderi turady. Sonda da bizge kún saıyn bir soǵyp ketedi. Onyń kelýin biz de saǵynyp kútemiz. Biraq sharshaǵandyǵyn kórip:

— Biz endi tek jatqan adamdarmyz ǵoı... Bosqa ýaqytyńyzdy ala bergimiz kelmeıdi, — desek.

— Men sizderge azyraq demalý úshin kelem; úıim de osy arada ǵana, — deıdi. Keı kúnderi túnde de kelip ketedi.

Gýlányń qolynda Grıshın ekeýmizdiń eki túrli syrymyz bar. Grıshın Qaraǵandynyń ken baılyqtaryn qazbalap suraıdy. Men telegrammalarym men hattarymdy jazdyram. Alǵashynda irkip qalǵan sózderim bara-bara túgel aıtylyp, qoımam túgel aqtarylyp qaldy...

Grıshın Gýláǵa ken mamandaryna beretin suraýlar beredi.

— Dúnıelik qor degende, salystyratynyńyz nemene? Sanmen qatar sapalyq qasıetter, jalǵas kompanentter túgel tekserilgen be? — dep te qoıady.

Gýlá «men ken mamany emespin» dep bastaıdy da, qolma-qol ómirden úırengenin irkilmeı sóılep, áńgime sozylǵan saıyn Grıshınniń tańdanýyn molaıta túsedi.

— Sol baılyqtar qazir túgel alynyp jatyr ma? — deıdi Grıshın.

— Túgel emes, árıne. Kúsh jete bermeı, bógelip otyrǵan jaıymyz da bar.

— Ǵylymdyq kúshterdi aıtasyz ǵoı?

— Ie, eń aldymen ǵylymdyq kúshter...

Grıshın Qaraǵandynyń baılyǵyna tańdana ma, álde jas qana qazaq qyzynyń, sol baılyqtardy erkin biletinine tańdana ma, áıteýir, uzaq-uzaq ańyryp qalady.

— Siz bolashaq geolog, bilýińiz kerek... Aǵylshyn obyrlarynyń biri Ýrkvard Leslı Sovet úkimetine hat jazǵan ǵoı. Hatynda ol «Balqashtan arǵy dalalardy eptep qazyp kórýge» ruqsat suraǵan. Sol dalalar osy oblysta. Onyń oıynsha bul dalalarǵa bizdiń qol beri salsa — elý jyl, ári ketse — júz jyldan bergi jerde jete almaıdy degen. Qazir siz sol dalanyń qara qazany Qaraǵandyda otyrsyz, — deıdi Gýlá.

Grıshın elińniń osynsha baılyǵyn nege jasyryp keldiń degendeı, maǵan kinálaý kózimen qaraıdy. Qazaqstannyń baılyǵyn ózim de jańa sezinip otyrǵandaı, masattanyp ketip, men oǵan:

— Qalaı eken? — deımin. Nemeneni «qalaı eken!» degenimdi ózim de onsha aıqyn bile bermeımin, biraq Grıshın meniń suraýymdy durys uǵynyp:

— Tań qalarlyq! — deıdi.

Bir kúni Gýlá ketýge yńǵaılanyp tura keldi de, az kidirip qaldy. Túıe jún perchatkasyn asyqpaı kıip jatqanyna qaraǵanda, oıyna bir suraý túsip ketken sıaqty.

— Sura, sura! Biz endi dosyńbyz! — degendeı, biz de Gýláǵa qaradyq.

Gýlá kúrsinisti halin jeńý úshin zorlyqpen jymıdy da:

— Osy álgi qara qaǵazda da qatalyqtar bolady ǵoı? — dedi.

Suraý tap jelkemizden shaǵyp alǵandaı, bárimiz de basymyzdy jastyqtan julyp alyp:

— Nege bolmasyn!

— Bolǵanda qandaı! — dedik, sol qatalarǵa ózimiz talaı kezdesip, kánigi bolǵan adamsha.

Semen Zonın jaıynda kelgen qara qaǵazda qata bolmaıtynyn anyq bilsem de, dál qazir men barlyq qara qaǵazdy qataǵa shyǵarýǵa ázir edim. Ol az bolsa, sol Semen jaıynda anasyna barǵan qara qaǵazdyń da qata bolyp shyǵýyn tilep turmyn.

— Qata degen bola beredi! — dep, Grıshın de órshelene sóılep jatyr.

Biz jap-jas áıel jarynan kúder úzbesin, úmitpen júrsin dep, «qata» degen jaqty bastyrmalatyp kettik bilem. Gýlányń ezý tartýynda sener-senbes, eki oqtylyq qana baıqalady.

— Keıde tipti jalǵyz jaýynger túgil, tutas bir bólim uzaq ýaqyt qorshaýda qalyp, keıin qutylyp ketedi. Ásker shegingende, jeke jaýyngerlerdiń basqa bir toptarǵa qosylyp, habarsyz ketkendikten qara qaǵazǵa ilegip qalatyny da bolady, — dep, Gýlányń kóńiline demeý bolý úshin, anany-mynany edáýir asyryńqyrap aıtyp jibergenimizdi ańdaǵan da joqpyz. Snarád pen bombadan jaralandy degenshe, oqtan jaralandy degen jeńil tıedi. Ólim jaıyndaǵy qaǵazdyń durys shyqqanynan da qata bolǵanyn tileýimiz kimge bolsa da túsinikti ǵoı!

Gýlá alǵys ajaryn kórsetip taǵy bir jymıdy da, úndemesten shyǵyp ketti. Biz birimizge birimiz túsinisken kózben bir qarastyq ta, Gýlányń jaıyna endi oralǵan joqpyz. Bólmemiz sýyp ketkendeı boldy.

— Múmkin, soǵystan keıin osy Qaraǵandyǵa kelersiń, — dedim Grıshınǵa jańa bir áńgimege kóshý úshin.

— Kelse qaıtedi! Tap meniń qalaǵan jerim osy Qaraǵandy eken! Sóz joq, kelem, — dedi ol.

Osydan keıin, men ony Vasá dep kettim de, ol meni Kostá dep ketti. Kezdeskeli buzylmaı kelgen siz-biz qaldy da, sen-menge kóship kettik...

2

Sońǵy kúnderdiń ishinde oılaǵandarymnyń birde-biri ornynan shyqpaı, sandalta bastap edi. Bolmashy bir kedergiler kóbeıip, keıis ústine keıis qosýmen keledi. «Qyry ketkenge qyryn keledi» degendeı, oń aıaǵymmen attasam da súrinem. Kóńilsizdikter egizdeı kelip, endi eńsemdi kótermesem, moınyma minip alǵysy keletin sıaqty. Ázirge eki túrli kóńilsizdik qatar kelip bir soǵyp ótti de, endi úshinshisin kútip otyrmyn.

Kelem, dep, kúnde úsh ret hat jazatyn Aqbotadan kúder úze bastadym. Endigi meniń maıdanǵa alyp qaıtarym Aqbota jazǵan otyz bes hat, jeti telegramma bola ma dep qaýiptenem. Hattar da, telegrammalar da alǵashqy kezde ylǵı «kelem» degen qýanysh ákelýshi edi, sońǵy kezde birte-birte dúdamal aralasyp, aıaǵy «kele almaspynǵa» aınalyp barady. Segizinshi telegramdy qaýippen kútem. Munyń bárin bir kóńilsizdik deı turalyq...

Ekinshi kóńilsizdik gospıtáldyń bas doktorymen aramyzda týyp ketti. Sońǵy bir jetiniń ishinde ol kisi ekeýimiz ekinshi maıdan ashylý-ashylmasyn sóılesip júrgen elshilerge, ásem bir tilde sóılesýge qaldym. Siz-bizimiz kóbeıip, birimizdi-birimiz oraı sóıleımiz. Buǵan deıin, ol kisiniń óz aıtýynsha, men aqyldy da, tártipti de, sanaly da edim... Tamaqty kóp jeýimniń ózi bir qýanysh sıaqtanyp, ylǵı maqtaý alýshy em.

— Gospıtálda sizden asar ánshimiz de joq! — dep qoıatyn.

Qalany aralap qaıtýǵa, deneshynyqtyrýdyń keıbir túrlerin isteýge erkin ruqsat berip, qatal baqylaýdan qutyla bastaǵandardyń tobyna óz qolymen qosyp edi. Qazir bul bostandyqtardan aırylyp qaldym.

— Sońǵy ýaqytta siz maǵan unamaı barasyz... — dep bir aıtty da, bergen bostandyǵyn túgel sypyryp aldy. Jaýyrynymdaǵy oqty sýyryp alǵannan bastalǵan dostyǵymyz qazir sýysyp barady da, ylǵı bir ádeppen sóılesýge kóshtik. Ańdysatynymyz sóz de emes, kózimiz sıaqty...

Keshe men ol kisige:

— Dostar arasy bulaı sýysý úshin eleýli bir sebepter kerek qoı... — dedim, barymsha sypaıylap sóılep. Ol kisi maǵan tikteý jaýap qaıtardy:

— Dostar arasynda birin-biri adastyrý yńǵaıy da baıqalmaýy kerek! — dedi.

— Munyńyz adaldyq deıtin qasıetimizge shek keltirip turǵan sıaqty eken... Olaı bolsa, ashyńqyrap aıtsańyz eken, — dep em, ol kisi salqyn bir daýyspen:

— Korıdor salqyn... Táńiri jarylǵasyn, palatańyzǵa kirińiz! — dedi de, ketip qaldy.

Munyń arty ár túrli qysań tártipterge ákep soqty. Qalaǵa shyǵyp qaıtý sıaqty nárselerge birjola tyıym salyndy. Baıaǵy estiligim, tártiptiligim, endi synǵa alynyp, senimsizdik týǵyza bastady. Qazirgi kúnderde úsh kisiniń tamaǵyn jeıtin saýyqqandyq belgim «ádeıi istelip» júrgen minezderge qosylypty.

— Onda ne tur? Ondaı-ondaı bola beredi! — deıtin kórinedi.

Erteli-kesh qyzýymdy ólshetip, ádil qýa rengenge de senýdi qoıyp, endi «óz baqylaýynan» ótkizbekshi. Osy kelispeýshiligimiz sozylyp bara jatqan soń, men amalsyz aryz berip, komısıaǵa túsýdi talap ettim. Sodan beri bas arazdyǵy bar adamdarsha áreń ǵana bas ızesemiz... Meniń qysylyp bara jatqanym Vasá Grıshın saýyǵyp boldy dep tanylyp, búgin-erteń maıdanǵa qaıtqaly jatyr. Onyń tizesindegi jarasy ashyla berip, menen kóp keıin bosanǵandardyń tiziminde kelip edi. Endi ol saýyqqan, men saýyqpappyn!..

Maıdanda jaqyn dos, jaqsy joldastaryńnan onsyz da tez aırylasyń. Qazir men Vasádan aırylǵym kelmeıdi. Múmkin, ekeýimizdi bir kúni jóneltse, bir bólimde kezdesermiz. Baq bergende, bizdiń bólimde baryp qosylýymyz da múmkin ǵoı!

Qaraǵandyda ótken alǵashqy kúnderim óte jaqsy bastalǵan edi. «Apam júrip ketti, kýrsym bitken soń, ózim de kelem, — dep Aqbota telegramma berdi. «Aqbota — chk... Súıemin — chk... Obázatelno — chk...» — degen up-uzyn quıryǵy da bar. Aqbotanyń kelem degeni bir basyma jetip jatqan qýanysh bolǵandyqtan, meni súıip jatqan Aqbota ma, telegraf pa, ony teksertken de joqpyn...

Sonyń artynan tórt kúnnen keıin apam kelip qaldy. Jaýrynymdaǵy oǵymdy alyp qolyma bergeli eki jeti ótip, men óz aıaǵymmen júrip ketken kezim edi. Apam meni korıdorda qushaqtaı alǵan boıy, úıdiń ekinshi qabatyna kóterilip, bizdiń bólmege kirdi. Vokzaldan baryp qarsy alǵan Gýlá bar jaıdy túgel aıtsa kerek, sheshem jylaǵan joq. Shubar qorjyny qandaı tolyq bolsa, kóńili de qýanyshqa sondaı toly kelgen edi.

— Turyp ketkeniń neń, balam-aý... Oǵan ázir bola ma eken... — dep, bir ǵana qabaǵyn shytty da, sodan keıin ýaıym belgisin kórsetken joq. Munysy da maǵan emes, doktorlar men Gýláǵa aıtqan kinási sıaqty edi.

— Joq, apa, men endi saý adammyn. Ásheıin demalyp jatqan jaıym bar, — dedim.

Apamnyń boıaýy ketken kári kózi anda-sanda maǵan qadala qarap, ózi biletin nysanalarmen tekserip jatqan sıaqty. Bala jaıynda barlyq ananyń ózine ǵana senetin ádeti boıynsha, tula boıymdy túgel barlap shyqty da, kózin súrtti:

— Júregim qobaljyǵan joq edi, — dedi.

Bar ananyń balasyn jamanatqa qımaıtyn ádeti ǵoı, apam qoryqqan da, jylaǵan da sıaqty. Biraq odan arǵyǵa oıyn jibermegen. Áldeqaıda alys qıadan balapannyń shańq etip qalǵanyn estigen de, uıa basar, qamqor ana jetip kelgen. Apam, aýrý adamnyń kóńilin bosatqysy kelmegendeı, ózin-ózi uzaq ustap otyrdy da, meniń saýyqqanyma ábden kózi jetip bolǵasyn ǵana óz júregin aqtara bastady. Qoı balasy — qozy, jylqy balasy — qulyn, qus balasynan — qarǵam, bári de maǵan teńelip jatyr. Taýyq pen tyshqan balapandarynan basqanyń bárine de bir-bir teńelip óttim, endi qaıtalana bastady...

Sheshe men balanyń endigi betteri ishki sorǵa qaraı aýysyp bara jatqanyn sezip, Gýlá shyǵyp ketti. Endi neden bastar eken dep men kútip otyrmyn. Ala qorjynnan ba, basqadan ba?..

Sheshem adasqan joq. Qara barqyt kamzoly men kók barqyt jeńsizdiń qoıyn qaltalaryna myqtap salǵan bir qushaq jyp-jyly hattardy berdi. Aqbota jazǵan sózder áli sýynbaǵan da, sheshem ol sózderdi sýyqqa tıgizbeı ákelgen. Oqýdan buryn biraz ýaqyt keýdeńe qysyp jatqyń keletin sıaqtanady. Men sol jaǵyma qısaıyp jatqan boıymda hattardy jastyǵymnyń astyna qaraı tartyp qoıyp em, ózinen-ózi oılaǵan jerime tıdi... Denem sol jylylyqty sezingendeı boldy.

Apam júrýge ázirlene bastaǵan soń-aq Aqbota da kúnde bir hat jaza beripti. Ár jazǵan hatynda endi bir aýyz sózi umyt qalǵandaı, erteńine taǵy bireýin jazypty. Men oǵan soldat oıyn ashyq aıtyp, máseleni úzildi-kesildi túrde qoıatynymdy ańǵarta jazyp em... Myna hattar bári jınalyp, soǵan jaýap bergen. Áýeli azdaǵan tartynǵandyq bar. Endi bireýlerinde áıelge tán oınaqylyqpen dámelendirý kezek aýysyp kelipti de, eń sońǵy hatynda ýádesin beripti. Sheshem pochtalonǵa usap, barlyq hatty bir-aq ákep tapsyryp otyr.

Men birinen soń birin alyp hattardy oqyp jatyrmyn da, sheshem meniń kózime qadalyp, meniń oılarymdy oqyp otyr... Aqbotanyń hattaryn asyǵa-aptyǵa oqyǵan men kóp túsindim be, meniń kózimnen apam kóp túsindi me, ony osy kúnge deıin aıta almaımyn.

— Áýeli Aqbota ekeýmiz túıe júnnen myna bir jyly kóılekti toqyp edik. Kerek bolar, ala bar dep, Aqbota myna bireýdi de salyp jiberdi... Men qaıdan bileıin, ózderiń biletin shyǵarsyńdar dep, ala keldim... — deıdi.

Sheshem endi «men» demeı «Aqbota ekeýmiz» dep sóıleıtin bolypty. Reti kelip qalǵan jerge «ózderiń bilesińder» degendi de qystyrmaı qalmaıdy. Shubar qorjynnan túınek-túınek bolyp shyǵyp jatqan sálemdemelerdiń árqaısysyn qolyna alǵan saıyn, Aqbotany da aýzyna bir alyp qoıady:

— Baıǵus bala jalǵyzsyrap júr me, álde neǵyp júr... — dep, áldeqashan úı ishi bolyp ketkendiktiń belgilerin bildiredi.

Jylma-jyl jańaryp, jaıqalyp, ásem bir aǵashtar ósedi. Jazǵyturym qaptap shyǵa kelgen jas butaqtary men japyraqtary aýyrlamaıdy da, alalamaıdy da. Ár japyraǵymen birge jaıqalyp, birge shattanady. Kórkem aǵashtyń tákappar shaıqalysy sol jańa japyraqtar men sol jańa butaqtarynyń qýanyshy ǵoı. Ana baıǵus sol kórkem aǵash sıaqty.

— Aqbota qalaı, ózińdi syılaı bile me? — dedim, sheshimniń azdy-kópti kúdigi bolsa, birjola joǵalsyn degen oımen.

— Qulynym-aý, sol emes pe súıenerim. Keıde, tipti seniń bar-joǵyńdy umytyp ketem, — dedi sheshem.

Shesheńniń umytyp ketkeni jaqsy emes, árıne... Biraq bul Aqbotaǵa qoıar kiná da emes edi.

Sheshem Gýlányń úıinde boldy. Kún saıyn Gýlámen birge kelip, uzaq otyryp qaıtady. Kún saıyn Aqbota birdemeden qysylyp qalǵan joq pa eken dep, menen suraıdy.

— Joq, apa, tynysh jata ber, — deımin.

Bul jaz belgileri bilinip, terezelerge súńgek tura bastaǵan kez edi. Bir jetiden keıin sheshem qaıtýǵa asyǵa bastady.

— Soǵys ýaqyty ǵoı, Qaırosh... Jata bergenim unamas, — dedi. Soǵys ýaqyty ǵoı degendi ádetine sińgen sózdeı aıtqandyǵy sonsha, men tańdanǵan da joqpyn, qaıtalatqan da joqpyn.

Sheshem «Qaıraqty» kolhozynyń baý-baqshalyq egisteriniń brıgadıri eken. Qaramaǵynda dál qyryq tórt gektar jeri bolyp shyqty. Vatıkan «memleketiniń» jeri de qyryq tórt gektar... Rım Papasy elshi ustaǵanmen egin salmaıdy, jeýdi biledi desedi, egýdi bilmese kerek. Sondyqtan onyń ne oratynyn men de bilmeımin. Degenmen birdemeni orý úshin birdemeni egetin de bolar... Meniń sheshem qyryq tórt gektar jerine baý-baqsha egip, kúzdigúni sony jınaıdy.

— Jerimiz kinaratshyldaý ǵoı, babyn tappasań, ońaı ónim bere qoımaıdy, — dep te qoıady. Sol baptyń kúni ótip kete me degen qaýippen qaıtýǵa asyǵyp júr.

Sheshemniń soǵys ýaqyty ǵoı degeni meni de asyqtyrǵandaı boldy:

«Endi biraz kún osynda bola tur», — degim keldi de, aıta almadym ony.

— Aqbota da jalǵyz qaldy ǵoı, — deıdi apam. — Ylǵı baryp turmasam, bala ǵoı áli... Demalys kúnde ylǵı kolhozǵa qaıtyp keledi. Baıaǵy óziń qashyp barǵan balalar úıi bar edi ǵoı, oqýlary sol úıde, qaqpasynan kire bergende saǵan kezdesip qalardaı bolamyn da, jaırańdap kep Aqbotam qushaqtaı alǵanda, seni taǵy da umytyp ketem...

Sheshem úıshilik bir qýanysh kúıin dyń-dyń, qaǵyp, aqyryn-aqyryn meniń qulaǵyma quıyp ketkisi keledi.

— Oqýy bitetin ýaǵy da jaqyndady. Men barmaı, shyǵa almas... Asyǵyp júrgen shyǵar baıǵus bala... — dep, maǵan tesile qaraıdy.

Dál attanarda apam túbit shálisin basyna myqtap orap, belin bekem býynyp alyp:

— Qaırosh-aý, Aqbotanyń oqýy nemene osy? Ózderiń oılasyp pa edińder basynda? Jel men boran, qar men jańbyrdyń oqýy degen nemene bolýshy edi, ózi? — dedi.

Shynynda, Aqbotanyń nemene oqyp júrgeni maǵan da anyq emes edi. Apam óz oıyn bir qobaljýy bardaı aıtty. Sol qobaljý óz ishime de kire bastasa da, apamnyń kóńilin ornyqtyrý úshin — ogorodyńa jańbyr jaýǵyzyp berse, jel men borandy mańaıyńa jolatpasa, sol az ba, apa-aý!.. — deı saldym, qaljyńǵa aınaldyryp.

Ashyp aıtylmaǵan árbir sózdiń ar jaǵynda qaltarysy bolatynyn ańǵaratyn sheshem odan arǵy oıymdy qazbalaǵan joq. Óz sózimen ózine jaýap bergenime qanaǵat etpese de, «ózderińe unasa bolǵany» degendeı ana kózimen bir qarady da, ornynan turdy.

— Aqbota seni kúte bilsin. Myna hatty ózińe estirtip oqysyn, — dep basyńqyraı aıttym da, ýaqyty bolsa, kelip keter... — degendi ádeıi bosańdaý aıttym. Biraq, sheshem meniń neni basa aıtqym keletinim menen kem sezbese kerek.

— Úıge barysymen-aq atandyrarmyn, — dedi.

Osymen sheshe júregi de birjola ornyqqandaı bolyp, sol kúni júrip ketti. Aǵashqa taǵy bir jańa butaq qosyldy da uzamaı japyraq jarady, ol da ózimen birge jaıqalatyn bolady.

Sheshem men Aqbotaǵa, eldegi apa-qaryndastarǵa jibereıin desem soldat boıynda surǵylttaý túsken sýretinen basqa esh nársesi joq eken. Olarymnyń da shetteri mujylyp, shınelden ter ótkendeı keı jerlerine sý ótipti. Amal qaısy, jibergenim de sol-aq boldy.

Sheshem ańǵartqan az qobaljý sońǵy kúnderde ósińkirep barady. Aqbota oqýyn bitirgen soń, aýdandaǵy aýa raıyn baqylap turatyn stansıaǵa barmaq edi. Tyǵyz túrde kelip qalǵan sońǵy hatynda «qaıda jiberilerim áli belgisiz, biraq saǵan bir baryp qaıtýǵa ruqsat berer dep senemin» depti.

Osy qobaljý eki jetige aınalǵanda, endigi kútýimniń orny joqtyǵyna da sene bastadym. Bólmemizge kelgen árbir hatqa úrke qaraıtyn bolǵanymdy baıqadym. Osy halde qaýippen kútken segizinshi telegramma keldi. Aqbota qysqa ǵana «bara almaımyn» depti. Sebebin aıtýǵa dáti shydaı almaǵandaı, bir aýyz sóz qospaǵan. Ádetimizge aınalyp bara jatqan «súıemder de» joq. Aqbota aıtpaǵan «súıemindi» bul joly telegraf ta qospapty.

Ne boldy eken degen oı áldeneshe qubylyp, turaqty jaýaby tabylmaı taǵy biraz kún ótti. Oıǵa qonar turaqty jaýaptar az emes, biraq ózimniń oıym turaqtamaıdy. Endi «bara almaımynnyń» ornyna «bara alamyn» degen habar kútkendeımin. Olaı bolmaǵan kúnde, Aqbotanyń buǵan deıingi «baram», «súıem» dep jazǵan sózderiniń báriniń artyna «almaımyn» degen bir bále jalǵanyp, burynǵy boladynyń bárin bolmaıdyǵa aınaldyryp jiberetin sıaqtanady.

Vasányń bosanatyny da meniń osyndaı bir kezime dál kelip qaldy da, men de maıdanǵa qaıtýǵa asyqtym. Azdap kóńilsizdik kirip, júdeńkirep te ketken bolýym kerek, gospıtál dárigerleri o jer, bu jerimdi qaıta shuqylaı bastady. Bas dárigerdiń «óz baqylaýymnan ótkizem» degeni de osynyń saldarynan týǵany anyq edi.

Sońǵy kúnderdegi úlken ermegim maıdandaǵy joldastarymnyń jazǵan hattary. Esh nárseni ashyp aıtpaǵanmen kóńilderi kóterińki. Qımyl ázir ekinshi beleske shyǵa qoımasa da oı ol belesten asyp ketipti. Volodá ártúrli qaljyń qosyp jazady. Petr Ýshakov murtyn ósirip jiberip edi, sonaý soltústikte bolatyn murtty bir bále bar edi ǵoı qazir soǵan uqsap barady; mundaı sýyq júzdi, qabaǵynan qahar túnergen soldatty óz kózim kórgen emes deıdi. Rostov aıqasy úshin bizdiń bólimge birtalaı abyroı qosylǵan sıaqty. Volodá ózi týraly esh nárse aıtpasa da, maǵan degen úlken qýanysh baryn ańǵartady.

Volodányń óziniń bir qýanyshy meni taǵy da asyqtyra tústi. Partıa qataryna alynýdy talap etip, ekeýmiz aryzdy bir kúni bergen edik. Rostov bir jaıly bolǵannan keıin aryzymyz qaralatynyn ekeýmiz de senimmen kútetinbiz. Volodá qazir partıaǵa alynypty da men bolsam mynaý, emdelýmen júrmin...

— Joq, tez maıdanǵa jetý kerek!

Polıtrýk Revákın týra ámir bere jazady. Ár aıqasta seniń ornyńdy eshkimge bermeı keldik, endi jeter, tez ornyńa kel deıdi.

— Óziń komsomolsyń, osynsha emdele bere me eken! — dep qaljyńdap ta qoıady. Biraq qaljyńnyń ózi de maǵan ámirdeı seziledi.

Bólmemizge syıa almaı korıdorǵa shyǵyp em, syrttan Vasá kele jatyr eken. Lepirip, eki-úsh baspaldaqtan biraq attaıdy. Ol Kırov atyndaǵy shahtanyń bir jańalyǵyn kórýge ketken edi, áldenege tasyp qaıtypty. Meni ıyǵymen soǵyp kete jazdap áreń toqtady da:

— Men birjola kelisip qaıttym, Kostá!.. Berlınnen keıin týra Qaraǵandyǵa keletin boldym! — dedi, aptyǵa sóılep.

— Kimmen kelistiń?

— Kimmen?!.. Joq, kelisken joqpyn... mıtıń boldy...

Maǵan sóz berip edi, men ýáde berdim! — dedi. — Sen Qaraǵandy degen jerdiń nemene ekenin bilemisiń? Joq, bilmeısiń... Men de bilmeımin... Al, sen qaıtesiń?

Shynynda da, soǵystan keıin men qaıtemin osy? Jer betindegi ómirde quıyn, daýyl, soǵys, nóser sıaqty halderdiń bári ótkinshi. Onyń ar jaǵynda úlken sarynymen ómir jatyr. Jer denesin shimiriktire kelip soǵylatyn árbir snarád aýyr-jeńil jara salmaq. Sol jara kózdiń soqyryndaı, murynnyń pushyǵyndaı bolyp, óshpeı ornynda qala bermek pe? Joq, qala almaıdy.

Men ár isti óz ýaqytynda isteý kerek dep oılaımyn. Qazir soǵys ýaqyty. Men de óz ornymda sıaqtymyn. Qazir azamat boryshy ne dep surasa, men qarý asynýda der edim. Kerek bolyp qalsa, ol qarýdy men keıin de tastaǵym kelmeıdi. Biraq ótkinshi — ótedi. Ol kezde, qarýyn tastamaı jalǵyz sopaıyp qalǵan adam men de bolmaspyn. Qaı qarý kerek bolsa, qolyma sony alarmyn.

Men jaýap bermeı kidirip qalǵan soń, Vasá kúte almaı bólmege qaraı ketti. Men ár baspaldaqta bir oıǵa kezdeskendeı baıaý qozǵalyp úıdiń astyńǵy qabatyna qaraı kele jatyrmyn. «Soǵystan keıin men qaıtemin?» degen suraý keń ómirdiń ár jerinen maǵan bir oryn izdegendeı, oıymdy súırep áldeqaıda áketedi. Shalqyp, shirenip Kaspıı kóz aldyma keledi. Tús boldy dep salǵan shahta aıǵaılary maǵan Kaspıı únindeı estiledi. Gýrev — Qaraǵandy, Gýrev — Qaraǵandy degen jazý shubartyp barlyq qabyrǵalardy alyp bara jatqandaı bolady. Altynmen jazylǵan, qyzylmen de jazylǵan, qara syrmen de jazylǵan... Kishkene bir kabınetke kirgendeı bolamyn. Samaıyna aq kire bastaǵan, qara murtty, deneli jigit aty-jónimdi suraıdy... Qysqa-qysqa aıtyp jatyrmyn...

— Iá, kelgen jumysyńyz?...

— Shahtaǵa jumysqa tússem be dep edim.

— Buryn kómirde bolyp pa edińiz?

— Joq, sondyqtan da kómirdiń qara jumysynan bastaǵym keledi.

— Kýrsqa túsip, bir mamandyq alýyńa da bolady.

— Joq, men ár nárseni álip-bıinen bastaıtyn ádetim bar edi. Kýrsty keıin kóre jatarmyn...

Qara murtty jigit azyraq tańqalǵandaı, onyń tańqalǵanyna men de tańdanǵandaımyn... Ersi kórinetin nemene aıttym oǵan? Men ne istesem de túgel bilip istegim keledi. Men soldat tamyn, ofıser demin. Birin bilip, birin bilmesem, men ózimdi bul ekeýiniń biri de emespin der edim.

Bireý bul sabaqty ótken shyǵar, bireý ótpeı-aq jetken shyǵar. Onda meniń ne jumysym bar, men basynan bastap túgel ótkim keledi...

Bolashaqtyń osyndaı bir sýretin óz oıymmen jasap kele jatyp, bas dárigerdiń kabınetine kirip ketkenimdi ańdamaı da qalyppyn. Bas dáriger tolyq denesimen dóńgelene qozǵalyp, ornynan turdy da:

— Qane, bılep jiber!.. Quttyqtaımyn. Joldasyńnan qalmaı qaıtatyn boldyń maıdanyńa... má! — dep, tórt búktegen bir qaǵazdy qolyma ustata saldy.

Tapochkanyń tabanymen syrly edendi sylp-sylp etkizip, dárigerdiń tilegin oryndaı bastap edim, ol meniń, aıaqtaýyma qaraǵan joq, basyn maǵan qaraı bir ızedi de shyǵyp ketti. Meniń oıym birjola saýyqqanymdy ańdatý edi, onymnyń keregi bolmaı qalǵan eken.

Dárigerler degen bir qyzyq qaýym bolady. Aýrýyń qatty bolǵan saıyn sen oǵan kóbirek unaıtyndaı, aınalyp, úıirilip qasyńnan ketpeıdi. Seni kóringennen qyzǵanyp, ólip-óship ústińde júredi. Saǵan keletin hattar men telegrammalarda kóńilsizdik joq pa eken dep, ony da qadaǵalaı júredi. Aýrý kezińde sen bir erkesiń. Orynsyz aýyr aıtyp qalǵanyńdy da elemeıdi. Úıińde ne jaı bar eken jaqsy kóretin qyzyń bar ma edi, ol ne jazypty, sonyń bárine ortaqtasyp ketedi. Qaıǵy-qýanyshyńa eriksiz enshiles bolyp alady. Biraq munyń bári de jazyldy degen qortyndy shyǵarǵansha ǵana. Saýyqtym degenshe, dáriger úshin bar qyzyǵym taýsyldy, baǵam birjola tústi dep esepte. Endi seniń qaıǵy, qýanyshyńnyń bar-joǵy oǵan túkke kerek emes. Birneshe aı qaraýynda bolyp, dostasyp ketkeniń, bastalǵan bir áńgimelerińdi aıaqtaǵyń keletini, — endi onyń birde-biri qyzyqtyra almaıdy dárigerdi. Endi ol senen góri «qyzyǵyraq» aýrýǵa aýysyp ketti. Sen jábirlenbeı qala ber, jábirlenseń de qala ber...

Bas dáriger maǵan da osyny istedi.. Maıdanǵa qaıtasyń dep qýantty da, sodan keıin meniń bar-joǵymdy birjola umytqandaı, óz jumysyna ketip qaldy. Maǵan qalaı bolsa solaı tapsyra salǵan telegramynyń qandaı habar ákelgeninde jumysy da bolǵan joq. Bılep jiber degendi de ásheıin ádet boıynsha aıtqan eken.

«Súıemin — chk,.. Gýrev — chk» degen tanys tirkeýleri» ne qarap telegramnyń Aqbotadan ekenin tanydym. Balalar úıindegi eski ádet boıynsha, ishimnen «qýanysh ústine qýanysh!» dep turyp ashyp qalyp em, tap osy úıdiń aldyna jaý snarády túskendeı, júregim solq etip qaldy.

— «Búgin maıdanǵa júrip kettim, adresimdi úıden bilersiń, apama jiberermin», — depti Aqbota.

«Adresimdi úıden bilersiń, apama jiberermin» degen sózder, árıne, jyly tıedi Aqbota ekeýmiz bir úıdiń adamy bolyp qalǵan sıaqtymyz. Bir úıdiń adamdarynyń mundaı túrin buryn kórmesem de ishteı birtalaı uqsastyq tapqandaı bolam. Biraq jaýyn men jeldiń komandıri, jyly men sýyqtyń nachalnıgi maıdanǵa ne úshin tartyp ketti eken? Buryn men barlyq hattarymnyń basyna osy sıaqty ulyqtaýlar qoıýshy edim, budan bylaı kim dep atamaqpyn? Kim bolyp ketti eken? Joldas avtomachık dep jazam ba, bolmasa, joldas pýlemechık deımin be? Toǵyz emes toqsan torapty soǵys joldarynyń qaı taraýynan izder ekemin endi?..

Bas dáriger asyǵys basyp kirip keldi de:

— Mine qorytyndymyz... Endi bossyz, oń sapar bolsyn! — dep, bir taraq qaǵazdy qolyma ustatty da, artynan ere kelgen áıel dárigerge qarap:

— Operasıa stolyna Kýbyshkındi salyńyz! — dedi.

Erteń ertemen Vasá ekeýmiz saýyqqan jaralylardy maıdanǵa jóneltip turatyn jerge keldik. «Jel men jaýynnyń komandıri jaý tóbesinen naızaǵaı túsirem dep ketti me eken quıyn soqtyram dep ketti me eken?» degen oı áli arylmaı birge kele jatyr. Aqbotaǵa ári rıza, ári narazy sıaqtymyn. Azamat boryshy degendi esime alǵanda rıza bolyp kele jatamyn da, erli-zaıypty bolǵan jaǵymyz esime túsip ketkende eshbir saltqa syıǵyza almaımyn.

Jazylǵan jaralylardy maıdanǵa jóneltip turatyn jerdiń komısary aǵa polıtrýk Tarasenko degen jigit eken. Men odan óz bólimime qaıtarýdy qadala surap, sebepterimdi aıttym:

— Óz bólimińe qaıtýdy suranýdyń sebepteri tanys qoı sizge. Birimizge-birimiz jan-tánimizben qaryzdar bolyp ketken bir top jaýynger edik. Kórer túsimiz bólek bolmasa, uıqymyz da bir edi. Osy bir qyrsyq kezdesip, jaralanyp qalmaǵanda, endigi partıaǵa alynbaq edim. Dostasyp ketken joldastarymnan aıyrmaı, óz bólimime jiberseńiz eken — dedim. Sózimdi bólgizbeıin dep, oılap kelgen oıymdy bir-aq túıdek etip, tez aıttym.

Tarasenko meni kógaljym kózimen bir ǵana sholyp etti de:

— Qaıda bolsa da ózimizdiń bólim emes pe, — deı saldy.

Emdelýde júrgende edáýir aıyrylyńqyrap qalǵan áskerlik ádetterdi boıyma qaıta jınap, denemdi shıratyp aldym. Baltyrymnan bastap shıratylyp kele jatqan bulshyq etter kıim bitkendi kernep bara jatqanyn sezem. Symdaı tartyla qalý ásker úshin maqtanysh emes, tártipke jatady. Gvardıalyq dıvızıanyń soldaty belgisinen ǵana tanylmaı, áskerlik músininen de tanylýǵa tıisti.

Tarasenkonyń oń qoly sholaq eken. Saý qalǵan sol qolymen meniń qaǵazdarymdy yńǵaısyzdaý aýdarystyryp otyrdy da:

— Joldas aǵa serjant, komandırler kýrsyna barasyń, — dedi.

— Joldas aǵa polıtrýk, óz bólimimnen basqa jerge barǵym kelmeıdi! — dedim, barlyq dos-joldastarymnan bir-aq aırylyp qalam ba dep yshqynyp ketip. Daýysym áskerden góri balalyq shaǵyma laıyq, tózbestik bir minezdi baıqatyp qalǵanyn ózim de ańǵardym.

Berlın alynyp, soǵys bitkennen keıin men soǵys akademıasyn bitirýge de ýáde bergeli turmyn. Munym oıyn da emes, ótirik te emes.

Biraq ár jaýyngerden kúnde estip júrgen sózine Tarasenko tańdanǵan joq. Oq nóserinen basyn kótere almaı jatqanda da bizdiń jaýyngerler Berlınge qashan jeter ekemiz dep jatady. Sheginip kele jatyp belýardan batpaq okopqa qulaı ketkende de ol úmitpen aırylǵan emes. Ol qatynaspasa Berlın alynbaıtyndaı, ár jaýynger óz saparynyń shetin Berlınge aparyp tireıdi. Múmkin, oń qolynan aırylyp, osynda kelgeninshe, Tarasenkonyń ózi de solaı oılaǵan shyǵar. Sondyqtan meniń Berlınnen keıin soǵys akademıasyn bitirýge de ýáde bereıin degenim ony tańdandyra almady.

— Qazaqstan komandır daıyndaý kerek pe, joq pa? — dedi Tarasenko.

— Árıne, kerek, — dep bastadym da aıaq jaǵyna, — men belim komandıri edim, — degendi qystyryp ta jiberdim.

— Orta bilimiń bola turyp, osy kúnge deıin neǵyp ofıser bolmaı qala bergesiń? Munyń bolmaıdy. Kýrsqa barasyń! — dep, Tarasenko meniń qaǵazdarymdy taǵy bir aýdarystyryp qoıdy. Daýsy qataldanyp, kózqarasy salqyndap barady.

Áli de saý kúnindegi ádetterin umytyp bolmaǵan oń qolynyń sholaq bilegi belbeýge qystyryp qoıǵan jeńin bir túrtip qaldy. Burynǵy ádeti boıynsha, qalamdy alýǵa sozylǵysy keledi. Baıqap qalmadyń ba degendeı, Tarasenko maǵan qaraǵanda, men sony paıdalana qoıyp, eń sońǵy aıla-sharyqqa jarmastym:

— Meniń óz bólimime qaıtýymnyń qandaı qajeti barlyǵyn myna hattardan da kórýińizge bolady, — dep, joldastarymnan kelgen bir qushaq hatty Tarasenkonyń aldyna jaıa salyp, — eń bolmasa bizdiń polıtrýktiń hatyn oqyńyzshy... — dedim.

— Myna bireýin bir áıel jazǵan eken... Álde, polıtrýgin, áıel me edi? — dedi Tarasenko, eń ústińgi, Aqbotadan kelgen bir hatqa qıǵashyraq qarap otyrǵan boıy. Kóziniń aldy azǵana jymyń, etip qaldy.

— Keshirińiz, joldas komısar, — dep men Aqbotanyń hatyn tez keıin tartyp aldym.

Adam minezinde syr qandaı kóp, áńgimeniń betin osy áıel haty ózgertti. Komısardyń kózi jyly shyraı berip, myrs etip qaldy. Endi daýsy da jumsarǵan sıaqty.

Áıel men bala soǵys adamdarynyń júregin tez bosatady. Olardyń áıel men bala jaıyn kóp áńgime etpeıtinderi de, áńgime ete qalsa, eltigendeı bolatyndary da sondyqtan. Men bul jaıdy da qur ótkizgim kelmeı:

— Polıtrýk bolmaǵanmen maıdanǵa júrip ketipti áıelim... — dep, Aqbotanyń sońǵy telegrammasyn Tarasenkoǵa usyndym. Kórsetkim kelip Aqbotanyń sýretin de sýyryp aldym qaltamnan.

Tarasenko telegramdy oqyp shyqty da:

— Báribir, ekeýiń bir bólimde emessińder ǵoı, — dedi.

Sodan keıin, meniń yńǵaıymdy tanı ketip, únsiz ǵana qolyn sýretke sozdy.

Kózi jaýdyrap, deneniń bir músinin jasyrmaı, jeńil shubar kóılekpen jazdygúni túsken sýret komısarǵa da unaǵany baıqalady. İshimnen:

— Aqbotanyń aıaǵyna min taǵyp kórshi! — dep turmyn. Shynymdy aıtsam, áıeldiń aıaq músini degen óz basymnyń, qadala qaraıtyn, eń buryn kóretin nársem. Sonymdy barlyq erkektiń minezi shyǵar dep oılap turmyn.

Tarasenko sýretti ózime qaıtaryp berip jatyp:

— Jaý oǵynan qalaı qorǵaı alar ekensiń?.. — dedi.

— Ózi qorǵaı alar dep senemin, — dedim.

Osymen eshbir nátıjege kele almaı, áńgimemizdiń bul salasy da aıaqtalyp qaldy. Tarasenko áıteýir meniń kóńilim úshin aýdarystyrǵan bolyp otyrǵanmen hattardyń bireýin de oqyǵan joq. Dos joldastary kim eken degendeı, adresterin ǵana sholyp otyr.

— Myna Revákın degen kim, polıtrýk emes pe? — dedi bir kezde, kóziniń aq-qarasymen birdeı maǵan tesile qarap.

— Iá, joldas komısar, aǵa polıtrýk, — dedim.

— Aty kim? Mısha Revákın emes pe?

— Tap sonyń ózi, joldas komısar!.. Mıhaıl Ivanovıch Revákın.

— Soǵylǵan Mısha Rostovta eken ǵoı!..

— Tap solaı, joldas komısar! Rostovta!..

— Ol ekeýmizdi eski dostar deýge bolady.

— Tap solaı, joldas komısar!..

Sońǵy jaýabymnyń orynsyz ekeni aıqyn bolsa da, abaısyzda ony da aıtyp qaldym... Tarasenko onymdy ańdap qalǵandaı kózin maǵan bir jalt etkizdi de, úndemedi, jymıa otyryp Revákınniń hatyn túgel oqyp shyqty.

— Ornyńdy ózińe saqtap otyrmyz, tez kel deıdi, á? Ie, ol solaı jazady...

— Tap solaı, joldas aǵa polıtrýk.

— Harkovta kýrsty birge bitirip edik. Ózi Kýrskiniki. — Tap solaı! — dedim taǵy da, Revákınniń qaı jerdiki ekenin bilmesem de.

Revákınniń oıyndy-shyndy ámir bere jazǵan hatyn oqyǵan saıyn, ár sózinen ózine tanys minez taýyp, Tarasenko birdeme dep qalady, men de onyń sózin maquldaı túsem. Keıde men maquldap úlgire almaı qalsam, Tarasenko ózi maquldap:

— Tap Mıshanyń ózi! Haty ózine qandaı uqsap tur! — dep qoıady.

Eger bul basqa bir Revákın bolyp shyqsa da, men de bul bet alysymnan qaıtar emespin. Óıtkeni, Tarasenkonyń álpetine qarap, Revákın arqyly óz bólimime baratynyma sene de bastap edim. Baqytyma qaraı, bizdiń polıtrýk Revákın Tarasenkonyń shyn dosy bolyp shyqty.

— Ózgeńdi jınap qoıyp, birden Revákın qaıt dep jatyr deseń ǵoı, men áldeqashan kónem! — dedi Tarasenko. — Otyrsańshy óziń.

Jaýynger joldastaryma qosylatynym da, partıaǵa alynatynym da, kúdik bitkennen arylyp, júregim de ornyna tústi. Biraq Tarasenkonyń sońǵy aıtqanyna laıyqty jaýap taba almaı taǵy da — tap solaı... — deı saldym otyra berip.

— Eger seni Mısha kerek qylyp jatsa, óz ornyńa-aq jibereıin... Bar... Menen hat ala bar, — dedi Tarasenko.

— Al, qane, Mıshanyń jaıyn aıtshy. Ne istep júr? Túgel aıt!..

Osymen bar máselem óz oıymdaǵydaı sheshiletin bolyp, eki saǵattan artyq otyryp qaldyq. Revákın jaıynda ne bilsem, men solarymdy jipke tizgendeı etip, shubatyp aıta berdim de, Tarasenko jańaǵy maǵan usap:

— Tap ózi! Tap solaı!.. Polıtrýgińniń bar minezin qaıdan bilip qoıǵansyń óziń? — dep, tańdanýmen boldy.

— Bir tósekte birge jatyp júrgen áıeli de eriniń syryn mundaı bile bermeıdi! — dedi bir ýaqytta.

— Sur shıneldiń astynda birińdi-biriń tez uǵady ekensiń, — dedim men endi oıyma ıe bola bastap. — Maıdanda sóz ben isiń, qylyǵyń men minezin, qatar júredi de, bári de kóz aldyńda bolady ǵoı, joldas komısar...

— Sen Revákındi osynsha jaqsy bilseń, onyń seni qandaı jaqsy biletinin hatynan kórip otyrmyn. Sálem aıt Mıshaǵa, seni partıaǵa alýǵa men de kepildik berem, dep aıtty de!

— Rahmet, joldas Tarasenko!

Óz jumysym ońyna bet alǵannan keıin, men Vasá Grıshınniń, jaıyna kóshtim. Manadan bergi áńgimemizden Tarasenkonyń ómir tarıhy da biraz ańdalyp qalyp edi. Buryn Donbass jumyskeri, keıin partıa qyzmetinde sol Donbassta bolypty. Soǵystyń alǵashqy kúnderinde Harkovta Revákın ekeýi toǵyz aılyq partıa kýrsynda oqyǵan eken sol kýrstan maıdanǵa jónelgen. Qazir oń qoly sholaq, Qaraǵandyda otyr. Munda kelgeli eki-aq aı bolǵanmen naǵyz Qaraǵandy patrıoty bolyp alǵan.

— Bizdiń Qaraǵandy qazir jaý qolynda qalǵan Donbastyń ornyn basyp tur! Munyń bolashaǵy ázir oıyńa da syıa bermeıdi! — dep qoıady.

Oń qolynan aırylǵan adam, ishteı ózin-ózi soldat qatarynan shyǵaryp qoıady. Ázirge áskerlik jumysta otyrǵanmen Tarasenko da solaı eken. Ol soǵys bitkennen keıin de osy Qaraǵandyda qalýǵa birjola bel baılapty. Qazir áıeli men balasy, kempir sheshesi de osynda eken.

— Áıelim Kırov shahtasynda. Shteıger... Onda stahanovshy áıelderdiń alty brıgadasy bar, — dedi Tarasenko. Endi maǵan Vasányń tilegi de ońaı oryndalatyny baıqaldy.

O da soǵys bitken soń Qaraǵandyǵa kelmek, o da Qaraǵandynyń bolashaǵyn ertegideı estiredi. Vasányń osy jaılaryn aıta kelip ekeýmizdi birge jóneltýdi tilek ettim.

— «Qatyndy jumaqqa jiberip kór — sıyryn da jeteleı barsyn» degen orystyń bir máteli bar edi, tap sony istep otyrsyń! — dedi maǵan Tarasenko.

Men qaljyńǵa qaljyńmen jaýap berdim:

— Ózbek aǵań balasy bir molladan «osy qazaq jumaqqa bara ma?» dep surapty deıdi. Mollaekeń qazaqqa jumaqty qımady ma, álde qazaq halqynyń asyp ketken dinshil bolmaǵanyna narazylyǵy bar ma, áıteýir — «joq, qazaq jumaqqa barmaıdy, eń ári ketse, bosaǵasynan ǵana syǵalar!» depti...

Qazaqtyń oıǵa alǵanyn oryndamaı qoımaıtyn ádetin biletin ózbek aǵań balasy:

— Endeshe, qazaq barady eken jumaqqa... Qazaq syǵalady degenshe — kirdi deńiz! — depti dedim...

Qazaq qaljyńymen onsha tanystyǵy joq Tarasenko biraz kúlip aldy da, ásheıin qaljyńnan shyn bir qortyndy shyǵardy:

— Oıǵa alǵany men ýáde etkenin oryndaýǵa qazaq halqynyń turaqtylyǵyn kúnde kórip otyrmyn. Maıdandaǵy jıyrma segizdiń erligine kómirde jıyrma segiz myńdar jaýap berip jatyr, — dedi. Sodan keıin, Vasány da shaqyryp alyp, ekeýmizdi birge — bizdiń bólimge jóneltti.

Erteńine, bul joly da túnde, Vasá ekeýmiz júrip kettik. Jazǵyturǵy jyly tún jumsaq qana lep berip tur. Ken qoqymnan úıilgen qyrqalardyń kógildir ottary jylt-jylt etip, etektegi usaq juldyzdarmen aralasyp, kózińdi alysqa súırep áketedi. Órmekshiniń aýyndaı jıi túsken temir jol tabandary vokzaldyń ózin áldeneshe orap ketken sıaqtanady. Parovoz únderinde tynym joq, aldy-artyń men oń-solyńnan qatarlasa, qosaqtasa shyǵady. Qybyr-qybyr qozǵalǵan kómir artylǵan vagondar óre jónelgen myńdaǵan jylqyny esińe túsiredi. Búıirinen býyn burqyratyp qalǵan parovoz astynan qarasań, temir jol tabandary aı sáýlesi túsken úlken bir kólge uqsap, sheti-sheti ańdalmaıtyndaı áser etedi. Buǵan qarsh-qursh qarjasqan vagon únderi men yshqyna shyqqan ysqyryqtar qosylyp, Qaraǵandy vokzalynyń tynymsyz úrtis ómirin kez aldyńa ákeledi.

Ár kezdegi ádetinshe, tez basyp, urshyqtaı úıirilip Gýlá kelip qaldy. Túnde ketetinimizdi aıtyp, kúndiz baryp qoshtasyp ketip edik.

— Ekide taǵy jaralylardy qarsy alatyn edik. Senderdi taǵy bir kórip qalaıyn dep, erterek keldim, — dedi Gýlá.

Poezd lyqsyp qap jónele bergende terezeden Gýlány taǵy da kórdik. Kishkene saýsaqtaryn tez-tez sermep, vagonmen qatarlasyp biraz jer júrdi de, aǵarańdap keıindeı berdi. Az qysyńqy kózderi men tez-tez sermelgen saýsaqtary búkil maıdanǵa sálem aıtyp jatqandaı edi. Múmkin, óziniń jaryna da biz arqyly sálem aıtyp jatqan shyǵar. Kim biledi, kezdesip te qalarmyz... Qara qaǵazdarda da qatalyqtar bolady ǵoı... Bolady, bolady, baýyrym!..

3

Eger men jazýshy bolsam, birine-biri uqsas ýaqıǵalardy qaıtalamaǵan bolar edim. Ásirese, áskerdiń keıin sheginýi sıaqty eń bir kóńilsiz nárselerdi qaıtalaýdan qashar edim.

