InfoHub Logo

Halyqtyń rýhanı baılyǵy — shyn mánindegi kórkem ádebıetti jasaıtyn tek qana tabıǵı uly daryndar ekeni talassyz shyndyq. Qazaq halqynyń XX ǵasyrdaǵy ósken ádebıetin búkil álemge tanytqan da sol alyp daryndar bolatyn. Týǵan eliniń jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy kórkem ádebıetin saf altyndaı talaı-talaı shyǵarmalarymen baıytyp, abyroıyn bıiktetken Ahmet Baıtursynov, Maǵjan Jumabaev, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, İlıas Jansúgirov, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ǵabıden Mustafın sıaqty alyptar tobynyń qatarynda turǵan — Ǵabıt Mahmutuly Músirepov.

Oqyrmanyn aǵyl-tegil estetıkalyq sezimge bólep tastaıtyn úlkendi-kishili kórkem týyndylarymen qazaq ádebıetiniń damýyna iri úles qosqan Ǵabıt Músrepov — klasık jazýshy. Úıtkeni, onyń sýretkerlik óren sheberliginen kezinde de, keıinde de, keleshekte de talaı qalamgerlerdiń úırenip taǵylym alar shyǵarmalarynyń qyr-syry asa mol. Onyń shyǵarmalarynyń búgingi oqyrmannyń da, bolashaq urpaqtardyń da ajyramas rýhanı serigi, qymbat murasy bolyp qala beretini aqıqat. Óıtkeni, onyń árbir týyndysynyń bıik ónermen, úzdik sheberlikpen jasalǵan asyl dúnıeler ekenin barsha qaýym aldaqashan bir aýyzdan moıyndaǵan bolatyn.

Ǵabıt Músirepov — qazaq ádebıetiniń úlkendi — kishili birneshe janrlaryn órkendetýge kezinde belsene aralasqan kórkem sózdiń zergeri. Máselen, onyń qalamynan shyqqan kórkem áńgimeniń qaı-qaısysy da ıdeıalyq mazmuny tereń, jazylý sheberligi kóztartarlyq ásem de minsiz shyǵarma retinde este saqtalyp otyrady.

"Qos shalqar", "Talpaq tanaý", "Shuǵyla" sıaqty alǵashqy áńgimeleriniń ózi-aq sóz ónerindegi has júıriktiń qalam sheberliginiń symbatty kórinisteriniń aıqyn dáleli ekeni anyq. Osy ǵasyrdyń jıyrmasynshy-otyzynshy jyldaryndaǵy halyq ómiriniń shynaıy shyndyǵyn tereń beınelegen bul áńgimelerdiń oqyǵan kisini tolǵandyrar, oılandyrar sátteri asa kóp. "Qos shalqardaǵy" týǵan ólke tabıǵatynyń ǵajaıyp sýretteri esten ketpesteı bolyp tıanaqty jasalǵany belgili. Onymen qatar sol tabıǵat aıasyndaǵy adamdardyń áleýmettik tirshiligi de realısik boıaýlarmen durys beınelengen. Iakı "Talpaqtanaý" áńgimesi tek qana Ǵ.Músirepov qalamynan týǵan ezindik syr-sıpaty, ereksheligi mol tulǵaly týyndy. Bul áńgimeni oqyǵanda adam psıhologıasyndaǵy túbegeıli tartysty oınaqy ázilmen, jarasymdy qaljyńmen, ulttyq naqyshpen, til óneriniń qudyretimen aınytpaı berýdegi sheberliktiń qadir-qasıetine birden den qoıasyń.

Al "Shuǵyla" — qazaq halqynyń 1932 jylǵy qaıǵyly ómiriniń aıshyqty sýretterin tapjyltpaı kez aldyńa alyp keletin irgeli shyǵarma. Sol jyldardaǵy Qazaqstan basshylyǵynyń soraqy qateliginiń adam aıtqysyz zardabyn shegip, ashtyq-jalańashtyqtan jappaı qyrylǵan qazaq halqynyń júdeý, jupyny tirshiligi bul áńgimede úlken sýretkerlik boıaýmen berilgen. Sol kezdegi halyq ómiriniń aýyr tragedıasyn durys beınelegen "Shuǵylada" jazýshynyń ári azamattyq erligin, ári sýretkerlik batyldyǵyn jurtshylyqqa qatar tanytqany eshqashan umytylmaq emes.