Amal ne, soǵys jazýshymen de, oqýshymen de eseptespeıdi, qaıtalaǵysy kelse — bógelmeıdi de. Ózi buldyr alys zamannan beri jasap kele jatqanmen shyndap kelgende, minezge de baı emes. Shabýyl, ıa sheginý, qyrylý, ıa qyrý, jeńý, ıa jeńilý sıaqty eki jaqtyń halin qarama-qarsy kórsetetin eki-aq túrli jaıy bar. Aılarǵa sozylyp teń-tarta turǵan taban tirester de túptep kelgende osyndaı eki jaıdyń birine ákelip soǵady. Kóp jasaǵandardyń ishindegi minezi óspegeniń biri de osy obyr bolady.

Joq, bul onyń bir ǵana jaǵy, syrtqy bir kórinisi. Eki túrli jaıdyń, birinen-birine aýysý úshin myńdaǵan oılar soqtyǵysyp, tynymsyz julqysady. Oq esepsiz tógilgen sıaqty bolǵanmen maǵynasyz tógilmeıdi. Boıdaǵy kúshten oıdaǵy kúshke salmaq aýyr túsedi. Ózen birese tómen qaraı aǵyp, birese joǵary qaraı aǵyp jatqandaı, oı men sezimniń árbir qas qaqqannyń arasynda talqysy kóp syndarǵa túsedi. Shabýyl — jeńis emes te, sheginý — jeńilis emes. Kóbik atyp kep jaǵaǵa soǵylǵan tolqyn keıin lyqsyǵanda kúsh alyp qaıta ma, kúshinen aıryla ma? Álde sol jaǵada óle me? Jaı kózge tolqyn jaǵaǵa soǵylyp, kúsh alyp keıin shalqyp, qaıta kep soǵylyp, úzdiksiz qaıtalanyp jatqandaı kórinedi. Maıdandaǵy uqsastyqtar da osyndaı. Biraq ár aıqastan keıin, bir jaǵy jeńiske qaraı, bir jaǵy jeńiliske qaraı jaqyndaı beredi. Bir jaǵy shabýylmen júrip shandyryn sozyp alsa, ekinshi jaǵy sheginis ústinde shegelene berýi múmkin.

Syrt kórinisi osyndaı kóńilsiz bir jaıda men de maıdanǵa jettim. Bizdiń áskerler Kavkaz keýdesine qaraı órmelep, uzaq sheginý áli aıaqtalmaǵan eken. Aıaqtaý úshin arqańdy Kavkazǵa tireý kerek bolǵan sıaqty. Qyzyldy-jasyldy oqtar jazǵyturǵy sonadaı órip, ersili-qarsyly josylyp turǵan bir túnde Grıshın ekeýmiz vzvod komandıri Mıroshnıktiń jer jappasyna kirdik. Revákın ekeýi aýyr bir jaıdy keńesip, ázir baılamyn taba almaı qańtarylyp turǵan bir kezderi sıaqty. Ekeýi de jyltyldaq shamnyń qasynda túregelip tur. Ekeýiniń júzinde de komandırdiń soldatqa sezdirmes bir qobaljýdyń izi bar. Revákın edáýir ashań tartyp qalypty, aqquba júzdi Mıroshnık kúnge kúıip, qońyrqaı tartqan.

— Jettiń be... Bólimińdi óziń qolyńa al! — dedi Mıroshnık, amandasqan jerden. — Ámirdi ornyńda kút!

Aırylysqaly alty aı bolǵan joldastarymmen de jóndep amandasa alǵanym joq. Bir-bir ǵana qushaqtastyq ta ázirlene bastadyq. Ázirlene júrip ara-tura surap qalǵandaryna qaraǵanda, joldastarym da el jaıyn saǵynyp qalypty:

— Bizge berilgen jańa bir jaýbasarlar, joldas komandır... — dep bastaıdy da sóz aıaǵyn, — ıa, Qaraǵandy qalaı eken? Shyn-aq Donbasstyń ornyn basa alyp pa? — desedi.

Biraq el habaryn paıymdap aıtýǵa ýaqyt joq. Qoıny qonyshym eldiń joıqyn kúshine toly kelgenmen qazir birin bastaı alar emespin. El áńgimesiniń aýzyn bir aǵytsam, taýsylmaıtyn sıaqtanady.

Qaraǵandydan Kavkazǵa deıin júrgen jolymda men kóp nárseni kórip em. Egin men kómir sıaqty el sharýasyn bylaı qoıa turǵanda, bizge kele jatqan tankilerdi, ón-boıyn uzyn-uzyn brezentpen jaýyp alǵan poezdardy kórip em. Áńgimemdi bir bastasam, sol uzyn poezdarǵa usap, toqtaýsyz aǵyp kete beretin sıaqtanady. Sondyqtan men de ózimdi-ózim irke berdim.

Qazir soǵys Kavkaz etegine kelip tirelipti. Qazbek qabaǵy túıýli, tas keýdeniń kúrsingeninen aspan dirildeıdi. «Aıqaı, deseńshi!» degendeı, gúr etip qalǵany quz shatqaldardy qýalap, myń qubyltyp jańǵyryq júr.

Moskva túbinde aýyr jaralanǵan jaý, esin jıyp alyp, qazir qatty yzamen Kavkazǵa órmelep keledi. Nysanaǵa alǵany Groznyı, Groznyıda munaı!.. Taýdyń árbir shatqalyn tas qorǵanǵa aınaldyryp, jaý aldynda biz turmyz.

Meniń, qazirgi ornym balalyq shaqtaǵy eski dostarym — qarala, torala ıtterdiń ortasynda edi. Bul areı qandy, aqsúıek ıtter bolmaǵanmen ıt degen atyna laıyq qany bar, biraz úıretilgen edáýir bilim alǵan ıtter. İshinde tórt kóz qanden tuqymy da bar, ańshy ıtterge shatys salpań qulaq sabaý quıryqtylary da bar. Eń jaqsy jeri — isteıtin isterin jaqsy túsinip alǵan: tamaqty tankynyń astynan ǵana tabatyndaryn uǵynyp bolǵan...

Múláıim kózderin maǵan qadap, nemistiń qaı tankysynyń astyna jumsarymdy kútip otyr. Bári de ash. Aıanyshty kózderi tesile qaraıdy, qyńsylap qana únsiz jalynady. Kózińdi basqa jaqqa tez aýdaryp áketkenmen telmirgen kózderdiń sýreti oıyńnan ketpeıdi.

Bizdiń bólim tereń bir jyranyń búıirin kóldeneń qýalap ketken tas úńgirdiń ishinde. Túp-túp bolyp tyrbyq bitken sur tikender úńgirdiń tar aýzyn jaýyp ketipti. Tóbemiz qyjyr-qyjyr, jaqpar kúreń tas. Túnde bizdi osy úńgirge Revákın ákelip ornalastyrdy da:

— Budan artyq bekinis eshbir soǵysta bolǵan emes, — dedi. Mana berilgen Tarasenkonyń hatyn da fonar jaryǵymen osy úńgirde oqydy.

Kavkaz boıynda mundaı úńgir bireý ǵana bolsa — bul úńgir bálen áýlıeniń úńgiri dep atalyp keterlik eken. Dál ortadaǵy tostaǵandaı ǵana oıańǵa bir saýyt qana móldir sý jınalady. Sý bir kemerden aspaıdy da, azaımaıdy da. Saýytyńa quıyp alsań, lezde qaıta jınalyp, kemerine keledi de toqtaı qalady.

Bizdiń oń jaǵymyz ben qarsy aldymyz — jaý áskeri, art jaǵymyzda bizdiń bólimder. Eki jaqtyń atqan oqtary da tóbemizden ótip, alys túsip jatyr. Bul jerde okop qazýdyń da keregi joq. Taýdyń josylyp jatqan tereń ájimderine polk túgil dıvızıalar op-ońaı syıyp ketetin.

Keshe bizdiń jaq bekingen jerlerde búgin nemister otyr. Odan ári jazyq dala, tanki tabandary shımaılap qoparyp ketkendikten alalanyp qalǵan egis. Kóz ushynda janyp jatqan kolhoz poselkesi. Jelsiz tymyqta jer baýyrlaı ushqan kók tútinniń ishinen sý betinde qalqyp bara jatqandaı shoq-shoq aǵashtar kórinedi.

Petá men Vasá úńgirdiń aýzynda, kesek tasqa keýdelerimen asylyp, etpetinen jatyr. Petányń kesek denesi korǵasyndaı aýyr seziledi. Vasá boıshańdaý, symbattyraq.

— Seniń kózdep jatqanyń ofıser emes, asbasshy, — deıdi Petá Vasáǵa. — Onyń bizge keregi joq. — Petá muny moınyn burmaı, áldenege qadaǵan kózin sol noqattan aýdarmaı aıtady.

Vasányń jıyryla bastaǵan jaýyryn etteri jaıylyp ornyna túsedi... Vasá unatpaǵan túrde Petáǵa azǵana burylyp qaraıdy da, qaıta tynshyǵady. Petá sol qozǵalmaǵan kúıi:

— Burtıma! — deıdi.

Bul ekeýi bólim josparynan tys bir mindet atqaryp jatyr: atys qyzǵan kezde, bildirmeı ǵana jaýdyń ofıserlerin kózdep atady. Myltyqtarynyń arqasynda dál kózdeıtin qaraýyl quraldary bar. Kavkazdyń qaltasy kóp qatparly eteginde bizdiń jaqyn jatqanymyzdy jaý abaılaǵan joq. Jaıaý shabýylǵa ázirlenip, tura júgirýge daıyn jatqan jaý bólimderi, Petányń oǵynan ofıserleri ushyp túskende uzaq kidirip, oryndarynan qozǵalmaı qalady. Vasányń atyp qulatqandaryn Petá ofıser emes dep jatyr:

— Munyń da ofıser emes, keıin turǵannyń bári ofıser bola bermeıdi! — deıdi.

Petányń baqylaýynan qysylyp, asyǵa bastaǵan Vasá bir-eki ret múlt ketirip aldy...

— Bul jolǵyń ne qalaǵa tıer, ne dalaǵa tıer... — dep, Petá jaqqa kelip qosylǵan jaýyngerdi birjola baýrap bara jatyr.

— Biriń aldyńǵy jaqty, biriń oń búıirdi ańdyńdar! — dep, men ekeýin eki jaqqa buryp jatqyzdym. Vasá ońashalanyp alǵan soń erkinsip, saspaı atyp qaldy da:

— Áne, júregin basyp, áli qulamaı tur... — Ofıser! — dedi, menen góri Petáǵa estirte. Petá baıaǵy moınyn burmaǵan kúıi:

— Quttyqtaımyn endeshe! — dep, murtyn ǵana bir búlk etkizip qaldy.

Muryndarynan ǵana qyńsylap, quıryqtaryn bulǵap qoıyp, ıtter uılyǵyp otyr. Ash ıtter birine-biri azǵana soqtyǵysyp ketse, yr etip qalady.

— Sender bir bólimniń ıtterisińder... Dostyq kerek! — dep, Volodá ıtterge ónege úıretip, uıaltyp qoıady.

Jaýmen janyn qıa soǵysyp júrgen ıtterdiń halinde tolyp jatqan aıanysh bar. Bular eń sońǵy úmitin jaý tankysynyń astynan izdemek. Bir ǵana qaýyp qalarlyq, tamaq izdep, zyrǵyp kele jatqan tankynyń astyna kiredi... Biraq sol bir qaýyp qalarlyq tamaq tabylmaıdy, tankymen birge ózi de óledi... Sonda da jaý tankylarynyń jaqyndaýyn asyǵa kútisip otyr.

— Kostá, sen osynsha uzaq emdelgeniń ne? Álde, elińe barǵan soń, úılenip qaıttyń ba? — deıdi Volodá. Alǵashqy kezdesken jerde ol muny qaljyń túrinde surap qalyp edi, qazir shyn surap otyr.

Volodányń suraýyna ózim de oılanyp qaldym. Shynynda, men úılendim be osy, joq pa?.. Álde Aqbotadan birjola aıryldym ba? Úılengendiktiń ata-babańa tanys bir belgileri bolatyn sıaqty edi, ol bizdiń aramyzda bolǵan joq. Aqbotamen aramyzdaǵy jaıdy dálirek ańǵartatyn bir sóz izdep kidirip qalsam kerek, Volodá qadala túsip:

— Nege úndemeısiń? Álde, áıelińmen eki aralaryńa túsken kóńilsizdik bar ma? — dedi.

— Odan góri de kóńilsizirek... — dedim, kúrsinip qalyp.

Volodá meniń jaýabymdy erli-zaıypty adamdardyń arasynda kezdesetin unamsyz bir jaıǵa jorydy bilem:

— Iá, shydaı bilýge de kúsh kerek qoı... — dep teris aınaldy.

— Ol emes, basqa... — dep, Volodáǵa burylǵanymda, aldyńǵy jaqta baqylaýda jatqan jaýyngerim kelip:

— Joldas aǵa serjant, jaý tankileri shabýylǵa shyqty, — dedi.

Tanky dybysyn sezine qalǵan ıtter de dirildep, qyńsylap bir aýyzdyq «tamaq kele jatyr!» degendeı bolady. Kózderi jaınap juqa qyzyl tilderimen erinderin jalana bastapty.

Kógildir tútinge oranǵan baqsha aǵashtaryn tasalana jyljyp kele jatqan tankyler alys kózge sýmen júzip kele jatqandaı kórinedi. Qarsy aldynan dúrse qoıa bergen bizdiń zeńbirekter jaý tankylerin toptandyrmaı, bytyrata qýady. Batys jaq betimiz jyrasyz jaıpaq, keń jazyq edi. Eki jaqtyń talasy da sol jazyq úshin bolyp jatyr. Bizdiń bólim sol jazyqtyń, shyǵys jaq bosaǵasyna bekingen edi, jazyqqa týra betteı almaǵan jaý tankyleri saı-saıdy tasalanyp, bizdiń úńgirge qaraı kóbirek aýysa bastady.

Ár jerden jalǵyz-jalǵyz sytylyp ketken tankyler etek taýdyń baýryndaǵy oıpattarǵa úsheý-tórteýden jınalyp alyp, endi órmelep qyrqaǵa qaraı tap berýge belgi kútip turǵandaı, zeńbirek pen tanky gújilinen tas úńgirdiń saı-súıegi syrqyraǵandaı, seniń deneńde de bolmashy bir diril seziledi.

Jaý tankylaryna qarsy alǵashqy jumsaǵanym kári qarala ıt Peten edi. Aıaýsyz kári, alysa ketse ylǵı astyńǵy jaqta júretindikten jaýyngerler ony Peten dep atap ketipti. Ári kári, ári ash Peten beline bir tizbek granatany baılap alyp, búlkildep jortyp uzaı berdi. Kánigi kári tas jyranyń tabanyna jabysyp, buǵyp barady. Kele jatqan tamaqqa menen buryn bireý jetip qalmas pa eken degendeı, art jaǵyna qarap-qarap qoıady. Joq, kári, jorta ber!..

— Alǵashqy tankynyń uzyn moıny qyrqadan kórine bergende, jyradan shubatyla jyljyp Peten de qyrqaǵa shyqty. Tankyny kórgen soń, tamaqqa jaqyndap qalǵandaı tezirek umtylyp baryp, tankynyń aldyńǵy jaǵynan bir qylań etti de joq bolyp ketti. Bul soǵystyń alyby derlik aýyr tanky bir kári ıtti astyna basty da, sonymen birge ózi de bors etip toqtap qaldy.

Ornymyzdy áshkerelep almas úshin, ekinshi ıtti basqa jaqtan kele jatqan tankyge jumsadym. Ol ıtimiz de ómirde ister sońǵy qatasyn istep, tamaq ornyna tankyny qushaqtaı qaza tapty.

Keshke deıin Kavkaz eteginde janǵan tanky sany edáýir bolyp qaldy. Munyń ishinde bizdiń eńbek te bar. Kópshiligi, sóz joq, zeńbirekshilerdiń enshisi.

— Toǵyzy bizdiki! — deıdi, maıdandaǵy eńbek kúnin eseptep júretin Petá.

Bir ıtimiz habarsyz ketti. Tegi alystan kelgen bir ıisti izdep, betimen ketti bilem. Taǵy bir ıtimizge qańǵyrǵan oq tıip, oq tıgen jerin qaýyp-qaýyp qalyp, dóńgelenip baryp bir shytyrmanǵa kirgenin kórip edik, qaıtyp kórinbeı qoıdy. Úlken bir sur qanshyq beıbit shaqtyń tabıǵı kúshpen áýre bolyp otyr. Oǵan qaraıtyn et qyzýy bar erkek ıt bolmaǵanmen, tirshilik aty tirshilik emes pe, aınalasyna belgili qylmyńmen qaraıdy.

— Qoı deımin, maıdan ústindesiń!.. — deıdi oǵan Petá. Qanshyq ondaı ósıetti uǵynar emes.

Bul tusta bizdiń, ıtimizden góri nemistiń tankylary kóp eken. Aldy qansha qyrylyp jatqanmen art jaqtarynan aǵylyp kele beredi. Groznyı jolyn buzyp-jaryp etýge jan talasqan tanky lekteri tús aýa bizdiń tý syrtymyzǵa shyǵyp ketti de, zeńbirek tómpeshin endi art jaǵymyzdan kóbirek estıtin boldyq. Eki jaqtyń jaıaý áskerleri de túıisip qala jazdap, aınalamyzdy týlaqtaı sabap baryp basylady.

Keshke qaraı bizdiń ornymyz da baıqalyp qalǵan eken. İstep otyrǵan isimiz de tanylǵan sıaqty. Tonnalaǵan snarádtar tóbemizden urǵylaı bastady. Úńgir aınalasyndaǵy kesek tastar jańqadaı jarylyp, jan-jaqqa úshkir tastar atylady. Úńgir aýzyna ósken tiken túpteri túbirinen kúzelip qaldy. Bolat qalpaqty naızańa kıgizip, azǵana qylt etkizseń, birneshe jerden atyp otyrǵan mergender baryn kóresiń. Tasqa kelip shyp-shyp tıgen oqtar sonadaı zýyldap áldeqaıda yrshyp ketedi.

Endi bizde eki-aq jaýynger ıt qaldy. Jalǵyz pýlemetimizdiń únin shyǵartpaı, qysylshań kezeńge saqtap otyrmyz. Óıtkeni, jaýdyń jaıaý áskeri bizge qaraı tap beretini daýsyz edi. Uzamaı ol belgiler berile de bastady:

— Oń jaǵymyzdan orap bara jatyr, — dep, Vasá Grıshın ekinshi ret artyna buryldy. Alǵashqy joly úndemep edim, bul joly joldastarymnyń bárine estirte:

— Sol jaǵymyzdan da orap barady. Biraq bizge tap bere almaıdy. Tap bere qalsa, onymyz on-onnan jastyǵymyzdy ala qýlaýǵa da rızalyq bermespiz. Ár nege de ázir otyryńdar! — dedim.

Men mundaı tym berik bekiniske nemis áskeri bata almas dep otyr edim, qatalasqan ekemin. Bir kezde qarsy aldymyzdan elý shaqty jaıaý ásker, bılegendeı oınaqy júgirispen bizge qaraı tap berip qaldy. Amal joq, avtomatpen qarsy aldyq. Olar qyrqada, biz arshada, yńǵaıly jaq bizdiń qolda edi.

Soǵys qatal minezdi nárse. Oınaýdy da, bıleýdi de kótermeıdi. Bıleýshiler tezirek teris buryldy.

Endi olar bizdiń jaıdy da kóbirek baıqap qaldy. Ásirese, qatar dúrse qoıa bergen on shaqty avtomat esterinde qalý kerek. Sen shegingen joly jaýyńnyń az kúshi de kóp kórinip ketedi. Nemister «bul jerde jaýdyń bir vzvod soldaty bar eken» dep baılam jasasa, onysyna tańdanýdyń da keregi joq.

Sol jaǵymyzdan orap bara jatqandar, bizdiń aldyńǵy sheptiń lebinen tez sheginip, etekke tústi. Oń jaǵymyzdan oraı almaıtyndaryna endi biz de senip qaldyq. Oıdan órlep, qyrqaǵa bekingen jaıaý áskerdi shegindirý degen ilýde bir-aq kezdesetin nárse. Men bólimimdi qarsy aldymyz ben oń jaǵymyzǵa qaratyp bóldim.

Oń jaǵymyz biraz jalańashtanyp qalǵan sıaqty. Jaý avtomatshylary jyranyń ar jaǵymen órlep, endi jyranyń tabanyna jınalyp jatqan sıaqty. Sol jaǵymyzdaǵy keń jazyqta astan-kesten aıqas júrip jatyr.

On jaýynger endi úńgirdi tastap, tas jyranyń qatpar-qatpar qaltarystaryna bekindik. Endi pýlemetti jasyrýdyń da keregi bolmaı qaldy. Aınalań astan-kesten atys bolsa da, sen ózińe qaraı urlanyp kele jatqan jaýdyń tysyr-sybdyryń ańdısyń. Seni ol buqqan bódenedeı kórip, sonsha tarsyl-gúrsildiń astynda kele jatsa da, sóz joq, aıaǵyn urlanyp basatyndaı kórinedi. Sonsha tarsyl-gúrsildiń astynda turyp, sen de aıaǵyńnyń astynan sýysyp ketken usaq tastardyń taspıqtaı tyrsyldaǵanyn esitip qalasyń. Óıtkeni, bul seniń tap ózińe kele jatqan qaýip.

Aýyr haldiń jaqyndap qalǵanyn nemis snarádtarynyń bul mańaıdan aýyp ketkeninen tanyǵamyz. On jaýynger jaýdyń bir rotasymen aıqas salýǵa ázirlenip, tas túıin turyp qaldyq. Mundaı halde qapylysta shyǵyp ketken jyly sóz de, sasqalaqtap berilgen ámir de, jaýynger oıyna qobaljý kirgizedi. Jyly sóz oıyna kirgen bosańdyq belgisi de, sasqalaq ámir úmitsizdik, utylys belgisi.

— Jaýynger Tolstov!

— Meń joldas aǵa serjant! — sóılesý raıy osylaı bolý kerek.

Dál qarsy aldymyzdan qyr basynan bir tas domalap tústi. Qulaq bitkenniń baryn salǵany sonsha, domalap kelip túsken tastyń dybysyn on jaýynger túgel estip, bir-bir qarasyp qaldyq. Men qozǵalmańdar degen belgi berdim. Mundaı qysylshańda dál kezinen bir mınýt buryn qımyldasań da, bir mınýt soń qımyldasań da zıan. Asyqsań da zıan, keshikseń de zıan. Shamań kelse, dál kezinde qımylda. Ekinshi bir este bolatyn nárse, komandırge bir mınýt kórgen ýaqyt jaýyngerge on ese ósip kórinýi múmkin. Jaýynger jaýdyń bireýin kórse-aq qımylǵa jantalasady, komandır jaýdyń túgel qımylyn ańdıdy. Basqa bir rette jaýdy ilgeri attatpaý, keıin shegindirý úlken abyroı sanalsa, bul jaǵdaıda qurtý ǵana qutqarady seni. Óıtkeni, bul úńgir bizge eki kúnge berilip edi.

Jaý rotasymen aramyz birte-birte jaqyndaı berdi. Aldaraq qıa jartastyń tasasynda turǵan qaraýylymyz ar jaǵyn nusqady.

Deneń qalsh-qalsh etedi. Biraq bul — qorqý qalshyly emes, taǵy bir-eki uzaq sekýndtiń ishinde ózińe-óziń shydam berýdiń salmaǵynan týǵan qalshyl. Oıyń men boıyń qatty buralǵan dombyra shegindeı shertip tur.

— Júz elý qadam... Júz otyz... Júz jıyrma...

Anaý bir ashyǵyraq alańǵa deıin áli bir jıyrma qadam jaqyndatý kerek. Qaraýylda turǵan jigit tym jaqyndy nusqaıdy. Endi oǵan beri kel demeseń, shydaı almaýy da múmkin... Bul kádýilgi, ataqty «Chapaev» kartınasyndaǵy Ankanyń halin eske túsiretin bir kez. Anaǵurlym artyq kúshpen jaý jaqyndap keledi de, sekýndti segiz bólip sanap, sen otyrsyń. Eger mundaı hal buryn da talaı kezdespegen bolsa, múmkin, endigi «ot!» dep qalatyndaısyń...

Soǵys sorlynyń salty sol, talaı jaıdy talaı qaıtalap baryp esińdi jıdyrady, jazýshymen de, oqýshymen de eseptespeıdi...

Osyndaı qysylshań halde meniń eń bir qaýiptengenim ántek ashyraq shyǵatyn daýsym edi... «Ot!» dep komanda bergende, daýysyńda ınelik qanatynyń dikilindeı ǵana qobaljý bolsa da jaýyngerlerge sezile qalady. Komandır daýsynyń qalaı shyqqanyna qarap, jaýynger oıyna senim de kire alady, qobaljý da kire alady. Ár aıqastyń kilti komandırimizdiń qolynda dep daǵdylanǵan jaýynger eń alǵashqy belgini komandıriniń daýysyńnan ańdaıdy.

Mundaıda neden qaýiptenesiń, soǵan ushyraıtyn da bir ádet bolady. Sondyqtan «Ot!» degen komandany men bútin bir polkqa bergendeı, qaıqaıtyp turyp berdim. Meniń komandamnan nemis avtomatshylary dir ete túspegenmen toǵyz avtomat, bir pýlemet qarsh-qarsh oq jaýdyrǵanda shabýyl aldyn qyrqyp túsirdi. Tas qıalardan ot jarqyldap, tútin burqyldaıdy. Árbir oqtyń úni ortasynan úzilgendeı, shań ketigi qalyp, shyj etip joǵary serpedi. Maltadaı jumyr kók tastardan burq-burq shań shyǵady.

— Bir adym sheginbeńder! — dedim, qysylys ústinde joǵarǵy komandovanıeniń aty shýly ámirin taǵy bir eske túsirip. Bul Otan ámiri, ony adal uly buza almaıdy.

Sheginýge nemis komandovanıesi de tyıym salyp qoıǵan bolatyn. Biraq olardyń ádisi basqa edi. Ony biz osy arada birinshi ret kórdik te, keıin talaı ret kezdestik.

Bizge shabýyl jasaǵan nemis avtomatshylary, aldyńǵy jaqtary edáýir seldirep qalǵannan keıin, bizden jıyrma metr jerge ǵana tasalandy. Jaralylarynyń birazy kóterile berip qaıta qulap, búktetile berip shalqasynan túsip, birjola tynshyqty. Saý qalǵandaryna bas kótertpeı, biz oq sebelep turmyz.

Oq az da, jaý kóptigin eske alyp, men atýdy taǵy toqtattym. Endi tek qylt etken temir qalpaqty ańdydyq. Sol kezde jaýdyń aldyńǵy qatarynan atyp turǵan bir soldat avtomatyn laqtyryp jiberdi de, eki qolyn joǵary kóterip, bizge qaraı júgirdi. Bar dármenimen qatty umtylǵan boıy sekirip kelip, bizdiń tas uıaǵa tústi. Men Petány áreń ustap qalsam da, qashqan soldattyń tý syrtynan óz joldastary atyp-atyp qaldy. Keıin kórsek, bir oq ıyǵynan, bir oq arqasynan, endi bir oq ókshesinen tıipti. Sekirip kelip qulaǵan soldat yshqynyp bir aýnap tústi de, qozǵalmastan qaldy.

Bul aq kirpik áreń emes, aryq qara tory jigit. Denesi yqsham, orta boıly, venger me, bolǵar ma, solardyń bireýi sıaqty. Nemisshe biletin Vasáǵa:

— Til qata alsa, mán-jaıdy surastyr! — dedim.

Denesindegi úsh oqtan tiri qalmaıtynyn tutqyn da túsingen sıaqty. Sondyqtan aıtýǵa arman etken sózderin shashalyp, tutyǵyp tez-tez aıtyp jatyr. Ár sózi óler aldaǵy belgili syrymen yǵady. Keýip qalǵandyqtan jańa búrilip kele jatqan jara sıaqtanyp tilim-tilim bolǵan erinderin ishine qaraı jymqyryp, jalap, jutynyp qoıady. Kúnge kúıgende betińnen góri de qońyrlanyp ketetin muryn endi qýqyldanyp, kógerip barady. Demin de aýzynan alyp jatyr. Vasá aýzyna sý tamyzdy da biraz jatqyzyp qoıdy.

Bizge shabýyl jasaǵan rota basyn kótermeı tasada jatyr. İshińnen jańaǵydaı bireý shyqsa, qalǵandaryn shabýylǵa aıdaý ońaı da bolmaıdy.

— Endi túndi kútetin boldy bular, — deıdi Volodá maǵan sybyrlap.

— Túnge biz qaldyra almaımyz olardy. Shtabpen qatynasar jyranyń boıyn jaýǵa berip qoıyp, ózimiz qaıtpekpiz?

— Onda aıdap shyǵamyz ba?

— Joq, qurtamyz!

Volodányń boıyna jańa bir oı kelgendeı, belin qattyraq býynyp, sur gımnasterkanyń artyn julqa bir tartyp qoıdy. Murtyn avtomatynyń shoqtyǵyna jaıyp salyp, tunjyraǵan kózin aldynan aýdarmaı Petá jatyr. Men ázir tanymaıtyn bir-eki jańa kelip qosylǵan jaýyngerler taspen tas bolyp, avtomattarymen birge bitkendeı, tartyp jiberýge ázir otyr.

— Joq, olar túndi kútpese kerek... — dedi Vasá. — Mynanyń aıtýynsha bul venger men rýmyn jigitterinen quralǵan rota eken. Arttarynan nemis pýlemetshileri atqylaı bastamasa, bul rota basyn kótere qoımas degendi aıtady... Jatqan jerleri artynan da, aldynan da oq ala qoımas tasa kórinedi, ondaı jerden basyn kóterer aqymaq joq shyǵar, — deıdi.

— Nemene, nemene deıdi? — dedim men vengerdiń jaýabyna tolyq túsine almaı.

Grıshın vengerdiń jaýabyn qaıta anyqtap alǵansha, onyń ne ekenin biz óz kózimizben kórdik: tasada jatqan avtomatshylardy taǵy da shabýylǵa aıdaý úshin, alysqa tasalanǵan nemistiń eki pýlemeti óz jaýyngerlerin atqylaı bastady. Eki pýlemet qıǵashtaı oq sebelep avtomatshylaryn beri yǵystyryp keledi. Art jaǵynan jaýǵan oq ústine kelip qalǵan shóp mashınasyndaı tarsyldaǵan soń, jaý avtomatshylary eriksiz ilgeri jyljyp qoıady. Arttaryna qarap jarq etip qalǵan kezder, túnergen júzder bizge de aıqyn kórindi. Soldat úshin budan aýyr mazaq ta, qorlyq ta bolmasqa kerek. Qazir aıqasar jaýyń bolsa da myna qorlyǵyna janyń aýyrady.

Avtomatshylardyń art jaǵyn bir turǵyzyp alǵan soń, pýlemetshiler endi buǵýlaryna erik bermeı, tez qýalap alǵa qaraı aıdady. Aldarynda arandaı ysyldaǵan bizdiń oqtar. Osy eki ottyń ortasynda, maǵynasyz, maqsatsyz, shynyn aıtqanda soldatqa laıyq aıqassyz, bir rota bosqa qyrylyp qaldy. Bizdiń kórgenimiz — qaıtsem janym qalar dep, aldy-artynan birdeı yǵysqan, basqarý sheńberinen birjola shyǵyp ketken kóbinese, artyna qarap aıǵaılap yzalanǵan qarýly ǵana adamdar edi. Árıne, árbir qarýly adam soldat ta emes.

Basqarý sheńberinen aırylyp, endigi oılaǵany bir jany bolyp qalǵan soldat maıdandaǵy eń bıshara adam. Onda soldattyń yzǵary da joq, jaı adamnyń aıla-tásili de joq. Sonsha kóp avtomatshy bizdiń birimizge oq daryta almaı, bosqa qyryldy da, batyp bara jatqan kúnge buldyr ǵana shaǵylysyp, shashylǵan avtomattary oryndarynda qaldy.

Kúshpen baǵyndyryp otyrǵan halqyń soǵysqysy kelmese, ony taǵy da kúshpen soǵysqa salýǵa bolady, árıne, biraq ol jeńis armıasy bola almaıdy.

— Men byltyr kúzde-aq tutqynǵa túsip ketýdi arman etip em. Venger halqy Rossıaǵa jaýyǵarlyq túk sebebi joq, — deıdi mynaý dep, Vasá jaraly vengerdiń sózin bizge aýdara bastady, — Men hrıstıanın... Ólim aldynda ótirik aıtpaımyn. Venger halqy sendermen tipti soǵysqysy kelmeıdi. Esh ýaqytta soǵysqysy kelmeıdi... Bizdiń aıyp aıdaýǵa kóngenimizde. Men ólem, biraq qoldaryńa taǵy bir venger tiri tússe, o da osyny aıtar!.. Sý berińder maǵan, — rahmet, joldastar...

Jaraly venger buralyp búktetilip bir yshqyndy da únsiz qaldy... Manadan bir saryndy qońyr únmen onyń sózin aýdaryp otyrǵan Vasá da toqtady. Taýdan soqqan keshki salqyn jaý ólikteriniń kúlimsi ısin de ákele bastady.

İńir kezinde meni Mıroshnık shaqyrtyp aldy. Alpys shaqty jaý avtomattaryn áreń kóterip, tórt jaýyngermen keldim. Komandırimizdiń jaǵasyna taǵy bir tórt buryshty qyzyl qosylyp qalypty. Onysy Kavkaz juldyzyndaı eskilerinen góri aıqyn kúlimdep tur. Buryn leıtenant desem, endi aǵa leıtenant dep, sálem berýge týra keldi.

Mıroshnık sypaıy ǵana ezý tartty da, qolymdy qysyp otyrýǵa nusqady. Osy ezý tartqany men qolymdy qysqany bizdiń bólimniń búgingi eńbegine aıtqan alǵysy da edi. Keshegi ábigerlik ótip, komandırimiz óziniń jaıdary qalpyn taýypty. Bizdiki sıaqty tas úńgirde Revákın ekeýi jaılasyp, shaı iship otyrǵan kezderi eken. Jalpyldaq shamnyń álsiz jaryǵymen bokal túbindegi shaı qyzyl sharap sıaqtanyp qoıý seziledi.

— Ustaı ber! — dedi Revákın, maǵan óz bokalyn usynyp. Men bokaldy tosyp turdym da, Revákın eki búıirin jalyn shalǵandyqtan táıpik qara-ala qandy elge uqsaı qalǵan qalaıy shaınekten shaı quıa bastady:

— Úsh kúnnen beri iship otyrǵan shaıymyz osy!

— Sartalıev kelse, maıdan beti túzeledi demep pe em! — dep Mıroshnık qaljyńdap qoıady. — Sen Jambyl babańnan bata ala kelýdi umytyp ketken joq shyǵarsyń?

— Árıne, umytqanym joq... Áýlıe qart jeńis bir-aq beldiń astynda tur depti.

— Bildiń be, kúıi qalaı eken qarttyń?

— Aıdap jatyr!..

— Paı-paı, ne degen alyp, á?

Maıdanǵa biz Kavkaz etegindegi aıqas úshinshi táýlikke aınalǵanda jetken ekemiz. Keshe maǵan óte ábiger kóringen jaı tolastaýdyń aldy eken.

— Aldyńǵy kúnimizdi — abyrjý deýge laıyq bolsa, keshegi kúnimiz aıqas ábigerimen ótti. Búgin jaýǵa eriksiz «typrý!» degizgen shyǵarmyz, — dedi Revákın Mıroshnıkke qarap.

— Endi betin artyna burǵyzyp «No!» dep qalamyz da... Solaı ma, joldas aǵa serjant?

— Solaı, aǵa leıtenant!

Bul áńgimemiz esine jańa bir nárseni túsirgendeı, Mıroshnık sary ultannan jasalǵan sýmkasyn syrt-syrt aǵytyp, bir qaǵazdy sýyryp alyp, aldyna jaıdy da, alaqanynyń syrtymen bir uryp qalyp:

— Mine! — dedi. Men ol qaǵazdyń eń sońǵy buıryq ekenin ańǵardym.

Bulań qaqqan álsiz shamnan qaǵaz beti birese shubartyp, birese býaldyr kórinedi. Men jaýdan alynǵan fonarymdy usyndym. Mıroshnık fonardy jaǵyp, aldyna qoıdy da, bizdiń bólimniń basynan keshken ýaqıǵalardy aýyzba-aýyz surady. Men ózim ańǵarǵan eki jaıdy basa aıttym. Onyń bireýi — jaýdyń áskerin alǵa aıdaý ádisi, bireýi — kúshpen soǵysyp júrgen venger, bolgar, rýmyn soldattarynyń ańysy edi.

Mıroshnık maıdannyń jalpy jaıyn aıta kelip:

— Búgin de shegingen bólimder bar. Múmkin, erteń de sheginetinder bolar. Biraq myna buıryq bizdiń shabýyl bastalatyn belgilerdi beredi. Ázir bolyńdar! — dedi.

Erteńgi kúnnen ne kúterin bilmegen soldat — erteńgi kúnniń oralǵysy ǵana bolýǵa jaraıdy. Erteńgi kúndi sezinbeı uıyqtaǵansha, sol uıqyny qurban etý kerek. Sondyqtan men erteńgi kúnniń jaıyn ásheıindegiden góri tápteshtep surap aldym.

— Taǵy bir táýlik sol úńgirge ıe bol! — dedi Mıroshnık, — anyqtaǵan bolarsyń, batys jaǵyń jazyq, shyǵys jaǵyńda jol bar. Sen ortada múıiste otyrsyń. Sol qaqpany taǵy bir táýlik jabyq usta! Odan keıin, múmkin, oryn aýystyrarmyz...

Oryn aýystyrarmyz degen eki ushty sózdi anyqtaı bastap edim, Revákın ornynan turyp:

— Stalıngrad hali aýyrlaı bastady ǵoı. Bizge tolyqtyrý berile qoıar ma eken... Osy kúshpen-aq kórermiz ne bolsa da, — dedi.

— Iá, bizge tolyqtyrý keıin buryldy dep, polkovnık ózi de aıtty. Taǵy bir táýlik shydap baq, Sartalıev. Keregińdi qazir sura. Biraq qozǵalma ornyńnan! — dedi Mıroshnık. — Erteńgi kún eń sońǵy aýyr kún bolsyn dep tile!..

Álgi jaılasyp otyrǵan jaı aqyryn-aqyryn óship, úńgirdiń ishi sýyna bastaǵandaı seziledi. Jarqyraǵan elektr fonary da qyzǵylt tartyp, kúńgirttenip bara jatqandaı.

— Múmkin, erteń jıi habarlasa da almaspyz... — deı bepip, Mıroshnık maǵan qolyn sozdy. Munysy baılanys úzilip te qalar degendeı estildi.

Revákın menimen birge shyqty da, dalada qoshtasty:

— Rostov úshin berilgen ordenińdi erteń alarsyń. Erteń seni partıaǵa alamyz. Ólip qalyp júrme! — dedi.

Ásker ýstavy boıynsha polıtrýgińdi qushaqtaýǵa bolmasa da, men qarańǵyny paıdalanyp, Revákındi qushaqtaı aldym.

— Óı, munyń ne? — degenmen meni Revákın de qushaqtap alypty. Qushaǵymyz aırylǵannan keıin Revákın:

— Tarasenkomen tanysqanyń jaqsy bolǵan eken. Ol bir adal jigit! — dep, qolymdy qysty. Maǵan munysy Tarasenkoǵa arnalǵandaı sezildi...

Tas jyranyń oıpatyna túskenshe, jaý oqtary meni eki ret atqylady. Bir jerde tasty tasalanyp biraz jatyp ta qaldym. Erteń partıa jınalysynda bolatynym esime tústi. Tóbemde Kavkazdyń qarakók aspany men aıqyn jarqyraǵan juldyzdary turady. Arqamdy Kavkaz quzyna tirep turyp, men partıaǵa alynam, basqa jerde emes, Kavkazda alynam. Uly Kavkaz aldynda uly kósemimiz bastaǵan partıaǵa kirem. Kavkaz atynan aıyra almaıtyn ystyq bir oılar shýmaq-shýmaǵymen kelip, teńiz tolqynyndaı terbetedi, saırap turǵan oılar egizim biler til sheńberine syıa almaı, ne ekenin ataı almaı jatyrmyn. Bári de Kavkazdaı alyp, Kavkaz juldyzdaryndaı iri de shuǵylaly seziledi.

Men úńgirimizge kelsem, Petr Ýshakov taǵy bir top ıtterdi alyp kelip jaıǵastyryp júr eken. Jyranyń arǵy betinde úsh jerde kúzetshi qaraýyldar tur. Úńgirdiń túbinde fonar jaryǵyn tasalap qoıyp, Volodá men Vasá nemis avtomattaryn buzyp, jınap otyr.

— Nege demalmadyńdar? — dedim men qastaryna kelip.

— Biz demaldyq. Qazir basqa ekeýi demalyp jatyr. Endigi kezek ózińdiki, — dedi Volodá baıyrǵy qalpymyzǵa kóship.

Ótken kúnniń oljasynan jaýyngerlerimniń bári de qyzýlanyp, sergip alypty.

— Kún boıy demaldyq qoı, joldas aǵa serjant... Kún batardaǵy bir saǵat bolmasa, ózgesi demalyspen ótpedi me... Turýǵa ruqsat etińiz! — dep, jatqan eki jaýynger de tura keldi. Ol ekeýiniń men kele jatqanda ǵana jata qalǵandaryn da bildim. Biriniń beti de ýqalanbaǵan, bári de uıyqtamaǵan adamdar.

— Qyrynyp alsaq qaıtedi? — dep, Petá jaryqqa qaraı kele jatyr. Mundaı jaýyngerlermen bir táýlik emes, bes táýlik shydaýǵa bolar degen senimmen men qyrynýǵa otyrdym...

4

— Kostá, seniń qatynyń qaıda osy?..

— Óziniń ornynda ǵoı deımin...

— Hatynda ne jazypty?

— Bul hat onyki emes.

— E, sen áli kúnge deıin basqa áıelderden de hat ala beremisiń?

— Ony qaıdan bildiń?

— Qolyńda otyrǵan ásem hatty áıel ǵana jazǵan bolar.

— Áıelder ásem hat jazýǵa olaq keledi.

— Ne deıdi!

— Esińde bolsyn, olaq keledi.

— E, sen úırengen adamsyń ǵoı, birdeme biletin shyǵarsyń...

— Daýlaspa, bilem...

— Degenmen qolyńdaǵy hatty áıel jazǵanyna bás tigem!

— Bás tikseń, utqanyń... — Endeshe, áıel jazǵan boldy ǵoı? — Gýlá jazypty...

Bizdiń dıvızıany tolyqtyrý aıaqtalyp keledi. Ol eki arada edáýir demalyp qaldyq. Jaýyngerler ıne-jipten jańa shyqqan kıimderin kıip, jalt-jult etedi. Áli ter sińbegen ishki kıim, qyry synbaǵan syrtqy kıim, syqyrlaǵan jańa etik, birinshi ret taǵylǵan pogon soldat kóńilin qatty kóterip tastady. Eki jyldan asqan soǵys keıistigi umytylyp, ár soldat maıdanǵa jańa kele jatqandaı qyzý da, sergek te. Keýdege qatarlanyp qalǵan orden men medaldar tystan estilgen sholpydaı syńǵyrlaıdy. Bul bir kóńilge óte jaıly tıetin syńǵyr. Etigimiz de syqyr-syqyr etedi. Ultandary taban eli, Berlınge deıin aıańdasań da shydaıtyndaı kórinedi. Osy etikpen Berlınge jetermiz degen oı keıde shyn-aq kelip qalady.

Vasá jańa formaly kıimderin kıip, orden medaldaryn jarqyratyp turyp qaz-qatar taǵyp alyp, syńǵyr da syńǵyr, syqyr da syqyr etkizip, uzyn zaldy órleı adymdap, otyra almaı júr. Tynyqqan, qyrynǵan, sóz joq, sulýlanyp ketken. Jaqynda jaryǵy jymyńdap, mýzykasy yńyranyp jatqan qala baqshasy bolsa, endigi ketip te qalǵan bolar edi. Ol bul mańda joq... Sondyqtan árqaısymyzǵa bir kelip, oınaqy suraýlar berip, qaljyń izdep júr. Áıeliń demeı, qatynyń degendi de qaljyń týǵyzý úshin, maǵan ádeıi aıtty.

Vasányń ásheıindegi jınaqtylyǵy bárimizge de málim bolǵanmen qyzý ústinde eski botınkasyn shyǵaryp tastaýdy áli umytyp júr. Tumsyq jaǵy qys boıy qasqyr kemirip shyqqandaı eski botınkasynyń túsi sary bolǵan ba, qara bolǵan ba, álde tipti aq bolǵan ba, ony qazir eshkim aıyra alar emes. Shóldegen baqadaı aýzyn ashyp, maǵan qarap qatarlasa qoıypty. «Eskertkish etersiń, ózińde qalsyn» dep, bul botınkany bizdiń sharýaqor starshına da almaı qaıtarǵan.

— Botınkalaryńnyń qarny ashyp tur bilem, Vasá... Birdemeni asatyp jiberseńshi, — dedim, qaljyń izdep júrgen joldasyma. Vasá kilt eńkeıip, botınkalaryn alyp, dalaǵa shyǵyp ketti. Bul kúnge deıin kıip kelgen kıiminen endi ózi de jerkenetindeı, saýsaqtarynyń ushymen ǵana ustap barady. Bala kezimde úıge kirip ketken baqany shyǵaryp tastarda men de osylaı ustaıtyn edim.

Vasáǵa osylaı bir «toıtarys» berip tastap, men Gýlányń hatyna qaıta úńildim. Vasányń qaljyń suraýynan keıin, hattyń árbir sózi jan-jaqqa óre jónelgen qumyrysqadaı bytyrap, eshbir sózdiń maǵynasyn ustatpaı qoıdy. Árbir sóz: «Ie, osy seniń áıeliń qaıda?» dep turǵandaı kórinedi.

Shynynda da meniń áıelim qaıda osy?.. Aqbota endi meniń áıelim ekendigine birjola sengen sıaqtymyn. Burynǵy boıdaq kúndegideı emes, minezime de salmaqtylyq kiripti. Úı jaqta, el jaqta ne jaı bolyp jatyr eken dep oılasam, Aqbota da esime birge túsedi. Hatyn alǵanda bolmasa, basqa ýaqytta Aqbotany ylǵı elmen birge alam esime.

Aqbotanyń meniń áıelim ekendigin joldastarym da birjola dáleldep sendirip qoıdy:

— Bárekeldi!.. Mynadaı hat jazǵan adam áıeliń bolmaı, kimiń bolýshy edi!

— Mundaı sózderdi tek áıeliń ǵana jazady, árıne Fakt!.. — desedi.

Joldastarymnyń ishinde menen basqa úılengeni de joq. Áıeliniń erine, eriniń áıeline hatty qalaı jazatynyn kózimen kórgen de bireýi joq. Sonda da mundaı hatty áıeliń ǵana jaza alady degende bári de úıli-jaıly bolatyn adamdardaı senimmen aıtady...

Sheshem de menen góri Aqbotanyń jaıyn kóbirek oılaıtyn sıaqty.

— Er balalarǵa soǵys degen nemene, Aqbota baıǵus qaıtyp shydap júr eken?.. Baıǵus balaǵa jumystyń bir aýyry kezdesedi ylǵı...

Maǵan Aqbotanyń adresin jibergennen keıin, endigi men baryp ta qaıtqan sıaqty kórinsem kerek. Bolmasa, ekeýmiz bir jerde júrgendeı kórinetin sıaqtymyz. Aqbotany maǵan amanattaı tapsyra kelip:

— Sút quıǵan qoıý shaıdy jaqsy kóretin edi... Soǵysta aıran men qymyz qaıdan bolsyn... Áıteýir jyly jaqta júrmiz degenderińe qýanamyn, — deıdi.

Ekeýmiz de bir soǵysta júrgen soń, apam Aqbota ekeýmizdi kolhozdyń bir brıgadasynda júrgendeı de kórip qalady... Bul oıyn men de buzǵym kelmeıdi, áıteýir kóńili tynyshyraq bolsyn deımin. Aqbotanyń hat jáshiginiń nomerinen basqa esh nárse bilmesem de sheshemniń oıyna qobaljý kirmesin dep, ekeýmizdi eki jerde júrgenimizdi áli ashyp jazǵan emespin. Jańaǵydaı «naqty» tapsyrmalaryna: soǵys bolǵan soń, shydaıdy da degen sıaqty jalpylama jaýap berip keldim...

Vasá qaıtyp keldi de:

— Gýlá ne jazypty? — dedi.

— Sálem aıtypty...

Endi Vasá óz týmbochkasyna baryp, teris qarap otyra qalyp, oń ıyǵy búlk-búlk etip, birdemeni tez-tez jaza bastady. Árıne, toǵyz aıdan beri bir hat jazbaǵanyna uıalyp, Gýláǵa hat jazyp jatyr. Sálem aıtypty degenimde sonysynan qyzaryp ta ketip edi, endi sony arshyǵysy keledi.

— Ferǵana kanalynyń qandaı bolyp shyqqanyn kórdiń be Kórdiń ǵoı, ortaq starshıı serjant? Kórdińder ǵoı? — dep, eleýrep aınala qaranyp, bizge jańadan qosylǵan jaýynger Samed Abdollaev typyrshyp tur.

— Árıne, kórdim, — dep men Samedke qaradym. — Soǵys ýaqytyndaǵy uly eńbektiń biri eken!

Soǵystyń aýyr kezderinde aıaqtalǵan Ferǵana kanalyn kınodan bárimiz birge kórip edik. Maqta egisiniń túsimin arttyryp, josparyn artyǵymen oryndap shyǵýǵa bergen ózbek halqynyń anty da kórsetilgen eken. Samed týǵan eliniń erligin joldastary taǵy bir eske alyp, taǵy bir maqtaý aıtsa eken degendeı bolyp tur:

— Ulýǵ ant, ulýǵ ant! — dep bastady da, jastarymyz jastyǵymen kárilerimiz appaq saqalymen bergen ant! — dep aıaqtady.

Men Samedtiń oıyna túgel qosyldym da, ózim de maqtanǵym kelip ketip:

— Bizdiń Qaraǵandy qazir Donbass aǵasynyń ornyn basyp tur! Qazaqstannyń mysy men qorǵasynyna teńeler jer dúnıe júzinde birdi-ekili ǵana eken! — dedim.

Teris qarap, hat jazyp otyrǵan Vasá kenet burylyp:

— Tekserilýi bitse, eshbir teńdeseri bolmaıdy! — dedi.

Samed endi eleýreýin qoıyp, balasha jymıyp qasyma keldi de:

— Maqul, ortaq Kostá! Eshkim teńdese almas bolǵany maqul! — dedi.

Osyǵan únsiz sertteskendeı qol alystyq.

Vasányń haty shyǵyńqyramaı otyrǵanyn men manadan sezip otyrmyn. Qaryndashy taqtaı týmbochkany shegelep jatqandaı taq-tuq jorytqanmen eki-úsh taraq qaǵazdy ýqalap-ýqalap edenge tastady. Poemasy, ıa bolmasa, romany ıkemge kele almaı otyrǵan aqyn men jazýshy tap qazirgi Vasáǵa uqsaıtyn sıaqty kórinedi. Asyǵys tyqyldaǵan qaryndash, «ys!» dep qalǵan qalam, aınalań japyraq-japyraq aq qaǵaz...

— Álgi jańa salynyp jatqan zavod jaıynda ne aıtypty? — dedi Vasá, oryndyǵynyń tórt tuıaǵymen edendi syqyrlata syzyp, maǵan burylyp.

— Bitirýge jaqyn qalypty...