Jazýshynyń ár tusta jazǵan ana taqyrybyndaǵy shoǵyr áńgimeleri qazaq ádebıetiniń kókjıegin keńitken kezeńdi eńbekter. Ol eń aldymen otyzynshy jyldary

A.M.Gorkııdiń ana taqyrybyna jazylǵan áńgimeleriniń izimen eki-úsh áńgime ("Adamnyń anasy", "Ólimdi jeńgen ana", "Ana kesimi aınymaıdy") jazdy. Odan keıin jazýshy óziniń "Ananyń anasy", "Ashynǵan ana", "Ananyń arashasy" atty belgili áńgimelerimen qazaq ádebıetine jańa lep, kórkemdik órnek ákeldi. Jazýshynyń osy shyǵarmalary arqyly ádebıetimizde buryn-sońdy ushyramaǵan adam mineziniń tyń qyrlary jarqyrap kózge túse bastady.

Jazýshy ana, áıel taqyrybyna shyǵarma jazýdy úzbeı, budan keıin de jalǵastyra berdi. Biraq, bir kezdegi óziniń izine qaıta túsip shıyrlaýǵa barmaı, kórkemdik izdenistiń sony ólkesine, tyń órisine jol tartty. Buǵan onyń Uly Otan soǵysy jyldary jazǵan "Er ana", "Aqlıma" áńgimeleri tolyq dálel. Bul shyǵarmalarda sýrettelgen Natalá, Aqlıma aldyńǵy kezeńdegi ana beınelerine ári uqsas, ári ózindik tyń qasıetterimen kóringen jańa obrazdar bolyp shyqty. Otyzynshy jyldarǵy áńgimelerdegi Qapıa, Naǵıma romantıkalyq leppen sýrettelgen, negizinen belsendi is-áreketpen kórinetin epıkalyq baǵyttaǵy keıipkerler bolsa, al Natalá, Aqlımalardy jazýshy realısik jarqyn boıaýlarmen kórsetýge kúsh jumsady. Jazýshy órshil, asqaq is-áreketimen qatar keıipkerdiń ishki dúnıesiniń, sezim áleminiń baılyǵyn tereń sýrettedi. Tosyn oqıǵa, aıyryqsha jaǵdaı ústindegi áıel mineziniń ǵajaıyp sıpatyn beınelep jan dúnıesiniń móldirligin, otanshyldyq seziminiń iriligin úlken sýretkerlikpen tebirene tolǵady.

Al, Uly Otan soǵysynan keıingi beıbit jyldardaǵy áńgimelerinde jazýshy sol qarapaıym zamandastarymyzdyń — áıelderdiń búkil álemge, keler urpaqqa úlgi-ónege bolatyndaı, qyzyǵyp, taǵylym alarlyqtaı qadir-qasıetterin ádemi de áserli etip beıneleı tústi ("Ámına", "Aıgúl qoıshynyń kúnderi", "Aıjan qoıshynyń túnderi"). Bul shyǵarmalardaǵy áıelder de — oıdyń, istiń adamy, eńbekten ǵana baqyt tapqan bizdiń zamandastarymyz, el qamyn oılaıtyn qoǵam qaıratkeri.

"Aıgúl qoıshynyń kúnderi", "Aıjan qoıshynyń túnderi" atty áńgimelerdegi Aıgúl, Aıjan — qazirgi qazaq aýylyndaǵy qoǵamdyq ıgilikti molaıtyp jatqan jasampaz eńbekkerdiń naǵyz tıptik ókilderi. Syrttaı qaraǵanda kózge kep túspeıtin, jıi baıqala bermeıtin, al ishteı tereńirek úńilip, baıypty zerttegende ǵana bilinetin qazirgi malshy qaýym tirshiligindegi ǵalamat qıyndyqtardy sýretker tereń realızmmen kóz aldymyzǵa aıqyn elestetip otyrady.

Jazýshy óziniń súıikti taqyrybyna úzbesten qaıta-qaıta oralyp, qalam terbeýmen bolǵany jurtshylyqqa málim. Buǵan qalyń oqyrman qaýymnyń jyly yqylasyna, úlken iltıpatyna bólengen "Ataqty ánshi Maıra" atty 1981 jyly jazylǵan áńgimesi tolyq dálel. Bul áńgimesinde jazýshy tarıhı fakt, tarıhı adamnyń ómirine súıene otyryp, qazaq áıeliniń ónerpazdyq tulǵasyn onyń adamdyq qasıetimen ushtastyra turyp ádemi sýrettep berdi.

Ónerdi, óner adamyn jyrlaýdyń qazaq sovet ádebıetinde qalyptasqan belgili bir kórkemdik dástúri bar. Maıra týraly jazýshy áńgimesi — týǵan ádebıetimizdegi sol kórkemdik dástúrdi tereńdete, baıyta túsken kemel shyǵarma. Bul shyǵarmasynda jalpy kórkem ónerdiń, sonyń ishinde aqyndyq, ánshilik ónerdiń dúnıege kelý prosesindegi ózindik ǵajaıyp syrlaryn jazýshy ári shynaıy, ári áserli etip tebirene jyr etken. Bul áńgimedegi óner juldyzy Maıranyń kórikti portreti, ishki ómiriniń jaryǵy sóz qudyretimen oqyrman zerdesine nur bolyp quıylyp jatady. Ádemi de áserli sýretteýler arqyly jazýshy Maıranyń jan dúnıesiniń tazalyǵyn, adamgershilik — moraldyq qasıetiniń asyldyǵyn kóńilge uıalatyp otyrady.

"Jeńilgen Esrafıl", "Tarlandar", "Birinshi fontan" sıaqty áńgimelerinde jazýshy elimizdegi eńbek adamdarynyń qajyrly keıpin jaqsy tanytyp, óz zamandastarynyń úlken murat-sezimin bıik shabytpen tolǵap berdi.

"Ómir joryǵy", "Qyran jyry" áńgimeleri tereń oıly sez sheberiniń qolynan shyqqan bólek týyndylar. Bular — barlyq adamzat ataýlyǵa ortaq izgi maqsat — urpaqtar sabaqtastyǵyn túıindep bergen tereń maǵynaly sımvolıkalyq kemel shyǵarmalar. Bastan-aıaq salıhaly oıǵa, fılosofıalyq tolǵanystarǵa negizdelgen bul áńgimelerdiń kim-kimge de berer ǵıbratty taǵylymy, estetıkalyq nári mol. Máńgilik ómirdi laıyqty túrde jalǵastyrý úshin tabandy kúreske, jalyndy jigerge baýlıtyn órshil, ómirsheń ıdeıa — atalǵan shyǵarmalardyń zergerlikpen órilgen negizgi arqaýy. M. Áýezovtyń "Kókseregi", S.Seıfýllınniń "Qyzyl aty" sıaqty shyǵarmalardaǵy sımvolıkalyq kórkemdik dástúrdi ózindik órnekpen, sýretkerlik aıqyn qoltańbamen jalǵastyra otyryp, jańa bıikke shyǵarǵan "Ómir joryǵy", "Qyran jyry" qazaq ádebıetindegi áńgime janrynyń klasıkalyq úlgileri bolyp tanyldy.

Jazýshynyń "Etnografıalyq áńgimesi" kezinde kúlli oqyrman qaýymynyń nazaryn erekshe aýdarǵan eleýli týyndy boldy. Áńgimede dáýreni ótip, tarıh sahnasynan ysyrylyp qalǵan qazaq qoǵamyndaǵy tóre tuqymymen kedeı qyzy Qarashashtyń, muǵalimniń aralaryndaǵy kózqarastar tartysy úlken sýretkerlikpen beınelengen. Shyǵarmadaǵy shymshyma ótkir til, ashshy mysqyl, aıaýshylyq sezimder oqyrmanǵa qatty áser etedi. Tirshilik bitkenniń buljymas temirdeı zańy — eski men jańanyń qarama-qarsylyǵy, bitispes arpalysy áńgimede shynaıy sheberlikpen berilgen.

Elimizdegi jeke adamǵa tabynýshylyq tusyndaǵy adam aıtqysyz soraqylyqty, qalyń buqarany umytylmas qaıǵy-qasiretke ushyratqan sheksiz zulymdyqty tereń sezimmen, baıypty talǵammen, rýhanı tebirenispen sýrettegen shyǵarma. Sımvolıkalyq qanyq boıaýlar, ótkir detaldar, esten shyqpas jarqyn sýretter bul shyǵarmanyń ıdeıalyq mazmunyn tereńdetip, kórkemdik eńsesin kóterip tur.