Gýlányń haty ekeýmizge birdeı arnalyp jazylsa da, men áli ózim de aıryla almaı, Vasáǵa bere almaı otyrmyn. Hat onyń qolyna bir kóshse bolǵany, ol da maǵan qaıtarmaıdy. Óıtkeni, onyń ishinde «óndiris máseleleri» bar...

— Álgi bir áıgili metal tabylǵan jerdiń aty nemene edi? — dedi Vasá.

Bet-aýzy qyzaryp, kózindegi manaǵy oınaqylyq sónip, ádemilep tarap qoıǵan kúreń shashynyń arasyna saýsaqtary da talaı baryp qaıtqany anyq kórinip tur. Ýqalanǵan taraq qaǵazdardyń sany da kóbeıip ketipti... Kórshi bólmeden bireý damylsyz tyqyldatyp jatqandaı, manadan beri qaryndash ta tynym tapqan joq.

— Qazir aıtaıyn, — dedim, ózim de birden esime túsire almaı qalyp.

— Birdeme degen ózen bolý kerek mańaıynda, — deıdi Vasá, meniń esime tezirek túsirgisi kelip.

— Bireý emes, úsheý edi ǵoı... — dedim, áli de attary esime túse qoımaı.

— Úsh ózen bar ma edi?

— Joq, áıgili metal tabylǵan jer úsheý... Gýlá solaı demep pe edi!

— Tý — dep, Vasá qynjylyp qaldy.

Vasá, árıne, Gýláǵa júrekten jaryp shyqqan sózderden quralǵan, ishi-tysy birdeı ádemi kelgen hat jazǵysy keledi. Qaraǵandynyń bolashaq ınjeneri ústirt te bolsa, Qaraǵandynyń baılyqtaryn madaqtaǵysy keledi. Túptep kelgende, Gýláǵa arnaıtyn ádemi sózderi umyt qalyp, geologıalyq lırıka bolyp shyǵýy da múmkin...

Jarqyratyp taqqan ordeni men medaldary syńǵyr-syńǵyr etip, Petr Ýshakov qaıtyp keldi. Maıdanda kóbinese tunjyrap júretin Petányń qazir basyndaǵy pılotkasy da yrjyń qaǵyp turǵandaı.

— Kergitip turyp, iri planǵa túsip qaıttyq! — dedi Petá, qalaı túskenin bar beınesimen qaıta bir kórsetip, tura qalyp. Qara murtynyń astynan qaz-qatar tizilgen aq tisteri de kórinip tur, ezý tarta ádeıi tisterin de kórsetip túsken sıaqty sýretke. — Bar, Vasá, seni de iri planda túsirýge shaqyryp jatyr!

— İri planda túskenińdi qaıdan bildiń! Kıno apparatynyń ishine kirip, kórip shyqtyń ba? — dedi, azyraq qyzyp otyrǵan Vasá Grıshın.

— Qaıdan bildiń!.. O da sóz be eken?.. Operatordyń ózi aıtty! Árbir ordeniń alaqandaı, gvardıalyq belgiń at tabanyndaı bolyp shyǵady dedi!..

Bul jigitter búkil Otanǵa iri planda kórsetilýge turatyn adamdar! Kınoǵa túsirip alýǵa kelgen adamdarǵa bizdiń bólim ásheıin usynylǵan joq, myńdardyń arasynan atap kórsetildi. Erekshe bir top edik desek, onymyzda boıǵa syımastyq esh nárse joq ta edi.

Qyryq úshinshi jyldyń birinshi túninen bastap, dál osy demalysymyzǵa deıin ár kezde shabýyldyń aldynda bolyp keldik. Shegingen kezde artta bolsaq, shabýyl kezinde ylǵı aldamyz. Jaıaý da júrdik, mashınaǵa da mindik, tankige de mindik, kerek deseńiz, jaý tankysyne da mindik. Bir kezde shapqan jaýǵa qaırylyp qarsy umtylsaq, endi qashqan jaýǵa eń buryn jetetinderdiń ishinde keldik.

Qyryq ekinshi jyldyń tolassyz keıistikteri qazir umytylyp artta qaldy. Óıtkeni, qyryq úshinshi jyl kesek bir ýaqıǵalarmen bastalyp ketti de, sol ekpin áli ósýmen kele jatyr.

Ataqty qyryq úshinshi jyldyń jańa kúni ár bultqa bir jasyrynbaı, otty kirpikterin uzyn-uzyn naızadaı etip bultsyz taza aspanǵa súıeı, Kavkaz qyrqalaryna bir-aq shyǵyp qalǵanyn kórdik. Qalaı súrine, jasala-jóndele qashqan jaýdyń ólimtiginen attap ótip kele jatyp:

— Jańa jylyń qutty bolsyn qart Kavkaz! — dep aıǵaılamaǵan soldat bolǵan joq. Kúmis jotalary kúnge shaǵylysyp, júzi jadyraǵan quz Kavkaz árbir soldatqa — osy betalysyń baıandy bolsyn! — dep turǵandaı edi.

Tańerteńgi kógildir aspandy shoqtyǵymen tirep turǵan aqbas Elbrýs sol kúnimizden kózin jazbaǵan ádil kýámiz. Uzaq tarıhtyń kýási alyp qart sol kúnge teńerdi kórdi me eken?.. Kavkazdyń árbir qatparyna qurtsha úımelegen jaý qolyn naızanyń ushymen túırep alyp, etekke qaraı quıyndaı qýyp túsirdik. Jaý qoly aılar boıynda órmelep jetken jerinen bir kúnde sypyrylyp tústi. «Kavkaz qarqyny» dep atalyp ketken sol ekpinmen áli kelemiz!..

Jańa jylǵa kirer aldynda, biz bolǵan men bolashaqtyń shekarasyna jaqyndaı bir halde edik. Stalıngradty qorshap alǵan jaý qolyn syrtynan qapsyra temir qursaý salynyp qaldy. Artqy kúshterinen ajyraǵan jaý bolat qorshaýǵa alyndy da, bar qaqpa birjola jabyldy. Bul soldat oıynyń ońaı uǵatyn nársesi. Stalıngradqa kirgen jylanyń basy áli tiri bolǵanmen art jaǵy temir tabannyń astynda edi. Bir kezde, bar kúshin boıyna jınap, jıyrylǵan Moskva bul kúnderde shirene serpip, maıdan etegin batysqa qaraı jelpip jibergen.

Jańa jyldy biz maıor fon Krúgerdiń shtabynda ótkizdik, ıaǵnı jaýdyń shtabynda ótkizdik... Burynǵy pańdyqtan baıaǵy ásemdikten aırylyp qalǵan alty ofıser bir jerge ǵana uılyǵyp, shamasy kelgenshe sypaıy otyrdy da, biz daıyn turǵan araqpen jańa jyldy qarsy aldyq.

Soldattardyń tym quldyraı qulap bara jatqan rýhyn kóterý úshin maıor Krúger jańa jyldy qarsy alýǵa aqtyq ónerin salǵan eken. Fashızm armıasy Kavkaz belýarynan tómen qulaǵanda, soldatynyń, rýhy birge qulaǵandyǵyn biz ár túrli belgiden tanyǵamyz. Soldat rýhy degen eń kúshti qarý ǵoı, ol qoldan túsip ketse, avtomat onyń ornyn basa almaıdy. Álde bul aqtyq kórer jańa jyly bolaryn sezindi me, álde shyǵys maıdany uzamaı qaıta kúsh alady degen joǵarǵy jaǵynyń aǵash jaǵaltaılaryna sendi me, áıteýir, bizdi kernep turǵan ashý men yzany qaınata túseıin degendeı, Krúger myrza jańa jylǵa kórneý ersi ázirlenipti.

Kún batysymen-aq qyzyldy-jasyldy raketalar aısyz aspanǵa shapshyp atylyp, qyzyldy-jasyldy jarqyrap oqtar juldyzdaı aǵyp bir toqtalǵan joq. Ózderinen buryn oqtary mas bolǵandaı, tap bermegen kelip taqalyp turǵan bizde oqtarynyń da jumysy joq, aspandy shımaılap, esirgen sonadaı joǵaryda zýyldap júr.

Keshe bular «Katúshanyń» qosarlana, qanattasa soqqan otynan yrshyp etekke túsip edi. Qosaqtala-toptala, jalt-jult ushqan «Katúshanyń» oqtary kóp kókjaldyń úıirindeı jóńkilip, josylyp bergende, bet qaratqan joq. Búgin, mine, máz-máıram, jańa jyldy qarsy alýdyń ot jalyndy belgilerin berip jatyr. Mundaı minezge qashqan armıa túgil, qýyp kele jatqan armıa da bara bermeıdi.

Jaýdyń mundaı minezderine yzalanyp ketetin Petá sol ádetinshe:

— Bulary mazaq pa, ójettik kórsetý me? — dedi kijingen únmen.

— Menimshe tutqynǵa túskileri keledi. Áıteýir qutyla almaıtyndaryn bilgen soń, meıram kúni tutqynǵa alynǵan, ashylǵan abyroıdy mastyqpen japqylary keledi. Bás tigem osyǵan! — dep Volodá órshelendi.

Men ekeýine de qosylǵym kelmeı:

— Bul rýmyn, venger bólimderi emes, — dedim.

— Iá, naǵyz aq kirpik fashıserdiń óz dıvızıasy, mynaý maıor Krúgerdiń shtaby.

— Onda qalaı dep uǵynasyz?

Biz osylaı talasyp turǵanda qasymyzǵa Revákın kelip joramalyn aıtty:

— Keshegi kúnge deıin jeńispen kelemiz dep biletin Krúger myrza bir kúnde ózgere qalmaǵan shyǵar, joldastar. Jaý qolyna jappaı tolqý kirgen joq áli, — dep, qortyndy retinde bir pikir aıtyp az kidirdi de: — Berlın bıylǵy jańa jyldy byltyrǵydan góri de basym meıramdamaqshy. Stalıngrad alyndy, Kavkazǵa tabanymyzdy birjola tiredik dep Gebbels sýaıt kúninde úsh ret habarlap jatqan joq pa!.. Krúger myrza jańa jyldy Berlın qalaı meıramdasa, solaı, «jeńispen» meıramdamaq shyǵar, — dedi.

— Já, Berlın jalpy rýhty kótergisi kelsin, mynaniki predatelstvo emes pe! — dep, Petá Revákınge qaıta-qaıta qadaldy.

— Ie, ózderi úshin predatelstvo.

Túnniń qońyrlana túsýiń meıramnyń qyza túsýin kútip, Kavkazdyń kóp qaltarystarynyń birinde otyrǵan jaýyngerler biraz ýaqyt predatelstvo jaıyn keńesip kettik. Biraz qaýymdar úshin bul óte kóp jasaǵandyqtan eskirip, tozǵan túsinik eken. Kóp qoldanǵandyqtan boı ábden úırenip, endi jan yrshymaıtyn bolsa kerek. Bizdiń jańa qaýym úshin budan jerkenish sóz joq. Sondyqtan biz bul sózdi tankyge bara qoımaǵan ıtterimizge de aıtpaıtyn edik.

Meniń oıyma qazaq tilinde osy sózdiń atymen joqtyǵy túsip ketti. Árbir sóz ómirdiń kereginen týsa, bizdiń tilde «predatelstvo» degen sózdiń ózi túgil, maǵynasyn dál ańǵartarlyq aıyrbasy da joqtyǵyna qýanyp kettim. «Satyp ketti», «aınyp ketti», «aıyrbastap ketti» degen sózder, árıne, ol emes. Onyń ústine bul sózderdiń óz tórkinderi kórinip tur. Bári de saýda mańynan tabylady. Keıbir sózderdiń joqtyǵyna qynjylsań, bálemen birge týǵan sózderdiń joqtyǵyna, ıa bolmasa, azdyǵyna qýanasyń da. Men osy oılarymdy Revákınge aıttym:

— Qazaq tilinde «predatelstvo», «ızmena» degen sózder joq! — dedim.

— Shyn joq pa?

— Shyn joq!

— Tamasha eken munysy! Joq bolsa, joq bolsyn! Endigi ómirimizde keregi de bolmas! — dep, Revákın ár kezdegi ádetinshe jalpy qorytyndyǵa tartty.

Tereń jyranyń túbinde, ústine úlken sur palatkany jamylyp alyp, eki ıyǵy kezek búlkildep jatqan Mıroshnık tura keldi. Shyrt etip qol fonarynyń sóngeni de estildi. Ýqalanyp, jumsap qalǵan kartasyn sýmkasyna salyp jatyp:

— Sartalıev, derevnányń hal-jaıyn bir sholyp qaıtyńdar! — dedi.

Krúger myrza jańa jyldy qarsy alaıyn dep jatqan derevnádan biz shegingeli bir-aq aı bolyp edi. Bir jetige sozylǵan ıtjyǵys aıqastarda on shaqty ǵana úıdiń birdi-ekili qabyrǵalary saý qalǵan edi. Qazir olardyń da birazy óshken eken. Sýyryp alynǵan óńeshteı soraıyp peshtiń qara kúıe shalǵan moıyndary tur. Qıyp salynǵan aǵash úıler tas-talqan bolǵanda, qara sharýanyń qalaı bolsa solaı úıe salǵan peshteri kóbinese saý qalady. Soǵysta jıi kezdesetin bir tańyrqaryń da osy.

Árbir kesek tasynyń qalaı jatqanyn jaqsy biletin derevnámyz kóp tekserýdi de kerek etken joq. Bar ómiri alaqandaǵydaı uzyn kósheniń boıynda edi. Saý qalǵan qabyrǵalardyń soltústik betinde asyp qoıǵan elektr fonarlary jarqyraıdy. Raketa jaryǵynda ereýildegen adamdar kórinip qalady. Bar minezde mastyq, qoldy biraq siltep qalyp, meıram qyzyǵyna berilip ketkendik bar. Bizdiń Mıroshnıkke ákelgen habarymyz da osy boldy. Onsyz da alaqanynda turǵan jaıdy Mıroshnık te tápteshtegen joq.

— Jarty saǵattan keıin bizdiń jaqtyń ottaryn kóresińder... oǵan deıin ázirlenip alyńdar! — dedi Mıroshnık. Aıtylǵan jarty saǵattan keıin biz birine-biri qarama-qarsy keletin eki nárseni kórdik. Bólimshelerdi ózderi bastap, komandırlerimiz joryqqa jónelgeli jatyr. Qıyn bir joryqqa attanardaǵydaı bar nárseni qaıta-qaıta tekserip, qatal ámir berip júr. Oń jaǵymyzda jańa kelip ornalasyp jatqan bólimder bary baıqalady. Sonymen qatar, etek taýlardyń úsh jerinen bizdiń jaqtyń meıram ottary jarqyldaı bastady. Jaý otyna jaýap bergendeı, qyzyldy-jasyldy raketalar álsin-álsin atylyp jatyr. «Jańa jyldy bizdiń shtabtar da osylaı qarsy alǵaly jatyr ma?» degen dúdamal oılar kelip qalady. Meıram emes, qaqpan shyǵar dep taǵy oılaısyń. Meniń bólimsheme Revákın qosylyp, derevnányń batys jaǵyn orap kettik. Mıroshnık bastaǵan ekinshi bólim jyradan shyqqansha bizge erip kele jatty da, bir jerde tik burylyp, derevnányń oń búıirine qaraı ketti. Bólek-bólek, jeńil-jeńil toptar derevnányń ár tusynan qadalýǵa ketip barady.

Revákın anda-sanda saǵatyna bir qarap qoıyp, bizdi derevnáǵa tym jaqyn alyp kelip edi. Oq aıqasar jerge kelip qaldyq, Biraq Revákın áldeneniń sózsiz bolatynyna sengen adamdaı, yǵyspaı, shúbálanbaı, áli ilgeri ketip barady.

Alǵashqy únin ádeıi úshke bólip «ta-ta-ta, ta-ta, tat!» dep Mıroshnık bólimindegi pýlemet belgi bergende-aq komandasyn berip qaldy. Tus-tustan ýralaǵan daýystardyń birazy bizben qanattasa jaqyn shyǵady da, birazy áli alysta ekeni baıqalady. Júgirgen adamnyń qozǵalysymen daýystar da solqyldap, birese oıǵa túsip ketkendeı, birese qyr basyna kóterilip bara jatqandaı estiledi.

Ózgeni bylaı qoıǵanda, soldattyń belinde belbeýi bolmasa da ol tolyq soldat emes. Búgin bar oılary meıramǵa aýysyp ketken fashıser bul joly túk qarsylasa alǵan joq. Árbir úıilgen boqtyqtyń túbinen qulaǵan qoranyń irgesinen qoldaryn kóterip tura kelgen jaý soldatynda budan eki aı burynǵy usqyn da qalmaǵan eken. Bastaryn eki tizeniń arasyna tyǵyp, qoldaryn kóteredi. Avtomatyn shoshaıtyp, seni atqaly otyr ma dep qalsań, ol shoshaıǵan qol bolyp shyǵady. Bular Kavkaz beline órleı bastaǵanda áli aıbynyn joǵaltpaǵan edi. Kavkazdan syrǵı domalap qulap túskende sol umar-jumardyń ishinde aıbyn da ketip joq bolǵan sıaqty. Buǵan deıin neni qudiret kórse, endi sonysyn aqysyz-pulsyz aıaǵynyń astyna tastaı beredi:

— Gıtler kapýt! Kapýt!

Bulary endi baıaǵy «Táýfıq-beı!», «Táýfıq-beı!» sıaqty qunsyz estiledi. Bul «kapýtty» budan alty aı buryn aıǵaılasa, múmkin, biz de qymbatyraq baǵalaǵan bolar edik. Qazir biz bul soǵystyń sońǵy noqatyn óz qolymyzdan qoıyp qana tynatyn senimdi belge shyǵyp alǵan kezde ol baǵany bere almasaq kerek.

Bıylǵy fashıs soldaty byltyrǵy ojarlaryna óte az uqsaıdy. Ne biz ol ojarlaryn biraz qyryp tastadyq ta, ne bolmasa ojarlyq minezderiniń basylatyn ýaqyty jetip qaldy. Aptyǵy basylyp, endi oıyna úreı ornap, kún sanap kúsheıip barady. Árıne, munyń, ekeýi de bar. Qyrdyq ta, aptyǵyn da bastyq, úmitsizdik, úreı de kirgizdik oıyna. Evropa men Afrıkadan ákelgen menmendik, endi ólimsirep sónip barady. Jańa dúnıe jańa sabaqtar berdi. Bizdiń maıdanda bul jaı ataqty qyryq úshinshi jyldan bastaldy.

Sonymen jańa jyldy qarsy alar shekarada maıystyryp ázirlengen úlken stoldyń tórinde aǵa leıtenant Andreı Mıroshnık otyr. Saý qalǵan eki qabyrǵanyń yǵyna «uıymdastyrylǵan jańa jyl stoly» fonar jaryǵynda qulpyryp, qol bulǵap turǵandaı bolady. Opyraıyp qalǵan úlken peshtiń aýzynda uılyǵyp qana alty uzyn sıraq nemis ofıserleri otyr. Byltyrǵydaı emes, pańdyq joq. Moıynsunǵandyq bar. Jalpy adamnyń ádeti boıynsha úı mańaıyn saǵalapty demesek, bul mańaıda úıge uqsarlyq esh nárse qalmaǵan. Buryshynan sógilip, shalǵaılasyp ketken eki qabyrǵanyń biri ǵana saý, ekinshisi edáýir kúıip baryp sóngen. Úıdiń tóbesi de joq.

Uzyn sıraqtaryn shama kelgenshe baýryna qaraı qysa túsip, alty ofıser shamalary kelgenshe sypaıy otyr. Moltaq tumsyǵyn ofıserlerge tosyp, eki kelte muryn avtomat tónip tur. Avtomattardyń qara tanaýyna kózderi túsip ketse, ofıserler júzderin tez buryp áketip, birine-biri yǵysyńqyrap, syǵylysyńqyrap qoıady. Árıne qarsy aldyńnan avtomat tónip turǵany óte bir kóńilsiz nárse... Alty ofıserdiń ortasynda áli qyry synbaǵan fon Krúgerdiń ózi otyr. Bul ózgelerinen góri áli de ózin joǵary ustaǵysy keledi. Mıroshnık ony ádeıi elegisi kelmeı, birdeme suraǵysy kelse, basqalarynan suraıdy. Krúger mundaı elemeýshilikke jábirlenip, birtalaı ýaqyt qyr kórsetken iri minezben otyrdy. Boıyndaǵy qarýlary men qaltasyndaǵy qaǵazdaryn alǵanda, men de ony erkinirek dóńgelettim. Jaryqtan alysyraq turyp qalsa, eriksiz ilgeri bastyryp, tym alǵaraq basyp qalsa, keıin shegindirip qoıyp:

— Áıteýir qolyńdy kótergen ekensiń, durystap kóter! Nemis ofıseri sony da bilmeı me? — dep, zekip te qaldym.

Endi ol elemeı qoıǵan Mıroshnıkke shaǵym kózimen qaraı bastady. Mıroshnık ony tipti eleıtin emes, stakandarǵa ádeıi syńǵyrlatyp, ádeıi bappen móltildetip araq quıyp jatyr...

Qarańǵy kóshede poezd kútken adamdardaı yǵy-jyǵy bolyp, nemis soldattary otyr. Otyrys-turystaǵy soldatqa laıyq aıqyn qozǵalystardy bári de umyta qalyp, bosqyn túrine kóshipti. Belbeýlerin sheship, bári de jelbegeılenip, ıyqtaryna bir-bir túıinshek baılap alǵan. Tutqyn bolyp armandaryna jetkendeı, músápirlikke birjola moıyn quıyp, shama kelgenshe tutqynǵa uqsaǵylary keledi.

— Biz búgin bir oq shyǵarǵan joqpyz...

— Óz erkimizben tutqynǵa tústik...

— Ózderiń kórdińder, avtomatty laqtyryp jiberip, qolymyzdy kóterdik, — dep gý-gý etedi. Kózderinde jalynysh qana qalǵan.

— Biz endi jaý emespiz qarý tastaldy — jaýlyq ta bitti... Endi bizge tutqynnyń mindeti men pravosyn aıtyńyz! — dep, kóp daýystar qatar shýlasyp, bes-alty soldat Vasá Grıshındi ortaǵa alyp tur.

Abaısyz qaraǵanda, eki qıaǵa biter deıtin minezder kóbinese birge bitedi. Raqymsyzdyq pen qorqaqtyq, menmendik pen jalynshaqtyq sıaqty minezder shyndap kelgende biri bıik qıaǵa, biri tómen jyraǵa bitpeıdi, egiz ósedi. Keshegi raqymsyzdar, keshegi menmender Vasáǵa jalynyp, aınalyp-tolǵanyp turǵanda, quıryǵyn bulǵańdatyp, bar denesimen bir ǵana sıpap qalýdy jalynyp kútip turǵan ıt sıaqty edi. Sondaǵy suraıtyndary ar da emes, namys ta emes, bir ǵana qunsyz jany!

Jansaýǵa suraý sıaqty ońaı oıdyń ózi bularǵa endi ǵana tústi. Bul kúnge deıin bular bizdiń eldiń tóri demeı, bosaǵasy demeı lastap kelgen aıýandar. Jas jandar shyrqyraǵanda, aq saqaldardan jas shubyrǵanda, bulardyń qulaǵy ony estigen joq, kózderi ony kórgen joq. Qala men kolhozdy talan-tarajǵa salǵanda, bireýdiki-aý degen joq. Adam balasynyń bir aıary jas qyz, adal jar bolsa, ondaıdy bular bilgen joq. Endi mine, ózderi jalynady, biraq adamsha emes, ıtshe qyńsylap jalynady. Saltaq-saltaq, jıren saqal bir uzyntura Petrdiń bir oń jaǵyna, bir sol jaǵyna shyǵyp, neshe balasy barlyǵyn túsindirip júr. Qolyn jerden jarty metrdeı kóterip, balasynyń boıyn kórsetip:

— Aın!? — deıdi. Petrdiń zyǵyrdany qaınap, denesi dir-dir etedi.

Uzynturanyń onda jumysy joq. Endi qolyn jerden bir metrdeı kóterip:

— Svaı?! — deıdi. Qolyn taǵy da joǵaryraq kóterip, — draı?! — deıdi.

Yzasy qaınap júrgen Petr shalqaıa berip, jerden bir metrdeı kóterilip alaqany tómen qarap turǵan qoldy sart etkizip teýip jiberdi. Qol serpip joǵary kóterildi de uzyntura sol ekpinmen shalqasynan tústi. Áldekimniń fonar jaryǵynan qaıystaı jyltyraǵan kir tizeleri kórinedi.

— Komandırler, beri kelińder! — degen Mıroshnık daýsy estildi.

Araq quıǵan, stakandy joǵary kóterip, Mıroshnık bizdi kútip tur eken:

— Qane, joldastar, Moskva saǵaty qazir on ekini soǵady. Qulaqtaryna Kremlde soqtyǵysqan jeńis bokaldarynyń syldyry kelsin. Bokaldy kimmen birge kóterip turǵandaryńdy kóz aldaryńa ákelińder! Alyńdar!.. — dedi Mıroshnık.

Tań soǵys ústinde de saspaı atady. Biz ilgeri júrip ketýge qansha asyqqanmen áýeli jarqyrap Esek qyrǵan kóterildi. Odan keıin mólt-mólt etip Sholpan kele jatty. Sholpannyń serpe tastaǵan etegindeı, saryala jibek tań bilindi. Bul kúnge deıin bar dúnıe soǵys lebine baǵynyshty sıaqty kórinip ketetin edi, joq, onym qate eken. Dúnıe kórki óz ornynda, ómir úni soǵys ústinde de bar kúshimen estiledi.

Sol tań atqaly biz kidirý degendi kórgen joqpyz. Ylǵı alǵa tartyp, Kavkaz qyrqalarynan uzaı berdik. Aq jamylǵan qys ta artta qaldy. Kavkaz qulamasynyń alqyzyl jaıqalǵan jazǵyturǵy ásem shaǵy da artta qaldy. Stalıngrad qazir jaýdyń túsine de kirmeýi kerek, kire qalsa, shoshyp oıanatyn bolar.

Sodan keıingi bizdiń bir toqtaǵan jerimiz — aıampaz qyz Merıdiń jaraly Grýshnıskııge qolynan túsip ketken stakanyn ápergen bulaǵy edi. Biraq bizdiń ishimizde Pechorın de joq, Grýshnıskıı de joq. Bizdiń zamannyń batyrlary da, qyzdary da basqa. Eski zamannyń erleri aqyn arqyly kóz aldyńa bir ǵana elestep ketedi de, óz qasyńdaǵy erlerden yǵysqandaı, lezde joq bolady. Tankylarmen qur qol alysqan erler, mashınalardan jaıaý ozǵan erler teńdeserin óz zamanynan ǵana tabatyn sıaqtanady.

Kınoǵa iri planda túsirip alý úshin shaqyrylyp jatqan Petr Ýshakov, Vasılıı Grıshın, Vladımır Tolstov, Samed Abdollaev bizdiń zamannyń batyrlary edi!..

5

Vasá sýretke túsýge barǵaly ornynan tura berdi. Gýláǵa hat jazý úshin qınalǵany sonsha, eki qabaqtyń ortasynan týra túsken bir syzyq paıda bola qalypty. Manaǵy ásem taralǵan shashtary úrpıip, kóz janarlary sónip, sýretke túsiretin beıne qalmaǵan.

Árıne, áıelge hat jazý degen qıyn nárse... Ásirese, kópten beri qalam ornyna qolyna myltyq ustap júrgen adamǵa qıyn. Onyń ústine qaraıyp qalmadym ba dep, óziń de seziktene beresiń. Edende burqyrap jatqan japyraq qaǵazdar Vasányń bar azabyn túgel kórsetip jatyr. Osy boıymen sýretke túsýge barsa, Vasá bir ajarsyz jigit bolyp shyǵýy múmkin. Men ishki qasıettiń qandaı ekeni syrtqa da belgi berip turady dep senetin adammyn. Sondyqtan ishi-syrty birdeı sulý joldasymnyń bolmashydan ajary synbasyn dep, ekeýmizge jazylǵan Gýlányń hatyn qolyna ustattym:

— Má, sen saqta... «Áıgilini» de sen al, metaldy da sen al!.. — dedim.

Vasá hatty kózin júgirtip bir ǵana sholyp ótti de, jadyrap sala berdi. Shashyn jalt-jult tarap, kózderi kúlimdep, bıleı basyp, maǵan kózin bir qysty da, shyǵyp ketti.

Sergeı Astahov bul demalys kúnderin taýsylmaıtyn bir azappen ótkizip keledi. Qashqan jaýdyń osy mańnan tabylǵan kóp qoımalarynyń birinen Sereja bir joly ártúrli boıaý, bir býma kenep qushaqtap ákelip edi. Bolashaq zemlemer qazir sýret salyp áýrelenip júr.

Serejanyń sýretshilikke beıimdiligi zemlemerler tehnıkýmyna túskennen keıin baıqalǵan eken. Biraq eki qaryndasy, bir inisi, jarymjan sheshesi jalǵyz osynyń qolyna qarap otyrǵandyqtan tehnıkýmdy tastap, sýretshilikke aýysyp kete almaǵan. Qazir soǵys baryn da, óziniń soldat ekenin de umytyp, sýretten basyn kótermeıdi. Otyz shaqty soldat jatqan keń bólmeniń bir buryshyn qyp-qyzyl ala boıaýmen sýretke toltyryp jiberdi. Ózi edáýir júdep te ketti.

Keıbir joldastar boıaý ısin unatpasa da, kópshiligimiz ylǵı qoldap, maquldap keldik. Murtyn tikireıtip starshınamyz kirip kelip, bul nemeneniń ısi dep suraı qalsa:

— Terezeni ashyp edik, daladan keldi... Osy bette bir shirigen ólimtik jatqan bolar... — deımiz.

Óıtkeni, Sereja bizdiń erekshe bólimniń basynan keshken soǵystyń tarıhyn sýret arqyly jasap shyqpaq...

Sereja salǵan birinshi sýretti polk komandırime tartý ettik. Ol sýret nemisterdiń Kavkazdan qashqan bir kezeńin kórsetýge arnalǵan edi. Etek taýlardan qulaı sozylǵan keń dalada úsigen asqabaqtaı óńsiz, surǵylt temir qalpaqtar shashylyp jatyr. Ár qalpaqtyń mańdaıynda ólim belgisi — tarbıǵan qara búıideı kórinetin svastıka. Sýrettiń dál bergi aldynda kózi úńireıip ishke túsip ketken bir nemistiń basy jatyr. Úlken qara quzǵyn tunjyraı qarap basqa tónip otyr. «Men shuqıtyn taǵy bir kóziń qalǵan joq pa?» degendeı, senbeı qaraıdy.

Bas pen quzǵynǵa úrke qarap, bir top jaıaý, jaý áskeri ótip barady. Bul toptyń qazirgi shoshynǵany artynan qýyp kele jatqan bizdiń ásker emes, osy qara quzǵyn sıaqty. Nemistiń ár soldaty ózi de osyndaı kúnge kezdeserin sezip, shoshynyp qalǵan. 1812 jylǵy Napoleon armıasynyń qanyn kórsetetin bir sýretti eske túsiredi. Biraq bul qazirgi bosqyndardy dál elestetetin sýret edi. Polk komandıri Serejaǵa úlken alǵys aıtyp, sýretti qabyldady.

Sereja qazir ekinshi sýretin salýǵa kiristi. Volodá Tolstov sýretshiniń jelkesinen tónip, syn aıtyp tur:

— Mynaýyń nemene ózi? Kún ornyna jez legen taý ornyna ıtarqa salǵanbysyń? Munyń aty sımvolızm bolady, joldas sýretshi! — deıdi Volodá, eń bir shetin jerge jabysa synap.

— Sımvolızm?..

— Árıne!.. Ekinshi, tańerteńgi kún shuǵylasy áýeli taýdyń qyrqalaryna túser bolar... Ertemen qyrqalardyń órkeshine naızaǵaı jarqyly ilegip qalǵandaı, janyp týratynyn talaı-aq kórmep pe eń? Bul kezde taý ańǵarlary áli qara kóleńke tartyp tunjyrap turatyny qaıda?

— Bul synyńdy qabyldaımyn. Tańerteńgi mezgildi ózimshe alyp ketkenim ras eken. Biraq sımvolızm degeniń artyǵyraq qoı dep oılaımyn, — deıdi Sereja qysyla bastap.

— Artyǵyraq dep oılaımyn? Endeshe, beri qara, meniń ár boıaýyńnyń neni aıtyp turǵanyn kórsetip bereıin! — dep, Volodá syńarjaq synshynyń qyzýyna qaraı boı uryp barady. Biri kádýilgi synǵa túsken sýretshi, biri kádýilgi synshyǵa usap, biri qysylǵannan qyzaryp, biri qyzǵandyqtan qyzaryp barady.

Sereja raqymsyz synshydan qorǵaý tilegendeı, kózderin tez-tez qaǵyp, bizge qarap qoıyp:

— Beınelerdiń bárin birdeı sımvolızm desek, realızmnen ne qaldyramyz? — deıdi.

— Já, mynaýyń Terek ózeni bolsyn. Mynany arǵy qabaqtaǵy kúreń quz deıik. Sonda myna qaıyrshylaryń kim, alba-julba?

— E, ol tutqyndar emes pe? — deıdi Sereja, synshyny jeńer jerin ustaı alǵandaı ekilene sóılep. — Ol tutqyndar! Alba-julba emeı, qandaı edi?

— Óshir tutqyndardy! Kerek emes! Sen ózimizdiń jigitterdi kórset! Kózderi kúnge shaǵylysyp, eki belden biraq-aq attap kele jatsyn!..

— Eki belden bir-aq attap?.. Realızm sol bolmaq pa?

— Oı, sen teńeýmen aıtylǵan sózge tap beretiniń neń?

— Sondaı teńeýdi jańa ǵana sımvolızm demep pe eń?

— Men aıttym ba?

— Sen aıttyń.

— Sen óziń qyzyq ekensiń!..

Jas sýretshi men jas synshy birin biri qyrqyljyńdar tartatyn qıaldardan tospaı, taıaý jerlerden tap-tap beredi de, tez ilgesip, tez bógelisip qalady. Keıde teńeýdi, keıde beıneleýdi sımvolızm dep qalyp, ońaı utylyp, ońaı qutylyp otyr. Volodányń ún sımfonıasyna, boıaýlar gammasyna qaraı tarta alatyn da jaıy bar. Biraq ony aıtsam Sereja oıyn kórip qalar dep ol jaqqa áli aıaq basqan joq. Sonymen birge, sóz jarysa kele, qyzyp ta alypty.

Sýretshi baıǵustyń onsyz da aýyr tolǵaǵyn bárimiz qosylyp aýyrlata túsetin kezderimiz de bolady. Árqaısymyz ár túrli syn, ár túrli tilekter aıtyp, keıde tipti qıaǵa tartyp ketemiz. Kavkaz eteginde ótken toǵyz aılyq ómirdi bir ǵana sýretke syıǵyz dep qysamyz.

Serejanyń bul salyp otyrǵan sýretiniń atyn «Qoshtasý» dep, kúni buryn qoıyp berip edik. Onymyz Kavkazben ózimizdiń qoshtasqan Terektiń boıy edi. Terek ózeni jaýdyń baryp tirelgen de jeri, keıin qaraı jóńkile qashqan da jeri.

Qazbek pen Kaspııdeı eki qarttyń erke qyzy Terek tastan-tasqa sekirip, týlap jatty. Sýyq tas qushaqtan qutylyp, Kaspııdiń shalqar keýdesine jetýge asyqqandaı, yshqyna julqynyp, esilip aǵady. Kóbik atyp, shapshyp shashyraǵan kógildir sý jyrtylǵan kók jibekke uqsaıdy da, tastan tasqa sekirip bara jatqan erke sulýdyń, jarqyldaǵan sıraǵy kórinip ketkendeı bolady.

Ár asýynda myń túrli ertegisi bar, qıasyna qyran uıalaǵan Kavkazdy da, asaý sulý Terekti de biz sol qoshtasarda ǵana kóz toqtatyp kórip edik. Oǵan deıin Terekti qaryndasymyzdaı qoryp, jaýǵa sýyn tattyrmadyń ta, biraq ózimiz de kóz toqtatyp qaraı alǵan joqpyz. Ár qıasy aldyrmas qamalymyz bolǵan quj taýdy da sol qoshtasarda ǵana kórgendeı edik.

Terekti jazǵan uly aqyn anaý bir qan kúreń quzdyń tóbesinde turyp kórgendeı bolady. Keıde oılanyp, basyn keýdesine salyp turǵan aqynnyń ózi de kórinip ketedi. Kóz taldyrar kórkem taýdyń kúmis qyrqalarynan syrǵyp kep túsken aqyn kózi quıyndaı ekpinmen aǵyp jatqan asaý ózenge qadalǵan. Ózen aǵysyn azǵana tyńdasań, aqyn jazǵan óleńniń aǵysy da esińe túsedi. Kópten beri esińe almaǵan sózder túıdek-túıdegimen oıyńa oralyp, yrǵaǵyna eriksiz yńyldap ún qosasyń.

Tańerteńgi kún sáýlesi taý qoınyna urlanyp qana, uıalyp qana kirip kele jatty. Sýyq túksıgen qońyr quzdardyń boıy jadyrap, qabaǵy da jylyna bastady. Kún sáýlesi áýeli alyp joǵalardyń búıirine túsip edi, endi káriniń jonyn sıpaı, keýdesine qaraı órledi.

Sýǵa bir túsip, qaıtyp shyqpaı qoıǵan pilge uqsaǵan qara qoshqyl kesek bir jartastyń ústine shyǵyp alyp, Volodá:

— Lermontov qandaı uly aqyn bolǵan, joldastar!.. Aqyn bergen bar sıpat dál sol kúıinde turǵan joq pa!.. Uly aqyn Terekke de dál osy jartastan qaraǵan bolý kerek. Aınalany qarańdarshy, aınytpaı salǵan beıne emes pe! Kóńilińe salynǵan órnek, kóz aldyńa sol kúıinde kelip turǵandaı!. . — dep, kózi jasaýrap, aınala qaranyp, turyp qaldy.

Bul jańa jyldyń tańerteńinde edi. Kavkaz ben Terekke qansha qadalsaq ta, biz sol aqyn aıtqannan arǵyny kóre almadyq. Erkin beınelermen berilgen aqyn jyry óz oıymyzdan asyp túse berdi. Teginde, uly jyrǵa ilikken nárseni óz kózińmen kórip turǵanda da odan asyryp beıneleı almasań kerek.

Lermontov, Pýshkın jyrlaryna men eń áýeli Abaı arqyly kezdestim. Jolsyz shóleıt dalalardan asyp, aısyz qarańǵy zamannan asyp, uly jyr qazaq dalasyna jetti. Sol zamanda aqynǵa aqynnyń ún qosýy jaı ma edi? Eki qıanda jatqan eki aqynnyń únderi qalaı qosyla ketti? Eliniń muńynda uqsastyq bolmasa, oı órisiniń beti bir bolmasa, aqyn únderi de qosyla alar ma edi? Jat aqyndy jat el qalaı uǵyna alar edi?

Sereja qyrǵa shyǵyp ketip, shashylyp jatqan jaý qanjarynyń birin taýyp ákelip, kúreń jartasqa Lermontovtyń sýretin sala bastady. Áýeli qanjardyń ushymen syzyp, aqynnyń bet beınesin jobalap aldy da, uzamaı shaq-shuq uryp, tasty oıa bastady. Onyń sýretshi ekenin de biz sol jerde kórdik.

Kópten bergi ádetimizshe, Volodá ekeýmiz bir ǵana qarasyp qaldyq ta, eki shaqpaq tasty alyp, kúreń jartastyń eki búıirine tura qaldyq. Aramen tilgendeı tegis bir jerine Kavkazǵa arnaǵan eskertkishimizdi jaza bastadyq.

Men jazarymdy burynyraq jazyp bolyp, Volodányń qasyna kelsem, o da sońǵy noqattaryn qoıyp jatyr eken. Ekeýmizdiń jazǵanymyz da bir bolyp shyǵypty. Quj jartastyń bir búıirinde Lermontovtyń óz óleńi tur:

— A Terek prygaet, kak lvısa, S kosmatoı grıvoı na hrebte...

Volodá osylaı bastalatyn bes jol óleńdi jazypty, Tastyń ekinshi betine men de osy óleńniń Abaı qolynan shyqqan aýdarmasyn jazyp em:

— Asaý Terek doldanyp, býyrqanyp, Taýdy buzyp jol salǵan, tasty jaryp, Arystannyń, jalyndaı buıra tolqyn — Aıdahardaı búktelip, júz tolǵanyp...

Endi ańdasam, manadan beri qansha tesile qarasam da, osy Abaı aıtqan Terekti kórip tur ekemin. Óz kózimmen kórip turǵan Terek aldymda jatyr. Biraq sıpatyn ózimshe aıtýǵa bir teńeý taba almaı, aınalyp Abaıǵa kele berdim.

— Arystannyń jalyndaı buıra tolqyn — Aıdahardaı búktelip, júz tolǵanyp...

—

— Talaı beldiń ar jaǵynda jatyp, qarańǵy túnde daýsynan tanyǵan, Lermontovpen birge kúrsingen jón suraspaı qushaqtasa ketken qazaqtyń uly aqyny, — dep, joldastaryma Abaıdy tanystyrdym.

Menimshe Abaıǵa qatty áser etken aqyn Lermontov sıaqty. Óz zamanyna qaıǵyryp, bolashaq úshin muńaıǵanda, kektenip kep jalyn atqanda, dandaısyǵan taǵylyqqa laǵynet aıtqanda Abaı Lermontovpen úndes:

— Jartasqa bardym,

Kúnde aıǵaı saldym.

Odan da shyqty jańǵyryq...

sıaqty uly kúrsinistiń tórkini Lermontov sarynymen bir jerden shyǵady. Joldastarǵa osyny aıttym.

Bir jaǵynda Lermontov, ekinshi betinde Abaı turǵan Kavkazdyń kóp jartastarynyń biri endi bir qasıetti eskertkishteı bolyp qaldy. Jaý áskerin keıin qaıtaryp, shubyrtyp aıdaı jónelgen jerimiz de osy jaǵa edi.

Jazǵyturǵy aryq-turaqtaı shubyrtyp, bir izben aıdap, tutqyndardy jónelttik. Aǵylǵan tanky men mashınalardyń, aldyńǵy jaǵy belderden asyp ketse, uzyn quıryǵy Kavkaz qıalarynda kórinedi. Alyp taýdyń ár ańǵarynda tanky botalap jatqandaı, kóptigine ózimizdiń kózimiz súringendeı edi. Sodan bergi toǵyz aı bizdiń bir túıdek ótkizgen kezeńimiz. Teń-tartqa túsetin kezderdi birjola artqa tastap, jaýdy tyqsyryp aıdaýmen keldik. Áldeqashan ýaqyty jetken tolyqtandyrýǵa da qolymyz tıgeni osy-aq. Basqa bólimderdiń áldeqashan taǵyp alǵan pogondaryn da biz osy arada taǵyndyq.

Jas sýretshiden biz osynyń bárin bir-aq kórset dep talap etemiz. Óz basymyzdan túıdek ótken bir kezeń, bir sýretke syıyp, toǵyz aıdy tutas qamtyp tursa eken deımiz... Sýret zańynan góri bizdiń «zańymyzdan» kóbirek yǵysqan jas sýretshi kóz jetpes keń dalany alypty da, kóp nárseni syıǵyzýǵa tyrysypty. Uzyn-quıryqtanyp, tanky men mashına lekteri qulap keledi. Burqyraǵan qar, býdaqtaǵan tútin de kórinedi. Joǵaryda qaıtadan qazdaı qanattasyp samoletter ótip barady. Mashına ústindegi soldattardyń jańadan kıinip, pogondaryn taǵyp alǵandary baıqalsa, tas túbindegi bizdiń bólim alba-julba. Shınelderdiń oq jyryp ketken jyrtyqtary da kórinip tur. Sondyqtan Serejanyń sýreti kóp nárseni usaq-usaq qamtyp, este qalarlyq esh nárseni kesek aıta almaı qalypty. Bizdiń anany aıtpapsyń, mynany kórsetpepsiń degenimiz osyǵan ákelip soqtyrǵan: ári kóp, ári usaq — birin-biri jaýyp ta ketken.

— Osyndaı tanky bola ma eken! — deıdi Volodá. — Tanky emes, taraqan ǵoı mynalaryń!.. Kavkaz solqyldaǵandaı boldy-aý dep osylardy aıtyp pa ek?

— Sýrettiń jalpy bir jaıylymy bolady da, naqtyly taqyryby bolady, Volodá... Naqtyly taqyryp ózimizdiń jartas qoı... Ózgesi sol kúnniń jalpy jaıyn baıandaıtyn nárseler... Olarǵa onsha qadalma... — deıdi Sereja, muǵalim aldynda turǵan baladaı qysylyp. Endi daýsyna da diril kire bastapty. Kózi turaqtaı almaı, qydyra qaraıdy. Shynynda, osy sýretti ózi de unata almaı otyr, biraq ázir moıyndar emes. Kózqarasy «osyǵan ákelip soqtyrǵan ózderiń!» dep tursa da aýzy oǵan barar emes. Kinály bolsa, ózi bolǵysy kelip, salǵan sýretin jaqtaı beredi.

— Ózimizdiń jartas? Osy ma, sol jartas! — deıdi Volodá tanymaı qalǵandaı, tańdanyp.

— Bizdiń jartas osyndaı ma edi? Mynaýyń Lermontov aıtqan jartas. Kóshirip alypsyń da, ózińnen esh nárse qospapsyń!..

Kavkazdy bárimiz de Lermontov aıtqan sıpatta kórgenimizdi Volodá aýzyna da alǵysy kelmeı tur. Óz kórgenimizdi biz keıinirek ajyratyp alǵamyz...

— Joldas sýretshi, ózińe tán tvorchestvolyq baǵytyńdy kóre almaı turmyn... Siz uly sýretshiniń tutqyny bolyp qalǵansyz. Munyń atyn bireýden... kóshirip alý deıdi. Bul uzaqqa aparmaıtyn tuıyq jol. Sýretshi ómirdi óz kózimen kórip, óz boıaýymen kórsete alýy kerek, — dep, Volodá baıyrǵy synshylarǵa eliktegendeı, únin de qońyrlatyp, qoldaryn siltep sóıleı bastady.

Sereja bul qaljyńdy ańǵarsa da, onyń ar jaǵynda birtalaı shyndyq jatqanyn sezinip, burynǵysynan da qyzaryńqyrap ketti. Álde ǵana, qaljyńsyz talas kezinde, sýretshi kóp nárselerdi moıyndaǵysy kelmeı otyrsa, endi moıyndap bara jatqany baıqalady. Shanshyp alatyn istigi bar «syn» ústirt aıtylsa da shanshýdaı qadalyp edi, aýyr aıtylǵan dostyq syn sýretshiniń oıyna qona qaldy. Bul kúnge deıin syn kórmegen Sereja manadan beri aıtylǵan syndardy ózinshe ekshep alyp, endi Volodá aıta almaǵan kóp nárselerdi ózi mineı bastady:

— Meniń tvorchestvolyq jolym birtalaıdan beri okop, aıqastar arqyly ótti ǵoı... Osyny oılap júrdi deımisiń. Menimshe, bul sýretten iske tatıtyny «Qoshtasý» degen aty ǵana. Ózgesin túgel óshirý kerek, — dedi ornynan tura berip.

— Joldas sýretshi, sizde úlken daryn barlyǵy daýsyz... Siz áli úlken eńbekter jasaısyz... Ázirshe joldastyq syn kóbirek kerek... Kel, otyr, qosylyp jasap kóreıik, — dep, Volodá Serejany qushaqtap alyp, ekeýi sýretke birge eńkeıdi. Endi, shanyshqy da joq, qaljyń da joq, ekeýi birge oılasyp, birge qınalysyp tur.

— Sen myna bir jigitińdi qalaı salǵanyńdy baıqaımysyń? Munyń tup-týra Pechorınge uqsap ketipti... Ózimizge tanys jigit qoı. Pechorınge uqsaıtyn túgi de joq... Onsha bir sulý jigit desek, jala bolar edi... Biz realızmnen shyqpaýymyz kerek. Ózi qandaı bolsa, sondaı etip kórseteıik. Sulý bolmappyn dese, qudaıyna ókpelesin! Esińde me, ústinde qyryq jerinen oq tesken shıneli bar edi... Keıbir jerin mashına ústinde birge jamasyp bergemiz... — deıdi Volodá.

Men bul aıtyp otyrǵandary meniń jaıym ekenin sezbegendeı, óz jumysymmen bolyp otyrmyn. Jańadan qosylǵan jaýyngerlerimniń qandaı synnan ótkenderin bilip alýym kerek. Aıaqtalmaǵan hattarym bar... Dıvızıamyz endi jańa jaǵdaıda bolady. Meniń, oıymdy osylar bosatpaı otyr.

— Vasılısanyń tarıhqa kirip qalǵany sulýlyǵynan emes, Sereja... Napoleon sıaqty óz zamanynda alyp kóringen qolbasshyǵa erlershe qarsy tura alǵandyǵynan. Qazaq soldatynyń beınesin dál kórseteıik!.. Óz beınesin dál bere alsaq, bizge kórkemóner de ókpelemes, áıeli de ókpeleı almas, júz Pechorın tobyǵynan da kele almas! — dep, Volodá maǵan týra tıerlik belgiler bere sóılep otyr.

«Áıeli de ókpeleı almas» degen sóz taǵy da Aqbotany eske túsiredi. Osy araǵa kelgeli, Aqbotanyń haty úsh-tórt kún ishinde kelip qalatyn boldy. Buryn bir jetide alýshy edim. Olaı bolsa, aramyz birtalaı jaqyndaǵan sıaqty. Aramyz jaqyndaǵan saıyn erli-zaıypty jaǵymyz da bekı túskendeı bolady. Biraq dál qaı maıdanda júrgenin bile alǵanym joq. Men qadaǵalap surasam da ol aıqyn jazbaıdy. Soǵan qaraǵanda asa bir búrkep ustaıtyn bólimde júrgen sıaqty. Bul jerde de kún óte ystyq, órik, meıiz pisip tur degenine qaraǵanda, Aqbota da osy ońtústik maıdandarynyń birinde júr.

— Mine, mine, qazaq soldatynyń júzi endi aıqyndala bastady, — deıdi Volodá...

Syrtta kúı oınalyp qaldy. Tez kıin, tez shyq!..

Kavkazda kapıtan atyn alǵan Mıroshnık, pogondary jarq-jurq etip, rotaǵa túgel komanda berip tur. Daýsy da jarqyldap shyqqandaı bolady. Gújildegen aýyr samoletter jer tarpyp, bizdi shaqyryp turǵany aıqyn. Julynyp ushqan shóp pen japyraq... Ár samolettiń, art jaǵynda quıyn bar sıaqtanady. Qýara bastaǵan shópter jerge baýryn tóseı julqynady.

— Oń jaǵynan bir-birden!..

Bizben birge kapıtan Revákın mindi, Mıroshnık basqa samolette.

— Sereja, sýretiń aıaqtaldy ma?..

— Joq, joldas leıtenant.

— Soǵystan keıin aıaqtaısyń da...

— Árıne!

Samolet jerden tik kóterilip, týra ońtústikke qaraı bir-aq tartty...

6

Túndegi úlken aıqasta ne bolyp jatqanyn túgel jazý túgil, túgel uǵynýdyń ózi qıyn. Sýretteýi qıynǵa soǵatyn jaǵdaıdy ońaı uǵylsyn dep, tanys nárselerge teńep, mólsherden tys ekendigin ańǵartý úshin tamuq sıaqty eshkim bilmeıtinge tartatynymyz da osydan bolý kerek. Búgingi túnniń aıqasy da sondaı bir teńeýi qıyn surapyldardyń biri edi.