Zamandas ómiriniń tragedıalyq bir sátin keremet sheberlikpen músindegen shyǵarmanyń optımısik saryny basym. Áńgimedegi Sáýlesh — jarqyn keleshektiń taza, qýatty, bıik sımvolyndaı bolyp este qalady.

Jazýshy povesteriniń ishindegi asa kórnektisi — "Kezdespeı ketken bir beıne" (1966). Bul onyń joǵaryda atalǵan alǵashqy povesterinen keıin araǵa otyz shaqty jyldar salyp, sheberligi ushtalyp, ábden jetilgen tusta jazǵan óte daryndy, klasıkalyq shyǵarmasy bolatyn. "Kezdespeı ketken bir beıneni" avtordyń ózi poema dep ataǵan edi. Bulaı ataýy oryndy da zańdy bolatyn. Úıtkeni bul shyǵarma — qara sózben jazylǵan ásem jyr, shyn mánindegi poetıkalyq týyndy.

Ǵabıt Músirepovtiń jazýshylyq joly — birte-birte satylap ósý joly. Proza salasynda jazýshy eń aldymen shaǵyn janrlarda qalam terbep, mashyqtanǵany belgili. Áńgime, novela, ocherk, pýblısısıka, poves janrlaryn erkin meńgerip baryp, ol keıinirek romanǵa aýysty. Eń alǵashqy romany — "Qazaq soldaty". Aldymen bul shyǵarmasyn jazýshy 1945 jyly "Qazaq batyry" degen atpen poves retinde jarıalady da, keıin óńdep, tolyqtyryp, kemeldendirip 1950 jyly "Qazaq soldaty" romanyn jurtshylyqqa usyndy.

Negizinde "Qazaq soldaty" romany Uly Otan soǵysy taqyrybyna jazylǵan qazaq ádebıetindegi prozalyq shyǵarmalardyń ishindegi irisi de, táýiri de ekenin, onyń jalpy ıdeıalyq-kórkemdik mazmunynyń joǵarylyǵynan kórýge bolady.

Ǵabıt Músirepovtiń tvorchestvolyq jolyndaǵy kórnekti shyǵarmasy — "Oıanǵan ólke" romany. Bul romandy o basta jazýshy trılogıa retinde jazbaq bolǵany málim. Sol trılogıanyń birinshi kitabyn 1953 jyly jarıalap oqyrman qaýymǵa usyndy.

"Oıanǵan ólke" romanymen F. Músirepov qazaq sovet ádebıetindegi jumysshy taqyrybyn kelistire jyrlap, jetik meńgerýdiń kóshin bastaýshylardyń qataryna endi.

Ideıaldyq mazmuny tereń, kórkemdik sıpaty kóz tartarlyq "Oıanǵan ólke" romany tek jazýshy tvorchestvosynyń ǵana emes, búkil qazaq sovet ádebıetinen keleli oryn alatyn keneýli shyǵarma retińde tanyldy.

Ómiriniń sońǵy jyldarynda jazǵan "Jat qolynda" (1984) romany, bir jaǵynan "Oıanǵan ólkeniń" jalǵasy, ekinshi kitaby ispetti, ekinshi jaǵynan, ony óz aldyna derbes shyǵarma deýge de keledi. Úıtkeni bul romanda sýretteletin ómir kezeńi de jańa, keıipkerler de sony. Jazýshy "Jat qolynda" romanynda XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basyndaǵy Ortalyq Qazaqstandaǵy áleýmettik ómirdiń qatpar- qatpar shyndyǵyn keń aýqymda baıypty túrde sýrettep berdi. Shyǵarmada Qaraǵandy, Aqbuırat, Nildi óndiris oryndaryn aǵylshyn, fransýz kapıtalıseriniń bılep-tóstep turǵan kezeńdegi qazaq halqynyń qoǵamdyq tirshiligi, turmys-salty, ádet-ǵurpy, rýhanı álemi tarıhı turǵydan dál de tereń beınelengen. Jazýshy sýrettep otyrǵan dúbirli oqıǵalarǵa tutas tulǵalary, san alýan taǵdyr-qareketteri arqyly oqyrmannyń kóńil aınasynan ótip, kóz aldyna aıqyn elestep otyrady.