Qarańǵy túnde tutas balqyp, qyp-qyzyl bolyp janyp, gúrs-gúrs qulap jatqan úlken qalany eshnársege teńeýge bolmaıtyn sıaqty. Qabat-qabat bıik úıler temirdeı balqyp, qaǵazdaı juqaryp baryp, quzdaı qoparyla qýlaıdy. Janyp jatqan qala áli oq boranynyń astynda. Úshinshi tún osymen ótip barady. Qurǵaq jelden qulashtaı shalqyǵan ot teńizi kóz jeter jerdi túgel basyp, shyp-shyp qaınaǵandaı kórinedi. Óziń turǵan jerden basqanyń bári ot qushaǵynda qalǵandaı seziledi.

Sol jaǵymyzda tynbaı kúrsinip jatqan teńizdiń ústine jumsaq bir bıik qara taý ornap qalǵandaı. Qalyń qara tútinnen bir juldyz jylt ete almaıdy. Qoıý tútin kernep ketken aspannyń bir búıiri isken sıaqtanyp, bozalańdap qana aı bary seziledi.

Snarád pen mınalar qaladan da, qalaǵa qaraı da josylyp atylady. Árbir jerge soǵylǵan snarád áýeli bir úlken-úlken ot japyraǵy bar shı túpke uqsap ketedi de, lezde burqyrap-býdaqtaǵan shań-topyraq bolyp aspanǵa atylady. Kúndiz kórgen jazyq jeriń qazir bir qara ormandaı, ıa bolmasa, taý shatqalyndaı órkesh-órkesh kórinedi.

Bizdiń oń jaǵymyzdan bir janar taý paıda bolǵandaı. Buıra qara kók tútin shymyr-shymyr qaınap, ot ózenindeı aǵylyp jatyr. Bul janyp jatqan kól-kósir etip salǵan sement zavody. Búgingi keshke deıin zavod mańaıy eki jaqtyń aralyq shegi edi. Zavod mańyna adam aıaq salýǵa bolmasa da, eki jaqtyń snarád, mınalary da sol araǵa uılyǵa tógilip, súzise jarylyp jatyr...

Volodá Tolstov osy qalada týǵan. Ákesi buryn osy zavodtyń jumyskeri eken. Qazir qaıda ekenin eshkim bilmeıdi. Meniń týyp-ósken qalam osy dep, saǵynyshyn da, qýanyshyn da qaldyrmaı aıtatyn Volodá, búgin qatty kúızeliste júr. Tún ishinde qalanyń qaı jeri janyp, qaı jeri birjola joǵalyp jatqanyn tanyp kúızeledi.

— Anaý Pıonerler saraıynyń tusy... Mynaý janyp jatqan Mádenıet saraıy bolsa kerek... Mýzeı... Teatr... Park...

Zavodtyń ar jaǵynda, ári qaratyp tizip qoıǵan top-top alyp pilderge uqsap bozǵyl tústi jaqpar tastar kórinetin edi. Odan ári kúngeı bettiń kúreń qıa tastary biriniń ıyǵyn biri basa kóterilip, edáýir bıik taýǵa aınalyp ketken. Kúndiz bul tútin astynda únsiz qaraýytyp, qımylsyz qalǵyp turǵan jota edi. Qazir sol bókterge úlken bir qala ornap qalǵandaı jarqyraıdy. Júzdegen úılerdiń elektr shamy jarq etip birge janyp, lyp etip birge sónip turǵandaı. Bizdiń aýyr zeńbirekter búgin túni sol jotaǵa ornap qalypty. Buryn qulashtap alystan ursa, qazir qos qoldap jaqynnan tómpeshtep, jaýdyń ońtústiktegi berik bir qorǵanysyn talqandap jatyr.

Biz teńizdi jaǵalap qalaǵa áreń jaqyndap kelemiz. Raketalar jarq etip qalǵanda qyrqa jondary kók buıradaı kúńgirt jyltyldap, qarakók tolqyndar kórinip qalady. Tolqyn bileýlenip iri kóringenmen búgin dybyssyz tóńkerilip jatqandaı. Qazirgi esitiler ún aıqas gúrsili ǵana.

Keshe bir qarbalas ústinde qalanyń teńiz jaq búıirinen bir top sý áskeri desantqa túsirilip edi. Úsh saǵattan keıin sol toppen aramyzdaǵy baılanys úzildi. Qazir biz sol mańaıdy barlap qaıtýǵa kelemiz. Qala ústindegi ot topanynyń kúshtiligi sonsha, dál qasyna kelmeseń qaı jerde ne bolyp jatqanyn ańǵara almaısyń. Adam ot ishinde turyp soǵysyp jatqandaı seziledi.

Adam óligi men at ólimtiginen aıaq alyp júre almaı kelemiz. Aldy-artymyzǵa top-top etip túsip jarylyp jatqan zeńbirek oqtary... Bir ólikten bir ólikke jyljyp, bir shuńqyrdan shyǵyp, ekinshi shuńqyrǵa jyljyp túsip, bes kılometrdeı eńbektedik. Shuńqyrdan tyrmysyp shyǵa bergen joldastaryń jaǵaǵa tyrmysyp shyǵyp bara jatqan baqaǵa da uqsap ketedi.

Belime baılap alǵan eki uzyn arqanym bar... Uzyndyǵy dál jıyrma metrden. Arqannyń bireýiniń ushy Samedtiń belinde, endi bireýiniń ushy Volodányń belinde... Qala mańaıynyń oı-shuńqyryn jaqsy biletin Volodá anda-sanda arqannan tartyp qalyp, «bylaı júr» dep belgi berip qoıady. Jińishke arqan ári sybys shyǵarmaı sóılesýimizge jaraıdy, ári birimizden-birimiz aırylyp qalmaý úshin kerek edi.

Tynymsyz jarq-jurqta jypyrlap jatqan adam ólikteri oryndarynan bir-bir qozǵalyp qalǵandaı, áldeqaıda eńbekteı jónelgendeı bolady. Talaı soldat qalaǵa kele jatyp ólgen talaıy qaladan bizge qaraı kele jatqan betinde ólgen... Kóbi shalqasynan jatyr. Sol ólikterdiń arasynda kesirtkedeı jorǵalap biz kele jatyrmyz. Jaryq art jaǵyńnan túskende bar ólik qalaǵa qaraı eńbekteı jónelgende kórinedi. Jaryq oń jaǵyńnan tússe, bar elik baýrymen jer syzyp, teńizge qaraı bir qozǵalyp qalady. Oq kimdi, qaı jerde túırep tastady, sol jerinde qaldyryp ketken. Birine-biri umtylǵan eki jaqtyń soldaty aralas qulap, qazir sol aralas kúıinde jatyr. Dáriniń ashshy ısine ólikterdiń borsyǵan, sasyǵan ıisteri aralasyp, dem alǵyzbaı keledi. Adam úshin eń bir jaman ıis — osy ólik ısi. Qarny qampıyp, eki aıaǵy astynda jatsa, endi eki aıaǵy sereıip jatqan jylqynyń ısi de ondaı jerkentpeıdi. Amal joq, sol sasyq ólikterdiń birinen-birine jetkenshe jan talasa umtylasyń. Murnyńdy jeńińmen basyp, sol óliktiń baýryna tyǵylasyń. Alaqanyń álsin-álsin qanǵa tıedi, tizeńnen ótken qandy deneń sezinip, titirkenip qoıady.

Oń jaǵymda kele jatqan Volodá arqandy tartyp qalyp, «Toqta!» degen belgi berdi. «Nemene?» degendi surap, arqandy men de eki ret qaǵyp qaldym.

— «Beri kel!», «Tez, tez!»...

Samedke «tyrp etpe!» degen belgi berdim de, ózim Volodáǵa qaraı kettim...

Taǵy bir qarny qampıǵan at ólimtiginiń baýyrynda baladaı ǵana bop búrisip bir soldat jatyr. Volodá sonyń ústinen shyǵypty.

— Nege shaqyrdyń? — dedim, arqannan ustap jyljyǵan boıym, Volodányń qasyna kelip.

— Aldymyzda ǵana nemis barlaýshylary jatqan kórinedi.

— Aldaryńda... Shuńqyrda otyr... Elý-aq metr jerde, — dedi, dirildep, áreń shyqqan daýys. Jaraly soldat ár bir úndi álde qaı jerinen áreń qysyp shyǵaryp jatqandaı bolady. Biraq ózi oıdaǵysyn aıtyp qalýǵa asyǵyp jatyr.

— Óziń kim ediń?

— Barlaýshymyn.

— Aýyr jaralanǵanbysyń?

— Eki aıaq... jáne shatymda bir jerim ý quıǵandaı ashıdy...

Aýyr jaralanǵan jaýyngerge kezdesip, túk járdem bere almaý degen eń bir qıyn hal. Alyp ta kete almaısyń esh qaıda habar da bere almaısyń. Jer baýyrlap jatyp, jarasyn tańyp berdik. Jaraly soldat óz ómirinen úmit etpese de, maıdan ómirinen qol úze almaı jatyr:

— Jaý barlaýshylary mana, ińir kezinde kelip edi. Endi ilgeri attaýǵa qorqyp, shuqyrda otyr... Jańa ǵana temeki tartqan ıisteri keldi... Qasyna baryńdar da, bas salyńdar... — deıdi.

— Sen endi shydap baq, jata tur... Qaıtarda ala ketermiz, — dedim.

— Jaraıdy... Rahmet. Áýre bolmaı-aq qoıyńdar, men úshin aınalmańdar, — dedi jaraly. — Biraq meni attyń qarnyna súıep, otyrǵyzyp ketińdershi. Búgingi túndi kórip otyraıyn. Endi men báribir jaýynger emespin... Tún nemen tynar eken kórip óleıin... Túngi aıqasty kórip otyraıyn tym bolmasa...

Jaraly jaýyngerdiń ár sózi ortasynan úzilip, barlyq dybysy qyrylmen shyǵady. Keýip qalǵan erinder birine-biri tımeı, jaqyndap qana qaıtatynyn sezesiń. Endi jaýynger emestigin bilse de, sońǵy aıqastyń nemen tynaryn kózimen kórgisi kelip jatyr. Ólimin buldap, orynsyz erkelik te etpeıdi. Ólimnen qorqyp, buǵatyn da emes. Jalǵyz ǵana oıy kórgen-bilgenin bizge túgel aıtyp, úıinen attanǵanda ne úshin attandym dep bilse, sony túgel kórgisi keledi.

Biz ony ólgen attyń qarnyna súıeıik dep ornynan qozǵaǵanda, qanǵa malshynǵan denesi jylp etip, jep-jeńil syrǵydy. Aýzyna sý jutqyzyp, bir saýyt sýdy qoınyna tyǵyp berip, qasyna «Belomor» papırosyn qaldyrdyq.

— Papıros emes, bar bolsa, mahorqa qaldyryńdar... ózim orar edim... İshim de pysyp barady, — dedi jaraly. Men onyń keskinin kórgim kelip qansha úńilsem de qaraýytyp ketken júzine, betine batyp ketkendeı kózine jaryq durystap bir túspeı qoıdy.

Jaralyny osy kúıde qaldyryp, aıtqan shuńqyryna úsheýmiz úsh búıirinen jaqyndadyq. Bul túnde dybysymyz estiler dep qaýiptenerlik te emes edi. Avtomat, pýlemet atylǵany jas balanyń alaqan shapalaqtaǵanyndaı ǵana estiledi. Barlyq basqa dybys zeńbirek arsylynan jasqanǵandaı, búgin birjola buǵyp qalypty.

Birinshi kezek berilgen Samed shuńqyrdyń jıegine baryp, azǵana buǵyp jatty da kóterile berip:

— Iá, hannan, ıá mańnan! — dep qalyp, shuńqyrǵa birinshi granatasyn tastap jiberdi.

— Stalıngrad shaharynda sizdi biz osylaı urǵanbyz! — dep qalyp, ekinshi granatasyn tastady. Sonymen shuńqyrdan estilgen yńyrsý, yńyranýlar ta tyndy. Volodá granatasyn beline qaıta baılaı bastady.

Bizge jańadan ǵana qosylǵan jaýynger Samedtiń árqıly minezi barlyǵyn baıqasam da «ıá hannan!» degenin estip turǵanym osy edi.

— Ol nemeneń? — dep, keler kúni suraǵanymda, Samed baladaı yrjıyp:

— Kim biledi onyń nemene ekenin... Hoja Nasreddın hannyń ýázirin arbanyń arysymen urǵanda osyny aıtyp urypty ǵoı, áıteýir... — dedi.

Qalaǵa teńiz jaǵynan túsirilgen desant áli arpalysyp jatqanyn baıqadyq. Teńizdiń dál jaǵasynda órshelenip ushqan oqtar, ersili-qarsyly tastalǵan granatalar sol arpalysty tanytty. Edáýir jaqyndaǵanmen dál qasyna bara alǵanymyz da joq. Eki aramyzda taıaq tastam etip, jıi-jıi qazylǵan okoptar toly jaý áskeri edi. Alysqa siltegen mınometter, pýlemetter de attatar emes. Sińbirip alǵylary kelse de, biz jaq betke oqtan boran, ottan shymyldyq quryp qoıatyn nemister bul aıqasqa baryn salyp, basa qımyldap jatqandary baıqalady.

Desant týraly budan molyraq habar alý múmkin emes edi. Volodá manaǵy shuńqyrǵa da, jaraly jaýyngerge de tura bastap ákeldi. Sol súıep ketken boıymyzda jaýynger áli otyr eken. Kózi ashyq, denesi qatty bir yshqynǵan kúıi shıryǵyp, tastaı bolyp qatyp qalypty. Qarsy aldynan túsken jaryqqa ashyq qalǵan kózder kúńgirt qana jyltyrap, qaıǵy-qýanyshty ańǵarmaıtyn bolǵanyn ańdatady. Jaraly soldat ólip qalypty... Túngi soǵysty kórip otyryp ólipti.

Barlaýdan qaıtyp kelsem, kapıtan Mıroshnık óz jappasynda joq eken.

— Sizdi kútkeli qashan!.. Jaǵadaǵy zeńbirekter shtabyna ketti. Teńiz jarynyń astyndaǵy úshinshi úńgir... Oń qol jaǵynda bolady. Tez sonda baryńyz, — dedi telefonda otyrǵan jigit.

Bizdiń shtabtardyń birazy teńiz jaǵasyndaǵy eski ýaqytta altyn-kúmis qazyp alǵan tereń-tereń úńgirlerde, birazy jaǵanyń tip-tik jarynyń astynda. Okoptar, transheıalar, shtabtar birine-biri jalǵasyp, jerdiń bir qabat betin shımaı-shytyrman tilgilep tastaǵan. Keıbir shtabtar jarqabaqty tesip, teńiz jaǵynan kishkene-kishkene terezeler shyǵaryp alǵan. Ondaı terezeler kúndiz teńiz betin baqylaýǵa qolaıly bolsa da, túnde ot jaqsań ózińdi de ustap beredi. Jaýdyń jylt etkenin ańdap qalǵyń kelse, eń aldymen óziń jylt etkizbeı otyr!..

Osyndaı qarańǵy úńgirlerdiń biri teńiz jaǵasyn qorǵaıtyn zeńbirekshilerdiń shtaby eken. Ystyq qarańǵy úńgirde kapıtan Mıroshnıktiń daýsyn tanydym:

— Qazir-aq kelip qalar, joldas polkovnık... Kesimdi ýaqyttan kóp keshikpeıtin jigitter edi, — dep, Mıroshnık biz týraly sóılep otyr eken. Ózimiz týraly aıtylǵan maqtaýdy estip tura berýge uıalyp, men de tez ún qattym:

— Joldas polkovnık, kapıtan Mıroshnıktiń ámirimen kelip edim, ruqsat etińiz... — dedim. Qarańǵy úńgirde eshkimdi kóre almasam da, «polkovnık» degen atqa laıyq chestberip, symdaı tartyldym.

— Bul kim? — dedi bir daýys.

— Barlaý rotasynyń birinshi bóliminiń komandıri leıtenant Sartalıev, rota komandıri kapıtan Mıroshnık joldastyń ámirimen kelip turmyn, — dedim, ýstavtyń bir árpin aýystyrmaı baıandap. Óıtkeni, aǵa komandırlerdiń aldynda mundaıdan súrinip ketseń, Mıroshnık izin sýytpaı aıdaý beretin...

— Óı, toqta!.. Toqta, sen Kostá emespisiń?! — dedi, endi tanyla bastaǵan daýys. — Kópirdegi dosyńmyn deseńshi! O, shaıtan!.. Seni gospıtáldan gospıtálǵa kóship júrip, joǵalyp ketti degeni qaıda?..

Mıroshnıktiń polkovnık dep otyrǵany baıaǵy kópir basynda kezdesetin maıor Rýsakov ekenin endi men de tanyp:

— Joǵalǵanym joq, joldas polkovnık... Aldyńyzda turmyn! — dedim.

Qarańǵyda sozylyp kelgen álýetti qol meniń sol jaq bilegimnen ustap alyp, qyzýy burqyrap syrtyna shyǵyp turǵan denege aparyp meni japsyra saldy... Qushaqtaı alýǵa uıalsam da, bar denemmen jabysa túsip, men de únsiz turyp qaldym. «Kapıtanyń sezbesin» degendeı, bilegimdi taǵy bir qysyp qoıyp:

— Al, baıandaı ber kapıtanyńa! — dedi polkovnık.

Men barlaýda baıqaǵandarymdy qysqa ǵana aıttym. Arqań jyly qushaqty sezinip turǵanda daýsyń da dirilsiz shyǵa almaıdy eken... Biraq polkovnık pen kapıtan ersili-qarsyly surap, kórgen-bilgenimdi eriksiz tórt aıaǵynan tik basqyzdy.

Polkovnık maǵan áýeli kesek-kesek alǵys aıtyp, aıaǵynda:

— Áli qyzýsyń... Balasyń... Sonsha nesine jaqyndadyń? — dedi.

Polkovnıktiń júzine ákelik bir belgiler shyǵa kelgenin sezip, betine qansha úńilsem de, qarańǵy úńgir esh nárseni kórsetpeıdi. Kóz aldyma baıaǵy kópir basyndaǵy maıor kele beredi.

Julqynyp telefon gúldir-gúldir etip qaldy. Polkovnık bar denesimen selk etip, trýbkany qolyna aldy. Men bir adym keıin shegindim.

— Iá, «Týla» tyńdap tur... Jaqsy, Iraklıı Georgıevıch... Qazir! — dedi polkovnık. Sodan soń, júzin Mıroshnıkke qaraı burǵany sezilip: — General-leıtenant shaqyryp jatyr. Bes mınýtta qaıtyp kelem. Otyra turyńyz... Kostá, sen de ketip qalma! — dedi.

Polkovnık shyǵyp ketti... Meniń esime taǵy da baıaǵy kópir tústi. Maıor Rýsakov dobaldaı qylyp orap alǵan temekisin meniń aýzyma tyǵa salyp edi. Qarbalas ústinde shekisip baryp, dostasyp ketip edik. Bizdiń bul jaıymyzǵa qanyqtyǵy joq kapıtan Mıroshnık:

— Polkovnıkpen qashan tanysyp júrsiń? — dep surady. Men qalaı tanysqanymyzdy aıta bastaǵanda, úńgirden shyǵa bere «jat!» dep aqyryp qalǵan polkovnıktiń qatty daýsy shyqty. Soǵan ilese úńgirdiń aýzynda ǵana jarylǵan snarádtyń kógildir oty úńgirdiń ishin de bir jalap ótti. Endi úńgirdiń ishi shań men ashshy tútinge tolyp, túshkirtip barady. Tóbege dúbir-dúbir túsip jatqan kesek tastardyń dybysy estiledi... Áldeqandaı jamandyqty sezingendeı, kapıtan ekeýmiz tyna qaldyq. Endi estiler taǵy bir ún bolýǵa tıisti sıaqtanyp, ún shyǵarmaı, kútip turmyz. Túsken snarádtyń gúrsili men dúbiri tarap, syrttan teńizdiń yńyranǵany da estile bastady. Sol kezde qorqyp shyqqan bir aqyryń ún:

— Polkovnık... óldi! — dedi.

«Óldi» degen sózdi kúninde júz estip, júz aıtyp júremiz. Soǵys ómirinde bul eń kóp kezdesetin sózdiń biri. Biraq, sol sózdiń qansha aýyr salmaǵy barlyǵyn osy arada ǵana sezingendeı, kapıtan ekeýmiz de ornymyzdan qozǵala almaı qaldyq.

Aınalasy on adamnan quralǵan bólimim arqyly men eki jyldyń ishinde alpysqa tarta jaýyngermen joldas boldym. Temekini kezek soryp, sur shıneldi kezek julqylap tartysqan joldastarymnyń kóbimen birjola qoshtastym. Talaıynyń úıine jańaǵy sózdi amalsyz qosyp, hat ta jazdym. «Óldi» degen sózdi týra aıtpaı, ár kezde basqa sózben ańǵartýshy edim. Endi sol sóz eriksiz estilip, bar maǵynasymen aıqyn, kimdi áketkenin kóz aldyńa kóldeneń tosyp tur. Qarańǵyda aqyryn ǵana estilgen «óldi!» degen sózdi bir rota ún qosyp aıǵaılap aıtsa da, budan aýyr estilmes edi...

Uzamaı shabýylǵa kóshken jaıaý áskerdiń aldyńǵy jaǵynda bizdiń rota jóneldi. Ústimizde eki jaqtyń oq pen oty birdeı qaıshylasyp tur. Bar óńeshten birdeı oq boratyp, bizdi jaý atyp jatyr. Aldymyzdy arshyp berý úshin basymyzdan asyra atyp, bizdiń jaq, boratyp tur. Ózimizdiń jaqtyń zeńbirek oqtarynyń izin basa biz entelep kelemiz. Keıde ózimizdiń zeńbirekterdiń oǵy túsip jatqan alańǵa jaqyndap ta qalamyz. Amalsyz jata qalýǵa týra keledi. Eseppen merzimmen atyp turǵan zeńbirekter oqty jyljytyp ilgerilete túsedi. Biz de tura júgirip, ilgeri umtylamyz. Zeńbirekter men jaıaý áskerler bir-aq adamnyń ámirimen qımyldap turǵandaı, birin-biri dál kezinde tosyp alyp, ilgeri qaraı birge attap barady.

Bul jaý qolynyń Qara teńizdiń shyǵysyndaǵy eń sońǵy, eń úlken bekinisi. Sondyqtan, jaý aıanbaı julqysyp, ne bar zárin irikpeı tógedi. Jańa ǵana qasyńda kele jatqan joldasyń domalanyp keıin qalyp, ony ornyna jańa bir daýys estiledi.

Bul joly bizdiń jaq jaýdyń bar esebin shatastyryp jiberdi. Ádette, áýeli sóz «soǵys táńirisi» zeńbirekterge berilip, jaıaý ásker sodan keıin umtylýshy edi. Bul joly jaıaý ásker zeńbirek oqtarymen jalǵasa kele jatyr. Mundaıdy kútpegen nemister jaıaý áskerge arnaǵan oq boranyn bizdiń jaǵymyzǵa tógip, jaqyndap qalǵanymyzdy keshirek ańǵardy. Qolma-qol bir kelip qalsaq, bizdi shegindirý degen bolyp kórmegen is edi. Ýralar kezge jaqyndasaq naızamyzdyń ushy da qutyrynyp ketedi.

Jaýdyń aldyńǵy shebin bógelmeı-aq tóńkerip tastadyq...

— Iá, hannan! — degen Samedtiń, aıǵaıy jıi-jıi estiledi. Aıǵaıyna qosyla granatasy jarylady.

Aıǵaısyz shabýyl da óristeı almaıdy. Soldat kegin tutatyp otyrý úshin aıǵaı kerek. Oq tıip qulap túsken jaýyngeriń de «alǵa!» dep, bir aıǵaılap qalady. Aıǵaı soǵystyń eń kári táńirisi!..

Bólimder anda-sanda aralasyp ketip, jaýyngerlerinen kóz jazyp qalǵan kishi komandırler saǵan kelip:

— Ur, Vaná!.. — deıdi, ámir etip...

— Óziń de uıyqtama! — deısiń...

Keıde esiniń ámir berip qalǵanyń da basqa bir bólimniń jaýyngeri bolyp shyǵady...

Alystan salynǵan bir uran ár jaýyngerden ótip, saǵan jetkenshe ózgerip te ketedi. Keń jaıylyp kele jatqan jaıaý áskerdiń bir qanatynda týǵan uran ekinshi qanatyna on ózgerip baryp qaıtady...

Keıde soldat maıdanda qurban bolǵan dos joldasyn esine alyp:

— Grısha úshin!

— Kolá úshin! — dep aıǵaı salady. Múmkin, joldasynyń qaıtpaǵan kegin eselep alar bir sátke kezdesip qalǵan shyǵar.

— Olga úshin! Nına úshin! — degen aıǵaılar shyǵady.

Áldeqaı soldat jaý jerine aıdap ketken jaryn esine alady. Áldekim habarsyz ketken qalyńdyǵyn esine alady. Myńdaǵan soldattyń júreginde myńdaǵan jar da bar, qazir sonyń bári eske túsip, biraz ýaqyt ústimizden ylǵı áıel kekteri ótip jatyr...

— Shýra úshin!.. Soná úshin!.. Galá úshin!..

Qazir sol áıelderdiń bári de bizben birge soǵysyp kele jatqandaı bolyp ketedi. Bireýiniń kegin alyp kelemiz, bireýin saǵynyshpen eske alamyz... Áıel atynan soldattyń júregi jylynyp, qýatyna qýat qosylǵandaı bolady.

— Jená úshin! (Za Jenú!) — degen aıǵaı eki-úsh aýyzdan aman ótip bizge jaqyndap keledi. Eshkim ózgertpeı, bir aýyzdan bir aýyz qaǵyp alyp, Samedke jetkizedi. Ár isine qaljyńy aralasa júretin Samed Jenány «Jenaǵa» aınaldyryp:

— Za Jený! — dep, maǵan qaraı jóneltti...

Munysyn maǵan qyljaqtap aıtqan «áıeliń úshin!» dep te, kópke arnalǵan «áıelimiz úshin!» dep te uǵýǵa bolatyn edi. Men de sol Samed aıǵaılaǵan kúıin ózgertpeı oń jaǵyma qaraı asyryp saldym... Bu da kópshiliktiń, júregine dál tıgen eken alystaǵan saıyn óse túsip, kúrkireı túsip, oń qanatqa jetkenshe qomaqtanyp aldy.

— Durys, durys! — degen súıemelder de aıtylyp jatyr.

Aıqastyń, qandaı qarbalas kezinde de bir jaq shetten salynǵan keıbir urandar uzyn shepti on orap qaıtsa da ózgermeı keledi. Kóp aýyz qaıtalaǵan saıyn qasıetti maǵynasy kókiregińe nyǵyzdala túsip, alǵa qaraı jeteleı beredi.

Meniń, oń jaǵymda bir daýsy álsiz jaýynger kele jatyr. Daýsy qarlyqpaǵan da, qorqyp ta kele jatqan joq, bolymy sol-aq... Denesi de qorash. Ózgemizden góri aıaǵyn tezirek basqanmen adymy qysqa bolý kerek, basy bulǵańdap, keıinirek keledi. Jaý okobyna kezdesip qalǵanymyzda meniń aldymnan eki uzyntura qasha jóneldi. Onyń aldynda úsh avtomatshy buǵyp otyr eken. Bizdiń jaýynger etpetinen tústi. Avtomat oqtary qyrqyp túsirdi. Men óz aldymnan tura jónelgenderdi oqpen túırep úlgirgenshe, tanys, álsiz daýystyń — «Otan úshin!» — dep qalǵanyn estidim. Azdan soń jarq etip granatasy da jaryldy.

Zeńbirek oqtary taǵy bir ilgeri jyljyp ketkenshe, biz sol okopqa buǵa turdyq. Jańaǵy álsiz daýys qulaǵymnan ketpeı, kim ekenin, ne kúıde ekenin bilgim keldi. Ózi de ólipti, biriniń, ústine biri qulap, qany-jyny aralasyp úsh avtomatshy da sereıip jatyr.

— Sen bul jaýyngerdi abaılap pa eń, Kostá? Daýsy tipti bolymsyz edi... Ózi aýrý ma dep qalyp em... Granatasyn ózi ólip bolǵan soń, laqtyrǵandaı kórinip ketti! Hemene jaýdy jastana qulaǵanyn bilgen de joq... Men erlik dep osyndaı ólimdi aıtar em! — dedi Petá, meniń qasyma kelip. Kózińnen jas shyǵyp ketý, jylaý emes, árıne. İshimizdegi eń qatal minezdi jaýyngerimiz Petá kózinen yrshyp netken ystyq tamshyǵa ıe bola almaı qaldy.

Manadan bir jalǵanyp, bir úzilip, damp almaǵan úlken ýra endi jaýar bulttaı túgel torlap, qarańǵy túndi kernep keledi.

— Ý-r-r-ra!!!

— Ý-r-r-ra!!!

Dybyssyz árpine deıin kúrkiretip sozýǵa keletin jalǵyz sóz, endigi bógesinge qarama, qalaǵa kir degendeı ámir etedi. Árbir jaýynger manadan irkip kele jatqan jigeriniń ekpinimen zymyrap jóneldi. Bul bizdiń úsh táýlik kútken sátti kezeńimiz. Bar soldatta bir-aq oı bar. Ol — qataryndaǵy jaýyngerden bir adym bolsa da ozyq otyrý. Ersili-qarsyly soqqan «ýra!» tolqyny aıaǵyńa kúsh túsirer emes, ózi kóterip ákele jatyr. Sonymen birge, sen ózim degendi umytyp, alǵa umtylǵan kóp qoldy bir-aq adamdaı, tutas sezinesiń. Údete soqqan «ýra!» teńiz tolqynyndaı lyqsyp, qalanyń ústin basyp bara jatqandaı, joǵary shyǵyp alǵan.

Biz teńizshiler klýbynyń mańaıyna jetkende, ot ishinde shaıtandaı sekirip, zytyp bara jatqan jaý áskerlerin kórdik. Soldat boıyndaǵy qarýyna deıin tastaı qashsa, onyń ar jaǵynda dál búgingi jeńilisten góri de aýyryraq bir súrgin jatady.

Órt sáýlesinde úıdeı kóringen matros, eki búktetilip, shoınańdap baryp qashqan jaýdyń art jaǵynan eki ret granata laqtyrdy. Sodan keıin, bizge qaraı aqsańdap basyp bir-eki attady da, turyp qaldy, Endi denesi eki jaǵyna kezek tolqyp ketip, áreń-áreń qulap ketpeı tur. Basyn baılap alǵan aq shúberekten qany sorǵalap, sol jaq betin túgel jýyp ketipti. Avtomat ustaǵan oń qolyn menimen qushaqtasqysy kelgen túrde ońtaılaı berdi. Órt sáýlesine jarqyraı shaǵylysyp, jalǵyz oń kózi ǵana kórinedi. Qushaqtasa ketýge men de qushaǵymdy ashtym. Matros bar denesimen loqsyp qap, keýdeme kelip tireldi de, uıyqtap ketkendeı, qımylsyz turyp qaldy. Men qushaqtaı alyp:

— Tirimisińder, baýyrlar... — dedim. Ol maǵan:

— Qolyńdy tartshy, dostym... Arqamda saý jer joq, — dedi. Arqasy da yshqynyp, maıysyp ketti. Qolymdy tez tartyp alyp em, alaqanyma qan juqqan eken.

Ásheıinde qatty qaljyńdasatyn jaıaý áskerler men matrostar qazir jappaı qushaqtasyp jatyr:

— Qutqardyńdar, dostar!..

— Shydap ta baqtyńdar, erler! — desedi. Yrshyp ketken kóz jastary da jalt-jult etedi. Uzaq qushaqtasýǵa da ýaqyt joq.

— Alǵa! Alǵa! — degen Mıroshnıktiń daýsy tanylady.

— Beri qaraı! Beri qaraı! — degen Revákınniń daýsy aldyńǵy jaqtan shyǵady.

— Petá, Samed, Volodá, Kostá! — desip, ár bólimniń jaýyngerleri ári túgendesip, ári qaıta tabysyp barady.

— Qashty, qashty!.. Ur, soq, tapa! — degen daýystar shabýyldyń qol-tómpesh kezeńine kirip qalǵanymyzdy ańǵartady.

Matros bar salmaǵyn maǵan salyp, áli súıenip tur. Ál-dármeni bitken, kórinip turǵan jalǵyz kózden qýanysh jasy burshaqtaı domalaıdy. Matrosty bir qulap jatqan tas aqqýdyń ústine otyrǵyza berip:

— Sen endi dem al, joldas... Qazir sanıtarlar da keler... — dedim, ilgeri qaraı júgire jónelýge yńǵaılanyp. Matros ıyǵyma aıýdaı asyla qushaqtaı alyp tura keldi de:

— Dem al!.. Alǵa degen ámir jalǵyz saǵan ǵana aıtylǵan ba eken? — dep, julqynyp alǵa qaraı umtyldy. Syltı adymdap, qıralańdaı sekirip, biraz ǵana jer menimen qatarlasyp otyrdy da, keıindeı berdi. Tolyp jatqan jarasyn elegisi kelmeı, qarlyǵyp qalǵan daýsymen «Ur! Tapa jylandy»! dep, kek kúshimen ǵana júgirip kele jatqan adamnyń azabyna men shydaı almaı, ozyp kettim.

— Alǵa!.. — dep qyryldaǵan daýys qala bardy.

Orys uldarynyń árnege de shydamdylyǵynda shek joq sıaqty. Qyryq jerden qany sorǵalap jatsa da qyńq etý degendi bilmeıdi olar. Túnde kezdesken jaraly soldat ta, myna matros ta sol shydamdy orys uldary edi. Biri aıqasty taǵy bir kórgisi kelip, basymdy joǵary kóterip otyrǵyzyp ketińder dep edi, biri, mine, — ál-dármenniń bar-joǵyna qaramaı, aıqasqa taǵy bir kirgisi keledi. Múmkin, bul — ómirmen ońaı qoshtasa almaýdyń bir belgisi bolar, múmkin, bul — «Suńqar jyrynyń» áseri bolar. Múmkin... Gorkıı jyrlaǵan suńqary osylar bolar...

Tań ata jaý qoly jyǵyla-súrinip, qulaı qıratylyp qaladan shyqty. Bul sheginý emes, apalań-topalań, qashý edi. Qashý degen ásker ómirindegi eń bir abyroısyz, ashylǵan shashylǵanyńa qaratpaıtyn hal. Osynsha úrkip, osynsha apatqa ushyrap bara jatqan jaý qoly taǵy da esin jıyp, taǵy da qarsylasar-aý dep oılaı almaıtyndaısyń!.. «Aq taban shubyryndy» degen sıaqty, saı-sala, jińishke soqpaqtarmen shubyrǵan bosqyn «Alqakól sulamasyna» qaraı ótip bara jatyr. Talanyp qalǵan buralqy ıtteı, artyna burylyp ars etýge de shamasy joq, ár tasadan bir qylt etip qalady.

Arsa-arsa bop súıegi ǵana qalǵan úlken qala áli tútindetip jatyr. Qalanyń keıbir jerleri qulap ta bolǵan, janyp ta bolǵan; eski moladaı opyrylyp, tútin de joq, ún de joq, sarala kúlge aınalyp, úıilip qalǵan. Bul mańaıda ıt te úrmeıdi, mysyq ta jolyńdy kesip ótpeıdi. Denesindegi jaralaryn kúnge tosyp, qala dármensiz talyqsyp jatqandaı seziledi.

Osy úıilgen kúlderge, opyryla qulaǵan úılerge tirelip, toqtap qalǵan kóp mashınalar tur. Aldyńǵy jaǵyn qırata jol salyp baryp, aqyrynda keptelip qalǵan tankylar kóp kóshelerdi tyǵyndap tastapty. Orta kóshelerdiń kóbi osyndaı syǵylysyp, soqtyǵysyp, shaınasyp qalǵan kók temir, jaıaý adamdy da ótkizbeıdi.

Biz qashanǵy ádetimiz boıynsha, qalaǵa buryn kirip, soń shyǵamyz... Qazir jarym-jarty saý qalǵan úılerdiń astyna túsip, tóbesine shyǵyp, buǵyp qalǵandardy tutqynǵa alyp júrmiz. Bet-aýyzdary qarala, torala, tizeleri kústen jyltyrap turǵan eki júzdeı adamdy Sereja men Samed sońymyzdan aıdap keledi.

— Senderdiń qarýlaryń qaıda? — deıdi Vasá Grıshın, árqaısysyna bir tónip. Tutqyndar kóshede shashylyp jatqan avtomattardy nusqaıdy:

— Áne jatyr ǵoı!.. Az kórip turmysyń? — degendeı, Vasáǵa renjip qarasady.

Eki kósheniń buryshynda shoıyn baǵanǵa soǵylyp turyp qalǵan jeńil mashınanyń esigin ashyp, Petr qatal jekirip tur:

— Shyq beri, eki ıtten jaralǵan úshinshi ıt! — deıdi kijinip...

Mashınadan tońqaıyp shyǵa bergen bireýdiń arty kórinedi. Ózi kúıip-pisip turǵan Petá ondaı qorlyqty kótere alsyn ba, shegine berip aýyr ókshemen teýip jiberdi. Endi sart etip mashınanyń, arǵy búıirindegi esigi ashylyp ketti de, shash kendirdeı uıpalaqtanǵan sary shashy dýdyrap, uzyn bir ofıser etpetinen qulaı jerge tústi:

— Plen plen! — dedi ofıser. Osy sózdi kópten jattap júrgendeı, qulap jatsa da óte durys aıtyp jatyr.

Qara shubar kıingen ofıserge Petányń jany qas. Biz «toqta!» dep qalǵansha bolmaı, Petá ofıserdi avtomatymen osyp-osyp qaldy. Áli de «plen» degisi kelip, qybyrlap jatqan ofıser erninen endi burqyrap qyzyl kóbik kórine bastady...

Bul qylyǵyn unata qoımaǵanymyzdy tanyp, Petr ofıserdiń qaltasynan qaǵazdaryn tez sýyryp alyp, maǵan usyndy. Munysy «atqanym fashıs ofıseri, obal da emes, kúná da emes» dep aqtalǵan daǵysy edi.

Ofıserdiń, jany qysylǵanda da jan qaltasynan sýyryp tastaýǵa qıa almaǵan bir korobkany sýyryp alyp, Petr Volodáǵa ustata saldy:

— Jaqsy temekige janyń qumar ǵoı seniń... Má! Ózimizdiń temeki!..

Korobka ózimizge tanys, kádýilgi «Zolotoe rýno»... Volodá ony temeki dep qalyp, saýsaǵynyń ushymen ǵana ala bergende, salmaqty korobka jerge túsip ketti. Qaqpaǵy ashylyp, eki altyn saǵat, asyl tasty altyn bilezikter, syrǵalar kórinip qaldy.

— Osyndaı bandıtti ofıser deýge bola ma? — dedi Petá, endi birjola aqtalǵan únmen...

Qala áli janyp jatyr. Keıbir daq túspeı saý qalǵan úılerdi kórgende tań qalasyń. Ondaǵan kóshelerdi aralap shyqsaq ta qala halqynan bir adam kezdestirgen joqpyz. Kóbi erterek basqa jaqqa ketken qalǵandaryn jaý qoly qyryp tastaǵan. Qara teńizdiń shyǵysyndaǵy eń úlken bekiniske aınaldyrǵan qalada sovet adamyn qaldyrmaǵan. Órtten keıin qara jamylǵandaı qap-qara bolyp jatqan úlken qala, tunjyrap, túnerip turǵan úlken úıler bári de «kegimdi áper!» dep qatal buıyryp tur. Qalanyń oń jaq shetine taman, qulaǵan moladaı opyrylyp jatqan tas úıdiń tusynan óte bergenimizde Volodá maǵan bir qarap qaldy. Esh nárse demese de, joldasymnyń osy qarasynan júregim loqsyp qalǵandaı boldy. Eski, bir qabat qyzyl kirpish úı...

— Kire keteıik, Kostá... — dedi Volodá. Onyń dir etip qalǵan daýsynan seniń tulaboıyn, dir etip qalǵandaı edi. Bul kúnge deıin aýzymyzǵa alýǵa jasqanyp kelgen jaıdyń ústinen túsip turǵanymyzdy men de sezine qaldym. Árıne, mynaý opyrylyp jatqan úı osy Volodányń úıi. Áke-sheshe, týǵan-týysqannyń qaıda ketkenin Volodá bile almaı qoıǵan. Talaı jazǵan hatyna jaýap qaıtarmaǵan qyzyl kirpish úı, mine, moladaı qulap jatyr... Úıinen ketkeli úsh jylǵa aınalǵan jas jigit týyp-ósken uıasyna kezdesip qalyp, kúl-talqan bolǵan ústinen shyǵyp tur. Ata-anasynan soǵys bastalǵaly habarsyz. Ata-anasy bolsa, balasynan olar da habarsyz... Bala mine, oıran bolǵan uıasyn kórip:

— Kire keteıik, Kostá... — deıdi. Ol bizdiń úıge kire keteıik dep turǵan joq pa? Biraq kire ketetin esh nárse joq. Úıdiń tór bólmesinde bir qabyrǵa saý qalypty. Qulaǵan kirpishke belshesinen batyp, qara syrmen boıalǵan dóńgelek pesh te ornynda tur.

— Osy úıde turatyn edik... — dedi Volodá joldasyn molaǵa ákelip turǵanynan uıalǵan adamsha qysyla sóılep. — Men de osynda týyp óstim... Tanechkanyń tósegi myna jerde turatyn...

Volodányń jymıǵany júregińdi bireý pyshaqtap jatqandaı tıedi. Volodá úıdiń ár buryshyna bir baryp, umyt qaldyrǵan birdemesin izdep júrgendeı, úıilip jatqan kirpishterdi aıaǵymen ysyryp-ysyryp qoıady. Bir kezde bólmeniń orta deńgeıine tura qalyp, kirpish synyqtary men shań-topyraqty kósip-kósip jiberdi de, sodan keıin alaqanymen sypyryp kúreń syrly edenge jetti. Endi birdemege qýanyp ketkendeı, jasaýraǵan kózi kúlimdep te ketti. Edenniń shań-topyraǵyn ersili-qarsyly sypyryp jiberip:

— Kostá, kóremisiń? — dedi.

— Kóremin, Volodá... Tógilgen sıa ǵoı, — dedim. Edenge balanyń alaqanyndaı ǵana bolyp qyzǵylt-kók sıa tógilgen eken.

— Kishkentaı qaryndasym Tanechka osy araǵa meniń sıamdy tógip alyp, qashan keýip bolǵansha alaqanymen basyp otyra beripti... — dedi Volodá, qaıǵy-muńyn umyta qalǵandaı kúlimdep sóılep. — Men, árıne, onsha batyrmaı shapalaqtap aldym... Beste ǵana bolsa da jazýǵa qumar edi... Osy kúni beker shapalaqtaǵan ekenmin-aý dep ókinem... ylǵı esime túsedi...

Volodá endi ózin-ózi qamshylaǵandaı tezirek sóılep ketti:

— Ana peshke aıyrdyń ushymen tyrnap jazǵan «P» árpin kóremisiń? Ol papa degeni!.. «M» — mama degeni... Anaý bet-aýzyn shımaılap tastaǵan «V» meniń atym... Álgi shapalaqtan keıin ókpelep meniń atymdy óshirip tastaǵandaǵysy... Maıdanǵa attanarda ǵana tatýlasyp edik Tanechka ekeýmiz... — dep, Volodá qatty muńaıyp, mańdaıyn peshke súıep turyp qaldy. Týǵan-týysqanyn esine alýǵa bóget jasamaı, men de únsiz tura berdim. Aǵasynyń sıasyn tógip alyp, alaqanymen basyp otyra qalǵan kishkene bir sary qyz kóz aldyńa keledi... Qazir qaıda eken deseńshi... Mundaı búlinshilikten alysta jatqan óz úıińdi muńaıyp esińe alýyń, ári salsań — kúná, beri salsań — kúırektik sıaqtanady.

Volodá basyn peshten tez julyp alyp, peshtiń ústi-basyn taǵy da teksere bastady. Taǵy da birdemege kezdespeı, bul aradan qozǵala almaıtyndaı, bógelip tur.

— Kostá, Kostá! — degenge jalt qarasam, Volodá peshti jeńimen súrtip júrip, «V» árpin taýyp alǵan eken. Qatarynan úsh ret jazylypty. Birinen-birin sulýyraq jazǵysy kelgendeı, aǵasyn saǵynǵan náreste qara syrdyń eń bir tegis jerine «V» árpin qaz-qatar tizip qoıypty.

— Qaıta-qaıta jazypty... Saǵynǵan ǵoı Tanechkam... — dep Volodá jylap jiberdi. Eki jyldan artyq birge ótken ómirimizde Volodányń bosaǵanyn kórgenim de osy edi. Egilip jylady.

Qıraǵan qalasynyń, qaıǵysy sherli-shemen kekke aınalsa, jas baýyrynyń saǵynyshy jaýynger júreginiń basqa bir pernelerin basyp-basyp qalǵandaı edi...

Osydan birer saǵattan keıin Taman múıisine qaraı qashqan jaýdy qýyp júrip ketip edik. Qara teńizdiń shyǵys jaǵyndaǵy Kýban túbegine qadaǵan qazyǵyn birjola sýyryp, jaý qoly sol Tamanǵa qulap barady. Odan beri turaqtar pana joq. Basqa ýaqytta aılar boıy alysatyn kep jerden bir-aq kóship, toqtar jeri Taman ekenin jaýdyń ózi de bildirip barady.

Aýyr mashına kedergisiz júıtkip, jaý qarasyn úzdirmeı, artqy shańyna aralas kele jatyrmyz. Volodá burynǵysyndaı aq jarqyn, burynǵysyndaı qaljyńdasyp otyr. Biraq tútini burqyrap, aýyr yńyranyp jatqan qalasyna qaraı alǵan joq. Túngi aıqasty umytqymyz kelgendeı, bárimiz de alǵa qarap otyr ekemiz...

7

Taman múıisi dúnıedegi bir sulý da jer emes, jaıly da jer emes. Aıaq bassań sortań sýy shyp-shyp shyǵyp, shypyldap jatady. Qurǵaǵy kóp pe, batpaǵy kóp pe, ony aıyrý da qıyn. Eńbekteseń, baýyryń malshynady, júrip ketseń — qyzyl asyqtan batyp otyrasyń. Qary erip, jańbyry damylsyz jaýyp turatyn mart aılarynda tipti jer emes...

Batpaqty, sazdy jerdi áýeli jaý tankylary tilgilep ketken eken, endi bizdiń tankylar ezip júr. Mashına izderi jylandaı shubatylyp, batpaq jerdiń beti aıǵyz-aıǵyz. Shalshyq sýǵa belýarynan batyp, soldat molalary ǵana qaraıady. Kúngeı betteri qurǵaǵyraq jatatyn osyndaı molalar ǵana. Okop degenderimiz shomylýǵa jasalǵan oıdym-oıdym ura sıaqty. Batyp qalǵan, janyp ketken jaý tankyleri kún saıyn alasaryp, batpaq jerge bata túsedi.

Ólgem túıeniń súıegindeı soraıyp, qulaǵan samoletterdiń súıegi jatyr. Bári de moınyń astyna ala qulaǵandaı, qalqaıǵan syńar qanattary men yrsıǵan qabyrǵalary ǵana kórinedi. Oıylyp qalǵan mashına izderi men jazǵyturǵy laı sý jalqaý ǵana aǵady. Bir jaqqa emes, jan-jaqqa aǵady. Erteli-kesh borsyǵan tuman jer betinen bir kóterilmeıdi. Asqar sulýy Kavkaz ben shymaıt Kýban dalasynan keıin, Taman múıisi tipti kóńilge qona almaıdy... Kavkazdyń batys jaq qaqpasynyń aldyna tóseı salǵan bir eski syrmaq sıaqty kórinedi.

Osyndaı laısań jerge úımelep qalǵanymyz — qarsy aldymyzda Qyrymnyń shyǵys jaq etegi Kerch jatyr. Aramyzda Kerch buǵazy ǵana. Ol jaıdy áli jarıalamaǵanmen endi bir sekirsek Qyrymǵa baryp túsetin sıaqtymyz. Óıtkeni, Qara teńizdiń bul jaǵyndaǵy qurǵaq jerdi túgel tazalap bolyp, qazir eki aı boıy osy Taman sazyn ezip júrmiz. Endigi betimiz, árıne, batys jaq... Qyrym...

Bul arada úırenip júrgen ónerimiz de basqasha... Kater qaıyq bir top jaýyngerdi mingizip alyp, teńizdiń betin josylta tilip kele jatady da, jaǵaǵa jaqyndaı berip jalt burylady. Sol kezde sen de qaıyqtan qarǵyp túsip, jaǵaǵa qaraı júze jónelýiń kerek. Jaǵaǵa tez shyǵyp, tezirek ata bastaýyń kerek... Úırenip júrgen jańa ónerimiz osy ǵana. Sýǵa batyp ketýge, jaǵaǵa shyǵa almaı qalýǵa ruqsat joq!..

Mart aıynyń muzdaı sýyq sýyna qaraǵyń da kelmeıdi. Qarakók tolqyndar jutardaı umtylyp kep, sýyq qushaǵyn ashady. Kıimińe shapshyp qalǵan birinshi tamshydaı-aq deneń shimirkenip qalady. Kater qaıyq bıik tolqyndardy kóldeneń kesip, teńizdiń ortasyna qaraı barady da, jaǵaǵa qaraı qatty aǵyzyp ketedi. Tolqynnyń bir qyrqasynan ekinshi qyrqasyna atyp shyǵyp, endi tumsyǵymen tereńdi súze, súńgýirdeı aǵady. Qaıyq qyrqadan qyrqaǵa atqanda túbi bir tas jolǵa tıgendeı uryp otyrǵyzbaı ketedi. Birińnen-biriń ustap, áreń-áreń ushyp ketpeı otyrasyń.

Bir qyzyq nárse, muzdaı sýǵa kún boıy malshynyp, tún boıy kebine almaı júrsek te, birde-birimizge sýyq ótip, tumaý tıgen emes. Teńizdiń jarym-jarty sýyn etegińmen súırete qyrǵa shyǵasyń da, saýyttaǵy araqtan qylq etkizip bir jutyp, kúmp berip qaıta teńizge kiresiń. Aldyńda júıtkip, orǵyp qaıyǵyń júredi. Etegińnen aldy túsken sýdy taǵy da súıreı qaıyqqa asylasyń... Múmkin, dúnıedegi aýrý-syrqaýdyń qaq jarǵysy aýrýdan sonsha qorqatynymyzdan bolý kerek degen oı keledi...

Ózgemizden góri Petr Ýshakovtyń beıneti aýyr. Ol bir-eki dóńgelegimen birge qol pýlemetti arqalap júredi. Granatalary taǵy bar. Qaıda bolsa da qıynǵa qaraı umtylatyn jaýynger esh nárseden taıynbaıdy da, aýyrlamaıdy da.

Kater qaıyq kókjal tolqyndardy burqyrata shashyp, jaǵaǵa jaqyndap keledi. Samed kózin jumyp, bet-aýzyn tyrjıtyp, sekirýge ázirlenip otyr. Qazir sekirip túser sýyna qaraǵysy kelmeıdi. Qaıyq jaǵaǵa elý metrdeı qalǵanda sýdy jaıqaı esip, buryla berdi. Avtomatymyzdy joǵary kóterip alyp, syńar ıyqtaı qulap júzip kettik. Sýǵa malshynǵan kıimderiń men asynǵan qarý-jaraǵyń keıin tartyp júrgizbeı keledi.