Ideıalyq mazmuny baı bul romannyń da kórkemdik kestesi kóz tartarlyq, minsiz. Baıandaý, sýretteý stılindegi múltiksiz órnekter, shyǵarmanyń ón boıyna eń, ajar, kórik berip otyratyn jyly ıýmor, fılosofıalyq tereń maǵynaly ishki monologtar, oqıǵalardyń, keıipkerlerdiń kóńil aýandaryna saı mánerlengen tabıǵattyń tartymdy sýretteri shyǵarmanyń eńsesin kóterip, kórkemdik deńgeıin bıiktetip tur.

"Jat qolynda" — orys jumysshylarmen qoıan-qoltyq birlese otyryp qazaq jumyskerleriniń revolúsıaǵa kelý jolyn tarıhı shyndyqqa sáıkes nanymdy da tereń beınelegen qazaq ádebıetindegi áleýmettik — saıası romandardyń kórnektileriniń biri de biregeıi.

Sóz zergeriniń tvorchestvolyq jolyndaǵy belesti týyndylardyń qataryna qosylǵan onyń "Ulpan" romany edi. Óziniń bar ereksheligimen, kórkemdik bitimimen, estetıkalyq eser-kúshiniń moldyǵymen romanda kórinetin Ulpan — búkil qazaq ádebıetindegi oqshaý turǵan ádebı obraz.

Romandaǵy Ulpan beınesin sýretteýge Ǵabıt Músirepov búkil ómir boıy ishteı daıyndalyp, kóp izdenip, tolǵanǵany málim. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy qazaq halqynyń áleýmettik — tarıhı ómirin tereń zertteı kelip, jazýshy tarıhı faktilerdi, ómirde shyn bolǵan oqıǵalardy, adamdardy shyǵarmasyna negiz etip alǵan. Ulpan ómiriniń hıkaıasyn sherte otyryp, avtor sol tustaǵy búkil halyq, qoǵam ómiriniń aıqyn sýretterin jasap berdi.

Sol feodaldyq zamanda Ulpan sıaqty halyq qamyn oılaǵan jannyń izgi oıy, armany, maqsat-muraty iske tolyq asýy múmkin emes edi. Ulpanǵa qarsy kedergi tas qamaldaı, jaýyzdar tobynyń tegeýirini myqty bolatyn. Sondyqtan da onyń, ómiri bastan-aıaq shıelenisken kúreste, arpalysta ótti de tragedıamen bitti. Aqyrynda Ulpanǵa jabylǵan jaýyzdar toby ony aıanyshty da ókinishti apatqa ushyratyp tyndy. Bulaı bolý sol dáýirdiń áleýmettik shyndyǵy bolatyn. Áleýmettik ómirdiń logıkalyq túıini osyǵan kelip tireleri zańdy edi. Jazýshy aıtqandaı, "Óz zamanynan buryn týyp, armanda ketken úlken jannyń", ómiri basqasha aıaqtalýy múmkin emes edi.

Ulpannyń ekinshi basty qasıeti — óz zamanyndaǵy kóne eskilikke, ásirese, áıelderdi qorlap, kemitetin feodaldyq ádet-ǵurypqa qarsy batyl kúresýi, halyq ómirine aýadaı qajet jańashyldyqqa, progreske umtylyp, elge aıtarlyqtaı úlgi-ónege kórsetýi Ulpan obrazynyń áleýmettik bitimin ári kóriktendire, ári bıiktete túsken.

Úshinshi, úlken adamgershilik, zerektik, aqyldylyqpen qatar Ulpanda qaırattylyq, ótkirlik, qaharmandyq minez bar. El, halyq namysy úshin onyń jalyndap jarq etken tusy da shyǵarmada qapysyz beınelengen. Ásirese, Sıban joryǵy tusynda ol el anasy bolýmen birge, halyqty erlikke, batyldylyqqa, eldikke jeteleıtin qaharmandyq, patrıottyq, azamattyq dárejeniń de bıiginen tabylady.