Jaǵaǵa bárimizden buryn Volodá men Petr shyqty. Volodá Novorossıısk qalasynda týǵan, jasynan teńiz jaǵasynda ósken júzimpaz jigit. Petr ózinen eshkimdi ozdyrǵysy kelmeıtin minezi boıynsha, qazir Volodámen taıtalas shyǵyp júr. Ózgemiz qyrǵa shyǵyp bolǵansha ol ekeýi kıimderin sheship alyp, buraı bastady. Qazir sýǵa qaıta túsetin bolsań da kıimderińdi burap, syǵyp «qurǵatyp» alýyń da mindet...

Týrasynan on kılometrden aspaıtyn Kerch múıisinen qańǵyrǵan bir aýyr snarád kele jatyr. Batpaq jer yshqynbaı, shimirkenbeı, bedireıip qana beıjaı qarsy alatyn sıaqty. Batpaqty súze snarád ta tústi, biz de turǵan-turǵan jerimizge qulaı kettik. Burqyrap atylǵan qoıý batpaq sholp-sholp etip teńizge túsip jatqany estiledi.

Bárimiz de qoıý batpaqqa bylǵanyp qara baýyrlanyp turdyq... Ásirese, Petr maı batpaqqa aýnap turǵandaı bolypty. Sylap-sıpap, qadirlep ustaıtyn túksıgen murtyn saýsaqtarymen sypyryp jatyp:

— Mundaı ıttikti kórgen joq edim! — dedi. Murtynan erinderine kelip jınalyp qalǵan batpaqty bylsh-bylsh túkirip jatyp, ursyp júr...

Aıqas kezinde snarád, bomba sıaqty nárselerge soldattyń boıy úırenip alady da, qulaı keter jerin «taýyp» qulaıdy. Árbir snarád ysyldap, sýyldap, tup-týra saǵan kele jatqandaı bolsa da soldat bir jaǵyna qaraı burylyp úlgiredi. Al, mynadaı qańǵyrma snarádtan aman qalǵanyn soldat erekshe bir tapqyrlyǵym dep sanaıdy. Snarád jaryldy da, jaryqshaqtary jan-jaqqa qaraı bytyrap, usha jónelgen top bódenege usap syr-syr etip joq boldy.

— Petr Afanasevıch, eger jańaǵyńyzǵa laıyq jaýapty kishi leıtenant Konstantın, qazaqsha Qaıyrǵalı Captalıevıch joldassha qaıtarar bolsaq, ondaı ıt jaýdy art jaǵynan sizdiń tebispen teýip, áýeli Qyrymnan aıdap shyǵyp, odan keıin taǵy bir teýip, árıne, dáldep teýip, Berlınniń, ózinen aıdap shyǵarýymyz kerek bolar, — deıdi Volodá.

Meniń shubalań sóıleıtinimdi de janaı ketip, Petrdi yza qylý úshin ádeıi qabattastyryp qaljyńdaıdy. Petr úndemeıdi.

— Árıne, sonsha qadirli murtty osynsha bylǵap alǵanyńyzdy óz ońtaısyzdyǵyńyzdan deýge de bolady... Sý qansha sýyq bolǵanmen batpaqtyń jóni ózine basqa ǵoı... — dep, Volodá áli Petrdi áýrelep tur. Petrdiń kidirek minezin tanyp qalǵan Samed, joldastary bosqa ilegisip qalmasyn degendeı, basalqa aıtar únmen:

— Sý eshteńe emes-aý... sýyqtyǵyn qaıtersiń,!.. Bizdiń ózbek halqy ómir boıy sý ishinde júredi. Ol bir raqat qoı!.. Mynadaı sýyq sý men sýyq batpaqty men de jan-tánimmen jek kórem! — deıdi, áńgime betin ózine aýdarǵysy kelip.

— Oqa emes, Samed... Sýyq sýdan shyǵa kelip, qyzý aıqasqa kılikseń, taban aýzynda jylynyp ketesiń! — deıdi Volodá.

Sýyq sýǵa malshynyp júrgenimiz qyzý aıqas úshin ekendigin endi ǵana uǵynyp turǵandaı, bárimiz de sol jaıdy sóılesip kettik. Qashan bolar eken qalaı bolar eken?.. Ózi sýǵa balyqtaı júzetin, keýdesinen joǵarǵy jaǵyna sý tıgizbeıtin Volodá bárimizdi de mazaqtap qoıady.

— Qurmetti geolog, osy batpaqtyń astynda da birdeme bolý kerek qoı, siz qulaǵanda murnyńyzdy batyryńqyraı tússeńizshi, — deıdi Vasáǵa.

Qaljyńǵa olaq Vasá, jaýapty ońaı taba almaı qalyp:

— Árıne, birdeme bar... Tekserilgen de shyǵar, — deı salady.

— Sen Tamandy sýretke túsirgende, Petány osy kúıinde túsirip júrme... Ózińniń tisteriń saqyldap turǵany da kórinbesin... Seni bireý sýdan jaýrap shyqqan aryq teke eken dep qalar, — dep, Volodá endi Sergeıdi aınaldyryp tur. Sý azaby ózgemizden góri qattyraq batqan juqalaý jigit Sergeı, tyrs-tyrs etip turǵan tisterin qansha qatty basqanmen tyrsyldaǵyń qoıdyra alar emes. Jaqsy qaljyńǵa yrjıa bergende-aq tisteri boı bermeı ketedi.

Oral taýynan kelip qosylǵan uzyn boıly, Semen Zonınnan az-aq alasa, Egor deıtin qartańdaý jaýyngerim bar edi. Ony bárimiz de úlken tutyp, qurmettep júremiz. Qatarǵa tura qalǵanda, oń jaǵymyzda ylǵı Egor odan keıin Samed turady. Volodá ózgemizdi túıreı qaljyńdap, aıaǵynda Egordy da sıpaı janap qoıyp tur:

— Siz, Samed aǵaı ekeýińiz qandaı teńizge kezdesseńizder de batyp ketemiz dep qoryqpańyzdar... Bul mańda sizdiń boıyńyzdan asar tereń, sý joq... — deıdi.

Aqkóńil Egor buǵan sene qoımasa da boıynyń uzyndyǵyna senetindeı keńkildeı kúlip:

— Biraz jerge deıin aıaqtap-aq, kórermiz... — deıdi.

— Ie, ıe!.. Aıaqtaryń túbine tımese de, bastaryń sýdan joǵary júrse bolǵany, batpaısyńdar...

Volodányń qaljyńy eshkimge de jábir emes, bárimiz de kúlisip jatyrmyz. Jalǵyz-aq Petr teris qarap turǵan boıy, birdemeni jaratpaı kúńkildep júr.

Petá qazir qoıyn dápterin batpaqtan tazalap jatyr. Dápteriniń ár taraǵyn úrlep qana ashyp, ishki kóıleginiń art jaǵyn tartyp aldyna ákelip, taza jerimen súrtedi. Petr dápterin pılotkasynyń qaıyrmasyna qystyryp, sýǵa tıgizbeı ustaıtyn. Snarád túserde ózi jerge alyp qoıǵan pılotkasynyń ústine qýlap, batpaqqa batyryp alypty. Endi sony tazalap jatyr.

Petrdiń dápterinde soǵys bastalǵaly óz qolynan óltirgen jaýdyń esebi bar. Neshe soldat, neshe ofıser óltirdi, neshe tanky, neshe mashınany órtedi, báriniń esebi aıyrym-aıyrym jazýly tur. Árbir aıqastan keıin, Petr óz qolynan qurtqan jaý kúshterin bárimizge bir anyqtatyp alady da dápterine jazady. Onyń óltirgen «adam» kúshteri áldeqashan eki júzden asyp ketti. Rostov, Novorossıısk sıaqty úlken qalalarda bolǵan aıqastan Petr óz atyna jaýdyń bir soldatyn da qospady. Ol túgil, mashınadan ózi teýip túsirip, ózi atyp tastaǵan ofıserdi de qosqan joq. Ol «ortaq» ofıser deıdi.

Úlken aıqastarda, ásirese, túngi aıqastarda jaýynger óz qolynan qurtqan jaýyn kóre de almaıdy. Al, búkil bir qalany óz esebine qosý, árıne, yńǵaısyz... Bosatylǵan qalalar qolbasylarymyz ben generaldarymyzdyń esebinde bolady deıdi Petr.

Petrdiń esebin qaljyńǵa aralastyrsań, ol onyń bir jandy jeri. Volodá ony oıyn-qaljyńdarǵa eriksiz tartqysy kelip:

— Nemene, Petá, esep-qısabyń bylǵanyp qalǵan ba! — dep edi, Petr oǵan:

— Joq, joldas... Men esebimdi taza ustaıtyn adammyn. Esebim bylǵanǵan da joq, bylǵanbaıdy da! — dep dápterden góri árirekti ańǵartatyn jaýap qaıyrdy.

Meniń oıymsha, Petr soǵystan óte bir qatal minez alyp qaıtatyn sıaqty. Bos qaljyń, eńbeksiz, esepsiz ýaqyt ótkizý Petrde bolmasqa kerek. Bizdiń ishimizdegi shyn soǵys adamy da osy Petr. Bul ózgege qandaı qatal tilek qoısa, ózine de sony qoıatyn adam. Onyń hat alysyp turatyn áıel násili de joq, áıel áńgimesine aralaspaıdy da...

— Soǵystan keıin qandaı jumysta bolsań da, seniń brıgadańda tártip te bolyp baǵar! — deıdi oǵan Sereja.

— Seniń brıgadańda she? Bolmaı ma? Joq, aınalaıyn, soǵysta qandaı eńbektenip júrseń, beıbit shaqta da solaı qımyldaıtyn bolasyń! Sen nemene, keler soǵysqa deıin demalysqa shyqpaqshy ma ediń?

Bizdiń bólimde Petrmen ózara yńǵaılas júretin osy Sereja. Biri tolyp jatqan kek pen qaırat, biri qyzdaı bıazy, álde qaı minezderimen birine-biri unaǵan da, reti kelse, tize aıyrmaı júredi. Sondyqtan Petrdiń Serejaǵa qaıtarǵan jaýabynda shanyshqy da bolmaıdy. Qaıta, ózgege sırek aıtar qaljyńyn Petr ylǵı Sereja úshin saqtaıtyn sıaqty.

Petr jańaǵy jaýabynyń ózi Serejaǵa tigirek tıip ketti me degendeı:

— Kostá, mynaǵan shesheńnen kelgen hatty taǵy bir oqyp bershi... Kári kempir úsh erkektiń jumysyn istep júrgenin kókeıine quıyp alsyn... — dedi jyly júzben.

Ásheıinde tuıyqtaý bolǵanmen áńgime eńbek jaǵyna aýsa, Petr qazbalap sóılep ketedi. Kúni erteń traktor brıgadasyn bastap egiske shyǵatyndaı tóndiredi.

— Kórseter edim senderge!.. — dep qushyrlanǵanda, qara jerdi josylta tilip bara jatqan traktor kóz aldyna keletin sıaqtanady.

— Bu Gelendjık degen náma?.. Onda da sý bar ma eken? — dep, Samed Volodáǵa qadalyp tur. Áýeli ádeıi óz tilinde suraıdy da, artynan oryssha aıtady.

— Sýy budan góri tereńirek, jaǵasy bes ese bıigirek bolady, — deıdi Volodá.

— Batpaǵy joq pa, áıteýir?

— Joq, batpaǵy joq. Murty bar jigitterge qaýip emes..

Tamannyń jaıdaqy jaǵasynan bizdi Gelendjek degen bir jerge kóshirer bilem degen habar taraǵaly eki kún bolyp qaldy. Gelendjek keıin qalǵan bir qoınaý, jaý kózinen tasaraq jerge baryp ázirlenetin bolsaq, onyń arty birdemege soqpaı qalmas degendi ár soldat ta oılaıdy. Taman jaǵasyndaı taıyz da, taıpaq ta emes, bir jer kóz aldyńa keledi. Soldat esh nárseni kún buryn tápteshtemeıtin ádetimen bul jaıdy kóp sóz qylmasaq ta, ishteı bir bıik jaǵaǵa, tereńirek teńizge kezdesýge ázir de edik...

Tereń teńiz ben jat jaǵadan men de qoryqpaımyn. Biraq osy batpaqty qıa almaıtyn da bir sebebim bar. Osynda kelgeli Aqbotanyń haty keler kúni-aq kelip qalatyn bolyp tur. Aıǵaı salsań daýsyń jetetin jerde sıaqtanady. Anaý bir alystan qyzaryp kórinetin alasa tóbelerdiń biriniń mańynda Aqbota da bar sıaqtanady. Soǵys aıaǵyna jaqyndaǵan saıyn barlyq maıdan tus-tustan tolqyndap kep bir arnaǵa quıylmaq. Sol kezde Aqbota ekeýmizdiń jolymyz da toǵysady. Osyny oılap aldaǵy kúnge senimmen qarasam da, qazir Aqbotany bir kórýge zarmyn...

Men keıde óleń de aıtyp qoıam... Ádeıi ózimizdiń jaqtyń ánderin salam. Tanys qulaqqa shalynsa-aq tura qalatyndaı etip, aıanbaı shyrqaımyn...

— Kóringen sonadaıdan Gýrevim...

— Bul ne, jazǵyturymnyń kelip qalǵany ma? — dep, Samed qaljyńdaıdy da, Volodá:

— Báribir, jappada otyryp salǵan ándi jaryń estimeıdi... Odan da tóbege shyǵyp alyp sal ánińdi... — deıdi.

— Báriń de aıǵyrdaı azynaǵaly tursyńdar? — dep, short kesip, Petr shyǵyp ketedi.

Shynynda, ándi dalaǵa shyǵyp alyp kergitip salǵym keletini de ras. Biraq, oǵan ruqsat joq. Bir jumyspen ótip bara jatyp, bir jappadan shyqqan tanys ándi estip, Aqbota kirip kelse tańdanatyn da emespin. Odan ar jaǵy ázir buldyr elesteıdi...

— Joldas leıtenant, til qatýǵa ruqsat etińiz! — dep, qolyn shekesine aparyp, aldyńa áıeliń kelip tursa, sen ne demeksiń sonda? Qushaqtaı alasyń ba, álde — ruqsat, deımisiń?

Etigi tizesine deıin batpaq, sur shıneldiń eteginen laı tamshylap, basyna sur qulaqshyn kıip, ıyǵyna avtomat asyp alǵan kelinshek bir túrli yńǵaısyz kórinedi...

Onyń ústine, ol kelinshek senen góri úlkenirek ofıser bolyp shyǵyp, óziń atyp turyp, qolyńdy shekeńe buryn aparyp qalsań qalaı bolar? Áıelimmen kezdesýdiń bul túri onsha unamaıdy da, ishimnen «otstavıt!» dep, basqa bir túrin oılap qaraımyn.

Mysaly, men shulǵaýymdy búıiri qyzaryp turǵan temir peshke keptirip otyryp, «Sáýlem-aıǵa» nege baspaımyn, ony Aqbota nege estimeıdi?.. «Sáýlem-aı» men egiz týǵandaı «Qalqam-aı» da bar ǵoı. Aqbota nege syrtta turyp soǵan salyp jibermeıdi?.. Naǵyz «opera» bolyp shyǵa kelmeı me sonda?.. Biraq soǵys opera emes, kezdesýdiń bul túri de ertegi sıaqtanyp, izsiz óship, tez joǵalyp ketedi.

Soǵys mıllıondaǵan adamdy týǵan-týysqanynan aıyryp jiberdi. Qazir bizdiń úıde de jalǵyz kári sheshem qaldy. Qansha qaırat shekkenmen oǵan da ońaı bolyp qalǵan joq. Soǵys tolqyny qazir betin batysqa burdy, sol jaq qanatynda men ketip baram, oń jaq qanatynda — Aıdash... Áldeqaı jerde Aqbota júr... Áldeqaıda emes, osy mańda ekenin sezinseń de, kezdeser keziń áli jetpegen sıaqty. Aqbota maıdanda bolmaı, elde bolsa, múmkin budan góri jaqynyraq, anyǵyraq seziler edi.

— Kóringen Gýrevim... — degende, Aqbotany da kórgendeı bolar edim...

— Qurmetti komandırimiz, sizdiń júzińizdiń ne sebepten muńaıyp ketkendigin bilýge bolar ma eken?.. Qaraýyńyzdaǵy adamdaryńyzǵa bul muńnyń qýanysh emestigin eskertsek, yzǵarly qabaqtyń kárine kezdesip qalmas pa ekemiz?.. — deıdi Volodá. Jaýrap shyqqan jurtty jylytam dep ol áli qaljyńdap júr.

— Shyn jaýynger qaıǵy-muń qapasyna da túse qoımas, dostym. Jazǵyturym shaq qoı, kóshpeli bult áli-aq seıiler... — deımin, qaljyńǵa qaljyń jaýap qaıtaryp...

— Jaý qapasyna kúshpen apara almas batyr, júrek toryna ózi baryp túser... Sovetskıı soldat, sodan saq bolyńdar degen Hoja Nasreddın... — dep, jartysyn oryssha, jartysyn ózbekshe sóılep, Samed aǵaı da meni qytyqtap qoıady.

Hoja Nasreddın jaıynda Samedtiń aýzy qybyr etip qalsa bolǵany, bárimiz ony qorshap ala qoıamyz:

— Taǵy bir áńgimesin aıtshy!

— Aıdy qalaı aspanǵa shyǵarǵanyn aıtshy!..

— Joq... — deıdi Samed aıtqysy kelmese. — Qaıyq qazir aınalyp kelip qalady...

— Úlgiresiń, Samed... Ana top sýdan jańa shyǵyp kele jatyr... Aıt...

Aıtqysy kelse, Samed ornyǵyp otyryp alady da, qaıǵyly bir áńgime bastaıtyndaı túsin sýytyp, tartyp otyrǵan temekińe deıin tastatady. Sodan soń shubyryp áńgime ketedi. Ózi aıtyp, ózi kúlmeı, eriksiz jurtty kúldiredi. Onyń aıtqandarynyń kóbi Hoja Nasreddınniń áńgimeleri emes, óz áńgimeleri ekenin anda-sanda bir-aq ustap qalasyń. Hoja Nasreddın Otan soǵysynyń barlyq maıdandaryna baryp, soldattarǵa fashızmdi túsindirip júredi. Tegeran konferensıasyna qatynasyp, Cherchıllge ekinshi maıdan ashý jaıynda qıturqy suraýlar beredi:

— Qalaı oılaısyz, — deıdi Hoja Nasreddın Cherchıllge, — ekinshi maıdan nelikten sozylyp ketti?

— Ýaqyty jetpeı jatyr... — deıdi Cherchıll oǵan.

— Men ýaqyty ótip ketken shyǵar dep em... — dep Hoja Nasreddın júre beredi...

Bul joly Samed jaılanyp otyryp alyp, áńgimesine kiriskenshe, qaıtý belgisi berilip qaldy da, jappamyzǵa qaıttyq.

Samedtiń kim ekenin men de túgel bilip bolǵanym joq. Alǵash kórgenimde jabyrqaý adam ba dep qalyp em. Sodan beri ylǵı baqylaı júremin. Ol bizge tolyqtyrý tusynda kelip qosyldy da, odan bergi arpalystarda syrlasýǵa qolymyz tıgen joq. Barlaýǵa shyqqanda, aıqas ústinde Samedtiń aqyldy da, qajyrly da jaýynger ekenin baıqadyq. Alǵashynda jabyrqaý kóringen adam, endi qaljyńqumar, kúldirgi aıtqysh, áńgimeshil bolyp ketti.

— Stalıngradta biz bulaı urǵanbyz! — degenin estigennen keıin, men Samedpen keńirek bir sóıleskim kelip, talaı jaǵalatsam da, ýaqyt bolmap edi. Orys tilin jaqsy bilse de, kúldirý úshin ádeıi bura sóıleıtini bar. Muǵalim be, agronom ba, esepshi me dep júrip em, aıaǵynda kınomehanık bolyp shyqty.

Samed bar tapsyrmany erekshe bir jeńildikpen qıtyqsyz, qınalyssyz oryndap qaıtady. Molla Nasreddın uıyqtap qalmasa, birge baryp qaıtaıyq dep ketedi de, bar jaqsylyqty jınap-terip soǵan berip, ózi ańqaýsyp:

— Molda maǵan kónbedi, osylaı oryndady. Kelesi joly jalǵyz baramyn... — deıdi.

Qynjylys kezderde eriksiz kúldirip, qandaı aýyr kúızelisiń bolsa da, tez tarqatyp jiberedi. Bizge qosylǵannan keıin birer saǵattan keıin-aq barlyq jaýyngerlermen sen dep sóılesip ketti. Komandıri bolǵan soń maǵan siz dep sóılesse de, kózi: «kel, sen dep sóıleseıik» — dep turady.

Tamandy jaýdan aryltyp bolǵan kúni, men Samedke jaqynyraq kelip otyryp temeki usyndym.

— Molla Nasreddın «quranǵa sene bermeńder — qur qalasyń» — degen eken ákelińiz, — dep, temekini orap jatty da:

— Gvardıa leıtenanty ortaq Sartalıev, bul Samed netken chýdak bileıikshi dep oılaıdy ǵoı... Solaı ma?.. — dedi.

Men ustalyńqyrap qalyp:

— Joq, joq, Samed-aka... Kóp áńgimeńizdiń birin aıtqyzǵym kelip edi... Sonsha kóp áńgimeni qaıdan bile bergensiz?.. — dedim.

— Stalıngradta eski bir dosym kezdesip qalyp, sodan úırenip edim, — dedi Samed.

— Iá, Stalıngradta bolǵanyńyzdy ańǵaryp edim.

— Iá, boldyq qoı... — degende Samedtiń qabaǵyna bult aınalyp tura qalǵandaı, jańaǵy jarqyn júzi kómeskilenip, qulazı qalyp edi.

— Stalıngrad jaıyn áli bir aıtqan joqsyz... Kavkaz maıdanynda bolsaq ta biz de Stalıngrad úshin alysyp edik, Samed... Erteden bir bólimde ekenbiz... Aıtshy kórgenderińdi, — dep, joldastardyń bári de Samedti qorshap aldy.

— Ony sizge bir soldat aıtyp bere almaıdy... — dep bastady Samed. — Bir soldat túgil, bir polk ta aıtyp bere almas... — Taǵy da az kidirip, oılanyńqyrap qalyp, sodan keıin toqtalmastan sóılep ketti:

— Úsh aı hám úsh kún men bir orynnan qozǵalmastan turdym... Úsh aı, úsh kún boıynda kóz jeterdegi qıraǵan dúnıeni túgel kórdim... Keıde myna bir buta qashan julynar eken ana bir sym qashan úziler eken degendeı, ár kún aınalamdy bir túgendep qoıatyn edim. Ketilip qulap, kemip bara jatqan qalany kórip turý ońaı da emes, joldastar... Aıtyp berý odan da qıyn, — dep Samed taǵy toqtap qaldy.

— Aıt, aıt, Samed aǵa...

— Aıt!.. Bir batalón generaldardy jınaı alsańyz, solar ǵana túgel aıtyp bere alar. Men soldatpyn ǵoı, meniń baqqanym avtomattyń qaraýylyna qonar nárseler boldy. Granata laqtyrar kezeńdi baqtym. Osy halde kórgenimniń ózi de bir soldat aıtyp bitirer áńgime emes edi... Úsh aı, úsh kún ishinde taban aýdarmaǵan jerimdi ǵana aıtaıyn. Ózgesin myńdaǵan qalam ǵana aıta alar, — dep, Samed shylym tútinin keýdesine qaraı qatty bir tartyp qoıdy.

— Qaz-qatar ornatylǵan baǵanalary bar, tutas shynydan quıylǵan terezeleri qaqpadaı derlik, máńgi turarlyq kórkem bir úıdi qorǵaý bizge júktelgen edi... Men pýlemetimdi alyp úıdiń tóbesine ornalasqan kúni, denesine bir syzyq túspegen úı edi. Úsh kúnnen keıin úıdiń bir qabaty qulap, bul tórt qabat úı bolyp qaldy. Sodan keıin úı ortasynan bir opyrylyp, eki taýdyń arasyndaǵy ańǵarda qalǵandaı boldyq. Osydan bastap, úı ketilip qulaı berdi de, birimizdi-birimiz kirpish astynan sýyryp alyp júrip, oryn aýystyra berdik.

Bir jaq betimizdegi qala úıleri túgel qırap, jalǵyz saý turǵan teatr úıiniń tasasyna túsip ketti. Kún saıyn opyryla túsip, saǵat sanap alasara túsken úıdiń eń astyńǵy qabatyna túskenimizde áli on-aq kún ótken eken... Áli saý turǵan birer qabyrǵa tip-tik bolyp aspanǵa qarap tur. Saý qalǵan baǵanalar zavodtyń moınyndaı soraıady. Qala qırap qulaǵan saıyn, saý qalǵan qabyrǵalar men baǵanalar uzara túskendeı kórinedi. Synǵan kirpish tóbe-tóbe bolyp úıilip jatyr. Biz osy úıdi qorǵadyq. Úsh aı, úsh kún boıy eshkimge bermedik. Árıne, súıegin bermedik...

Samarqandta bolǵandaryń bar ma? Joq pa?.. Aqsaq Temir bir joryqqa ketkende, eń sulý, eń súıikti áıeli Bıbı hanym jıhangerdiń oralyp qaıtýyna ádemi bir meshit saldyrǵan ǵoı... Samarqandtyń bar meshitinen asyryp, sulý etip saldyrypty. Sol meshitke osy kúni qarasańdar, qırap qalǵanyna janyń ashıdy. Zaman sulýdy aıamapty, ár ǵasyr bir súıkenip ótip, aqyrynda qulatypty... Ol sodan bergi alty ǵasyrdyń isi! Kóz aldymyzda kúl-talqany shyqqan qala úsh-aq aıdyń apaty edi. Úsh ǵasyrǵa turatyn úsh besjyldyqta týǵan kórkem qala úsh aıda talqan boldy. Biz qorǵaǵan kórkem úı sol Bıbı haným meshitin eske túsiretin edi. Qyzǵylt mramordan jasalǵan baǵanalar kúle turǵanmen qalaǵa týra qaraı almaıtyndaı ediń.

Úsh aıda bir rotadan toǵyz-aq jaýynger qaldyq. Adam keskini jymıǵanda qandaı bolatynyn, qýanǵanda qandaı bolatynyn umytyp ta kettik... Bireýge-bireý qaljyń aıtqanda adam daýsy qalaı shyǵatynyn da umyttyq!.. Bar ómir bar dúnıemiz, — ańdyp otyrǵan alaqandaı aldyń ǵana.

Nemister bizge qarsy bir batalón avtomatshylaryn shabýylǵa shyǵarǵanda, biz jeti-aq adam qalyp edik. Komandır meni járdem suraýǵa polk shtabyna jiberdi. Aramyzda bes-aq úı, bes-aq úı emes, bes-aq qyzyl tóbe bolatyn.... Ushqan kirpish, qulaı bergen temirlerdiń arasynan ótip, polk shtabyna jetkenshe jarty saǵat ótti. Járdem ala almadym...

— Kórshi batalón qysylysqa túsip qaldy. Járdem etińder! — degen ámir alyp qaıttym...

Men qaıtyp kelsem, bizdiń jaýyngerlerdiń basyna aqyrzaman ornap qalǵan eken. Eń sońǵy, eń kúshti járdem ózim ǵana ekemin. Manaǵy aıtqan eski dosym da osy arada kezdesti.

— A, Samed sen kúlýdi umytqanbysyń? — dedi.

— Ol nemene! — dedim men ań-tań qalyp.

— Ol nemene?.. Ólimdi jeńer dosyń emes pe!.. Usta qolymnan, Samed!.. Jaýdy mine bylaı urar bolar!.. Laqtyr, laqtyr granatańdy... Avtomatyńmen oń jaǵyńdy bir osyp qal.... Mine osylaı, mine osylaı, Samed!.. Qane, qalaı shydar eken kóreıik!.. Kúl, aıǵaıla, Samed! — dep, Hoja Nasreddın birese granatasyn laqtyryp, birese avtomatpen kósip-kósip alyp, aldymdy ashyp berdi.

Hoja Nasreddınniń aıǵaıy men kúlkisinen kóp qol kelip qalǵan eken dep fashıs batalóny qashyp berdi... Sol úshin Hoja Nasreddın Uly Otan soǵysynyń Birinshi Dárejeli ordenin aldy. Maǵan da sol berildi. Sodan beri Hoja ekeýmiz haman qol ustasyp júremiz. Meniń barlyq áńgimelerim de sonyki... «Ia, hannan!» hám sonyki!.. — dep, Samed qýlanyp kúlip qoıdy.

— Jaqsy jaýynger eken molla Nasreddın...

— Endi bizdiń qatarda turyp soǵyssyn!..

— Jaqsy jaýyngerdiń artyǵy bolmaıdy, — desip, bárimiz Samedtiń qolyn qysyp, moınynan qushaqtap qaldyq.

Eki saýsaǵynyń arasyna qysylǵan boıy janyp taýsylǵan shylymyn Samed endi ǵana laqtyryp tastady da:

— Bu Aldarkóse hám osynda kelish kerek... — dedi.

Sodan beri Samed bizge eń qadirli aǵa da bolyp ketip edi...

Gelendjekke kóshedi ekemiz degen habar jarty-aq saǵatta shynǵa aınaldy. Tamannyń batpaǵynan aıaǵymyzdy sorpyldata sýyryp áreń qutylyp, kater qaıyqqa bir minip edik, sodan qaıtyp oralǵan joqpyz ol mańǵa..

Tań jańa atyp keledi. Túnniń bar qarańǵylyǵy jar astyna jınalyp qalǵandaı, teńiz jaǵasy tipti qaraýytyp ketipti. Tolqynsyz sý qorǵasyndaı aýyr seziledi. Qaıyqtyń eki ezýinen esilgen sý shymyrlap qana qaınaǵandaı, syńq-syńq etedi. Qazir sýǵa kúmp beretinińdi sezinip, bar deneń shıryǵyp, titirkenip qoıady.

Qaıyq bıik jarly jaǵaǵa jaqyndap keldi de, jambastaı burylyp, qaıta shalqaıdy. Qushaqtasqymyz kelgendeı qushaǵymyzdy asha, tunjyrap jatqan sýyq sýǵa biz de qoıyp kettik. Áldeqaıdan súńgip shyǵa kelgen kóp qaıyq typ-tynysh jatqan teńizdi shaıqap-shaıqap jibergendeı seziledi. Jan-jaǵymyzdyń bári topyrlap sýǵa túsip jatqan jaýyngerler. Toǵytqan qoıdaı, bastary ǵana qyltyńdap, jaǵaǵa qaraı júzip barady. Teńiz beti shubartyp ketipti... Jaǵaǵa buryn shyqqan jaýyngerler tas jaǵany shańq-shańq etkizip atyp ta jatyr.

İshteı básekesi bar Petr men Volodá qatar júzip barady. Júgi aýyr Petrden Volodányń áldeqashan ozyp ketetin jaıy bolsa da, ádeıi alystamaı, qatar shyqqaly bara jatqanyn men de ańdap kelem. Boılary uzynyraq Egor men Samed edáýir jerden-aq aıaqtaı bastap edi, «júzińder!» — dedim, ámir únimen.

Ekeýi sý betine qaıtadan sozyla qulap, júzip ketti... Biz jaǵaǵa shyǵyp úlgirgenshe júıtkip esip qaıyq ta qaıta kelip qaldy. Sen de asyǵys júzip kep qaıyqtyń erneýine jarmasasyń... Osylaı, úsh ret jaǵaǵa shyǵyp, úsh ret qaıyqqa mindik... Kıim bitken degenge jabysyp, temirdeı qarıdy. Syrtyń ǵana emes, shegiń muzdap ketken sıaqty. Kógerip ketken erinder qybyr-qybyr etip ornynda tura almaıdy:

— Se-se-sen...

— Me-me-men... — dep sóılesemiz...

Manaǵydaı emes, endi jaǵaǵa qaraı umtylǵanda Volodá shortandaı aǵyp, Petrge qaraı almaı, buryn shyǵyp ketip júr. Petr odan bir-eki ret burynyraq oq shyǵaryp edi, endi Volodáǵa ere almaıtynyn kórip, yzalanyp alypty. Qulashtaı júzemin dep, pılotkadan basqanyń bárin sý qylyp bolǵan soń, aıanbaı qımyldap, Volodány qýa júzedi.

Bárimizden álsizirek Sereja teńselip qaldy. Bıik jaǵaǵa tyrbańdap áreń shyǵady. Áli bir oq atyp úlgirgen joq. Ol baqadaı tyrmysyp bıik jardyń ortasyna jetkenshe, qaıyq kelip qalady da, Sereja artymen syrǵyp kep qulaıdy...

Úshinshi retten keıin bir saǵat demalys berilip, qyrǵa shyqtyq. Árkim bir jartasty yqtaı sheshinip, kıimderin burap, syǵyp, kebinip jatyr. Qyraýytyp, túksıip turǵan tasty jaǵa teńizden de sýyq sıaqty. Qyzýy joq kúreń kún kóterile berip, qalyń bulttyń arasynda yqtaı qoıǵandaı, qaıtyp kórinbeı ketti.

— Muhammed paıǵambarym araqyny haram degen... — dep, Samed aq saýytty aýzyna apara jatyr. Tisteri saýytqa saq-saq tıip, spırt ezýinen tamshylap ketti.

Boldyrǵan ottaı tizesine soqtyǵysyp, dirildep turyp Sereja qyr kórsetedi:

— Keshke deıin bárińmen de teńesem áli... Etigim úlken bolyp sý quıylyp ketip júr... — deıdi, laqyldatyp etiginiń sýyn tógip jatyp.

Kıimimizdi burap, syǵyp, qaıta kıinip alǵanmen áli jylyna almaı bir kishkene alańdy aınala júgirip, jer tepkilep júrmiz... Ózgemizden góri baıaýyraq Egor shalbaryn endi ǵana burap jatyr.

— Aıamaı bura, Egor, qaıtyp sý óte almaıtyn bolsyn, — deıdi oǵan Samed.

— Á?.. — deıdi de Egor shalbaryn buraı beredi. Ábden jylyný úshin ishki bir otty tutatyp jiberý kerek. Ol adamnyń kúlkisi ǵoı. Samed sol otty tutatqysy kelip:

— Alla taǵalanyń eki jamaǵaty bolypty... — deıdi. Oryssha ádeıi buryp aıtqandyqtan munysy tipti óreskel shyǵady:

— Ortaqlar, ý allaha, byla dva jena...

Óreskel bastalǵan áńgime eriksiz kúldirip, ezý jıǵyzbaıdy. Jalańash jartastar qosyla saqyldap, jaǵadaǵy jannyń bári bizge qarap qalypty...

— Nemene, nanbaısyńdar ma?.. — Samed ózi ǵana kúlmeı tur.

Árirekte tas shoqynyń kúngeı betinde otyrǵan úsh adam áýeli bizdiń saqyldap kúlgenimizdi estip, birer qarasyp qalǵan sıaqty edi, endi týra osylaı qaraı kele jatyr.

Aıaǵyn azyraq shalqaq basatyn kapıtan Mıroshnıkti tanydyq. Qasyndaǵylary soltústikten kelgendeı qolbań kıingen adamdar.

Kıinip, úlgire alatyn jaıy joq Egorǵa «jartastyń ar jaǵyna tasalan!» degen belgi berdim de ózge jaýyngerlerime:

— Smırno! — dedim. Júndes sany qaraýytyp, quıryǵy qyzaryp ketken Egor jartastyń arǵy betine qaraı búksheńdep barady.

Óz tizelerim de birine-biri soqtyǵysa beredi. Jaqyndatsam — birigip te tura almaıdy, tıip-qashyp, túrtinisip turǵylary keletin sıaqty... Jaýyngerlerim de symdaı shıratylǵanmen arttarynan bireý túrtip qap turǵandaı, denelerin turaqtata almaı tur.

Qolbań kıgen ekeýdiń biri, jaqyndaı berip áýeli toqtańqyrap bir qalyp, sodan keıin eki ıyǵy jarq-jurq etip, tezirek basyp týra maǵan qaraı tartty. Soǵystyń aıyrmaıtyny da joq, kezdestirmeıtini de joq, bul kele jatqan... Shegen eken! Aspan qyrany, áýeniń aq ıyǵy, podpolkovnık Shegen!..

Alaý-jalaý ystyq bir lep búkil denemdi órteı jónelgendeı boldy. Kózime kózi bir ǵana túsip ketip edi, diril umytylyp, basym tákappar kóterilip, eki ıyǵym Kavkazǵa teńdeskisi kelgendeı, siresip qalyppyn.

Kelgenderdiń ishindegi eń úlken ofıser sol bolǵandyqtan Shegen:

— Volno!.. — dedi. Daýsy samolettiń qanatyndaı jaıqaı shyqty...

Sodan soń Shegen Mıroshnıkke burylyp:

— Joldas gvardıa kapıtany, meniń inim sizdiń qaramaǵyńyzda eken, — dedi.

Qushaqtasa ketý, súıisý sıaqty nárseler bolǵan joq... Birimizdi-birimiz arqaǵa da qaǵysqan joqpyz. Jaýyngershe amandastyq. Birimizge-birimiz bir ǵana qaradyq ta, qaısymyzdyń qalaı soǵysyp júrgenimizdi tanydyq. Eki jaǵymyz da rıza bolǵandaı, jymıdyq ta qoıdyq...

Shegen ekeýimizdiń jolymyz talaı toǵysqan eken... Biz jaýmen taban tiresip okopta otyrǵanda, Shegen tóbemizden talaı ótip, aldyńǵy jaqty talqandap qaıtypty. Rostov, Kavkaz, Kýban, Novorossıısk qalasy... Shegen ekeýmiz bul jerdiń bárinde de birge soǵysyppyz. Men jerde, ol aspanda bolǵanmen birimizdiń kórgenimizdi birimiz jatqa biletindeı ekemiz.

Shegen baıaǵy bir haty esine túsip ketkendeı:

— Bul soǵysta menen góri seniń kórgeniń kóbirek bolar... Maıdan ómirinde joǵary shyqqan saıyn kóretiniń de kóp bola bermeıdi eken... — dedi.

Men úndemedim...

— Nege úndemediń?.. Álde meni baıaǵy joǵarysynan beze bastapty dep qaldyń, ba?.. Joq, Kostá, men ol joǵarydan bul dúnıede bezbesem kerek, tek soǵys qazanynyń tómende qattyraq qaınaıtynyn aıtamyn, — dedi.

Áńgime ózinen ózi jyljı otyryp, baıaǵy balalyq shaqqa baryp qalypty. Bir kezde Shegenge aıtýǵa uıalǵan balalyq shaqty ekeýmiz de saǵynyp qalsaq kerek. Soǵys ta, eseıgendigimiz de bylaı qalyp, Jaıyq jaǵasyn kezip ketippiz...

— Gýrevke alǵash kelgen kúniń esińde me? — dedi Shegen. Kóz aldyna sol jaz túgel elesteı qalǵandaı júzi jylynyp, mańdaıyna túsken ajymdary taralyp, jorǵalaı jónelgendeı boldy.

— Shegen aǵa, ol meniń bar ómirimniń birinshi kúni edi ǵoı. Onyń ar jaǵynda da, ber jaǵynda da umytqan kúnderim tolyp jatyr, biraq tap sol kún túgel esimde, — dedim.

Ol jıyrma segizinshi jyldyń jazy edi. Odan beri on alty jyl ótip, qazir qyryq tórtinshi jyldyń mart aıynda Qara teńiz jaǵasynda tursam da, eski Gýrev sol kúıinde kóz aldyma bir kelip ketti. Birine-biri súıenip turǵandaı, taqaı salynǵan qońyrqaı úıler. Snarád oıyp ketkendeı tesilip, úńireıip turǵan tóbeler. Keıbir úıdiń tóbeleri qaıqaıyp keıbir tóbeler bir jaǵyna qaraı eńserilip ketken... Shań-shuń etken bazar... «Qaltańa qolyńdy salyp aqsha alyp ber» dep turǵan dúkenshi, úlken aq shúberekti meniń basyma silkip turǵan shash alǵysh...

Qala úıleriniń sonsha syǵylysyp turatyny, qala degen bazar shyǵar dep oılaıtyn edim ol kezde. Árbir satarman birin-biri ańdyp otyrý úshin, birine-biri ádeıi jaqyn otyratyndaı kórinetin. Bytyrap jatqan aýyldan kelgen bala qalanyń sonsha tarshylyǵyna kózi úırene almap edi.

Aýyl jaryqtyq balalary úshin, balalar salǵandaı ǵana baspana edi ǵoı... Qaramurt seni: birdeme Ǵalıdi shaqyryp kel, dep jumsaıdy.

Bizdiń aýylda birdeme Ǵalı kóp. Sondyqtan sen qaısysyn dep suraısyń... Ol kezdegi aýylda dimkár adamdar da kóp. Sen:

— Aqsaǵyn ba, soqyryn ba? — dep suraısyń. Qaramurt saǵan:

— Pushyǵyn, — deıdi. Árkimniń óz atynan góri aýrýlyǵy men dimkárlyǵy, joqshylyǵy ataqqa shyǵyp ketken. Uıat-aý, jábirlener-aý, dep eshkim oılamaıdy da...

Osyndaı bir belgisin anyqtap alyp, júgire jónelgenińde saǵan bóget bolar da esh nárse joq. Bir ala tóbetten attap óttiń, búıiri solyp keshke deıin baılaýly jatqan bir buzaýdyń ústinen de qarǵyp ketý kerek... Áldekimniń jermen-jeksen bop jatqan jer úıiniń tóbesinde oınap júrgen laqtarǵa da soǵa ketý kerek...

Sondaı jer úılerdiń birinde men de óstim. Neǵyp basyp qalmaǵan, basyp qalsa, úniń de shyqpas edi-aý degen oı keıin balalar úıinde keletin edi.

Sondaı úıdiń birinde Shegen de týyp-ósken sondyqtan ekeýmiz bir aýylda týyp-óskendeı, balalyq shaqtan eske alarymyz da kóp eken. Keıde sondaı birdemelerdi eske alýdyń zıany da joq. Óıtkeni, tań aldyndaı býaldyr ótkenge ilese, jazǵyturǵy naýetek dúnıedeı búgingi kórkem ómir kóz aldyńa keledi.

— Anaý mılısıoner aǵaı qaıda eken osy? Bizdi oqysyn dep janyn salatyn edi baıǵus! — dedi Shegen.

— Ol segiz jyldan beri bizdiń kolhozdyń predsedateli!

— Qoıshy, eı? Adresin bershi maǵan. Alǵys aıtýǵa qaryzdar bir adamymyz sol kisi edi ǵoı. Tym bolmasa, sýretimdi jibereıin, — dep Shegen qoıyn dápterin sýyryp aldy. — Tanysa otyr... — dep, maǵan óziniń áıeli men eki jasar qyzynyń sýretin usyndy.

— Qyzymdy eshkimge bermeımin! — degendeı, jas kelinshek qyzyn qatty qushaqtap, jan-tánimen aımalap túsipti. Kelte muryndaý kishkene bala ákesine tartqan, eleńdep turǵandaı, sergek.

— Aıjan seni jaqsy biledi... Byltyr barǵanda bir aı boıy sóılegenim sen boldyń. Baıaǵy Borashtyń qaryndasy... Borash ózi Almatyda, — dedi Shegen.

Taǵy da soǵys tolqyny bir arnaǵa betin buryp, bárimizdiń toǵysar kezimiz jaqyndaǵandaı sezilip ketti.

Shegen qoıyn dápterine meniń adresimdi de jazyp alyp, maǵan óz adresin berdi. Kishkene taraq qaǵazdy tórtke búktep men pılotkamnyń qaıyrmasyna tyqtym. Eń qymbattymdaı myqtap tyqtym.

— Endi birimizdi-birimiz joǵaltyp almaıyq, Kostá, — dedi Shegen eń jyly únmen. — Múmkin, Berlınge de birge kirermiz. Kem bolsa, on ret sýretke túsermiz sonda! Al, kóriskenshe!..

— Berlınde me?

— Nege?.. Aramyz jaqyn... Múmkin, aldaǵy bir aıqasta birge attanarmyz! Áýemen baratyn bolsańdar, meniń is keregim bolar, Kostá!..

Osydan biraz kúnnen keıin biz sýǵa da úırenip boldyq, bıik jaǵaǵa tez jorǵalap shyǵýǵa da úırenip boldyq. Sereja da qalyspaıtyn boldy. Samed Qara teńizdi maqtap qoıady:

— Balamnyń balalarynyń da sýyqtan súıegi syrqyramas... — deıdi.

— Tez kıimderińdi aýystyryńdar, — dep starshına kelip tur.

Qarý-jaraǵymyzdy keshe túgendep alǵamyz... Endi kıimdi túgel aýystyryp jatqanymyzǵa qaraǵanda, qaıda attansaq ta bes qarýymyzdy saılap alyp attanatyn sıaqtymyz.

— Berlınge jetýge osy ultandar da shydamasa... — dep, Sereja toqtańqyrap qaldy. «Onda soǵystyń uzaı túskeni», — degendi árkim óz oıymen qosyp jatqan sıaqty.

— Berlınnen asyp ketýge de shydar... Biraq tezirek basarsyń aıaǵyńdy... — dep, Samed áldeneni ańǵartqysy keledi.

— Qaıda barar ekemiz, qaıda attanar ekemiz? — dep eshkim suramaıdy.

— Al, batyrlar, kópten ishteriń pysyp júr edi, júrińder, — dedi kapıtan Revákın, bizge kelip.

Biz kelsek batalón túgel sapqa turyp qalǵan eken. Sap-sap soqqan tolqyndary tóńkerilip, Qara teńiz asa bir kárli qabaq sezdiredi. Kernegen kek, túıilgen qabaq bolsa, tas jaǵasyn týlaı tepkilep jatqan teńiz túsi soǵan lep qosqandaı.

Revákın joǵarǵy bas komandovanıeniń bizge arnap bergen buıryǵyn oqyp tur. Jaýdyń tabandap bekingen Kerch qalasynyń jelkesinen búgingi túni desant túsirilsin delingen.

Qolbasshynyń artynan ergen áskerindeı bolyp, qolynyń art jaǵynan biz de qolymyzdy qoıdyq.

Bizdiń dıvızıaǵa arnaýly ámir berilýi de, ol ámirge ár soldattyń qoly qoıylýy da ádetten tys bir aıqastyń, jaıyn aıtyp turǵandaı edi.

Maıdanǵa eń alǵash attanar kúndegideı kúńirenip ant etip, túngi Qara teńizdeı túnerip, sol jerden teńizge qaraı júrip kettik...

8

Qara teńiz burq-sarq etip qaınap jatqandaı... Aı sáýlesinde aqjaldanyp tóńkerilgen jota-jota tolqyndardyń qyrqasynda kater qaıyqtar shortandaı ǵana kórinedi. Ezýi kópirip, doldanyp alǵan Qara teńiz, bizdi jaýǵa attandyrardan buryn ózi bir synap alǵysy kelgendeı, tas jaǵasyna tik shapshyp, asaýdaı týlap jatyr. Qaıyqtardy súmeńdetip aıdap jaǵaǵa ákelip tosa beredi de, aıaq sala bergenińde julyp úıirip ári alyp ketedi. Júzdegen kater qaıyqtar úıir-úıir shortandaı júıtkip jaqyndap keledi de, qaraýytqan bıik jaǵadan úrikkendeı jóńkilip keıin qaıtady.

Teńizdiń ókpek sýyq demalysyn baqaıshaǵyńa deıin sezinip, bar deneń túrshigip qoıady. Qazir-aq ústi-basymyz malmandaı bolyp, jaýraǵan qoıdaı búrsıemiz-aý degen oı barlyq qozǵalys qımylyńdy tusaı bastapty.

— Ázirlen! — dep, qasymyzdan aıǵaı salǵan kapıtan Mıroshnıktiń daýsy arǵy bir beldiń astynan shyqqandaı, qumyǵyp estiledi. Qatty jel aıǵaıdy uıpalaqtaı qýyp, uıtqytyp aıdap, joǵary áketip bara jatqanyn kózińmen kórip turǵandaı bolasyń...

«Ázirlen!» degen aıǵaı shyǵa bastaǵaly edáýir bolyp qaldy. Soldat manadan ázir tursa da, teńizdiń bir qatty tolqyndap ketken shaǵyna kezdesip qap, attana almaı jatyrmyz. Áldeqaıda údere keshken júndes bulttardyń shýdasyna oralyp qalatyndaı aı da súrinip-qabynyp áreń jyljyp barady...

Mana, keshke jaqyn Shegenge hat jazyp otyr edim, júzinde azdaǵan qobaljý bar kapıtan Revákın keldi. Aldymyzda turǵan attanys jaıly kelgen eken. Bul saparymyzdyń qaýipti jaqtaryn buryn talaı aıtsa da, áldeneni umytyp ketkendeı, taǵy kelipti.

— Temekiń bar ma?.. — dep menen surady da, Revákın óz qaltasynan temekisin sýyryp aldy... Mundaı minezi bireýimizdiń qarabasymyzǵa arnaýly sózi bop kelgende baıqalatyn edi. Men sony kúttim. Ol sózin keıin aıtatynyn ańǵartqysy kelgendeı, Revákın temekisin qasyna alyp qoıyp, buryn talaı aıtqan sózderinen bastady:

— Jaýdyń jelkesinen túskeli bara jatyrsyńdar... Sender qadalar naızanyń ushysyńdar, sabaǵy teńizdiń osy jaǵasynda bolar... — dep, Revákın, biraz kidirip baryp, aıtatyn sózi barlyǵyn ańdatyp, temekisin oraı bastady.

— Biz sol naızanyń ushy bolǵanmen sabaǵymyzdan úzilip túspespiz deımin, — dedim meń áńgimeniń aıaǵyna tezirek shyqqym kelip.

«Solaı dep oılaısyń ba?» degen kózben Revákın maǵan bir qarap qalyp:

— Azdy-kópti bir ýaqyttyń ishinde baılanys úzilip qalýy da múmkin... — dedi.

Revákınniń endigi kóz qarasynda «sondaı kúıge uzaq shydaı alarmysyńdar?» — degen suraý tur edi. Men sonysyna jaýap bergim kelip:

— Ol eskergen nársemiz dep nesin aıtaıyn, joldas kapıtan... Synǵa túser jalǵyz ǵana shydam bolsa, buryndy-sońdy berilgen ónegeler bar ǵoı... Kóremiz de! — dedim. Áldenege Revákınmen ádettegi ásker tilinen basqasharaq bir sarynda sóıleskim kelip ketti. Biraq bul attanys aldy edi, kapıtan ol sarynǵa basa almady.

Jaýdy Qyrym ólkesinen birjola aıdap shyǵý úshin, áýeli Kerch jaǵasyna tuıaq iliktirý kerek. Biz soǵan attanǵaly jatyrmyz. Artqy jaqpen baılanys úzilse ondaı kúıge shydaı bilý úshin jalǵyz ǵana «jan qurban» degen jetpeıdi... Revákın osyny aıtqaly kelgen sıaqty. Qazbalap qadaǵalaspasaq ta, eń sońǵy ańǵarysqanymyz da osy bolyp edi...

Bizdiń bólimniń mundaı jaılardy aıtqyzbaı uǵatynyna rıza bolyp, Revákın:

— Al, qyrandar, oń sapar tileımin. Ámir — aman kórisý bolsyn! Endi azyraq úı ishterin eske alaıyq... — dep, sýmkesinen bizge kelgen hattardy alyp bere bastady.

Tumarsha búktelgen úshburysh hattar uzaq sapar shegip kelip, eń jaqyn adamdarynyń bir aýyz bolsa da jan syryn ákeledi. Amandyq-saýlyq tileýmen birge qajyr-qaırat qosady. Soǵys tusynda qýanysh-kúlkisi tasyp-tógilip jatpaǵanmen elden kelgen hattar ýaıym-qaıǵy ákelgen emes.

Revákınniń kózi meni de bir janap etkennen maǵan da hat baryn túsindim. Aqbotanyń haty ekenin de bildim. Óıtkeni, meniń «úıli-barandy» jaıymdy Revákın de biledi. Aqbotanyń qolyn da tanıdy. «Mynaý shesheńnen mynaý áıelińnen» dep qaljyńdaıtyny da bar. Revákın bul joly da sonysyn istedi:

— Áıelińizdiń haty osynda qýyp jetipti... Shesheńniń haty Qyrym asyp baryp jetetin bolar, — dedi.

— Qaraǵandyda seniń kimiń bar edi?.. — dep bir hatty Vasáǵa berip jatyr...

— Jaýaptaryńdy búgin qaıtaryńdar. Qazir jazsańdar tipti jaqsy... — dep, Revákın ketip qaldy. «Qazir jazsańdar tipti jaqsy» degeni attanar ýaqytymyzdyń jaqyn ekenin ańǵartqany edi...

Aqbotanyń hatyn ashyp qalǵanda, az-aq júgire jónelmedim...

Hat sol kúni jazylyp, sol kúni meniń qolyma tıipti!.. Olaı bolsa, Aqbota osy mańaıda jaqyn júrgeni ǵoı?.. Aıǵaı salsań estıtin jerde bolǵany da!.. Áldenege biz búgin attanbaspyz, erteńge deıin Aqbotany taýyp ta alarmyn... Kezdesken degen osy bolar. Osynsha jaqyndasyp kelip kezdespeıtin, biz romandaǵy emes, ómirdegi adamdarmyz ǵoı degen oı keledi.

Sonda da, áldeqalaı bolyp keter degen oımen Aqbotaǵa hat jazdym. «Shegen deıtin eń jaqyn aǵam bar, endi seni biraz kún soǵan tapsyrýǵa týra kelip tur» — dedim. Munym, árıne, áldeqaıda attanǵaly jatqanymyzdy ańǵartý edi. Ekinshi hatty Shegenge jazyp, birinshi ret bar syrymdy aıtyp «Aqbókendi Aqıyqqa tapsyrdym» dedim... Endi birine-biriniń adresin jazyp jiberýim-aq qaldy.

Aqbotanyń adresin Shegenge jazyp bolyp, endi pılotkanyń qaıyrmasynda júrgen Shegenniń adresin ashyp qalǵanymda, dál aldymnan naızaǵaı jarq etip qalǵandaı boldy... Ekeýiniń adresi de bir eken!.. Maıdan pochtasyna qoıylatyn tórt sıfrdyń tórteýi de birdeı! Tek; sıfrdan keıin qoıylatyn árip qana basqa — biriniki «D», biriniki «A»...

Soǵys qaı bólimde, dál qaı jerde ekenin de aıtýǵa tyıym salyp qoıǵan edi. Men Aqbotaǵa óz jaıymdy ańǵarta jazsam da, Aqbota ol jaǵyna berik bolatyn. Osy kúnge deıin maıdanda ne istep júrgeniń qaı jerde ekenin ańǵartqan emes-ti. Endi, mine, dál attanarda ǵana qaq qasymnan daýsyn estip qalǵandaımyn...

«Jel men bult, daýyl men boran oqýyn» oqyǵan adam áýe áskerleriniń ishinde bolatynyn bul kúnge deıin oılamappyn da!.. Ol oıyma erte tússe, Shegenge tapsyrar edim de, endigi kezdesken de bolar edik...

— Birinshi toqsannyń jospary jarty aı buryn jıyrma úsh prosent artyǵymen oryndalypty! — dedi Vasá, kenet maǵan burylyp...

— Jıyrma úsh?.. Nemene jıyrma úsh? — dedim men ańǵara almaı qalyp. — Qaı maıdandy aıtasyń?..

— Nemene jıyrma úsh?!.. Sen nemene, aspannan túsip otyrmysyń? Aspanǵa ketip bara jatqan betiń be edi? Birinshi toqsannyń jospary bolat ta!..

— Birinshi toqsannyń?..

— Iá, birinshi toqsannyń! Ekinshige áli kirmegenimizdi biletin shyǵarsyń... Búgin marttyń jıyrma segizi bolar, — dedi Vasá, maǵan ursa sóılep.

— Vasá, aınalaıyn dep júreıin, ashyǵyraq aıtshy...

Vasá endi turyp qasyma kelip, aýzyn qulaǵyma tosyp:

— Qaraǵandy birinshi toqsannyń josparyn jarty aı buryn jıyrma úsh prosent artyǵymen oryndapty. Túsinikti me? — dedi.

— E, túsindim, túsindim... Jeńisteriń qutty bolsyn, baıandy bolsyn, joldas Qaraǵandynyń ýákili!.. — dedim men.

Vasá shynymen-aq «rahmet!» dep qaldy... Ol ózin maıdanda júrgende de Qaraǵandynyń adamymyn dep eseptep ketkendikten meniń quttyqtaýymdy qaljyńǵa sanaǵan joq. Qaıta, jospar artyǵymen oryndalypty degenine birden túsine qoımaǵanyma jábirlenip qalǵan sıaqty...

Meniń oıym tap sol sátte basqa jaqta otyrǵany da ras edi. Eki-aq saǵat ýaqyt berilse, on kılometrdeı ǵana jerdegi Shegenge baryp qaıtqym kelip otyrǵamyn... Shegenge emes, Aqbotaǵa, árıne....

Sol eki arada attanys belgisi berilip qaldy da, qazir, mine qaıyq kútip jaǵada turmyz. Qýanar men muńaıardyń qaısysyna kezdesip qalǵanymdy ózim ajyrata almaǵan soń, joldastaryma aıttym:

— Úı ishi bolyp, otbasynda bir kezdesýdiń oraıy kelip-aq qalǵan shyǵar dep em... — dep bastap, aıaq jaǵyn kúmiljite saldym...

— Qaıtesiń, shyraǵym, amal qaısy... — dep Egor kúrsinip qoıdy: — Bárimizdiń, jaıymyz birdeı... Qatyn qaıda júrgenin kim bilsin... Bizdiń jaıdy olar da bilmeıdi, — dedi, úı ishi esine túsip ketip.

— Qaıtesiń, shyraǵym, amal qaısy... — dep Egordy mazaqtaı sóılep, Samed bir qaljyń aıtqaly keledi. — Hoja Nasreddın aıtqan, — deıdi Samed, — qatyny qaıda júrgenin bile almaý — erine ǵazap... Biraq ony alla taǵala ádeıi jiberetin bolsa kerek...

— Nege, nege, Samed aǵa?..

— Erleriniń qaıda júrgenin bilmeý áıelge azap emes pe eken? Erler sony jete túsinsin dep jiberetin kórinedi!.. Staryı chort vse ponımaet degen Hoja Nasreddın!.. Kári saıtan bárin biledi! — dedi Samed.

— Ázirlen!.. — degen Mıroshnıktiń aıǵaıy bizge de berilip qaldy.

Bıik tolqynnyń jalyna jarmasqandaı tyrmysyp, bizge arnalǵan qaıyq jaǵaǵa jaqyndap keledi.

— Iá, hannan!.. — dep Samed qaıyqqa sekirip tústi.

— Ýýh!.. — dep titirkenip qalyp, Egor sekirdi.

Ózgemiz jeńil sekirip, qaıyqtyń ústine dik-dik túsip jatyrmyz. Samed pen Egor, eki úlkenimiz, bizdi qaǵyp alardaı, qushaqtaryn ashyp ońtaılanyp tur... Manadan jańqadaı oınaqtap júrgen qaıyq, ústine jıyrma kisi minip alǵan soń, edáýir salmaqtanyp, jýasyp qaldy. Sonda da qaıyqtyń erneýinen ustap, áreń otyrmyz. Jıyrma birinshi bolyp kapıtan Mıroshnık bizdiń qaıyqqa mindi.

— Sartalıev, jaýyngerleriń túgel mindi me?

— Túgel, joldas kapıtan.

— Zorın, seniń adamdaryń she?

— Túgel.

— Etek taýlardaı qyrqa-qyrqa bolyp, dóńbekship jatqan aqjal tolqyndardy kóldeneń kesip, áreń jyljyp kelemiz. Qaıyq keıde bıik jarǵa shyqqandaı tyrmysyp, keıde quzdan qulaǵandaı quldılap ketedi. Úıirilip, alaı-túleı tóńkerilgen túngi sýdan júregiń aınıdy.

— Iá, hannan... Jahannamǵa qulap bara jatqandaımyn, — deıdi Samed. Únsiz tistenip, atylyp ushar qarshyǵadaı bolyp, Petr Ýshakov otyr.

— Astym tipti turaqtaı alar emes... — dep, Sereja jyljyp qaıyqtyń túbine túsip ketedi de, árkimnen ustanyp, qaıta kelip aramyzǵa qystyrylady...

Teńiz beti oıylyp ketip, keıde tereń túbi kórinip qalǵandaı bolady. Qara teńiz tasyp tógilerdeı, dóńbekship jatyr. Jota-jota tolqyndar irgesimen qoparyla yrǵyp jónelgende, teńiz seni jutyp qoıardaı kórinedi. Bıik tolqynnyń qyr arqasyna shyqqanda artta kele jatqan qaıyqtardy bir ańdap qalasyn, da qyrqadan tómen qaraı syrǵyǵanda teńizdiń dál túbine baryp soǵylardaı tuńqıasyń. Bıik tolqyndardyń astynan túpsiz bir úńgir kórinip, qap-qara aýzyn ashyp qalǵandaı seziledi.

Áýeli bir polk tutas attanyp edik, júre-kele jaılaý kóshindeı kerilip, shashylyp, bytyrap kettik. Teńiz aldyńnan, búıirden túıgishtep, bir shońqaıtyp, bir tońqaıtyp, qatty mazalap keledi. Bizden qalyspaı, sý sıyrdaı sýmańdap bir-eki «ańshy» qaıyqtar ǵana kele jatyr. Tolqyn bizdi birese súmeńdetip jaǵaǵa qaraı aıdap, birese tartyp teńizdiń ortasyna qaraı áketedi. Aı sáýlesi birese qyrqada, birese tómen bir jyra túbinen kóringendeı bolady.

— Jahannam túbi budan tereń bolmaıdy eken... — deıdi Samed.

— Nemene, túsip kórgeniń bar ma edi?

— Túsip kórgenim joq... Hoja Nasreddın talaı hat jazyp edi... Jahannamnan qoryqpa, onsha tereń emes eken depti...

Ústi-basymyz malmandaı... Iyǵyńnan asylyp qalǵan sýyq tolqyn moınyńnan sorǵalap, arqańmen jyljyp astyńa quıylady. Sýyq bir jylan qyr arqanyń qýysymen súmp etip astyńa kirip ketkendeı bolady. Syǵylysyp otyrysqan tar qaıyqta qozǵalýǵa da dármen joq. Aınala qoltyqtasyp alyp, ushyp ketpeýdiń ǵana qamyn oılap otyrmyz. Qaıyqtyń erneýindegi temir qorshaýdan góri sý sýyq seziledi.

Er qaıyq taýdaı tolqyndarǵa kóldeneń asylyp, qoryqpaı ilgeri basady. Kerchpen aramyzdy on segiz kılometr dep edi, alystan orap, «Eltıgen» degen balyqshy poselkesine tónip kelemiz. Túngi saǵat birde, belgili merzimde barlyq qaıyq bir ret qanattasyp alyp, endi bar kúshimen jaǵaǵa qaraı qatty josyltyp ketti. Tolqyn artymyzdan aıdap, áreń-áreń aman qalyp kelemiz.

Teńiz dem alysy qansha qatty bolsa da, saqqulaq nemister kóp motordyń kújilin estip qalypty. Bir sátte sý betine myńdaǵan raketalar atylyp, jibek qanattary jelbirep, asylyp-asylyp tura qaldy. Túpsiz tuńǵıyqtaı qara-qoshqyldanyp jatqan teńiz beti kúndizgideı jarqyraıdy. Oq sý betin burshaqtaı sabalap, shyp-shyp etedi. Zeńbirek snarádtary sýǵa ústi-ústine túsip, aspanǵa shapshyǵan sýdan kúmis baǵanalar ornata bastady. Sap-sap tolqyndar keńsiriginen sý atyp, jóńkilip kele jatqan kıt balyǵyna uqsap ketedi. Jaqynyraq túsken snarádtar qaıyǵymyzdy qaqbaqtaı laqtyryp, oıǵa-qyrǵa qýalaı bastady... Jaǵaǵa jaqyndaǵan saıyn aspaly shamdaı asylyp turǵan jaryqtar da kóbeıip barady.

— Jaryqtardy atyńdar! — dedi Mıroshnık.

Qaıyqtyń eki jaǵyna qarama-qarsy otyrǵan jıyrma jaýynger salbyrap turǵan jaryqtardy ata bastadyq. Qyzyldy-jasyldy oqtarmen ot sóndirip kelemiz!..

Jaǵaǵa jaqyndaǵan saıyn qaıyǵymyz kóp kúmis baǵanalardyń arasymen júrýge qaldy. Birin tasalanyp, birine súıenip ótedi. Qaıyq tumsyǵynan esilgen sý eki urtynan salbyraǵan aq murt sıaqtanyp, keıde sol baǵanalarǵa oralyp qalǵandaı, júrisimiz de ónbeı keledi. Oq birimizdi tyrnap ketip, birimizdiń betimizdi qaryp ketedi, ystyq emes, sýyq qarıdy.

Nemisterdiń ózderi kótergen oq borany óz kózderine de shymyldyq quryp tastasa kerek, oq borany tópep turǵanmen dáldik joq sıaqty. Qatar-qatar, jip-jıi turyp qalǵan merýertteı appaq sý baǵanalary qalyń qyraý basqan qalyń, kári toǵaıǵa da uqsap ketedi.

Lek-legimen kóterilgen samoletter bizdiń art jaǵymyzǵa úımelep júr. Snarád oqtary da ortaǵa qaraı aýyp barady. Bir kezde jaryqtan da qutylyp, qoıý qarańǵylyqqa kirip kettik. Oq qorshaýdan da ótip ketippiz. Biraq aınala qaransaq, jaqyn mańaıda bizden basqa bir qaıyq joq...

— Biz ozyp, bólinip ketippiz... Sapar ońǵa aınalar... — dedi Mıroshnık.

Aldymyzda qaraýytyp teńiz jaǵasy seziledi. Artymyz aspandy jarǵylap, tilgilep jatqan naızaǵaı...

— Jaralanǵan eshkim joq pa? — dedi Mıroshnık.

— Joq sıaqty...

Azdan keıin uıalǵandaı qysylyp sóılep:

— Meni azdap janap ótken sıaqty... — dedi Sereja.

Serejanyń oń qoly jaralanypty. Oń qolynyń shyntaǵynan tıgen oq tesip ótipti. Ol qazir soldat bolsa da, kúni erteń kórkemóner adamy, sýretshi edi. Sondyqtan oń qolynyń jaralanýy bárimizge de qatty batty. Sol oń qoly úshin Serejanyń eki aıaǵyn birdeı sadaqa qylýǵa da ázir edik.

— Azdap qana... — deıdi Sereja. — Eshteńe etetin emes, asyp alam ǵoı moınyma...

— Joq, osy qaıyqpen keıin qaıtasyń, — dedi oǵan Mıroshnık.

Qaıyq jaǵaǵa jaqyndaı berip, ádeti boıynsha buryla bergende Mıroshnık:

— Sekirińder! — dep ámir etti.

Serejamen qoshtasa da alǵan joqpyz. Aman qaıtyp jete alar ma, joq pa... Qandaı kúıge tússeń de, joldastaryńmen birge bolýǵa ne jetsin! Jalǵyz Petr ǵana, Serejanyń avtomatyn alyp jatyp, sý bolǵan murtyn Serejanyń alqymyna apara jatqanyn ańdap qaldym. Ózgemiz eń ári ketkende, arqasyna qolymyzdy bir aparýǵa ǵana úlgirdik. Sonymen tórt jylǵa jaqyn oıyn-kúlki, qaıǵy-qýanyshymyz ortaqtasyp ketken bir joldasymyzben ishteı ǵana qoshtasyp, aırylysýǵa týra keldi... Qosh, Sereja, qosh bol, baýyrym!..

Ózi shylqyldap otyrǵan soldat bul joly qymsynǵan da joq... Jıyrma jigit japyrlap qarǵyp túse qalyp edik, tereń sýdyń túbine baryp bylq ete tústik... Tóbeńnen qorǵasyndaı basqan tereń sý qozǵaltar emes. Volodá Tolstov ekeýmiz qatar sekirip edik, teńizdiń túbine de birge túsippiz. Ol meni kóterip jibergisi keledi, men ony kóterip jibergim keledi. Qoldarymyz qarmanady, qaırat qylar dármen joq. Uıyqtap jatyp bastyrlyqqandaı, dármensiz bir dilgir halde qalyppyz... Este qalǵan nárse, eger menen joldastyq degen ne eken dep suraýshy bolsa — ol, ózi on eki metr tereńniń zildeı basqan aýyrdyń astynda jatyp, meni qutqarǵysy kelgen Volodá Tolstovtyń minezi der edim.

Bul hal qas qaqqansha ótip ketetin, kóz ilespes qana bir kez eken. Shirene tolqyndaǵan teńiz ekeýmizdi de joǵary alyp shyǵyp, jaǵaǵa qaraı aıdap áketti. Bastaǵy pılotka, ıyqtaǵy qorjyn sıaqty jeńilderdiń bárin sypyryp alyp, domalatyp aıdap jaǵaǵa laqtyrǵaly keledi.

Aıaǵym jerge tıe bergende, art jaqtan soqqan taǵy bir tolqyn meni alyp urdy da, súırep ortaǵa qaraı qaıta áketti. Ekinshi bir tolqyn qaǵyp áketip, domalaı-domalaı jumyrlanyp qalǵan jaǵa tastarynyń ústine yrǵytyp jiberdi. Keler tolqyn etegime jarmasqansha, jan-dármen degendi túgel salyp, qurǵaqqa shyqtym. Qara teńiz qapylysta qaýyp bir qalyp, op-ońaı juta almaǵan soń, qanǵa qusyp jaǵaǵa laqtyryp ketti bilem...

Kózimdi ashyp, aldyńǵy jaqqa qarasam, eki adam qaraýytyp tur eken. Avtomatymdy alyp, ońtaılaı bastadym...

— Otstavıt! — dedi aqyryn ǵana Mıroshnıktiń daýysy...

Teńiz tolqynynan árkim ózinshe qutylyp, tolqynmen lyqsyp kep jaǵaǵa túsip jatyr. Samed bórenedeı sereıip, Volodányń ústine túsip edi, túsken boıy qoldary Volodányń alqymyn taýyp alyp, ezip tastaı jazdady.

— Bul ózim — dep, úsh ret qulaǵyna aıǵaılap, áreń aıyryp aldym.

— Nama bop ketipti bu? — dep, Samed aıran-asyr bolyp otyryp qaldy.

Sýdan keıin shyqqan joldastar buryn shyqqandardy kórgende ár túrli asyǵystyq istedi. Biraq jaý qolyna túsip qaldym ba dep «berilem!» degen bireýi bolǵan joq... Qoıny-qonyshy muzdaı sýǵa lyq tolyp, mesteı búlkildep júrip, jastyǵyn ala ólgileri kelip júr. Myńda bir kezdesetin, qapylysta kelgen aýyr synnan eshkim súrinbeı ótti. Nege ekenin túsiner jaı joq, jıyrma jigit únsiz bir qushaqtasyp ta qalyppyz. Kıimderden shuryldap sýyq sý aqsa, kózińnen tamǵan tamshylar ystyq-aq edi.

Jaý jaq aldymyz bıik jar qabaq eken biz sonyń tap astynan shyǵyppyz, teńizge qarasaq, kele jatqan jalǵyz qaıyq joq... Jarqyrap aqqan pýlemet oqtary men raketa jaryǵynyń teńiz ortasyna qaraı aýǵanyna qaraǵanda, bizdiń polk sheginip ketkenge uqsaıdy. Jaǵaǵa jete almasa, teńiz betindegi aıqasqa kire ketýge bul polktyń ázirligi de joq edi. Ondaı daraqy «jan qıarlyq» bizdiń jaqtyń armany da emes edi.

Qabaqty sholyp kórsek eki pýlemet teńiz betin jalqaý ǵana atqylap otyr. Bizdiń jaıdy áli eshkim bilmegen sıaqty. Kóp qaıyqtyń keıin burylǵanyn kórip otyrǵan nemister, jalǵyz-jarym qaıyq jaǵaǵa kelýge batyly barar dep oılamaǵan. Eki pýlemet anda-sanda bir ún berip, marǵaýlana bastapty. Jaqyn aýyldyń ıtteri talasyp jatqanda, tumsyǵyn búıirinen kótermeı jatyp qana, anda-sanda bir myńq etip qoıatyn ıtter bolýshy edi, tap sol sıaqty.

— Mynaý jaǵa jumaq eken... Tek palaýy ǵana joq... — dedi Samed.

— Palaýsyz-aq ishemiz de! — dep, árkim saýytyn aýzyna aparyp jatyr.

Áldeqaıda oń jaǵymyzda kóp zeńbirek barlyǵy baıqalady. Jún sabalaǵandaı dúrkiretip, jıi-jıi atady. Manaǵy qarbalasta mınomet, pýlemetter qosyla arsyldasyp edi, endi sóz qulashtap uratyn zeńbirekterge berilipti. Bu da bizdiń polktyń keıin burylǵanyn kórsetedi.

Jar astynda bastasa jatyp, kapıtan Mıroshnıktiń uǵynysy boıynsha, Kerch jaǵasynda bolǵan birinshi «soǵystyq keńesimizdi» ótkizdik... Etiktegi sý aǵyp ketsin dep, etpetimizden jatyp, aıaǵymyzdy kóterip qoıdyq.

— Bizdiń qaramaqtaǵy jerdiń kóldeneńi bes metr, — dedi Mıroshnık: — Artymyzda teńiz, aldymyzda jaý — ot pen sýdyń arasynda degen osy bolady. Tuıaq ilektiripti degen de osy, sheginer jer joq degen de osy... Shabýyl jasaımyn deseń, aldyńda jer jetkilikti... Barlyq jaǵdaı shabýylǵa arnalǵandaı oraılasyp tur... Nemister aqmaq emes. Teńiz jaǵasyn qazir túgel oqpen tintip, otpen alastap shyǵady. Ony kútip otyrmaı, shabýylǵa ózimiz kóshemiz! Kerch bizdiń sovet jeri, ıesi kelgenin kórseteıik! Sheginetin kezekti jaýǵa usynaıyq...

Mıroshnık qaljyń aralastyra sóılegisi kelgendeı edi. Múmkin, art jaǵymyzda sheginerlik jer bolsa, tap osy kúıde shabýyl jasaýǵa barmas ta edik. Ot pen sýdyń arasynda qalǵanda, biz otqa qaraı umtylýdy qaladyq. Attanarda bergen antymyzdy eske aldyq ta, shabýyl jasaýǵa baıladyq. Kolǵa tússek qaıtemiz, qutylǵanymyz qaıtemiz degen sózder aýyzǵa da alynǵan joq. Eshkimniń tirideı qolǵa túspeıtinin jańaǵy teńiz synynyń ózi-aq kórsetip edi.

Jıyrma jaýynger eshbir qalany da bosata almaıdy, túgel bir jarty araldan jaýdy aıdap ta shyǵa almaıdy. Biraq berik bir bekiniske taban tirep alsa, art jaqtan keler mol kúshke deıin shydaı alady. Revákın aıtqan shydam da osy sıaqtanady. Buǵan, árıne, bas kerek.

Bizdiń basymyz kapıtan Mıroshnık. Talaı synnan súrinbeı ótken senimdi jıyrma jaýynger, bastaı bilseń, edáýir kúsh. Munda biz qydyryp qaıtýǵa kelgen joqpyz. Otanyń úshin janyńdy qıar jer osy bolsa, oǵan biz áldeqashannan daıyn! Biraq, arzan ólimge daıyn birimiz de joq. Óligimizdi kórgen jaý — jany bolattan jaralǵan ba! — deıtin bolsyn... Joq, alar maqtaýymyz bolsa, jaýdan alý emes, ózimizdiń elden alý!

Etiktegi sý tizemizge quıylyp, tizemizden jerge ketip, ústimiz de edáýir jeńildenip qaldy. Qarý-quraldarymyzdy súrtip, tekserip aldyq. Jıyrma jaýynger eki topqa bólinip, sol jaqtaǵy topty kapıtan Mıroshnık aldy, oń jaqtaǵysyn maǵan tapsyrdy. Bul jerdiń jaǵdaıymen biraz tanysqanymyz da bar edi. Mıroshnık sony qaıta bir anyqtap bergisi kelip:

— Tym shetirek kelip túspegen bolsaq, osy aradan eki kılometr shamasynda «Eltıgen» poselkesi bolý kerek, — dedi. — «Eltıgennen» atylǵan oqtaı aǵyp ótýimiz kerek!

— Iá, oqtaı aǵyp... — dep, Samed bir qaljyń aıtqysy kelin baryp toqtady.

— «Eltıgenniń» soltústik betinde jarty kılometr jerden bıik oba-qorǵandar bastalady. Bizdiń rotaǵa berilgen ámir sol obalardyń birin alý bolatyn. Ámir sol kúıinde qalady. Túsinikti ǵoı?

— Túsinikti, joldas kapıtan.

— Endeshe, túıiler jerimiz de, alarymyz da sol bıik qorǵan-oba bolady!

Jıyrma jigit jıyrma túrli uran shaqyryp, shabýylǵa umtylamyz:

— Otan úshin! Qyrym úshin!..

— Sevastopolǵa deıin! Odessaǵa deıin! Berlınge deıin!

«Otan úshin!» degen urandy Mıroshnık aldy da, sol uran bárimizge berilgen komandanyń ornyna júretin boldy. Ol aıǵaı shyqpaı, eshkim ún shyǵarmasqa kerek.

— Qazaq batalóny, alǵa!..

— Ózbek batalóny, alǵa!..

— Ýkraına batalóny, alǵa! — degen qosymshalarymyz jáne bar.

Bul «batalóndarymyzda» bir-aq adam barlyǵy eshqaısymyzǵa kúlki de kóriner emes. Ony ózimiz bilemiz, nemister úshin batalón bolyp kórinbesine kim kepil?..

— Únsiz qozǵalamyz... Qashan jaýǵa kezdesip qalǵansha saq qozǵalyńdar! — dedi Mıroshnık.

Men óz tobymdy alyp oń jaq qanatqa shyqtym. On jigittiń arasy on metrden júz metr. Mıroshnık tobymen aramyzda elý metrdeı ashyq aralyǵymyz taǵy bar. Jaý oqtary osy ashyq aralyqqa úımeler degen joramalymyz bolyp, ádeıi qaldyrdyq.

Aqyryn jyljyp biz de qabaqqa shyqtyq, aranyń uıasy da gýildep qoıa berdi. Arandaı oq, arsyldaǵan pýlemet, baılaýly tóbetteı órshelenip, teńiz jaǵasy azan-qazan boldy. Aıqas bastalyp qaldy.

Mıroshnık «Otan úshin!» deı bergende, men de anadan týǵaly shyqqan eń uzaq aıǵaıǵa bastym:

— Qazaq batalóny, alǵa-a-a!..

«Batalón» komandırleriniń bári de dúnıe júzindegi eń bir, kárli daýys pen eń kárli aıǵaılarǵa basyp keledi.

— Ýkraın batalóny!..

— Ózbek batalóny!..

— Stalıngrad batalóny!..

Jıyrma jigittiń úni qosyla órilip, jer jara shyqty. Oǵan avtomattarymyz ben qol pýlemetterimiz ún qosqanda, jaý túgil, ózimiz de qaıdan kóbeıip ketkenbiz dep qalǵandaımyz. Únimiz bir polktaı shyǵady, batyldyǵymyz — artymyzda samsaǵan sary qol bardaı kórinedi...

Qarańǵyda kezdesip qalǵan jaý okoptaryna birer ǵana granata laqtyryp, qolma-qolǵa jolamaı, ilgeri qaraı kete berdik. Nemis áskeri oq boranyn bizdiń aıǵaıdyń eń alǵash shyqqan jerine, art jaǵymyzǵa tógip jatyr. Oqty aldymyz ben oń-solymyzǵa kezek tógip, biz nysanaǵa alǵan qorǵanǵa qaraı tartyp kelemiz. Bizdiń aıǵaıymyzdy qýalaı atyp jatqandar da bar...

Biraq bizdi ólimnen qutqarǵan nemisterdiń ózderi boldy. Alǵashqy qym-qýytta qansha jaý baryn, qaı jaqta ekenin anyqtaı almaı qalyp, nemis áskeri avtomat dybysynyń molyraq shyqqan jaǵyna oq tógip, bizdi emes, ózderin atqylap ketti. Oń jaǵymyz ben sol jaǵymyzdaǵy nemis áskerleri ózara atysyp qaldy. Ol syr baıqalǵan soń-aq, jaý qolyna kezdesip qalǵanda bolmasa, oq tizginin biz de tarta qoıdyq.

Qara teńizdiń jaǵasy túgel atysqa kiristi...

— Tók oqty!.. Pýlemet!.. Mınomet!.. — dep, alasuryp jatqan nemis ofıserleriniń aıǵaıyn estigendeısiń. Alaqandaı jerden bastalyp, endi kúrkiregen kúndeı jaıylyp bara jatqan atys sheńberi osyny ańǵartady. Áldeqaıdan, abaısyzda kirip ketken jaý qoly jalpaǵynan shabýylǵa kóship, tyqsyryp bara jatqandaı, nemis áskeri alaı-túleı, ábiger bolyp qaldy.

Osy qarbalasta «Eltıgennen» ótip kettik. Aldymyzda órkeshtenip, qaraýytyp bıik qorǵan kórinedi. Endi biz aıqas sheninen ótip, saıabyrǵa shyǵyp qalyppyz. Qańǵyryp joǵary zýlaǵan oq bolmasa, bul mańaıda atyp jatqan bir pýlemet joq, túnerip, tunjyrap qorǵan ǵana tur.

Qorǵannyń tóbesine únsiz ǵana shyqtyq. Sala-sala bolyp, tarmaqtanyp jatqan transheıalar, úńireıgen okoptar bos jatyr. Kenetten avtomat shańqyldap qaldy.

— Jat! — degen Mıroshnık daýsyna aralasa eki granata bors-bors jaryldy.

Samedtyń «ıá, hannanyna» Vasányń «qolyńdy kóter!» degeni aralasa shyqty.

— Hendehoh!..

Endi apanynan ata jónelgen qasqyrǵa uqsap, ár okoptan sur kıingen nemis soldaty tura salyp qashyp barady. Bıik tóbeniń jaı tóbe emes ekendigi de aıqyndala bastady. Bir top qorǵaýshysy bar, uzaq atystyń bekinisi eken.

Tas pen temirden berik jasalǵan bekiniste eshkim joq. Manaǵy qarbalas bastalǵan kezde ofıserler aıqasty basqarýǵa ketip, sodan áli oralmasa kerek. Qazir olar jaǵadaǵy atysta júrgen bolar. Bekinisti qorǵaýǵa qalǵan on shaqty soldat avtomattaryn bizge qaldyryp, budan bylaı «habarsyz ketkenderdiń» tizimine qosylatyn boldy: bizde tutqyn baǵyp otyratyn jaı da joq edi...

— Sartalıev, Tolstov, bekinisti túgel tekserip shyǵyńdar. Sharýashylyǵymyzdyń jaıy qandaı eken bilip otyraıyq... — dedi Mıroshnık. Ózi bekinistiń ishin tekserýge kiristi.

Bul bir erekshe yńǵaıly jasalǵan bekinis eken. Bıik qorǵannyń naq tóbesindegi úlken bólme taram-taram qazylǵan uńǵy-joldar arqyly eki búıirdegi pýlemet uıalarymen qatynasa alady. Tóbeni aınaldyra jasalǵan avtomashınalarǵa arnalǵan uıalar da solaı tóbeden etekke deıin, birinen-birin tómen etip, qos etektep qazylǵan úsh qatar okop bar. Bári de transheıalarmen qatynasatyn etip jasalǵan. Etekten tóbege qaraı úsh sala bolyp órmelegen jyra-transheıalar jatyr. Aınala atatyn zeńbirek orny da ázir tur. Tek zeńbiregi ornatylmapty. Qaıda da aıqysh-uıqysh salynǵan temir, quıylǵan tas, tóbeniń astymen qatynasatyn joldar... Qorǵannyń syrtyn tekserip shyǵý úshin, bir búıirinen ekinshi búıirine barýǵa men úsh ret kapıtan otyrǵan ortalyq bekiniske soǵyp ettim. Barlyq joldar osynda ákeledi eken. Men osy jaılardy baıandap turǵanda, Vasılıı Grıshın osy bekinistiń planyn taýyp alyp, Mıroshnıktiń aldyna jaıdy:

— Plany mynaý bolý kerek... Tóbeniń bıiktigi de kórsetilgen...

Budan ári, men kórgenderimdi aýyzsha aıtyp turdym da, Mıroshnık qaǵaz betine qarap tekserip otyrdy.

— Bizge bolysqan qaı qudaı desem eken? — deıdi Mıroshnık.

— Mynadaı bekinisti jıyrma jaýynger túgil bir dıvızıaǵa aldyrmaýǵa bolady ǵoı! Pýlemet ekeý dediń be?

— Ie, ekeý... Oqtary da jetkilikti, okoptaryna júz avtomatshyny erkin ornalastyrýǵa bolady.

— Raketalaryn kúndiz-túni birdeı atsań da on kúnge jetetin! — dep, Samed keldi. — Araqy az tamakisi shóp tatıdy...

Qorǵandy aınala kúzetýge alty adam qoıyp, endi ózimizdi túgendesek, jeti jaýynger shyǵynymyz bar eken. Jaýdyń myqty bir bekinisin qolǵa túsirý úshin bul kóp shyǵyn emes. Keıde mundaı qımylǵa júzdegen adam qurban bolady. Jaýdyń arasyna kelip túsip, bekinisin ala qoıý degen ońaılyqpen oryndalmaıdy. Jaýdyń ózi járdem etpese, bul bizdiń arman eterlik nársemiz emes. Biraq bizdiń azǵana top úshin jeti jaýynger degen óte aýyr shyǵyn edi. Osy aýyrlyqtan edáýir ýaqyt úndespeı qalyp edik, Petr keýdesine orap alǵan qyzyl jalaýdy jaıyp jiberip:

— Ornataıyn ba tóbege? — dedi kapıtanǵa qarap.

Batalón túgel kelip jeter kún bolsa, jalaý ornatý meniń bólimime tapsyrylyp edi de, men ony Petrǵa júktep em.

— Toqtaı tur, serjant Ýshakov, — dedi Mıroshnık. — Kúte turaıyq... Múmkin, qorǵan óz qolymyzda dep oılap, biraz mazalamas ta...

Kapıtannyń aýzy osyny aıtqanmen oıy buǵan sene almaı otyrǵandyǵy kózinen kórinip tur. Aınala kúzet qoıylyp, pýlemetshiler de uıalarynda ázir otyr. Taǵy bir jarty saǵat, tym bolmasa, bes mınýt tynyshtyq tileıtinimiz de ras... Tynyshtyq bolar dep senbeıtinimiz de ras...

Tynyshtyq mınýttary bitkenin habarlaǵysy kelgendeı, telefon dir-dir sharyldap qoıa berdi.

— Grıshın, beri kel!.. Sóıles! Sen ober-efreıtor Grýbbesiń. Bekiniste eshbir ózgeris joq, bári orynsha de!..

Vasá telefondy qolyna aldy:

— Alo!.. Tap solaı, ober-efreıtor Grýbbe... eshbir ózgeris joq... Bári de orynsha... Toıtaryldy, toıtaryldy... Daýsym?.. Ózimdiki!.. Men Grýbbe emespin be?.. — Vasányń beti sopaıyp, kózi qypylyqtaı bastap, jalǵandyǵyn jasyra almaısyń daýyspen — ober-leıtenant Vaısberg uıyqtap jatyr... — dedi.

— Jasqanba!.. Tanba! — dep, Mıroshnık qysady.

Endi Vasá ótirikti órshite almaı, týrasynan bir-aq qaıyrǵaly turǵanyn sezip, Petá kijinip tur.

— Men Grýbbe emespin be? — dep, Vasá qyzaryp ketti de, — óziń shoshqasyn!.. Óziń svoloch! — dep, manadan nemisshe sóılesip turyp, endi aıaǵyn orysshylap jiberdi!

— Nemene, búldirip turǵanyń! — dep, Mıroshnık ornynan atyp turdy.

— Báribir senbedi... Oryssha boqtaıdy ıttiń kúshigi! — dep Vasá kapıtanǵa bir burylyp qaldy da boqtaǵan nemiste kegi ketip bara jatqandaı, órshelene sóılep:

— Men bólshevık. Sen ıttiń kúshigi fashıs! Tutqyn? Ońaı eken!.. Aqmaq óziń!.. Áýeli jaqyndap kór!.. Arqanyń asylyp ólerde ózińe kerek bolar!.. — dedi.

— Já, bolar endi, tasta! — dedi Mıroshnık, kúlip.

Vasá qatty qyzyp ketip:

— Bizdiń general seniń generalyńdy... — dep bastap kele jatty de, aıaq jaǵyn aıta almaı, telefondy tastaı salyp, — keshirińiz, joldas kapıtan — dep teris aınalyp ketti. Mıroshnık qolyn silteı saldy da:

— Ýshakov, qorǵannyń tóbesine týdy ornat! — dedi, — Sartalıev, birinshi túnniń kúzeti túgel seniń moınyńda! Kúshterińdi durystap ornalastyr!.

Jap-jaryq bekinis tynysh bir bólmege uqsap ketedi. Bul jaýdyń júıke tamyrlary shıratylyp, ońaı úzilýge aınalǵan kezi. Sondyqtan bolý kerek, bekinis bir demalatyn tynyshtyq jaıy sıaqty. Soǵysty eske túsirer barlyq nárseniń betinde perde bar.

Ortadaǵy dóńgelek stoldyń ústinde eki top karta jatyr. Kartanyń syrtyna eki keýdeli áıeldiń jarym-jarty jalańash sýreti salynǵan. Eki ofıser tóseginiń aınalasyn da ár túrli qalypta túsken jalańash áıeldiń óz retteri. Osyndaı tynyshtyq jaǵdaıda úsh jyldaı otyrǵan nemis ofıserleri áldeqaıda soǵys baryn umytyp ketse de, tańdanatyn esh nárse joq sıaqtanady. Olar Qyrymǵa kelip ornaǵaly soǵys bul mańǵa oralǵan joq. Birinshi ret olardyń tıyshyn alǵan jaıaý ásker biz ǵana.

Qorǵannyń tóbesine shyqsam, jaǵadaǵy atys toqtapty. Aınala typ-tynysh... Raketa jaryǵy anda-sanda bir baryp teńiz betine túsedi. Eringendeı, esinegendeı uzaq orap, ıilip baryp túsedi.

Petr qyzyl jalaýdy shanshyp, ózi sonyń tyrs-tyrs shertkenin tyńdaǵandaı qasynda tur. Aı batqan, jel báseńdeı bastaǵan...

Qoıý qarańǵylyqtyń ishi jybyr-jybyr qozǵalǵandaı áldene túıilip, túnerip jaqyndap kele jatqandaı seziledi. Qyzyl tý esh nárseden boıyn jasyrǵysy kelmeıtinin andatqysy kelgendeı, kerile jelpinip, búkil dúnıege qol bulǵaǵandaı bolady...

9

Kerchtegi birinshi túnimiz maıdanda sırek kezdesetin tynyshtyqpen ótip barady. Eń aıaǵy qańǵyrǵan oqtyń sybysyn da estigen joqpyz. Bizdiń álsin-álsin atyp turǵan raketamyzǵa da eshbir jaýap joq. Qarańǵy túnde qorshaýǵa alynar bolsaq, shamasyn baıqaıyq dep, tún boıy tóbeniń aınalasyn túgel jaryqta ustadyq. Munymyzdy eshkim elemeıtindeı, jaýap qatpaı qoıdy. Alaqandaı aralda qalǵandaı, bir ýys sovet jaýyngeri jaý ortasyndaǵy jalǵyz ǵana tóbeniń basynda qaldyq..,

Jaýdyń jelkesinen kóp qolmen kelip túsermiz degen oı oryndalmaǵany anyq. Polk túgel keıin qaıtty ma, qansha qaıyq sýǵa batyryldy, biz munyń birin de bilgemiz joq.

Tań aldynda Qara teńizdiń jaǵasy tutas dúrligip, qyzyldy-jasyldy raketalarmen belgi berisip, ózara sóılese bastady. Áldekim alystan kózin qysyp, bizdi nusqaǵandaı bolady. Jaý dúnıesi bir baılamǵa kelip, endi sony iske asyrýǵa ym qaǵysyp, ázirlenip jatqan sıaqty.

— Sóılesip jatyr... — dedi Samed, odan ózgemiz kórmeı otyrǵandaı.

Samedke eshkim jaýap qaıyrmady. Árkim óz oıymen otyr. Múmkin, oıy tipti bul tóbede emes alystaǵy elde júrgen shyǵar... Árkim otyrǵan ornyna jabysyp qalǵandaı, qımylsyz, únsiz otyr. Attanǵannan bergi sharshaǵandyǵymyz endi ǵana eske túskendeı, jaýyngerler, áldeqandaı aýyr oıǵa ketkendeı, óz ishine úńilip ketipti.

Kúni keshe ǵana endi osy etikterimizben Berlınge jetermiz dep qaljyńdasyp edik. Endi, mine, sovet dúnıesinen tys, jat dúnıeniń qarańǵylyǵyna kóz úırene almaı, júdeý otyrmyz. Bekinistiń ishindegiler de, syrtyndaǵylar da osy kúıde. Jaýyngerler esh nárseni elemeı, uıyqtaǵysy kelgendikti kórsetedi... Aıqasta sergek bolý úshin uıyqtap alý kerek. Eki saǵatta bir aýystyryp turǵan kúzet kezegine qazir basqalar barady. Biraq eshkim úıyqtaı alǵan joq. Uıyqtaǵan bop jatqandar jaı jatyr, oıda jatyr...

— Hoja Nasreddınniń bir aıtqany bar edi: sen ne oılasań, jaýyń da osyny oılaıdy dep edi... Volodka, sen ne oılap otyrsyń? — dedi Samed, mundaı muńaıysty kótermeıtin ádetimen.

Uıyqtap jatqanda oıatyp alsań da, qaljyńdasa ketetin ádetimen:

— Jaý bizdi torǵa túsken torǵaıdaı kórip, qazir kelip qaltasyna salyp alyp júre bermekshi... Sony oılap otyrmyn, — dedi Volodá.

— Aı-áı-áı! — dedi Samed, basyn shaıqap. — Jaýdy esh ýaqytta ózińnen góri aqmaq sanama degen qaıda?.. Aqmaq bolsa, tún boıy nege tyrp etpeı jatyr? Olar bizdiń qansha ekenimizdi bilip alǵylary kelip úndemeı otyr dep oılamaısyń ba?.. Mynaý qarańǵylyqtyń ishi tolǵan bizge qadalǵan kóz, túrilgen qulaq bolar...

— Ony sen qoryqqanyńnan aıtasyń, Samed...

— Joq, Volodka... Kelinshek alyp, er balań bolatyn bolsa, menen oǵan sálem aıtarsyń: Hoja Nasreddın — jaý qoryqsyn deseń, eń áýeli óziń qoryqpa, quıryǵyn qysyp alǵan ıt talanbaı qalmaıdy degen...

— Osy biz týraly aıtqany bar ma? — deıdi Vasá.

Samed múdirmesten:

— Osyny tap bizge aıtypty!.. — deıdi.

Egor kópten beri bir túsine almaı júrgenin anyqtap alaıyn degen pishinmen:

— Seniń qojań soǵysta bolǵan ba ózi, joq pa? Komandır me bir, komısar bolǵan ba? — deıdi.

— E-e-ı, Egor, Egor... — deıdi Samed. — Osy ańqaýlyqty qoımasaq, ekeýmiz bir kúni kúlki bolamyz ǵoı... Hoja Nasreddın ári soldat, ári komandır bolǵanyn áli uqqan joqpysyń? Ol myńdarmen jalǵyz soǵysqan!.. Ony jeńgen jaý bolǵan emes!..

Buryn Hoja Nasreddınnyń atyn estimegen Egor, onyń kim ekenin áli aıyra almaı júr. Ózim qazaq bolǵanmen Samed aıtqan Hoja Nasreddınǵa men de birtalaı tańdanyp júrdim. Áýeli Samed ylǵı Hojanyń óz sózderin aıtatyn shyǵar dep qalyp em, bara-bara ózgere beretinin ańǵardym. Talaı estigen áńgimelerim Samedtiń aıtýynda myń qubylyp, zamandardan attap ótip, keıde tipti uzap alǵa shyǵyp ketedi. Qytaı, Indıa, Amerıka elderine baryp palaý jep otyryp:

— Joldastar, bizdiń tájirıbeden mynany alsańdarshy!.. — dep aıaǵyn erkin kósilip qoıady...

Shynynda, Samed Hoja Nasreddınnyń atyn ǵana alyp, jańa beıne jasap júr. Ata-babalardan kele jatqan Hoja Nasreddın da osylaı ár aýyzdan týyp, jasaǵan saıyn ósip, ózgerip bizge jetken bolý kerek degen oı keledi. Ómirdi súıgen shyndyqty súıgen ár kezde eldiń boıyn kóterip, oıyn sergitetin danyshpan Hoja jasaǵan saıyn jasara da bergen sıaqtanady. Qazir Samed Hojany Uly Otan soǵysyna salyp, qasynan qaldyrmaıdy. Danyshpan kúldirgish qolynan kelgen járdemin istep, óz ortamyzda júredi. Samed keıde granatalaryn asynyp jatyp — myna bireýin Hoja Nasreddın úshin taǵy alaıyn... — dep te qoıady. Egordyń jańaǵy suraýy da osyndaıdan týyp edi.

— Batyr deseńshi bir! — deıdi Egor, áli de ajyrata almaǵan boıy.

— Sen óziń she?.. Batyr emespin dep oılaımysyń?

— Men be? — deıdi Egor, bireý jala jaýyp otyrǵandaı qysylyp, — meniń maqtanar túgim bolǵan emes... Joldastar, sender kóp qaljyńdasasyńdar, uıat bolyp júrer, maǵan ondaıdy japsyra kórmeńdershi... Men qatynym qabaǵyn túıgen kúni ormannan qaıtqan emespin... Úı jaqqa qaraýǵa batylym da barmaıtyn edi... — deıdi Egor.

— Ormanda aıý kezdesip qalsa?

— Aıý degen qaýip emes qoı ol... Atyp ta alasyń, alysyp ta kóresiń... Biraq qatynǵa muny isteı almaısyń ǵoı!..

Egor Oral taýynda orman kúzetinde bolǵan adam. Ózge áńgimege olaqtaý bolǵanmen ańshylyq jaıyn aıta bastasa, bul da aqty-qarasyn ańdatpaı ketedi... Sol áńgimeleriniń birin qozǵaǵysy kelip, Volodá oǵan:

— Aıýǵa jalǵyz baratyn ba ediń? — deıdi.

— Jalǵyz barmaı, qatynymdy ala barady ǵoı dep pe eń?

— Aıýdan góri áıeliń aıýyraq kórinip ketkenge aıtqanym da...

— Oı, táńir, ol úıde ǵoı ásheıin... Azyraq yǵysyńqyrap júrgenińdi áıelińniń de jaqsy kóretini esińde bolsyn... — deıdi Egor kúlimsirep...

— E, kezinde kóremiz de.

— Aıýdyń eti qandaı, shirkin, súrlep qoısań!.. Anaý bir shoqtyq tusynan bastap saýyrǵa deıin tutas oıyp alyp súrlep tastasań!..

— Sonyń bir kesegi qazir qolymyzǵa túser me edi...

— Hoja Nasreddın — qolǵa túspesti arman etpe degen... Kerchtegi aıýlardyń eti aram bolý kerek...

Kapıtan Mıroshnıktiń bir tapsyrǵany azyq-túlik qorymyzdyń jaıy edi, men osy araǵa sony qystyryp jiberdim:

— Tańerteń, úsh júz gramnan alasyńdar... Qorymyzdyń jaıy osyndaı ǵana... — dedim.

— Úsh júzden alsaq, neshe kúnge jetetin jaıy bar eken? — dedi Petr Ýshakov.

Petá jasyryn syrǵa jatatyn jaıdy surap otyr. Áskerdiń azyq-túlik qory qansha ekeni eshkimge aıtylmaıtyn syr. Biraq bul jaýyngerlerden jasyratyn syr bolmaýǵa kerek. «Eń sońǵy oǵymyz osy» deseń de, odan eshqaısysy úrke qoımaıdy bulardyń. Men shyndyqty jasyrǵym kelmeı:

— Eki kúnge jetedi, — dedim.

— Onda, eki júz gramnan ǵana berińder. Tym bolmasa, úsh kúnge jetetin bolsyn! — dedi Petr. Oılanyp jasalǵan usynystaı kesip aıtty.

— Taǵy eki kúnge saýytymyz asyraıdy. Sonymen bes kún deńiz! — dedi Samed.

— Sý neshe kúndik!

— Sý odan góri azyraq...

— Sý joq bolsa, sekseýildi esińe al degen Hoja Nasreddın... — dedi Samed, — qulazyǵan qumdy dalaǵa ósedi, sý kórmeı ósedi, shydaı beredi, óse beredi degen!..

Buǵan qarsy aıtar jaýap joqtaı, jaýyngerler muny da maquldap otyr...

Jaýyngerlerdiń usynysynan jańa bir suraý esińe túsedi. Munyń aty birer kún bolsa da uzaǵyraq ómir súrý me, birer kún bolsa da uzaǵyraq soǵysý ma?.. Shynynda, munyńnyń ózi ásheıin suraý. Shegenshe aıtsaq, hımıalyq... Qalaı aýdarsań da báribir, jaýyngerdiń bir kún artyq ómir súrýi — taǵy bir kún soǵysta bolýy degen sóz. Dál bul kezde ómir men aıqastyń arasynda biz úshin aıyrma da joq!

Biz ár kezde soldatpyz. Soǵys bitip, avtomat moıynyńnan túskennen keıin de soldatpyz. «Qaıraqty» kolhozynda erte turyp, kesh jatyp júrgen kári sheshem de soldat, eńbek soldaty. Qazir maıdanda júrmiz demesek, biz de sol eńbektiń soldatymyz. Artyq jasaıtyn árbir kún bizge sol úshin ǵana kerek.

Manadan buıyǵyp otyrǵan jaýyngerlerdi qorqynysh basyp otyrǵan joq. Árkim ómiriniń, alǵashqy betterin ǵana ashty. Úlken bir kitaptyń betin ashty da, sol kúıinde tastap, maıdanǵa ketti. Maıdannan qaıtqan soń, sol ashyq qalǵan betten bastap qaıta oqý kerek. Kitap aty «Jas ómir» bolǵan soń, onyń qyzyq qýanyshy túgel aldymyzda — elde, kútip jatyr...