Romandaǵy Ulpan — sol negizdegi halyq ómiriniń shynaıy sıpatyn tanytatyn, jınaqtaýshylyq kúshi mol, ádebıetimizdegi shyn mánindegi tıptik obraz. Ulpan boıyndaǵy barlyq, abzal qadir-qasıetter ǵasyrlar boıy qalyptasqan qazaq áıeliniń, qazaq halqynyń adamgershilik, erlik, azamattyq, batyrlyq tulǵa-bitiminiń aıqyn da jarqyn kórinisi ekeni kámil.

Ǵabıt Músirepovtiń dramatýrgıa salasyna sińirgen eńbegi de orasan zor. Qazaq ádebıetindegi drama janry Uly Qazannan keıin qalyptasyp, damyǵany barshaǵa málim. Júsipbek Aımaýytov, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanovpen birge ulttyq dramatýrgıanyń negizin qalap, shańyraǵyn kóterisken Ǵabıt Músirepovtiń esimi qazaq teatrynyń tarıhynan eleýli oryn alady. Onyń áıgili pesalary qazaq teatrynyń sahanasynan túspeıtin turaqty repertýaryna aınaldy.

Ǵabıt Músirepov Shekspır, Moler, Shıller, Gogol, Ostrovskıı sıaqty dúnıe júzi dramatýrgıasynyń alyptarynan tvorchestvolyq úlken qýatpen úırene otyryp, ulttyq dramatýrgıaǵa iri olja saldy. Onyń "Qyz Jibek", "Qozy Kórpesh-Baıan sulý" sıaqty pesalary halyqtyq lıro-epostyń negizinde týsa da, óz aldyna derbes týyndylar retinde tanylǵan eńbekter. Fólklorlyq shyǵarmalardyń ıdeıalyq, taqyryptyq jelisin saqtaı otyryp, ol bútindeı tyń órnekti dúnıeler jasady.

"Qyz Jibek" pesasyndaǵy Qyz Jibek, Tólegenniń jastyq jalynǵa toly, asyl murattarǵa umtylǵan aıaýly tulǵalardyń talǵamy joǵary qalyń kórermenniń súıikti keıipkerlerine aınalǵany aıan. Sondaı-aq "Qozy Kórpesh — Baıan sulýdaǵy" Qozy Kórpesh, Baıan obrazdary da qazaq dramatýrgıasyndaǵy úlken sýretkerlik sheberlikpen berilgen minsiz ádebı tıpter bolyp ornyqty. Kezinde kemeńger jazýshy-ǵalym Muhtar Áýezov: "Qozy Kórpesh" pesasy — qazaq, ádebıetiniń bir salada irilep óskendiginiń aıǵaǵy. Dramatýrgıa qurylysy qıyn, aýyr janr bolǵanda, "Qozy Kórpeshtiń" jazýshysy sol qıynshylyqtardy sheberlikpen, aqyndyq, kórkemdik, ustalyqpen sheshe bilgen. Pesa osy sıpaty arqyly qazaq ádebıetiniń qatty óskendik aıǵaǵy bolyp shyqty. "Qozy Kórpeshtiń qazaq ádebıeti óziniń úlken maqtany ete alady. (M.Áýezov. On toǵyzynshy tom. Almaty. 1985. 306-bet), — dep Ǵ.Músirepov pesasyn asa joǵary baǵalaǵan bolatyn.

Dramatýrg Ǵabıt Músirepov tarıhı belgili adamdardyń ómirine de qalam terbep, jaqsy dramalyq úlgiler jasady. Onyń "Aqan seri — Aqtoqty" dramasy XIX ǵasyrdyń jetpisinshi jyldaryndaǵy Qazaqstannyń áleýmettik ómirin shynaıy beınelese, "Amankeldi" pesasynda jazýshy 1916 jylǵy qazaq eńbekshileriniń patsha ókimetine qarsy ult-azattyq kóterilisin, Uly Qazannan keıin sovet ókimetin ornyqtyrýǵa qazaq halqynyń belsene eńbek sińirýin aıshyqty órnektermen sýrettep berdi. Bul pesalarynda dramatýrg Aqan seri, Amankeldi sıaqty tarıhı qaırapserlerdiń shynaıy kelbetin sahnalyq sheńberde durys tanytty.