Tań ata ózimizdiń qaıda kelip shyqqanymyz da aıqyndaldy. Bir zamandarda teńizdi jaǵalaı qatar-qatar salynǵan qorǵandar qazir bıik-bıik oba-tóbe bolyp qalypty. Sonyń orta tusyndaǵy birine kelip biz bekinippiz. Qanattasa turǵan qorǵandardyń bári de bekinis ekeni aıqyn tur. Biraq bizdiki eń bıigi sıaqty.

Túnde biz bul tóbege deıin uzaq júgirip kelgen tárizdi edik, endi abaılasaq, dál tótesinen teńizge deıin bir kılometrdeı-aq eken. Qorǵandardyń arasy budan kóp alys.

— Teńiz betinde bir qaıyq joq... — dedi Petr, tóbede turyp qarap.

Osy qorǵandardan teńizge deıin alma baǵy bolǵandyǵy baıqalady. Nemister ony kestirip, órtetip jibergen. Otyrǵan qara qarǵadaı ǵana bolyp, alma aǵashtarynyń sırek-sırek túbirleri kórinedi. Surǵylttanyp jatqan topyraqtyń betine dúnıe jaralǵaly bir qyltanaq shyqpaǵandaı jap-jalańash.

— Jaý jaılaǵandaı degen osy, a? — dep, Samed bir kúrsinip qaldy.

Soltústik jaǵymyzda kúńgirt jarqyrap bir tuzdy kól jatyr.

Shyǵys jaǵymyzda kók tútinge oranyp buldyrap Kerch qalasy kórinedi. Bar dúnıe jansyz da ajarsyz. Kúngeı betterge tebendeı bastaǵan, mysyqtyń murtyndaı sırek, tyqyr kógaldar kózińdi eriksiz ózine tartady. Gıtler bizdiń jerdi túgel bir óli dalaǵa aınaldyram degenmen taqyr kógaldar jaz shyǵa kele kók maısaǵa aınalam dep jymyń qaqqandaı bolady.

Lezde bizdiń qorǵandy jaý soldattary qorshap aldy. Qorǵannyń tus-tusyna top-top jaıaý áskerler keldi de, bizde jumysy joqtaı-aq, oınaýǵa kiristi.

— Maıdan ústinde, jaýynyń ıek astynda otyryp, áskerin oınatyp júrgenderin! — dep Egor tańdanyp otyr.

Aınalany dúrbimen baqylap turǵan Mıroshnık:

— Sender bizge qaýip emessińder degileri keledi, — dedi. — Túndegi kóp «batalóndaryńnyń» syry ashyldy, bizdi kór de, ózińe qara demek qoı...

Petr ún-tún joq pýlemetiniń aýzyn jaý jaqqa buryp, syǵalap-syǵalap qoıady. Jaýdyń osynsha jaqyndaǵanyn kórip otyryp, ony ata bastamaý bizdiń ádetimizde bolǵan emes-ti. Sondyqtan bekinistiń atys sańlaýlaryna qatarlasa tura qalyp, barlyq jaýynger: «ot!» degen ámirdi kútip tur.

Mıroshnık kózin dúrbiden almastan aqyryn ǵana:

— Otstavıt! Olar áýeli biz oq shyǵaryp, qarasyn kórsetsin dep tur. Shama kelgenshe qansha ekendigimizdi ańǵartpaýymyz kerek. Túsinikti me? — dedi.

Qorǵannan eki júz metrdeı jerden aınala jasalǵan okoptar bastalady eken. Bir emes, eki qatar. Qazir sol okoptarǵa jaý áskerleri úımelesip ornap jatyr. Biz bolsaq oq shyǵarmaýymyz kerek...

Kapıtan aınalany baqylap turyp, basyn shaıqap qaldy. Dúrbiniń kózge dáldeıtin vınti bir ilgeri, bir keıin tym tez aınala bastady.

— Bul ne? Bul nemene? — dep, dúrbisin qorǵannan qorǵanǵa júgirte turyp: — Ana qorǵandardyń tóbesine qarashy! — dedi Mıroshnık.

Bizdiń eki jaǵymyzdaǵy alty tóbeniń basyna da qyzyl týlar ornatylyp qalǵan eken!.. Áýeli júregim jylynyp ketkendeı boldy. Túndegi dúrbeleńde bizden basqa da birneshe bólimder jaǵaǵa aman shyǵyp, bekinip alǵan eken dep qaldym.

— Andreı Denısovıch, barlyq tóbe bizdiń qolda eken! — dedim.

— Árıne, solaı bolý kerek! — desip jaýyngerlerdiń bári de sańlaý bitkenge qaıta umtyldy. Endi «ýra!» dep qalýǵa jaqyn turmyz...

Kapıtan úndegen joq. Etsiz, uzyn saýsaqtary dúrbiniń vıntin qatty qysyp alyp, burap turǵandyqtan tyrnaqtary qyzaryp ketipti.

— Aldaý! — dedi kapıtan bir kezde. — Myna tóbelerdiń bári bizdiń qolda bolsa, jaý áskeriniń minezi osyndaı bolatyn ba edi! Aldaý!..

— Onda qyzyl týdy jaý áskeriniń ózi kótergen bola ma? — dedim men, áli de óz oılaǵanymnan aıryla almaı.

— Ózderi, árıne... Art jaqtan keler aýyr qol bizdiń qaı tóbede ekenimizdi aıyra almasyn degeni.

— Múmkin, qyzyl týǵa kózimiz úırene bersin deıtin shyǵar... Hoja Nasreddın aıtqan, — bul týǵa qaı halyqtyń kózi erterek úırengen bolsa, solǵurlym ózine jaqsy bolar degen.. — dep, Samed kóńilimizdi kótergisi keledi.

— Baqylaı berińder, bárin de baqylańdar!..

Kún naıza boıy kóterile bergende jaý jaǵynda bir dúbilis bastaldy... Bizdiń «kúmis qarshyǵa» — barlaýshy samolet kele jatyr eken. Aspandaǵyny atatyn zeńbirekter búkil Kerchti dir silkindirip, jalǵyz samoletti atqylaı bastady.

— Bizdiń «kúmis qarshyǵa!» Er qarshyǵa! Suńqar! — desedi bizdiń jaýyngerler qýanyp.

Tútilgen aq maqtadaı qushaq-qushaq aq tútinder aspandy jaýyp ketti. Keıde aq maqta tutanyp ketkendeı bolady. «Kók qarshyǵa» quldyrap aǵyp, quldılap tómen túsip, ár tóbeniń basyna bir tónip, teńizge qaraı syp ete tústi. Endi joǵary kóterilmeı, jer baýyrlaı zytyp barady.

— Qyryq úsh — on eki! — dedi Vasá Grıshın, samolettiń nomerin tanyp qalyp. Kópten kórmegen tanysyna kezdeskendeı aýzyn ashqan boıy áli tur. Jaýyngerlerdiń bári de jaý ortasynda jalǵyz qalmaǵandaryn taǵy bir sezinip, qýanyp ketti.

Samolet qaıta oralyp, barlyq qorǵandardyń ústimen taǵy bir ótti.

— Qaıdasyńdar? — degen aıǵaıyn estigendeı bolasyń.

— Qorǵannyń ushar bıik tóbesine bir belgi salyńdar! — dedi Mıroshnık.

Barlyq qorǵannyń tóbesinde de qyzyl tý turǵan soń, barlaýshy bizdiń qaı tóbede ekenimizdi aıyra almaı júr. Biraq sol qyzyl týlardyń jaıdan-jaı kóterilmegenin uqqan da sıaqty. Anyqtap almaı ketpeıtindeı, álsin-álsin aınalyp soǵady.

Volodá men Petá barlyq aq shúberekten qurastyryp, qorǵannyń ushar basyna bizdiń dıvızıanyń nomerin salyp keldi. Nemister ony isteı almaıtyn edi, árıne. «Kók qarshyǵa» taǵy bir oralǵanda «uqtym!» degendeı qanatyn bir ǵana qalt etkizip qalyp, shyǵysqa qaraı jónep berdi.

— Kórdim dedi!..

— Amansyńdar ma dedi!..

— Qoryqpańdar dedi! — desip, qanatynyń bir ǵana qalt etip qalǵanynan myń túrli maǵyna taýyp biz qaldyq...

Samolet, árıne, biz oılaǵannyń bárin de aıtty... Kerek bolsa, bizdiń oıdan árirek jatqan talaıdy aıtqysy kelýi de múmkin. Ony sózben aıtyp jetkizýge bolmaıdy da. Ony túgel túsiný úshin jaýdyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda turǵandaı hal kerek. Biz dál sol halde edik...

— Endi ornymyz anyqtaldy. Baılanys jalǵandy! — dedi kapıtan Mıroshnık.

Túske tarmasa, túp izi qala jaqtan shyǵyp bizge qaraı bir tank kele jatty. Tóbesinde «aq nıettiń» belgisi — aq jalaý bar.

— «Jolbarys!» — dedi Volodá. — Ataqtylary!..

— Jolbarys emes, bizdiń otyz tórttiń kóshirmesi, urlap alǵan. Kórdik qoı kezdesip, túk te jolbarys emes! — dep, Petr yzaly jaýap qaıyrdy oǵan.

Fashıs qaýymynyń «aq nıet» degeni ne bolyp shyǵatynyn bizdiń estigenimiz bolmasa, kórip turǵanymyz osy edi.

— Elshilikke kele jatyr ǵoı... Amal qaısy, qabyldaımyz da... — dedi Mıroshnık. — Grıshın, ázirlen!

Vasá jaǵasyn túzep, sur kóılektiń art jaǵyn basyp qoıyp, belbeýin sirestire tartyp qoıdy. Aman qalǵan jalǵyz bas kıim Volodániki eken sony kıip alyp, aınaǵa qarap, ıegin sıpaıdy. Jıren saqaly tebendep qalypty.

— Keshe qyrynyp almaǵan ekensiń... Elshilikke júretin adamdardyń sorty qandaı bolatynyn áli bile almaı júrmisiń!.. — dep, Volodá qaljyńdap tur.

«Jolbarys» jaqyndap qalǵanda, kapıtan Mıroshnık qasyna Vasány alyp, bekinisten bes metr tómenirek salynǵan okopqa tústi. Ózgemiz árneden saqtanyp, qarý-quraldarymyzdy ázirlep, tasada qaldyq. Tanki etekke tirele kóldeneńdep toqtady.

— Granatalardy ázirle! — dedim men.

— Men osy «elshiniń» ózin qaraýylǵa qondyryp ustaımyn, — dedi Volodá.

Tankiniń temir qaqpaǵy ashylyp, qara shubar jylannyń basyndaı jarqyraı shubartyp fashıs ofıseriniń basy kórindi. Men áýeli Rostovta ózimdi atyp qalatyn ofıserdiń basy eken dep qalyp em. Joq, ol emes, bul basqa jylan eken. Jylan kádýilgideı jymıyp, bizdi qurmetpen quttyqtaǵysy kelgen ısharattar kórsetedi.

Alasa boıly, buǵaǵy salbyraǵan semiz ofıser Kerchte kópten beri jany tynysh otyrǵan adam sıaqty. Denesi qozǵalyp qalsa-aq bolǵany, o jer, bu jerinen bultıyp, bileýlenip biline qalǵan semizdik, kópten beri tegin bir shúıginde júrgenin kórsetedi. Maı basqan denesi bosań, qımyl-qozǵalystary jumsaq qana...

— Úsh jyl boıy qazyna qaımaǵynyń basynda turǵan qatyndaı eken! — dedi Petr, kútpegen jerden dál teńep.

— Nemis komandovanıesimen sóıleske shaqyrady, — dedi «elshiniń» sózin kapıtanymyzǵa jetkizip.

Óziniń ne aıtqanyn biz de túgel estisin degen ashyq únmen kapıtan Serejaǵa:

— Joldas serjant, bizdiń úkimet fashıs Germanıamen bitim jaıyn sóılesýdi bizge tapsyrǵan joq deńiz... — dedi.

Mıroshnıktiń sózi unap-aq ketkendeı, nemis ofıseri alaqan shapalaqtaǵandaı ısharat jasap, — orys ofıseri, erligińe bolaıyn! — degendeı birdeme aıtyp jatyr. Áldeneni uzaq sóılep, dámdep jetkizgisi keletini baıqalady:

— Dostarym-aý, dám aıdap kele qalǵan ekensińder, qushaǵymyz ashyq... Tórge shyǵyńdar!.. — dep turǵan sıaqty...

Vasá onyń aıtqanynyń bárin úsh aýyz sózben qysqa ǵana aýdaryp:

— Tutqynǵa túsýge keńes etedi, ıt! — dedi. — Báribir tutqynsyńdar, sony túsingenderiń durys qoı deıdi...

— Berlın dep nemene aıtyp tur?

— Berlınge samoletpen aparamyz... Qurmetti qonaq bolasyńdar deıdi...

— Berlınge ózimiz de kelemiz... Kóp kúttirmespiz dep aıtady de!

Vasá kapıtannyń sońǵy aıtqanyn erekshe bir ór keýdelikpen aýdardy. Sirá, ózinen de birdemeler qosty bilem, shubaltyńqyrap ketti. Endi fashıs ofıseriniń júzi ózgerip barady. Jymıýdyń ornyna ókinish belgileri biline bastapty... Biz onyń syı-qurmetin aıaqqa basyp turǵan sıaqtanamyz...

— Biz sizderge bul dúnıedegi eń qymbatty usynamyz!.. — deıdi «elshi», — ol adamnyń ómiri ǵoı! Ómiri!.. Ómirlerińiz aman qalady. Sizderge ol qymbat emes pe? Qymbat!..

Elshilik endi ázilge aınalyp bara jatqandaı, Vasá «elshiniń» keıbir sózin qaljaq aralastyra aýdaryp tur.

— Ómir qymbat bolǵandyqtan da biz tutqynǵa túse almaımyz, — dedi kapıtan, — uzamaı biz Germanıaǵa ózimiz kelemiz... Ómirdiń qandaı qymbat ekenin sonda bizden túsinetin bolasyńdar!.. Stalıngradta bolmaǵansyz ǵoı, sirá...

«Elshiniń» óńi qýań tartyp, daýsyna kire qalǵan kekti dirilge áreń ıe bolyp tur. Bilegindegi saǵatyn kózine jaqyndatyp, álde qudiretin ańǵartqysy kelip:

— Áli de bir saǵat ýaqyt beriledi. Bir saǵat oılanyńyzdar! — dedi.

— Biz munda bir saǵatqa kelgenimiz joq! — dep, kapıtan Mıroshnık yzalanyp, keýdesin okoptan tym joǵary kóterip aldy. — Bul jerdiń ıesi biz bolamyz! Tóbesine týymyz tigilgen bıik qorǵan máńgi-baqı bosatyldy senderden. Uzamaı sovet jeri túgel bosaıdy! Basqa sóz joq bizde! — dep aıǵaılap ta jiberdi.

Jaý ofıseri temir apanyna túse berip, áldeqaıda qolyn bir siltep qalǵanyn bárimiz de ańdap qaldyq. Ańdamaǵan jalǵyz kapıtan Mıroshnık sıaqtanady. Tankiniń qaqpaǵy da jabyldy, birneshe avtomattan qatar tógilgen oq kapıtan Mıroshnık turǵan jerge burshaqtaı úımelep, borap ketti.

Kapıtan teńselip baryp qulap tústi...

— Ot!.. — dedim jaýyngerlerge.

Petr tankige granatasyn uryp jiberdi. Tolstovtyń oǵy tankiniń jabylyp ketken qaqpaǵyna qadalyp jatyr. Qarsy aldymyzdaǵy okoptarmen eriksiz atysqa kirisip kettik...

— Tankini qurtyńdar!.. — dedim, eshkimge týralap aıtylmaǵan ámir berip. Endigi ámir etetin adam men bolyp qalǵanymdy da túsindim. Munym bir qýanysh ta emes, qumarlyq ta emes, eriksiz alýǵa týra kelgen jaýaptylyq edi.

Meniń sońǵy ámirimmen jaýyngerlerdiń bári de tankige qaraı umtyldy. Transheıalarmen eńkeıe júgirip, tómen qaraı ketip barady.

— Otstavıt!.. Bárińe ne bar? — dedim, ámir sheńberinen shyǵyńqyrap ketip.

— Men! Men baraıyn! — dedi Petr.

— Bar.

Kúıinishti Petr jyralarmen júgirgen joq, joǵarǵy okoptan qarǵyp ketip, qorǵannyń etegindegi eski orǵa baryp tústi. Taıyzdap qalǵan eski orda boıtasa jasarlyq sırek-sırek shyraljyń qaraýytqan birer túp qýraı, seldir shyqqan «káriqyz» ǵana bar. Tanki kújildep jónelgeli tur. Jabyq tankige qylar aılasy bolmaı, bergi búıirinde ǵana býlyǵyp, doldanyp Petr júr. Ar jaǵynan atqandardan Petrdi tankiniń ózi qorǵap tur. Biraq, qazir laqtyra qalsa, óz granatasynyń jaryqshaq-jańqalarynan Petrdi saqtap qalar túk qorǵanysh joq.

— Kúte tur! — dedim joǵarydan.

Tankiniń temir tabany jybyr-jybyr etip qozǵala bergende, bir baılam granatasyn qarsh etkizip soǵyp jiberdi de, Petr eski orǵa qulaı ketti. Tanki bir alǵa, bir artqa aryndap baryp toqtap qaldy. Biraq, órtengen joq. Petr yzamen atyp turyp, tankini judyryǵymen tómpeshtep jatyr:

— Shyq, shyq, fashıs! Báribir seni aman jibermeımin!.. — deıdi.

— Petá, jat! — dedim joǵarydan.

Qansha yzaly bolsa da soǵystyq ámirdi eki aıtqyzbaıtyn Petr qýraıdyń arasyna etpetinen qulaı ketti. Arqasy búlkildep, ashýdan jylap jibergen sıaqtanady.

Tankiniń temir qaqpaǵy kóterile bastasa-aq, sańlaý baıqalǵan jerine oq tógip, Volodá qaqpaqty áli ashtyrmaı otyr. Basqa jaýyngerler arǵy okoptarmen atysyp jatyr...

Kapıtan Mıroshnıkti ortadaǵy bekiniske ákelip salyp edik. Qazir qınalyp dem alyp, aýyrlaı bastady. Dál keýdesinen kóldeneń kese tıgen birneshe oq, úmit eter eshnárse qaldyrmaǵan sıaqty. Tek júregi aman qalǵandyqtan ǵana arpalysyp jatyr. Dem alysyna syryl kire bastady.

— Kapıtan!.. Andreı Denısovıch! — dedim, qasyna kelip.

Odan arǵy sózderim aıtylar emes, kómeıime kóldeneń turyp qalǵandaı keptelip tur.

Kapıtan úlken qara kózderin áreń dep buryp ákep maǵan bir qarady da, esh nárse aıta alǵan joq. Kózi eriksiz jumylyp ketti de, qabaǵyn bir ǵana shytynyp, tynyp qaldy. Budan bylaı, asa bir úlken júrekti, bar bolashaǵy áli alda turǵan ójet komandırdiń artynan, birjola jabylǵan qaqpadaı, eń aýyr sóz — «marqum» qosylatyn boldy...

— Kele jatyr... — dedi Samed aqyryn ǵana. Ólik ústinde qatty sóılemeıin dep barynsha aqyryn aıtqanmen kózqarasy aıǵaı salyp turǵandaı.

Tus-tusynan oq tógip, qorǵanǵa qaraı jaý avtomatshylary jaqyndap keledi. Alaqanyńdaı aldyńda ǵana júgirip kele jatqan áskerdiń birtalaıyn-aq qyryp tastaýǵa bolatyn. Biraq biz barlyq kúshimizdiń qansha ekenin ańdatyp almaýymyz kerek. Jaýdyń on úsh myńyn qyrǵansha, ózimizdiń on úsh jaýyngerdi aman saqtap, arttan keler mol kúshti tosýym kerek. Onyń ústine, ári de, beri de kete almaı, tankiniń tasasynda Petr jatyr. Shabýyl beti keıin burylǵansha, ol basyn kótere almaıdy.

Úsh qol pýlemetimizdiń aýzyn qarsy aldymyzǵa qarattym da, jaqyndaǵansha atpańdar dep buıyrdym. Ásheıinde aıtylatyn «bir oq bosqa ketpesin» — deıtinimiz bizdiń qazirgi jaǵdaıymyzda ysyrappen birdeı deseń de bolatyn. Endi odan góri de qysańyraq shek qoıylýǵa tıisti sıaqtanady. Adam da az, oq ta az...

Bekinistiń baqylaýǵa arnalǵan sańlaýlarynan syǵalap turyp, árbir jaýyngerim jaý qolynyń, jaqyndap qalǵanyn aıtady:

— Batys jaǵymyzdan shabýyl jaqyndap qaldy!..

— Kórip otyrmyn...

— Soltústikten taıanyp qaldy...

— Kórip otyrmyn.

— Shyǵystan kelip qaldy!

— Kórip otyrmyn!

Men kórip otyrsam bolatyndaı-aq, odan arǵy qaýipti eshkim aıtpaı toqtalady... Samed pen Volodá qozǵala almaı qalǵan tankiniń aldyńǵy jaǵynan otyz metr jerdi qaraýylǵa alyp otyr. Meniń óz qolymda da pýlemet. Uıalarynda qurýly qalǵan jaýdyń eki pýlemeti de túnerip tómen qarap tur.

Oń jaqtan...

— Kórip otyrmyn. Qozǵalma!

— Sol jaqtan...

— Kórip otyrmyn. Ornyńda bol!

Kórip otyrmyndy aıtqan saıyn aıaǵyna taıaqtaı-taıaqtaı lep belgisin qoıyp aıta bastappyn... Taıaqtarym birinen-biri úlkeń endi óz kózime de elesteı bastaǵan sıaqty.

Kórip otyrmyn derlik men kimmin? Qandaı maıdandy basqaryp kelip em!.. Bir top erjúrek jastardyń ómirin bosqa bermeýge ál-dermenim jeter me, joq pa?.. Tóbesinde týymyz turǵan bıik qorǵandy neshe kún ustap tura alarmyz...

Kóz aldyńa býyrqanyp-bursanyp jatqan teńizdiń ortasyndaǵy bıik jartas keledi. Uly teńeý bar beınesimen elesteıdi. Oıyń ózimizdiń qorǵandy da sol bıikke teńeıdi. Qorǵaryń da sol bıik jartas sıaqtanady. Baǵymyz emes pe, biz sol tákappar qıany qorǵap turmyz.

Kapıtan Mıroshnık jaý ofıserine bul qorǵandy biz birjola bosattyq, endi úmit etpeńder degen edi. Kapıtanym aıtqan sózge men murager bolyp qaldym. Oryndaı bil, shydaı bil, Sartalıev joldas!..

Býyrqanǵan doly teńiz ezýinen qandy kóbigin atyp, jarasty sabalaǵaly keledi. Jaý avtomatshylary oq boratyp, tym taıaý kelip qalypty...

— Ot!.. Ot-t-t!..

Dybyssyz «t» árpiniń ózi bir kósh jerge sozylǵandaı shyqty. Pýlemetterim azdyǵyna qaramaı, ójet órshelenip, kósip-kósip aldy. Qarsy aldyna nysanaǵa tikkendeı etip qoıyp atqandyqtan jaý qolynyń qyrylysy da kóp, beti de tez qaıta qaldy. Kóp bop kórineıik dep, bes pýlemetti bir betke ǵana salyp em, onym durys bolyp shyqqan sıaqty. Jaý ortasy oıylyp, ońaı abyrjyp qaldy.

— Ot!.. Qaraýylǵa dál qondyr! Qyr, ıttiń kúshikterin!..

Dúnıede bul sıaqty komanda joǵyn jaqsy bilsem de, ara-tura ondaılar da qosylyp ketip jatyr. Tekke de ketip jatqan joq, birdemege jarap ketip jatyr...

Jaý avtomatshylarynyń eń alǵash beti burylyp qalǵan bir shaqta Petr júgirip ózimizge qosyldy.

— Mundaı qalaǵan jeriń ómirde bir-aq kezdeser, Kostá!.. Jaý oılanyp qaldy! İnge kirip ketti!.. Ur! — deıdi Petr.

Baqylaýǵa pýlemetterdi ǵana qaldyryp, ózge jaýyngerlerdi Kerchte bolǵan ekinshi «soǵys keńesine» shaqyrdym.

— Avtomattar jalǵyz-jalǵyz oqpen ǵana atatyn bolsyn. Kózdemeı atý qoıylsyn! — degen birinshi usynysty Volodá jasady.

Biz munda kóp oq ákele alǵan joqpyz da. Osy kúngi pýlemet, avtomat degender oqty burshaqtaı tógedi. Ondaıǵa shydar oq qory bizde joq. Qorǵandy alǵanda qolǵa túsken jaýdyń eki pýlemetinde de oq qory shamaly edi. Eń mol nárse — raketa ǵana... Ol torǵaıdy qorqytýdan basqaǵa jaramaıdy. Sondyqtan Volodányń usynysy daýsyz qabyldandy.

— Pýlemetter jaý keýdesine tumsyǵyn tirep otyryp, ıek artpadan ǵana atsyn. Qasyna kelip qaldy dep qaýyptener emespiz. Bekinis myqty. Hoja Nasreddınniń ózi salyp ketken bekinisindeı... — dep Samed otyr.

— Soltústik jaqtan jaýdy granata laqtyratyn jerge deıin jaqyndatýǵa bolady. Qorǵannyń ol jaǵy tikteý, transheıalar jabyq. Sol betti maǵan ber! — dep, Petr soltústik maıdanǵa surandy...

Ekinshi «soǵys keńesiniń» negizgi qabyldaǵandary da osylar edi. On úsh-aq jaýynger bolsaq ta, munda da «maıdandy» ár túrli «baǵytqa» bóldik: soltústik, ońtústik, batys jáne shyǵys... Árbir «baǵytta» úsh-tórt qana jaýynger bar. Ortalyqtaǵy úlken bekiniste, ár maıdannyń tizginin túgel bir qolǵa ustap men otyrmaqshymyn... Bir qolym telefonda, bir qolym pýlemette bolmaq. Bekinis — tóbeniń barlyq túkpirin baılanystyryp qoıǵan nemis telefony, «ortalyqty» stansıasyz-aq saqyldatyp tur. Syrt jaqtyń jalpy baqylaýy ekinshi bólimniń komandıri Zorınniń qolynda,..

Alǵashqy bir shoshynyp taıqyp túskennen keıin, jaýdyń áskeri qaıta qysa bastady. Shyǵyny qansha kóp bolsa da, bizdi qurtpaı tynatyn emes. Azǵana kúshimizdi eriksiz tórtke bóldirip, qysyp keledi.

— Mańdaıdan aqqan teriń baqaıyńnan tamshylap turmasa, onda sen áli qyzbaǵanyń degen Hoja Nasreddın... — deıdi Samed. — Terlemeı istegen is — is emes!..

Soltústik jaqtan jaý qorǵanǵa órmeleı bastady. Jalańash arqańda qońyz órmelep kele jatqandaı sezildi. Tereń transheıanyń túbinde jatyp Petr maǵan telefon arqyly:

— Shydaı turyńyz, joldas komandır, saspańyz... Qazir, qazir... Granatam bireýiniń mańdaıyna soǵylyp jarylatyn kezde laqtyram. Bul betke men jaýaptymyn! — deıdi.

Jaýyngerlerdiń bári de qysylshańda týatyn nar táýekelge bel baılap, qaýip degendi umytyp ketkendeı. Qaıta, ortalyq bekiniste otyrǵan maǵan dem bere sóıleıdi. Men ár avtomattan artyǵyraq ketken oqty sanap otyrmyn... Basqańmen birge sarań da bola bilý kerek bolyp qaldy.

«Shyǵys baǵyttaǵy» Volodá telefonmen aıǵaılap jiberdi:

— Kelip qaldy, kelip qaldy, joldas komandır! — dep eki qaıyryp, — bizdiń samoletter! — degendi artynan qosty. Maǵan «kelip qaldy» men «bizdiń samoletter» degenniń arasynda bir shoshynyp, bir qýanyp úlgiretin kóp ýaqyt ótkendeı kórindi.

Áýeli aspan aqyryn shymyrlap qaınaı bastaǵandaı bolyp, lezde quıyn kele jatqandaı gýildep ketti. Jarqyldap aqqan naızager ushqyr samoletterdiń ortasynda bir tizbek aýyr samoletter kele jatyr. Jerden tyrnadaı óre kóterilip, jaý samoletteri de qarsy umtylyp barady. Eki jaqtyń ushqyr samoletteri shyǵys jaǵymyzda kezdesip qalyp, atysqa kiristi. Keıde «qap!..» dep qalasyń da, keıde qýanyp aıǵaıyń da shyǵyp ketedi.

Bul kezde dál Kerchte nemistiń baıaǵy kúshi bolmasa kerek. Aspandaǵy aıqas áýeli soltústikke qaraı oıysyp edi, uzamaı batysqa qaraı aýyp ketti.

— Esińde me, Kostá? Qyryq birinshi jyly jaýdyń «qoqyr alasy» qandaı ójet túıilýshi edi! Endi jóndep aıqasýǵa da shydamaýǵa aınalypty! — deıdi Volodá kózin aspannan almaı.

Bizdiń aýyr samoletter eńkeıip kelip, tóbeniń aınalasyn tómpeshteı bastady. Okoptar aýdarylyp qalyp, aıaq-qoly sereńdep ushqan deneler kórinedi. Bomba gúrsiline ún qosa Petr da granatalaryn qyza laqtyryp jatyr. «Sálem!» degendi aıtqym kelip, aspanǵa qyzyldy-jasyldy raketa atqyzdym. Bizge shuǵyl tónip qalǵan qaýip-qater de birjola aýyp ketkendeı, aınalamyz jym bolypty...

Aýyr samoletter tóbemizge qaıta aınalyp kelip «jaý qaıdalap!» júrgen sıaqtanady. Biz ózimiz baıqaǵan qoımalardy nusqap, qyzyldy-jasyldy oqtarmen sezikti jerlerdi túrtip kórsettik. Jaqyn maıdandy raketalarymyzben ymdadyq...

— Jylan inine baryp kirdi! — desedi tus-tusymnan.

— Kórip otyrmyn. Demalyńdar...

Osy qysylysta da Shegen bizben birge aıqasyp júr-aý degen oı keledi. Árbir oqys qımyldar, ójet túıilgen samoletter Shegendiki sıaqtanyp ketedi. Sen aspanda, men jerde, birge aıqasyp, qatar alysyp jatyrmyz dep aıǵaılaǵym keledi.

Meniń oıymdy Shegen de sezinetindeı, aınalamyzdaǵy qaýipti jerlerdi qazbalaı soǵyp, aýdaryp ketip júr. Qoryqpa, baýyrym, qorǵanyń berik, seni eshkimge bermeımiz degendeı bolady.

Bizde bekinis alatyn kúsh joqtyǵyn sezgen jaý beıǵam otyrǵan kúıin ózgerte almaı qalǵan sıaqty. Aspandaǵyny atatyn zeńbirekteri dúrkiretip-aq atyp jatqanmen qulatqan samoletteri kóp bola almady.

— Aspan qyrandary, qasymyzda buǵyp turǵan tankini tóńkere ketińder... Anaý okoptarda jaý buǵyp qaldy. Qazir bizge qaıta umtylady... Qyra ketińder! — dep aıǵaı salǵyń keledi.

Samoletter ketip qaldy. Qıa jartastyń jalǵyz qorǵaýshysy bolyp taǵy da ózimiz ǵana qaldyq.

Keshke deıin jaý bizdi talaı torlap kelse de, ala alǵan joq. Bekinisimiz álsiz jerine oq darymaıtyn etip jasalypty. Keıde ózimiz qutylamyz; keıde áldeqaıdan jarq ete túsken ushqyr samoletter qutqaryp ketedi.

— Mundaı qorǵanda turyp, ólý degen uıat bolar! — deıdi Samed.

Asyqpaı, saspaı, qyzara bórtip kún batyp barady. Sońǵy shabýyl toıtarylyp, endi túnniń ne ákelerin oılap otyrmyn. Qarnyń ashqany esh nárse emesteı, tańdaıyń keýip barady. Jaýyngerlerdiń kózderi úńireıip, bet terileri súıegine jabysyp, qaraqoshqyl tartyp ketipti.

— Jel qataıyp ketti... Teńiz taǵy da alaı-túleı doldanatyn bolar, — deıdi Volodá. Munysy búgin túnde qaıyq óte almaıdy, járdem kútpelik degeni sıaqty.

— Ie, búgin túnde járdem kútpespiz...

— Birinshi Kerch maıdanynyń komandıri, búgingi túnimiz qalaı óter eken? — dedi Samed, jurt kóńilinde baıqalǵan qaıaýdy qaljyńmen ushyqtaǵysy kelip. Men oǵan óz qaljyńyna oraı jaýap berdim:

— Jelkeńnen syzdaýyq shyqsa, qandaı mazań ketedi. Biz jelkeden qadalǵan naızadaı shyǵarmyz, jaý tynysh uıyqtaı almas, uıqy da bermes... — dedim.

— Dushman jerinde uıqy da dushman degen Hoja Nasreddın joldas... Uıqy otmenáetsá! — deı berdi de, kózi áldeneni shalyp qalǵandaı, Samed aqyryp qaldy. Tóbeni solq etkizip, batys jaq búıirinen birinshi snarád ta kelip qadaldy.

— Osyny aıtaıyn dep edim... — dedi Samed.

Jaý snarádtary tóbeni gúrs-gúrs uryp, júıke tamyryńdy bóriktirip barady... Áldeqaıda turǵan zeńbirekter moıyndaryn bizge qaraı buryp alyp, boratyp ketti. Tóbe dir qaǵady. Qadalmaı ketken bir snarád joq sıaqty. Bıik tóbeni ornymen julyp tastaǵylary kelgendeı, búıirinen túıgishtep, irgesinen kótere urady. Topyraqqa tunshyqtyrǵysy kelgendeı, tanys qara boran burqyrap, joǵary órlep keledi. Qorǵannyń ushar basyndaǵy nemisterdiń ózderi quıyp tastaǵan tas qalpaq bekinisti ońaı berer emes, zildeı basyp, tabandap jatyr. Qulaǵyń tunyp barady... Taǵy da dybysty aýzyńmen esitip, dúmpýin tabanyńmen sezine bastadyń...

— Bul tóbe betke shyqqan súıel emes, eshkim aýdaryp tastaı almaıdy. Gúrsildi tyńdap turýdyń túk qyzyǵy joq. Tómenge túsińder! — dedim joldastaryma.

Kúzet pen baqylaýshylardan basqalary tómen túsip ketti de, Samed ornynan qozǵalmady.

— Jaıaý ásker endi jaqyndaı almaıdy. Qulaǵyńnan aırylasyń, tómen tús!..

— Men qala turaıyn, — dedi Samed.

Sonsha gúrsildiń astynda tursaq ta, meniń qulaǵyma birdemeni sybyrlap qana aıtqysy keletin sıaqtanady.

— Nemene? Nege qalasyń?

— Tankiniń qaqpaǵy qozǵalyp qaldy... Myna boranda qashyp qutylǵylary keledi.

Belinen shoıyrlyp qozǵala almaı qalsa da, órtenbeı qalǵan tanki áli manaǵy ornynda turǵan. Zeńbirek shabýyly bastalǵan soń, «elshi» ofıser endi jaıaý qashýdy arman etetini de daýsyz. Eki jaqtyń, oǵynan birdeı qorqyp, ońaı shyǵa jónele almaıtyny da anyq. Men Samedke sony aıttym, kóp kútip qalarsyń dedim.

— Hoja Nasreddın jalǵyz taýyǵyn qonaǵyna asyp berip, jumyrtqany ózi basyp shyǵarǵan... — dedi Samed. — Men de shydap kórermin...

— Jaqsy...

Bizdi eki saǵat apar-topar tómpeshtese de, bekinisimizge bir daq túsken joq. Zorın álsin-álsin raketa atqyzyp, aınalany baqylap tur. Tórt jaǵymnan da tynyshtyq habary kele bastady:

— Toqtaldy...

— Basylyp keledi... tyndy...

Biraq bizdiń haldegi tynyshtyq qas qaqqannyń arasyndaǵydaı ǵana edi.

— Jaıaý ásker shabýylǵa qaıta turdy...

— Teńiz jaq betten jaqyndap qaldy...

— Júgirdi... — degen habarlar birine-biri ilese kelip jatyr.

İrgemizden ǵana eki ret granata jarylǵany estildi.

— Samed qoı... — dep aıtqansha bolmaı, Samed tómenge keldi.

— Hoja Nasreddın balapan basyp shyǵarǵan!.. Gotovo degen! — dedi Samed. — Qarańǵy bolǵan soń, meni kórmes dep oılady bilem... Bir adam shyqty, qozǵalmadym. Eki adam shyqty, qozǵalmadym... Úshinshi shyqqanda — ıá, Hoja Nasreddın dedim!..

Onyń arjaǵy aıtpasa da túsinikti edi...

Jan-jaqqa atqan raketalarymyz tankiniń qasynda sereıip jatqan úsh ólikti de kórsetedi, qabyndap kele jatqan shabýyldy da kórsetedi. Júzdegen kóleńke bir uzaryp, bir qysqaryp qalyp, shubartyp beri jaqyndap keledi... Tóbege órmelep shyǵyp, jelkemizden basqylary keledi.

Aıýdaı kúrkirep, Petr jalǵyz qımyldap júr... Pýlemetterimiz qyzyp barady.

— Batys jaqtan...

— Shyǵys jaqtan...

Endi kórip otyrmyn deýge bolmaı qalypty...

— Qozǵalma ornyńnan! — deıtin beleske shyǵyppyz.

— Oq taýsylyp barady...

— Qazir jetkizdirem. Qozǵalma ornyńnan!

— Qarsy aldymnan júzden artyǵy kele jatyr, — deıdi Volodá telefon arqyly.

— Oǵyń jetkilikti me?

— Ázir bar...

— Qozǵalma!..

— Biz qolma-qolǵa keldik... — dep, úzilip ketken daýys kimdiki ekenin ańǵara almaı qaldym. Daýysty tanı almaǵanyma qaraǵanda bul Zorınniń jaýyngeri bolý kerek.

Jabyq, transheıamen joǵary qaraı júgirip kele jatsam:

— Iá, hannan! — degen Samedtiń aıǵaıy jıi shyǵyp júr...

İrgeles otyrǵan Petr men Samed, qastarynda taǵy alty jaýynger bar, bir qoldarymen granata laqtyryp, endi bir qoldaryna avtomattaryn shoqpardaı ońtaılap ustap alypty... Shabýyl jasaǵan jaý áskeriniń oqtary otqa salǵan istikteı jylt-jylt etip, qoldyń salasyndaı tizilip, joǵary ketip jatyr... Qolma-qolǵa jaqyndap qalǵan osy tus eken.

— Qozǵalma ornyńnan! Taımasyn tabanyń!

— Stalıngrad batalóny!.. Qyrym úshin!.. Otan úshin!..

— Shegindi, shegindi!..

Ne bolyp jatqanyn sózden emes, daýystan ǵana ańǵarǵandaı ediń!..

10

Alǵashqy kúnniń arpalysynan edáýir oısyrap shyqtyq. İshimizdegi jalǵyz tájirıbeli ofıser kapıtan Mıroshnıktiń ornyn birimiz de dál basa alar emespiz. Talaı taqym buraý — tar qyspaqty kórgen ójet jaýyngermiz deı alsaq ta, ol orynǵa olqy soǵyp turmyz. Onyń ústine taǵy da bes adam shyǵynymyz bar. Endi qalǵanymyz toǵyz-aq... Eń sońǵy aıqasta ekinshi bólimniń komandıri aǵa serjant Zorın oqqa ushty. Onyń bólimin Petr Ýshakovqa berýge týra keldi.

Eń aýyry, qurylǵanyna táýlik tolmaǵan ár túrli «baǵyttaǵy» maıdandarymyzda eki-aq jaýyngerden qaldy. «Qazaq batalóny!» degen aıǵaıyńa endi bala da sene alar emes.

— Bir baǵytty qysqartaıyq, — dedi Petr. — Sonda ár maıdanymyzda tym bolmasa úsh jaýyngerden bolady. Qorǵannyń tóbesine úsh sala bolyp keletin tereń transheıalar bar. Úsheýi qorǵannyń úsh búıirinen kóterilip, tóbesinde túıisedi. Birimen-biri selbesip otyrý úshin, nemister ádeıi solaı qazǵan. Joǵarylaǵan saıyn birimen-biri jaqyndasyp, qanattasa beredi. Sondyqtan Petrdiń usynysyn eki aıtqyzbaı qabyldadym.

Oq qurǵyr tipti quldyrap qapty. Endi birer saǵat úrtis aıqas bola qalsa, onyń arjaǵynda oqty sanap beretindeı halge jetippiz. Endi nemister búgingideı qyrǵynǵa da túse bermes, tartyna shabýyldar, taldyryp jyǵýǵa baılar dep, ózimizge-ózimiz demeý beremiz. Oqtyń azaıyp qalǵanyn kóre otyryp, endi eki kúnge jeter dep uıǵardyq... Jetpeıtinin bile tursaq ta, birimizge-birimiz qaradyq ta, sózdi doǵardyq.

Granatalarymyz taýsylýǵa taıanǵan. Petrdiń bir kúngi laqtyrýynan qalǵany sanaýǵa turar emes... Bul jóninde únsiz kelisip, aqtyq saǵatqa saqtaıtynymyzdy ishteı túsinistik te, granata jaıyn aýyzǵa da alǵan joqpyz... Kim biledi, bir kezde transheıalardy da tastap, úrkerdeı bolyp tóbege jınalyp qalarmyz... Sondaǵy sońǵy kerek nárse sol azǵana granatalar bolyp qalady. Ondaı haldegi bir saǵat óte kóp ýaqyt qoı, qarý-quraldy da kóp kerek etedi...

Nemisterden qalǵan eki snaıper myltyǵyn eki bólimge bir-birden bóldik. Seniń bólimińde muny durys paıdalana alatyn kimiń bar degenge deıin barysyp, zeńbirek bóliskendeı bolystyq... Endi qarmansaq, bóletin de, qarý-quralǵa esepteıtin de eshnársemiz qalmapty... Úıilip raketalar ǵana jatyr.

Vasá Grıshın saǵatyna qarady da, uıyqtap jatqan Samedti oıatty. Bul ekeýi kúzet kezegine ketkeli jatyr. Aıqas toqtalǵannan keıin, kúzetke kezekpen jiberip, eki saǵattan uıyqtap turýǵa sóz baılaǵamyz.

— Jaıly tósekke kópten beri jatqanym osy bolar... — deıdi Samed, tas edennen turyp jatyp. — Hoja Nasreddın joldas «uıqyń qansa, jumysyń da ozyq bolar» degen eken... Kýrorttan kelgendeı boppyn...

Tún ázir tynysh... Samed taǵy bir-eki qaljyńyn aıtyp, Vasámen birge kúzetke ketti. Ózgemiz oıaý otyryp tús kórgendeı, meń-zeń halde bolsaq ta, basymyzdy jerge tıgizýge ýaqyt joq.

— Apyr-aý, bul qaıda joǵalyp ketti? — dep, Petr tynyshsyzdana bastady.

— Ólip qalmasa, keler ýaqyty bolyp edi ǵoı.

— Beker jibergen ekemiz...

Áńgime Egor jaıly edi. Egor sý ákelem dep ketkeli eki saǵat boldy. Áli joq. Eshbir belgisiz ketip barady...

Kún boıǵy arpalystan keıin, bar sýdy bir-aq iship salǵamyz. Beti jabýly aq shelekte azǵana sý bar eken jarty stakannan áreń jetti. Sýdy bólýshi Samed boldy da, Petr baqylap otyrdy. Eshkimniń sýsyny qanǵan joq. Aýzymyz áli jelimdeı byljyrap otyr.

Sodan keıin Egor tura kelip, sý ákelýge ruhsat surady. Endi mine, oralmaı ketti.

— Sýdyń qaıda ekenin anyq biletin be edi ózi?

— Anyq biletin.

— Keshe túnde sol sýǵa túsip te kettim degen.

Kúndizgi tolas kezinde biz aınalany túgel sholyp, belgilep alǵamyz. Poselkeniń biz jaq betinde saıdyń tabanynda jatqan sýdy bárimiz de kórgemiz. Sýsap júrgende kózimiz qaıta-qaıta túsken. Bekinistiń kartasynda da ol jerde bulaq barlyǵy anyq kórsetilgen. Egor keterinde bárin anyqtap alyp edi.

Eger bulaqty nemister kúzetip tursa, Egor janjalsyz keıin qaıtpaq ta. Egor kózge túsip qala ma dep, ol ketkeli raketa da atylǵan joq. Biraq Egor áli joq...

Biz biletin Egor ójettik degendi de ústirt túsinbeıtin adam edi. Qara sharýanyń uqyptylyǵy, aıla-tásili degen sıaqtylar boıynan tabyla beretin. Syrt qaraýǵa ańqaý kóringenimen ar jaǵy qyryq-qalta, aılaly da tásildi bolatyn. Kóp jyl aǵash arasynda óskendikten jer betiniń oı-shuqyryna da zırek edi.

Sýsyz qalar bolsaq, erteńgi kúnimizdiń háli ne bolary bárimizge de túsinikti edi. Sondyqtan Egordyń sý ákelem degenine eshkim qarsy bolǵan joq. Sý taýyp alýǵa jalǵyz qolaıly shaq tún ǵana.

Egor ornynan kúlimdep tura berip:

— Potomý chto bez vody.

— I nı týdy, ı nı súdy... —

deıtin belgili ándi yńyldap, ketip otyrdy.

Qalǵan toǵyz jaýyngerdiń taǵy birinen aırylsaq, munymyz dıvızıanyń bir batalónynan aırylǵannan kem tımeıdi bizge. Bir maıdanymyz úshtiń birinen aırylǵandaı batady.

Adam qýanysh ústinde qaıǵyryp, qaıǵy ústinde qýana almaıdy. Sol sıaqty, aýyr haldiń ústinde qaljyń men kúlkiń de kelmeıdi. Biraq oıyńdy sol bir qara noqatqa tirep qoıyp otyra berseń, qaradaı jutaǵanyńdy bilmeı de qalasyń. Mundaı jaıdan talaı birge shyǵyp úırenisken Petr maǵan:

— Kostá, a, Kostá!.. — dedi.

Mana maǵan birinshi ret «komandır joldas!» dep sóılesip, basqa joldastarǵa soǵystyq tártip jolyn kórsetip jibergen de osy Petr edi. Endi mine, ońasha otyrǵan kezimizde tórt jyldan bergi eski ádetimizge basyp «Kostá!» dedi. Biz, árıne, saqal-shashty qyraý basqan kezde de «Petá, Kostá» desip júretin joldastarmyz.

— Kostá, qalaı oılaısyń, biz Berlın kóshesine de ózge bólimderden buryn kirer me ekemiz?..

— Nege buryn kirmeımiz, buryn kiremiz, árıne!..

— Oıyn emes, oılasyp kóreıikshi... Bizdiń ásker shegingen kezderinde biz ylǵı artta bolatyn edik qoı, solaı emes pe edi.

— Ie, solaı bolatyn.

— Shabýylǵa kóshkennen beri ylǵı alda kele jatqan joqpyz ba?

— Ie...

— Olaı bolsa, osymyz bizdiń ereksheligimiz bolad ta...

Sheginý kezinde artta júrsek, shabýyl kezinde alda júrsek, jaýǵa eń jaqyn júretin biz bolǵanymyz da!..

Petrdiń ne aıtqaly kele jatqany aıqyn bolsa da, qyzynyp bul aıtqan áńgimesi tez aıaqtalyp qalmasyn dep, men:

— Sodan soń!.. — dedim.

— Sodan soń... Berlınniń tóbesine Sovet týyn birinshi bolyp ornatatyn da biz bolarmyz? — dedi Petr qyzyńqyraı sóılep. — Ol kúni biz qustaı ushpaımyz ba!.. Shetinen bir kirip alǵan soń, ortasyna qaraı zyrlamaımyz ba Berlınniń!..

— Tap osy qorǵannyń tóbesinde turǵan týymyzdy aparyp, Berlınniń tóbesine shanyshsaq, tipti qyzyq bolar edi! — dedim men, Petrǵa erip, qyzyp ketip. — Dal-duly shyqqan, talaı aıqasty kórgen tý, denesinde myń jarasy bar jaýyngerdeı qurmetteler edi!..

— Ie, tý men jaýynger denesindegi jara ózinen ózi qurmetti belgiler... Biraq ol jat jer ǵoı... Myna bireý jyrym-jyrym bolǵan týdy shanshyp qoıǵan kim dep, marshaldardyń bireýi surap júrse sen taıqaqtamaımysyń?

— Taıqaqtaıtyn ne bar? Adymdap shyǵamyn da:

«Joldas Sovet Odaǵynyń marshaly, bul týdy shanyshqan erekshe bólimniń jaýyngeri Sovet Odaǵynyń Batyry Petr Ýshakov!» deımin.

— E, oıyń áldeqaıda eken Kostá!.. — dep Petr ysqyryp qaldy.

Munymyz qaljyń kórinýi de múmkin. Biraq, jaýyngerdiń ár túrli armany osyndaı qaljyńdar arqyly da baıqalyp qalady. Osyndaı qaljyńdardyń qaıraq bolyp, uly armanǵa jeteleıtini de bolady... Bireý áli túk óndirgen joqsyń dep yzańdy keltirý arqyly qamshylaıdy, endi bireý qolyńnan keledi dep, senim berý arqyly qamshylaıdy. Men sol senim berý jaǵynda júretin adammyn. Petrǵa da so minezdi kórsettim.

Kúzetti aýystyryp kelgen Volodá:

— Qýanyshtaryń bar ǵoı bir!.. Álde Egor qaıtyp keldi me? — dedi.

— Biz Berlındi alyp jiberdik! Tóbesine týymyzdy shanyshtyq!.. Fashızm jerlendi birjola! — dep, Petr kóterile sóılep jaýap berdi. Qazir ol aýyr halimizdi umytyp ketkendeı edi.

— Fashızm jerlendi deımisiń? — dedi Volodá qaljyńsyz jaýap bergisi kelip, — nemis fashızmi jerlener. Ol daýsyz. Biraq fashızm degen sózdiń maǵynasy býyp baılanǵan saly, ıa bolmasa, «qara býra» eken. Kapıtal dúnıesi jerlenip bolǵansha ol salyny talaı baılap, býar áli. Óte asyǵyp ketpeńder...

— Olaı bolsa, Berlın alynǵannan keıin de avtomatyń moınyńda bolsyn deımisiń?

— Birazymyz avtomatty tastamaspyz da... Ázir ustarmyz...

— Men úıge qaıtqan túni eginge shyǵyp ketkim kelip otyrsa, joqty aıtyp kóńilimdi buzǵanyn kórdiń be... — dep, Petr renjip qaldy.

— Ázir soǵysa turaıyq, — dedi Volodá. — Bu da sol eńbek. Otanymyz qandaı eńbekke shaqyrsa da biz ázirmiz ǵoı. Soǵys degendi kásip eteıin der men de joqpyn. Eńbek kúnderińdi osydan jına dep otyrǵan Otanymyz da joq. Biraq ázir soǵysa turaıyq... Múmkin, qazirgi kúnde eńbektiń úlkeni osy bolar...

Syrttan taq-tuq etip avtomat, pýlemet tyqyry estilip qaldy. Typyrshyp, býlyǵyp, tez-tez atylyp jatyr.

— Bastaldy bilem!.. — dep, Petr atyp turdy. Bárimiz de ornymyzǵa bardyq.

Bul jolǵy shabýyl emes, basqa eken... Teńiz jaqtan ústi-ústine atylǵan raketa jaryǵynda qolynda shelegi, Egor eńkeleńdep júgirip keledi. Art jaǵynan qýa jiberilgen raketalar birte-birte qorǵanǵa jaqyn túse bastapty. Ár tustan atqan avtomat, pýlemet oqtary jarq-jurq etip, Egordy jazǵyturǵy sonadaı býyp keledi. Jaman dos — kóleńke, raketa jaryǵynan Egordy aınala qashyp, baýryna tyǵylady. Kózge bir ilegip qalǵan soń, taqtaıdaı jazyqqa jata ketýdiń paıdasyzdyǵyn jaqsy biletin Egor bir adym bolsa da ilgeri basqysy kelip, eki jaǵyna kezek bultaryp, ushyp kele jatyr...

Petá men Vasá eki pýlemetpen Egordan árirek jerdi ata bastady. Biraq qaı jerdi atý kerektigi baıqalar emes. Japa-jalǵyz talaýǵa túsip qalǵan joldasyńa járdem eter túk sharań joǵyna yza bolyp barmaǵyńdy shaınaısyń. Kórip tursyń, isteı alar túgiń joq. Egor on shaqty jaý soldatynyń ortasynda qalsa, jalǵyz baryp aıqasa túsýge seskenbes ediń. Mynaý bir júıkeńdi kesetin jaı boldy...

Transheıanyń tómengi etegine deıin Egorǵa jıyrma-aq attam jer qalǵanda, ózi bir jaqqa, shelegi bir jaqqa ushyp ketti. Egor ásheıin súrinip qulasa, qolyndaǵy sheleginen aırylmas ta edi, jaralandy-aý dep qaldyq. Egor ornynan tura salyp, burylyp baryp shelekti alyp qaıta beri qarap júgirdi. Kóleńkesi shaıqalańdap ketipti... Transheıaǵa súıretilip kelip áreń jetti de, áýeli shelegin tastap jiberdi. Sodan keıin asylyp baryp, ózi qulady. Jaqyndap kelip tóbege tirelgen raketa jaryǵy Egordyń bir aıaǵy transheıanyń erneýinen shyǵyp qalǵanyn álsin-álsin kózińe kórsetedi... Ólgeni de...

Jaryq ta sóndi... Atys ta toqtady... Aınalamyz jazǵyturǵy jumsaq qarańǵylyqqa shomdy. Sol qarańǵyda transheıanyń, erneýinen shyǵyp jatqan Egordyń aıaǵy kóz aldyńnan ketpeıdi...

— Segiz jaýynger qalǵanymyz da... — dep, Vasá kúrsinip jiberdi.

Qalǵanymyz segiz-aq... Endi sanaýǵa da aýzyń barar emes...

Shelekti alyp, Volodá keldi. Beti jabyq qalaıy shelek úsh jerinen tesilipti de, azǵana sý túbinde ǵana shyldyraıdy. Bir joldasymyz osy bir urttam sý úshin óldi, bul bizge qymbatqa túsken sý, ońaılyqpen urttaı da qoıar ma ekemiz...

— Qysylshańda qalǵanda oıyna ne keldi eken... — dedi Vasá.

Egor oıyna ne kelgenin isimen minezimen kórsetti! Ústi-basyn oq tesip ketse de, transheıaǵa áýeli ózi qarǵyp túspeı shelektegi sýdy túsirdi emes pe! Osynysy áli de aldymyzda alystar turǵan bizdi oılaǵany da. Qaljyraǵan, tańdaıy kepken joldastarym bir tamshydan bolsa da sý jutsyn degeni de. Qolynan ushyp ketken shelekke burylyp barmaı, júgire jónelse, múmkin, ózi tiri qalar edi. Biraq Egor ózin oılaǵan joq, bizdi oılady! Aıaqtalmaǵan alysty, jaqyn sezilgen jeńisti oılady!

— Teńiz beti alaı-túleı shyǵar... Ókirip jatyr ǵoı!.. — deıdi Volodá.

Atys joq. Tún taǵy tynyshtanyp qaldy. Teńizdiń, aýnaqshyp jatqan dybysy bizge de anyq estilip tur. Bult keshegiden góri qalyńdap, etegimen tóbeni sıpaı ketip, tómen kóship barady.

Egor týraly birdeme aıtar ma eken dep, bárimiz Volodáǵa qarap, birtalaı únsiz otyryp qaldyq. Suraýǵa aýzymyz barmaı otyr.

— Kater qaıyqtar jaǵaǵa jaqyndaı da almaıdy, — dedi Volodá.

Bul túnniń ákele jatqan jaqsylyǵy joqtyǵy aıqyndala berdi. Búgin túnde teńiz arqyly desant keler qaýpi bolsa, nemister bizdi tynysh otyrǵyzbas edi. Tún boıy bos úreımen áýrelep, tań ata op-ońaı qolǵa túsirgileri keledi. Jaýynger júzine taǵy da júdeýlik kire bastady.

Petá pýlemet oqtaryn sanap shyǵyp:

— Jańa elý jetisin shyǵaryp jiberippiz... — dedi.

Jaýyngerlerdiń júdeı qalǵanyn kórip, Volodá kóńil kóteretin bir joramal aıtty:

— Qara teńizdiń syryn men jaqsy bilem... Tań ata toqtalady, — dedi.

Volodányń manadan jaǵalatyp júrgeni art jaqtan keler járdem jaıy. Biz tym álsirep ketpeı turǵanda desant kelip qalsa, tuıaq ilikken tóbege birjola bekinip qalar edik dep oılaıdy. Bul bárimizdiń oıymyz. Soǵysta birdemege muryndyq bola almaǵan, basqalarǵa oı týǵyza almaǵan jeke erlik, dalaǵa atylǵan oqpen birdeı. Bizdiń munda aıqasyp jatqanymyzdyń aıaǵy kesek bir qımylǵa aparyp tiremese, o da sol, bosqa atylǵan oqpen teń. Volodá járdem kele qoımasa, qyrylyp qalady ekemiz dep qaıǵyryp júrgen joq, árirekti oılap kúızelip júr.

Jyrym-jyrym bolǵan týymyzdy alyp Samed bekiniske keldi:

— Sabaǵyn oq qyrqyp, jel syndyryp túsirdi, — dedi. Endi qaıta jalǵastyryp tańyp jatyr. — Sen gvardıa týysyń, shydap baq! — dep qoıady...

Tań ata taǵy da aýyr soqqynyń astynda qaldyq. «Ferdınand» dep atalatyn bes zeńbirek jyljyp kelip qarsy aldymyzǵa tura qaldy da, bizdiń bekinisti qaraýylǵa baılap alyp, bes júz metr jerden talqandaı bastady. Tájirıbeli ınjenerlerdiń salǵan bekinisi álsiz jerine snarád túsirmeıtin sıaqty. Tóbesi temir men tas, qarsy aldynda oqqaǵarlary bar. Zeńbirekter baqylaýǵa qaldyrylǵan sańlaýlardy kózdep atyp bir búıirin oıyp barady.

— Qoparyp tastaýǵa bel baılaǵan eken... — deıdi Vasá. Zeńbirekterdiń áýeli bekinisti «sheshindirip», sodan keıin talqandap tastaıtynyn talaı kórgemiz. Ústi-ústine urǵyshtap, balshyqty biraz shashady da, oqty bekinistiń irgesine dáldep qadaı beredi. Bekinis áýeli «sheshinedi», sodan soń talqan bolady.

Tóbemizde eń keminde eki-úsh qatar temir jol tabany bar. Aralastyryla quıylǵan tas áli shatynaǵan joq. Bekinisti sańlaý tustarynan qırata qoıý da arzanǵa túspeıdi. Kózge arnap qana qaldyrylǵan tórt eli syzaǵa zeńbirek oǵy dál tıe qoıýy da táýekel-aq. Biraq otyrǵan úıińdi bireý myń put balǵamen mańdaıdan uryp, bireý irgesin qoparyp jatsa, o da bir shydam kerek etetin nárse...

Tóbeniń ekinshi búıirine múıizderin tosa, úsh «jolbarys» tankisi kelip tura qaldy. Jaýap berer jaı joq, óńimiz buzylyp, yzaǵa býlyǵyp baramyz. Pýlemetpen tankini atý degen aǵash oqpen pildi atqanmen birdeı. Taqtaıdaı jazyqta turǵan tankiler granata laqtyrar jerge jaqyndatpaıdy. Okoptan qylqıtyp-qylqıtyp bastaryn shyǵaryp, qarǵanyń balapanyndaı bolyp jaıaý ásker de qorshap otyr.

Damylsyz qashap, dáldep uryp jatqan zeńbirek oqtary bekinistiń, jandy jerlerine jaqyndap qalǵany baıqalady. Keıde baqylaýǵa arnalǵan sańlaýlarǵa burqyrap shań kirip ketedi, keıde qabyrǵadan ushyp túsken usaq-usaq tas synyǵyn kórip qalasyń.

— Soltústiktegi pýlemet uıasy talqandanyp qaldy, — dedi Grıshın meniń qulaǵyma aıǵaılap.

— Pýlemetshi tiri me?

Vasá basyn shaıqady, men endi jeteý-aq qalǵanymyzdy túsindim...

— Teńiz tynyshtaldy... Biraq esh nárse kórinbeıdi, — deıdi Volodá ymdap.

— Nesin qaraısyń... Túnge deıin kútpeı-aq qoı... — degim kelip, Volodány saýsaǵymmen shaqyra bergenimde bárimiz de jalp etip qulap tústik...

Bekinistiń dál túbine salynǵan myń put mına jarylǵandaı, tabanymyz bir dúńk etip qalyp kóterilińkirep ketti de, alyp urdy. Joǵary qaraı julqyna burqyraǵan qara topyraq qaıta qulap, bar sańlaýdy bitep tastady. Bekinis ishi qap-qarańǵy. Jaralanǵan eshkim joq. Jaryq qylyp jibersem, joldastarym birinen soń biri turyp, maǵan qaraı kele jatyr. Bekinis burysh-buryshynan shatynap jarylyp ketipti.

— Shyǵyńdar tez!

Ortadaǵy senimdi bekinisti tastap, ár jerdegi pýlemet uıalaryna, jabyq transheıalarǵa kóshýge týra keldi. Bekinis «sheshinip» bolyp, endi talqandaýy ǵana qalǵan. Pýlemet, granatalarymyzdy alyp, eń tómengi uńǵylarǵa qaraı kettik.

Bizden keıinirek kelip tómenge túsken Petr:

— Bekinis qırady... ádemilep kóterip alyp, aýdaryp tastady, — dedi.

Bekinisti qıratyp bolǵan soń zeńbirekter de toqtady. Endi bizdiń jaıdy bilgileri kelgendeı, bir rota soldat qorǵandy aınala qorshap alyp, jaqyndap keledi. Shabýyl emes, ásheıin ǵana ustap alǵylary kelgendeı, qaz-qatar qozǵalyp, atpastan kele jatyr.

— Pýlemet!.. Ot!..

— Zeńbirek topannyń tusynda birtalaı oǵymyz janymyzǵa qaldy ǵoı... Endi biraz atysýǵa bolady, — deıdi sharýaqor Petr.

Biz tóbede, jaý etekte, biz tasada, jaý ashyqta... Biz olardy kózdep atamyz, olar bizdi kórmeı atady. Bulaı kezdesip qalǵanda, talaı kegińdi alyp ta qalasyń. Zeńbirek tómpeshiniń tusynda eńsesi túsip ketken jaýyngerler bir jasap qaldy. Áli túk shyǵyny joq, áli kóp eken dep oılatý úshin, tórt pýlemet, úsh avtomattan birdeı ańyrattyq, jer beti shubartyp, kek birtalaı alynyp qaldy.

Jaýdyń jaıaý áskeri tez sheginip, okoptaryna baryp buqty. Bizdiń, óli-tiri ekenimizdi baıqaý úshin ǵana boı kórsetken jaıaý ásker bizben atysqan da joq, tóbeni alýǵa umtylǵan da joq.

Endi «Ferdınand» zeńbirekteri men «Jolbarys» tankileri burynǵysynan góri de jaqyndap kelip, qatarlasyp jatyr. Bizdiń qaı tusta otyrǵanymyzdy anyqtap alǵan soń, endi tóbeniń sol jaǵyn qoparmaq. Onda biz oń jaq búıirge ketemiz de.

Bizdiń qazirgi panalap otyrǵanymyz eki pýlemet qoıatyn orny bar, shyǵys bettegi uıa edi. Bul ortalyq bekinisteı berik emes, bes-alty túıgishtegennen qalar jaıy joq. Áıteýir, jabyq baspana.

— Joldas komandır, «Ferdınandtyń» adamdary qaraýylǵa qonyp tur. Snaıper myltyǵyn beri áperip jibersinshi, — dedi Petr, qolyn artyna qaraı sozyp, kózin sańlaýdan almaı otyrǵan boıy. Men qolyna myltyqty ustattym. Petrdiń syrt jaǵynan baqylap turǵan Samed:

— Oń jaǵyndaǵysy komandır, sol jaǵyndaǵysy oqtaýshy... — dedi.

Petr alǵash atyp qalǵanda, Samed «qulady!» dedi de, ekinshi atqanda:

— Tıgen joq, — dedi.

Petr ekinshi oǵynyń tımeı ketkenine namystanǵandaı, murty dirildeńkirep, uzaǵyraq kózdep qaldy. Biraq úshinshi ret ata alǵan joq. Myltyǵy oń jaq qoltyǵynyń astynan sýsyp, jerge tústi. Samed «Petá!» dep qaldy, shalqasynan qulaı bergen Petrdi qushaqtaı alyp. Petányń buralǵan symdaı shıratylǵan denesi bosap, basy sylq túsip ketti. Mańdaıynyń dál ortasynda jalǵyz qara meń kórinedi. Oq mańdaıdyń ortasynan qadalypty. Áli bir tamshy qan shyqqan joq...

— Petá, Petá!.. Qosh, er Petr!..

«Ferdınandtar» qaq qasymyzǵa kelip alyp, birneshe ret dúrkirete atty. Tóbeniń bul jaq beti ońaı qaltyldaı bastady.

— Batys jaqtaǵy pýlemet uıasynyń sańlaýyn jaýyp tastady, — dedi Vasá Grıshın kelip. Telefon aldaqashan byt-shyt bolyp, endi birimizge-birimiz kelip habarlasatyn bolǵamyz.

— Pýlemetter túgel tóbege shyǵarylsyn. Transheıanyń túıisken jerine ornalasaıyq, — dedim.

— Buzylyp qalǵan ortalyq bekinisti endi atpas. Men baıqap keleıin! — dedi Volodá.

— Bar...

Otyrǵan uıamyzdyń kózi syǵyraıyp, qarańǵylanyp barady. Kóziń syǵyraıǵan soń, kórer dúnıeniń de apshysy tarylyp, alaqandaı ǵana jer kórinedi. Keshe keshke Egor sý alýǵa barǵan bulaq sýy kúmis teńgedeı bolyp, kúnge shaǵylysyp jatyr. Oral sýy qandaı jarqyraıtyn edi, shirkin, degen oı kele qalypty. Kaspıı qandaı shalqyp jatatyn edi!..

Batys pen shyǵysymyzdan zeńbirekterimen atqylap jatyp, jaý soltústigimizden jaıaý áskerin jiberipti...

— Soltústikten tóbege órmelep keledi, — dedi Samed.

— Transheıalardyń túıisken jerinde, tóbede tosamyz! Granatalardy sol araǵa shyǵar! — dedim.

Aqtyq mınýttarymyzǵa arnalǵan «granata» degen sóz de aıtylyp ketti...

Volodá júgirip kelip:

— Desant! Desant! — dedi de, kirpikterin qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

— Teńiz betinde aıqas!.. Qara teńiz órtenip bara jatqandaı, — degen aıǵaılar ár jerden shyǵyp qaldy.

Tóbege shyǵyp alyp, birimizge-birimiz:

— Desant, desant! — dep aıǵaılaımyz. Bárimiz kórip turǵan nárseni birimizge-birimiz nusqap kórsetip jatyrmyz...

Bizdiń tóbe alystan qaraǵan adamǵa tutana bastaǵan janartaý sıaqty kórinetin bolý kerek. Tóbemizdegi shań topyraqtan aspan kórinbeıdi. Dál ústimizge nóser bulty kelip qalǵandaı túnerip tur. Topyraq shańy etek jaqta sıregirek. Teńiz betindegi aıqastyń ot-jalyny kórinbegenmen Qara teńiz eski aınadaı kómeskilenip bolsa da kórinip jatyr. Osy shań boranda bizdi jelkeden basqaly, sol jaǵymyzdan jaýdyń jaıaý áskeri órmelep keledi.

— Shyda, Samed!.. Vasá, oń jaǵyńa qara!..

— Otan úshin, el úshin!..

— Iá, hannan!.. Stalıngradta biz bylaı urǵamyz senderdi!

— Granata, granata, joldas komandır!..

— Kostá, granata!..

Ár túrli aıǵaı aralasa shyǵady. Komanda qaısy, uran qaısy, ony ańǵaryp bolar emes. Etekten órmelep kele jatqan sur qońyzdarǵa granata da laqtyrylyp jatyr, pýlemet te jumsalyp jatyr...

— Ońtústikten órmelep keledi, joldas komandır!..

— Volodá, umtyl!..

Transheıalarymyzdyń tómengi jaǵy jaýdyń qolynda, biz yǵysyp tóbege ǵana jınalyp qaldyq. Pýlemet endi jer betin emes, tóbeniń qyrqa jıegin ǵana atqylap otyr. Ár jaýyngerdiń qasynda granata, qolynda avtomat... Keıbireýimiz granata men pýlemetti kezek jumsap otyrmyz. Bizge qaraı laqtyrǵan jaý granatalary da jaqyn túse bastady. Avtomat oqtary tómendep tóbeni sıpaı ketip jatyr. Jabyq bekinisterdiń bárin tastap úsh sala bolyp kelip túıisken transheıanyń aıryǵyna taqalyp kelemiz... Aıryqqa jetkende sońǵy qolma-qolǵa da kirgenimiz...

Samedtiń qasyndaǵy jaýynger granatasyn laqtyryp qaldy da, ózi de jyranyń erneýine shalqalaı asylyp baryp, bylq etip túbine tústi. Tóbesi qylt etip qalǵan jaý áskerin Samed avtomatynyń túbimen uryp qaldy.

— Samed, shyda! — dedim. Tórt-aq jaýyngermen qalǵanda osydan basqa járdemim de joq edi beretin.

Jaýdyń jaıaý áskeri soltústigimiz ben ońtústikten tóbeniń, ıyǵyna asylyp alyp, endi bir attap tóbege shyqqaly tur. Biz bes jaýynger eki jaqqa qarap alyp, tóbeniń ushar basyn ǵana qorǵaýǵa qaldyq. Endi etekte ne bolyp jatyr, tóbege qansha ásker órmelep keledi, ony kóre almaı kettik. Jaqyndap kele jatqan teńiz betindegi aıqas qana aıqynyraq seziledi.

Bizdi atqylap turǵan zeńbirekter de tyna qaldy, jaýdyń jaıaý áskeri de tóbege qaraı lap berdi. Granata gúrs-gúrs jarylady. Pýlemetterimiz tóbeniń shashyn alyp jatqan ustaraǵa uqsap ketedi. Belimizdegi bir-bir granatadan basqa qorymyz sarqylyp barady. Endi aıanarymyz da, aıarymyz da qalǵan joq.

Samed granatasyn laqtyra berip shalqasynan tústi. Aınalasynda aradaı yzyńdaǵan oqtar, byrt-byrt jarylǵan granata synyqtary Samedti jaýyp ketipti. Bet-aýzy bireý pyshaqtap ketkendeı, qyzyl qan, oǵy taýsylǵan avtomatyn qushaqtaǵan boıy Samed transheıanyń túbine tústi. Júzi kúlimdep, taǵy bir qaljyń aıtqysy kelip jatqandaı...

— Samed, Samed!

— Samed úshin!

— Petr úshin!

— Kapıtan úshin!

...Tóbege kelip túıisken transheıanyń úsh tarmaǵynda úsh-aq adam qaldyq: Vasılıı Grıshın, Vladımır Tolstov, Qaıyrǵalı Sartalıev... Vasá, Volodá, Kostá... Bylaı sanasań da úsheý, olaı sanasań da úsheý... Jaý áskeri tóbege bir shyǵyp alsa, sońǵy mınýt degenimiz onsha uzaqqa sozyla alar ma eken... On shaqty granatamyz qalypty, eki pýlemet, oqsyz qalǵan avtomattar... Temir qalpaq qylt etip qalsa-aq, bir granata shyǵyn bolady. Jaý jaǵynyń granatalary tóbege jıi-jıi túsip, bors-bors jarylady. Bizdi saqtap turǵan tereń uńǵylar ǵana.

Osyndaı tyǵyryqqa taıanǵan kezimizde teńiz jaq betten úrtis kóterilgen «ýra» estildi, shań-borany esh nárseni kórsetpese de, «ýra» esip, kúsheıip keledi.

Pýlemetterdiń keýdesinde jany bolsa, sýyryp alyp kózine kórseterdeı halge jetippiz. Oń, jaq bilegimnen búıi shaǵyp alǵandaı bolǵanyn mana sezip edim, endi oń aıaǵym ornynan qozǵala almaı qalypty. Etigimniń tabanyna tolyp jatqan súlik túsip ketkendeı, álde qaı baqaıymnyń jerkengeni seziledi. Bilegime búıi áli jabysyp turǵandaı kórip, jeńimdi bir-eki ret sypyryp ta qaldym. Búıi túser emes...

Vasá men Volodá qatty qysylyp barady. Aıǵaılary tym jıi, tym ashshy shyǵady. Bir-bireýi ońdarmen alysyp, ólim baryn umytyp ketken sıaqty. Mundaıda komandırdiń qatardan shyǵyp qalǵany aýyr áser etedi. Dál osy qysylshańda jarany eleı qalsam, odan úlkenge ushyraıtynymyz da anyq. Eki qolymdy pýlemettiń qulaǵyna tastaı qylyp japsyryp aldym da, aıǵaı saldym:

— Volodá!.. Vasá!.. Samed! Ur!.. — dep óli-tirisine birdeı komanda berdim. Bul jerde úsheýimizdiń daýysymyz birdeı shyǵyp turýy — eń úlken arqa súıeý sol ǵana edi. Samedtiń qaza bolǵanyn Vasá men Volodá kórgen de joq-ty.

Pýlemetiniń oǵy taýsylyp, Volodá maǵan qarady. Qasymda qalǵan eki granatany oǵan berip, ózim pýlemetke qaıta eńkeıdim.

— Kostá! Munda kósheıik! — deıdi Volodá qoparylyp qalǵan bekinistiń, kesek tastaryn nusqap.

Men jaralanǵanymdy bildirmeıin dep, pýlemetimdi quıryǵynan súıreı áreń jyljyp kesek tastardyń arasyna bardym. Artymnan bir qyzyl jylan ere kele jatqandaı qan sorǵalap shubalyp etegime oralyp keledi. Sol qyzyl jylan sodan keıin qaıda barsam da sońymnan qalmaı ere berdi, ere berdi... Opyrylyp qulaǵan bekinistiń órkesh tastary berik pana bolarlyq eken. Men jyljyp sol tastardyń arasyna kóshtim.

«Ýra» jaqyndaǵan saıyn, tóbege túsken granatalar da sıreı bastady. Endi qyzý aıqas teńiz ben aralyqqa aýdy. Jaýdyń jaıaý áskeri bizdiń tóbeden sypyrylyp túsip ketkeni baıqaldy. Teńiz jaǵasynyń eskek jeli tóbeniń ústindegi qara borandy etegimen jelpip, ysyryp áketip barady. Meshel baladaı astymen jyljyp ketip bara jatqan «Ferdınandtar» kórine bastady. Manadan gúrilin estigenimiz bolmasa ózin kóre almaǵan samoletter de kózge ilikti. Bizdiń tóbemizdiń batysy men shyǵysyn bóriktire bombylap júr. Aspanǵa aq oramal laqtyrǵandaı, shańq-shańq etip zeńbirekter tur.

Biz qaýip-qaterden qutylyp qalyppyz. Endi, kele jatqan desantqa járdem berýdi oılap, raketa ata bastadyq. Jyrym-jyrym bolsa da yǵyspaı jelbirep, qyzyl týymyz tur. Álde qaı túkpirde qalǵan raketalardy taýyp alyp, balasha qýanyp, ústi-ústine atyp, tanki tizbekterin, zeńbirek toptaryn nusqap jatyrmyz.

Vasá men Volodányń kóz qarastarynda «Samed qaıda?» degen suraý tur, ol suraýdy bergizgim kelmeı:

— Biz endi úsheý-aqpyz... Qazir júzderge aınalamyz... Keshke deıin myńdarǵa aınalarmyz, — dedim.

«Ýra» tolqyny etekke kelip tireldi. Aıaǵy saýlar atyp turyp:

— Revákın! Revákın... Kostá, beri kel! — deıdi, ózderi transheıamen tómen umtylyp bara jatyp.

Oń aıaǵym bórene sıaqty jansyz seziledi. Kúpshekteı bolyp isip, etiktiń qonshyn kernep barady. Saý kúninde aıaqtyń da salmaǵy baryn kim eskergen endi tómen tartyp qozǵaltpaı qoıypty. Volodá artyna burylyp:

— Sen nemene, jaralanyp qalǵanbysyń! — dedi.

Joldastardyń aldynan qarsy júgire almaǵanyma men jylap jibergen ekemin.

— Vasá, beri kel, Kostány kóterip ala túseıik! — dep, Volodá meniń qasyma keldi.

— Joq, bara berińder...

Tóbeniń basyna basqalardan buryn Revákın shyqty. Qyrandarym, suńqarlarym dep, qatty aıǵaılap keledi. Jarqyn júzi kúlgenmen kózinde jas bar... Revákın qasyna kelip turǵan Vasá men Volodány bir-bir qushaqtap:

— Ózgeleriń qaıda? — dedi.

Volodá meni nusqady.

Revákın balapanynyń ústine kelip qonǵan aqıyqtaı qarǵyp kep qasyma tústi de qanatyn jaıa qushaqtaı aldy:

— Qyrandarym! Erlerim!..

Revákınniń kózi áldekimderdi izdep, aınala qaraıdy. Bul mınýtta kózińe ilikpegen joldastaryń joq bolǵany da, kapıtan... Mıroshnık, Samed, Petr, Egor, Zonın taǵy basqalarymyz joq endi... Qalǵanymyz osy-aq, úsheý-aqpyz, joldas kapıtan...

— Qaı jeriń, Kostá? — dedi Revákın.

— Aıaǵym...

— Eshteńe etpeıdi!

— Ózim de solaı oılaımyn...

— Ózge jaralylaryń qaıda? — dedi Revákın, kózine túspeı turǵan joldastardyń jaıyn suramaýǵa shydaı almaı.

— Basqa jaralymyz joq... Jaraly jalǵyz men ǵana... — dedim.

Revákın birese týymyzǵa, birese ózimizge qarap turyp:

— Otan buıryǵyn oryndadyńdar. Rahmet, dostarym! Tóbeniń aınalasy nemis beıitine aınalypty. Rahmet, erlerim! — dedi.

11

Biz kelip bekingen tóbeniń aınalasy birte-birte ózimizdiń qolǵa aýa bastady. Bizdiń jaıaý áskerler alǵashqy kezde tóbeniń etegindegi okoptarda edi, qazir jyljyp árirek ketti. Keıbir túnderde otyz metr, keıbir túnderde elý metr árirek baryp qonady. Sovet jeriniń óz ıesi kelip, kún sanap irgesin bekite túsip jatyr.

Bosanǵan jeri áli de keń emes. Keı kúnderi kemip te qalady. Biraq qazyǵymyz berik qaǵylyp, ornyǵa túsemiz. Qazir bizdiń eki qorǵan bar. Birinde desant dıvızıasynyń shtaby, birinde bizdiń polktyń shtaby. Eki qorǵannyń arasy da bizdiki. Teńiz betine kemelerin tizip, sý jolyn nemister bekitip tastaǵanmen jaǵa bizdiń qolda. «Egor bulaǵy» áldeqashan ishki aýdan bolyp qaldy.

Azyq-túlikti aspannan kútetin kúnder de ótip barady. Teńiz kemeleri jaý shebin buzyp-jaryp kelip, ásker de túsirip ketedi, azyq-túlik, qarý-qural da túsiredi. Teńizdegi «temir qaqpa» bizdiń kemeler kele jatqanda ońaı ashylyp ketetin boldy.

Tóbeniń aınalasyna jeńil samoletter de kelip qonyp júr. Uzaq otyra almasa da, tal túste qonyp, tal túste ushyp ketedi.

Qorǵannyń asty kóshe-kóshe... Shtab, gospıtál, elektr stansıasy, azyq-túlik, qarý-qural qoımalary túgel jer astynda. Tóbeniń irge jaqtary túgel pýlemet, mınomet uıalary desedi. Buryn bir ǵana bekinis bolǵan bıik qorǵan qazir aıqysh-uıqysh salynǵan arań aldyrmas qamalǵa aınalǵan. Gazet te shyǵady, radıo da sóıleıdi. Ystyq shaı suraýyńa da bolady.

Jer astyndaǵy gospıtál bólmesinde biz jeti jaraly jatyrmyz. Tynshý da, ystyq ta... Dári-dármektiń, terlegen deneniń ıisteri aralasyp, ishtegi az aýany aýyrlata túsedi. Orys tilinde «ergejeıli» atalyp ketken kishkene ǵana elektr shamy birese qyzaryp, birese kózi shyǵyp ketkeli turǵandaı shatynaı jarqyrap, mazańdy alady. Eń úlken ermegimiz radıo. Qulaǵyńa japsyryp alǵan eki qara dóńgelek Moskva habaryn sybyrlaıdy.

— Qyryq tórtinshi jyly, apreldiń besi kúni Kerch qalasynyń syrtynan...

Bul árıne, bizdiń jaı. Biz ony eń ádemi salynǵan ándeı tyńdaımyz. Aldyńǵy kúni berilgen bir habardyń tusynda men uıqtap jatyppyn. Sol habar basylǵan «Pravda» gazetin búgin júzinshi ret oqyǵan shyǵarmyn... bir oqyp shyǵyp, shınelimniń qaltasyna salaryn da, qaıta sýyryp alam...

Sovet Odaǵynyń Batyry degen ataq alǵan jigitterdiń tizimi Abdollaev Samedten bastalypty... Jarlyqtyń barlyq sózin jatqa bilip alǵandaı bolsam da, kózim qaıta-qaıta súzip shyǵady. Tórt jyl birge soǵysqan joldastarymnyń attaryn kórgende, kóz aldyma ózderi de birge keledi.

Úlken qara kózderinde ár kezde bir oı turatyn kapıtan Mıroshnık, qazir kirip kelip, nege jatyrsyń, jaralaný uıat emes pe deıtindeı kórinedi. Keıbir adamnyń ólgenin kózińmen kórseń de, oıyń birjola kónbeı qoıatyny da bolady eken!

Andreı Mıroshnık bizdi jas demeı, úlken isterdiń tizginin óz qolymyzǵa berip, senip qalýshy edi. Shyjymsyz, arzan aqyl — usaq kijińsiz, qanatyń bolsa, erkin sermep ósip edik.

Samedtiń atyna kóziń uzaq toqtap, oralyp soǵa beredi. Samed qasyńda júrse, soǵysý da jeńil, ólý de orynsyz sıaqty kórinýshi edi. Janyń júdegen bir jaıdy baıqap qalsa, Samed bir qaljyń aıtyp, umyttyryp jiberer edi...

— Alla taǵalanyń eki jamaǵaty bolypty... — degeni eske túsedi. Tamannan attanar aldynda, erkek-áıeldiń jaıyn aıtysyp qaljyńdasyp otyrǵanymyzda, Samed:

— Adam atań men Haýa anań da qý bolǵan!.. — dedi...

— Nege, nege? — dep ortaǵa alǵanymyzda:

— Búkil ǵalamdaǵy eń úlken dvıgateldi — júrek motoryn sol ekeýi ashqan ǵoı, ekeýi de oryssha, qazaqsha hat tanymaıtyn negramotnyı nadan bolǵan... — deıdi kúldirý úshin, jarym-jartysyn ádeıi oryssha aıtyp.

Petr Ýshakovtyń aty janyńa erekshe batady. Men oǵan «Berlın tóbesine myna týdy shanyshqan Sovet Odaǵynyń Batyry Petr Ýshakov!» deımin degende:

— E, oıyń áldeqaıda eken ǵoı! — dep, ysqyryp jiberip edi.

Dál sol jerde qaljyń retinde aıtsam da, Petányń er jaýynger ekenine áldeqashan kózim jetken bolatyn. Shynynda, bizdiń ishimizdegi naǵyz soǵys adamy sol Petr edi. Batyr aty bir adamǵa jarassa, Petrǵa jarasatynyna óz qara basym erteden senýli edim.

Eń jaqyn dostarymnyń ishinen endigi tiri qalǵan — Volodá men Vasá da sol tizimde, Volodá ekeýmiz tipti qatar turmyz.

Mana tań atysymen Volodá kelip ketti... Aldyńǵy kúni kóppen birge kórgen ý-shýdyń ishinde birimizdi-birimiz bir quttyqtaǵamyz. Endi ońashada erkin bir qushaqtasalyq degendeı, kózimiz jyltyrap, únsiz umtylysyp qaldyq. Qushaqtasyp jatyp, birimizdi-birimiz búıirden túrtip-túrtip, nuqyp-nuqyp qoıdyq... Ol nemene deskenimiz dep surasqanymyz da joq. Aýzymyz aıta almasty janmen tánmen aıtysqanymyz edi onymyz. Ol kózin menen jasyrady, men odan jasyram...Tegi, jylaǵan bolýymyz kerek... Batyr atansaq qaıteıik, bul bizdiń ári saqyldap kúlip, ári keńkildep jylardaı baqytty bir mınýtymyz edi.

Gazetke qaraı beretin taǵy bir sebebim bar... Bul meniń eń qymbat dostarymnyń tizimi. Kóbiniń ómirbaıany men eńbekteri osy tizimge kelip tireledi de, toqtap qalady. Ózderi de osy tóbeniń irgesinde, bir molada qalyp barady. Endigi adresteri — Kerch baýyrlastar zıraty...

Tiri qalǵan eki joldasymnan endi jarty saǵatta taǵy aırylǵaly jatyrmyn. Qazir maǵan samolet kelmek, alyp ketpek...

Álgide ǵana dárigerlik qyzmetiniń maıory kelip:

— Ázirlenińiz, qazir sizdi jóneltemiz, — dedi, men oǵan:

— Beker olaı uıǵarǵan ekensiz. Osynda-aq jazylyp, qatarǵa qosylatyn jaıym bar sıaqty edi ǵoı, — dedim.

Maıor buǵan renjip qalǵandaı bolyp:

— Mundaı jaramen oınamańyz... Men sizge týrasyn aıtaıyn, halyńyzdyń birneshe qaýipti jaqtary bar... Múmkin, aıaǵyńyz kesiletin de bolar. Ony bul jerde isteı almaımyz, — dedi.

Ekeýmiz sóz jarystyryp, edáýir jerge barysyp qaıttyq. Men ol kisige, ataq alǵan adamdarda artyǵyraq qalbań qaǵyp turatyn minez bolatyn jaǵyn da ańǵarttym-aý deımin... Ol kisi maǵan aýrý men ataq ekeýi eki nárse ekenin túıreı eskerte kelip:

— Ázirlenińiz, jóneltemiz! — degendi úzildi-kesildi aıtqan qabaq kórsetti.

Áıteýir jónelter bolsań, aıtarymdy aıtyp qalaıyn degen adamsha:

— Joldas maıor, men aıaǵymdy kestirmeımin! Bul aıaq maǵan Berlın kóshesinde de kerek bolady. Baldaqqa asylyp bara almaıtyn shyǵarmyn, — dedim.

— Kesý kerek bolmasa, kespes. Aqsaq-toqsaqty kóbeıtýge biz de qumar emespiz, — dep, dáriger ketip qaldy.

Sonymen qazir attanǵaly jatqan sıaqtymyn... Menimen birge ketetin tórt jyldan bergi qaıǵy-qýanyshymyz aralasyp ketken jaýynger dostarymnyń tizimi ǵana...

— Aıaǵyńdy esh ýaqytta kestirýshi bolma! Aıaq degen ekeý bolǵanda ǵana jaqsy. Biri uzyn, biri qysqa bolsa da sáni bolmaıdy! — dep, Volodá qasymda otyr.

— Úsheý bolǵanda da ońbaıdy! — dep, Vasá qaljyńdaıdy.

— Tórteý bolsa, áldekimge uqsaǵanyńdy óziń de tanymaı qalasyń! — dep, jaralylardyń bireýi tyq-tyq kúledi.

Mıroshnıktiń ornyna komandır bolyp qalǵan kapıtan Revákın maǵan ámir esebinde buıyryp:

— Aıaqty kestirem degendi oıyńnan birjola shyǵar! Alty aı ýaqyt berem, Oder ózeninde qýyp jetip, ózimizge qosylatyn bol!.. Odan keshigip qalyp, Shpreıada qýyp jeter bolsań, qabyldamaımyn... Ámir osy!.. — deıdi.

Men oǵan Oderde qýyp jetýge ýáde berdim...

Ózgeden góri Vasányń tútini basqaraq shyǵady. Ol biz qaıda da soldatpyz, soǵysta da, eńbekte de, qazir de, soǵystan keıin de degen jaqty basyńqyraı sóıleıdi.

— Sen týra Qaraǵandyǵa tart! — deıdi Vasá. — Ana joly adasyp barǵandaı bolyp edik, endi óziń sura!.. Biz Oderǵa jetip qalsaq, ar jaǵy eki-aq attam.. Qýyp áýre bolǵansha, Qaraǵandyda kút... Men soǵys bitken kúni bıletti Qaraǵandyǵa dep alam... Taǵy da bir maıdanda birge bolarmyz... Súıt, Kostá!.. Qaraǵandy degen — baılyq qoı jatqan... Ol úlken bekinis, Otannyń bekinisi. Sonda kezdeseıik... — deıdi.

Jalǵyz búgingi emes, erteńgini qosa oılap otyrǵan Vasáǵa qalaı ýáde bermessiń?.. Ekeýmiz Qaraǵandyda kezdesýge ýádelestik...

Qasymyzdaǵy úńgirde «tez, tez!» degen dáriger daýsy shyǵady. Kenepten kerip jasaǵan teńderin aldyma kóldeneń tosyp maǵan da eki sanıtar kelip qaldy.

— Káne aýrý joldas...

— Joldas maıor, ruqsat etińiz... — dep, Volodá men Vasá meni kóterip alyp, teńge ózderi salyp jatyr.

— Tez, tez! Sanıtar samoleti jaý barlaýshysyna kezdesip te qalypty. Tez kóterilip ketýi kerek, — degen daýys estiledi. Manadan berik jatqan kóńilim bosap, boljyrap baram... Teń kóterilip ketti. Eki jaǵymnan kelip aýzymnan súıe bastaǵan Volodá men Vasányń mańdaılary túıisip qaldy.

— Al, Kostá, jazyl... Tez jazyl!..

— Kútemiz... Tez kútemiz...

— Kúnde hat jazyp tur!..

— Senderge jazbaǵanda kimge jazar deısiń, baýyrlarym!.. Men ketsem, ózim ǵana ketip baram, oı-armanymyz bólinbegen enshideı, osynda, senderde qalyp bara jatqan joq pa!..

Kishkene-kishkene shamdar, birinen soń biri keıin qalyp, alasa úńgirdiń ısi de ózgerip barady. Dári-dármek ısi joǵalyp, adam ısi, oq-dári ısi keledi. Endi, mine, aýa tazaryp, dalanyń ısi kele bastady.

Shalqamnan jatqan boıy tóbeniń tar úńgirinen keń dalaǵa shyqtym. Jazǵyturǵy shýaq samal, saǵynǵan samal jibekteı jelpıdi. Kúnniń kózi shekeńe qadalyp, kózińdi ashtyrmaıdy. Aspanda kúrkirep aınalyp birneshe samolet júrgeni seziledi. Tóbeniń túbinde ǵana zirkildep, jer tarpyp, jarqyrap sanıtar samoleti tur. Qanatynda qyzyl kres...

Qasymda kele jatqan Vasá qolyn shekesine aparyp, áldekimge qurmet kórsetip, áskerlik sálem berdi.

— Jeter, Kostá, ash kózińdi! — degen daýysty da tanydym. Shegendi de kórdim.

— Ózim keldim, qalqam, — dedi Shegen azǵana eńkeıip, kúlimdeı sóılep. — Armıa generalynyń ámiri boıynsha saǵan arnaýly samolet jiberildi. Qaı jeriń ózi? — dedi.

— Bir aıaǵym ǵana.... Bolmashy birdeme.

— Aıaqty jamaı biledi bizdiń dárigerler. Áli-aq júgirip ketesiń. Bireýi túgil, tórteýi joq bolsa da qaz bastyrady. Túk emes...

Samolettiń qasynda Revákın, Vasá, Volodá... Endi bular da úsheý-aq qalyp bara jatqan sıaqtanady... Dir qaǵyp, ushqaly turǵan samolet eshkimniń daýsyn estirtpeı jiberdi. Ne aıtyp, ne tapsyryp jatqandaryn kózderinen ǵana tanyp:

— Kóriskenshe qosh bolyńdar... Tez qaıtarmyn. Qýyp jetermin, — deı berdim. Bularmen qoshtasyp jatqanda Shegen de umytyla turǵan sıaqty...

Meni kóterip ákelgen kenep teńdi samolettiń tóbesindegi bir ilgekke ilip, meni aspa-besikke salynǵan baladaı asyp qoıyp jatyr.

— Baı, baı, baı!.. — degeni Volodányń erninen tanylady.

Qatarymda taǵy birneshe aspa-besik... Bárimiz de shalqamyzdan jatyrmyz... Qatar tizilip, azǵana teńselip turǵan aspa-besikterdiń arasynan, áldekimniń ıeginiń astynan aq kıingen áıel denesi bir kórinip ketti. Shegenniń kózderi áldeneni jasyryp turǵandaı, qubyla kúlimdeıdi.

— Nemene, Shegen aǵa? — dep, ernimdi jybyrlattym. Aqbotanyń habaryn aıtqyń kelip tur ǵoı dep oıladym.

Shegen estimeımin degendeı qulaǵyn nusqap, basyn shaıqady da, árirek ketti. Aınalamdy qorshap turǵan joldastarym men sanıtarlar ózderinen basqa esh nárseni kórsetpeı jiberdi. Vasá men Volodá betimnen taǵy bir-bir súıip, asyǵa júgirip, temir baspaldaqty tyq-tyq basyp, túsip bara jatqandary seziledi. Oıym ózimdi tastap, sol ekeýiniń, artynan qýyp barady. Ekeýiniń daýsy taǵy bir estiler me eken dep, kózimdi jumyp, qulaǵymdy syrtqa tostym... Eshbir daýys estilgen joq.

Samolet qoıqalańdaı qozǵalyp, júgire bastady. Artqy dóńgelegimen jerdi bir-eki nuqyp qalyp, joǵary kóterile bergeni seziledi. Besigiń solq etip, samolet syqyrlaǵandaı bolady... Endi mine, typ-tynysh, jup-jumsaq... Anda-sanda bir orǵyp qalyp joǵarylap aldy da, samolet kólbeı kósilip, jónin túzep zaýlap ketti.

— Qalaı, Kostá? — dep, bir jaǵymnan Shegen qasyma kelgen soń, men júzimdi soǵan qaraı buryp em, ekinshi jaǵymnan kelgen bireý jumsaq qana salqyn saýsaqtaryn meniń mańdaıyma basty...

Jumyr aq saýsaqtardyń arasynan qyzǵylttanyp qana jaryq sáýlesi kórinedi. Ózge saýsaqtardan jigin ashyp, bólegirek turǵan shynashaq sóılep jibergisi kelip turǵandaı... Joq, sóılegen joq... Syrǵyp kelip kózimdi bir sıpap ótti.

Bul Aqbotanyń saýsaqtary ekenin Shegenniń júzinen tanyp, sol qolymmen jumsaq saýsaqtardy mańdaıyma japsyra qatty-qatty qysyp jibermedim. Endi ol saýsaqtar ózderi de ketetin emes...

Aqbotanyń azǵana jasqa shylanǵan qara kózderi, totyqsa da ajary synbaǵan júzi, balǵyn qyzyl erni endi týra meniń betime tónip qaldy... Jar júzin bir ǵana kórdim de, kózimdi jumdym. Endi aırylmaımyn degendeı, qolym moınyna asylǵaly ketip barady. Aýzym kebirjip, únim shyqpaı qalypty. Ystyq erniniń lebi bar deneme shymyrlap jaıylyp bara jatqandaı...

— Qaırosh...

— Botam... Qozǵalma... tur osylaı...

Aspanda kórip kele jatqan saǵynyshty túsim buzylyp kete me dep qoryqqandaı, ún shyǵarǵym kelmeıdi. Jańaǵy úsh aýyz sózdi de oıymmen aıtyp, qımylymmen ańǵarttym. Dybysym shyqsa, kózimdi ashsam, oıanyp ketetindeı, tynyp qaldym...

...Aqbota eki qolymen meniń «besigime» asyla, qasymda ǵana otyr. Bar jaıdy eki kózimen aıtyp, eki kózimen surap bolǵandaı, qýanyshty júzi yǵyspaı quldyrady. O da úndemeıdi, men de úndemeımin. Aıtar sóz, surar jaı kóp te, osy telmirisken qalpymyzdy buzǵymyz kelmeıtin sıaqty.

— Joq, bári de keıin aıtylar, bári de túgel aqtarylar. Bir áńgimeni bastap, aıaqtaı almaı aırylysar bolsaq, bastalmaǵany jaqsy. Kim biledi, samolet qazir jerge shúıer de, túse sala qosh desermiz... Endi men jaraly da, sen jaýyngersiń ǵoı...

Aspan aıqyn ashyq. Manadan beri bir oqtyń dybysy estilgen joq. Bul beıbit ómirdiń belgisi de. Soǵys uzamaı ushyp shyqqan uıasyna baryp ornaıdy. Sol uıa órtengennen keıin ekeýmiz osy beıbit ómirde uzaq jyldar qol ustasyp, birge jasaımyz... Mynadan góri kishirek besikke tap osylaı asylyp ta otyrarsyń, Aqbota... Ázir ol jaıdy aıtyspaı-aq qoıaıyq...

Shynynda biz qol ustasyp birge júrgeli kóp jyldar ótti, Aqbotam. Ekeýmiz eki jerde bolsaq, oqasy ne, bir jaýmen alystyq. Bir jerde bolmaǵanymyz jaqsy da bolǵan shyǵar. Men kórgendi sen kórseń, meniń samaıymdaǵy eki tal aq shash seniń, samaıyńda da bolar edi... Joq, ázir muny da aıtyspaıyq... Soǵys jolynyń sheti áli alysta, irkilmeı, oılanbaı jetip qaıt. Múmkin, sol jerde taǵy bir kezdesermiz... Sonda aıtysarmyz...

Jaraly jaýyngerler ekeýmizge qyzyǵa qarasyp qoıady. Aǵa ǵoı, Shegen alysyraq ketip, gazet oqyp otyr... Basyńdy keýdemnen almashy, Aqbota. Órip, jınap qoıǵan burymyńnyń astynan aǵarańdap qana moınyń kórinip qaldy. Kóre turaıyn, basyńdy kóterip áketpeshi.

Joq, Aqbota, balǵyn júzińdi ıek jaqqa jaqyndata kórme... Iegim kirpideı shyǵar. Saqal alý jaıyn bilsem de, kópten beri ustara kórgenim joq.

Kirpigiń nege shylanyp ketti, serigim? Aq shapannyń astynan ıyǵyńda pogonyń barlyǵy kórinip tur. Álde qolyma qatańdaý tıip edi, sen óziń dardaı ofıser bolyp shyǵyp júrme!.. Ofıser jylaǵany uıat bolar, qoı, Aqbotam. Men seniń jylaý túgil, qabaq shytqan kózińdi kórgim kelmeıdi. Muny aýzym aıtpaǵanmen jan-tánim túgel aıtyp jatqanyn kóretin shyǵarsyń!..

Álde, maǵan «janym, sáýlem, kúnim» dep aıtpadyń dep, kózińe jas aldyń ba?.. Joq, Botam, ony da aıtyspaı tura turaıyq. Soǵys úni óshken joq áli. Ol qulaǵyńa jat estiler. Estersiń de kúlip júrersiń. Eń kóp aıtarymyz da, tozdyrmaı ustarymyz da sol bolsyn. Ony da keıinge qaldyra turaıyq. «Bel astyndaǵyǵa besiktegi bala da shydasyn!..»

Aq shapannyń astynan kúmis syńǵyry estiledi. Qyz kúninde shashynda teńgelik te bolmaıtyn edi. Álde keýdeń án salyp tur ma? Joq, bul maǵan tanys syńǵyr. Kıiner kezde birge syńǵyrlarmyz... Ekeýmizdiń júregimizde de daq joq, ándi de sonda birge salarmyz.

Joq, men aıaǵymdy kestire almaıtyn shyǵarmyn!.. Men ómir shalqarynda senimenen aıaǵymdy qatar basqym keledi. Mana Berlınge jetý úshin aıaǵym kerek dep edim. Onym maıdan soldatynyń oıy ǵana eken. Berlın degen nemene ol? Adamnyń bar armany sondaı-aq bolǵany ma? Joq, aldymyzda shalqar ómirimiz bar, Aqbota! Sol ómirde teń basaıyq. Aıaǵym soǵan kerek. Joq, men aıaǵymdy kestirmeımin!

Dúnıede týǵan elińnen artyq el de joq, jer de joq depti Hoja Nasreddın. Sol elimizdiń qulpyra túser shaǵyna kele jatyrmyz. Adamnyń oıy da kórkem, boıy da kórkem bolady ol elde! Men aıaǵym túgil, bir baqaıymdy da kestirmeımin! Sen osyǵan, serigim, qynjylma!..

Kúmis qanat qurysh qus aqyryn ǵana yrǵyp qalyp, tómen quldılap barady... Endi birneshe mınýttan keıin, sen aq shapandy sheship tastaısyń da, avtomatyńdy asynyp, ornyńa qaıtasyń... Meni «besigimmen» kóterip, taǵy bir jaqqa áketedi. Ekeýmiz qosyla kórip otyrǵan túsimiz de sol jerde úziledi. Qosh desemiz... Ony aıtpasymyzǵa bolmaıdy.

Botam, qara kózim meniń!.. Men joldastaryma Oder ózeninde qýyp jetýge ýáde ettim. Ózim qazir seniń qasyńda bolsam da, oı-armanymnyń kesek bir shýmaǵyn joldastaryma qosyp kettim. Ol soldat ýádesi. Men ony oryndaýǵa mindettimin. Sol ýádeni saǵan da berem. Sonda kezdeseıik...

Endi bir dosyma Qaraǵandyda kezdesýge ýáde ettim. Bul eńbek soldatynyń ýádesi. Men muny da oryndaýǵa mindettimin. Bul ýádeni saǵan da berem. Sonda kezdeseıik... Soǵysty jeńispen aıaqtap, úıimizge tezirek qaıtý úshin, men tezirek jazylýym kerek. Aldymyzda beıbit ómir bar, oqý bar, eńbek bar, qazir úziler túsimizdiń óńimizde jalǵasary bar.

Botam! Men ýáde etken jerlerde sen de birge bol... Qasymda bol, qatar tur!.. Qazir qoshtasarda men saǵan osyny ǵana aıtyp qalarmyn...

---