Jazýshynyń tarıhı taqyrypqa jazǵan "Bolashaqqa amanat" dramasy da qazaq dramatýrgıasyndaǵy asa eleýli eńbek. "Bolashaqqa amanat dramasynyń bas qaharmany — qazaq halqynyń XVİİİ ǵasyrdaǵy dańqty perzenti, batyry shesheni Syrym Datov (1712-1802). Syrym 1783-97 jyldary 14 jyl boıy patsha otarshylaryna qarsy halyq kóterilisin basqarǵan aıtýly qolbasshy, kórnekti qaıratker. Dramada Syrym Datov ómiriniń úlken bir kezeńi — "halyq keńesin" uıymdastyryp basqarǵan tusy sýrettelgen. Ár túrli minez — harakterlermen qatar dramada somdalǵan Syrymnyń batyrlyq, sheshendik, uıymdastyrýshylyq, qaıratkerlik tulǵasy, onyń óz halqy úshin janyn shúberekke túıip qyzmet etken kemeńgerlik oı-pikirleri men is-áreketiniń utqyr sheberlikpen beınelenýi jazýshy tvorchestvosyndaǵy iri kórkemdik tabys.

Ǵabıt Músirepovtiń uzaq jyldar izdenip, kóp ýaqyt daıarlanyp baryp jazǵan eleýli eńbegi "Qypshaq qyzy Appaq" atty dramasy edi. Onyń bul dramasy da tarıhı bolǵan faktige, derekke, oqıǵaǵa arqa súıep jazylǵan. Dramanyń bas keıipkeri — ázirbaıjan halqynyń XII ǵasyrdaǵy uly aqyny, oıshyly Nızamı Gándjevı (1141- 1209). Jazýshy dramasynda sýrettelgen Nızamıdyń qazaq (Qypshaq) qyzy Appaqqa degen kirshiksiz taza mahabbat hıkaıasy — tarıhı shyndyq. Aqyn men dalanyń sulý, qaharman qyzynyń móldir, jalyndy, qudiretti, asyl mahabbat sezimi dramada shabytty aqyndyq tebirenispen, tógilgen til órnekterimen kelistire beınelengen. Aqyn Nızamıdyń beınesi, onyń aıaýly ǵashyǵy Appaq obrazy — qazaq dramatýrgıasyndaǵy tyń kórkemdik qubylys retinde kózge tústi. "Qypshaq qyzy Appaqty" — qazaq, ázirbaıjan halyqtarynyń sonaý bir kóne zamanda-aq qalyptasqan ajyramas qasıetti dostyǵynyń shabytty jyry deýge de negiz tolyq.

Ǵabıt Músirepov — birneshe lıbretto, senarıdiń de avtory. O l jazǵan "Qyz Jibek" operasy (mýzykasyn jazǵan E.G.Brýsılovskıı) men "Qozy Kórpesh — Baıan sulý" baletiniń (mýzykasyn jazǵan E.G.Brýsılovskıı) lıbrettolary qazaq operalaryndaǵy tańdaýly lıbrettonyń qatarynan oryn aldy. Ǵ.Músirepov "Amankeldi" atty birinshi qazaq kınosynyń senarıin jazysty (Vs.Ivanov, B.Maılınmen birge). "Mahabbat týraly dastan" atty kórkem sýretti jáne eki serıaly "Qyz Jibek" fılmderiniń senarıin jazǵan da Ǵ.Músirepov. Ásirese, sońǵy týyndysymen ol kınosenarııdiń úlken sheberi ekenin tanytty.

Ǵabıt Músirepov — qazaq ádebıetindegi ocherk, pýblısısıka janrlaryn damytýǵa da úlken eńbek sińirgen jazýshy. Eń aldymen aıtatyn jaǵdaı, jazýshy 30-jyldardyń aıaǵy, 40- jyldardyń basynan bastap prozanyń búl salasyna belsene aralasyp, ónimdi túrde qalam terbeı bastady. Alǵashqy jazǵan ocherkteriniń ózinde-aq jazýshynyń operatıvti búl janrdy erkin meńgerip, onyń táýir-táýir úlgilerimen oqyrman qaýymyn qýanta bastaǵany anyq.

Jazýshy sheberligin tanytatyn ocherkteriniń biri — onyń "Qazaqtarym, dostarym" atty týyndysy. Jazýshynyń bul shyǵarmasynda elimizdegi týysqan halyqtar aqyn, jazýshylarynyń qasıetti dostyǵy ári qarapaıym, ári ádemi sýrettelgen. Tipti qalamgerdiń bul ocherkin dostyq jyry dep atasa da artyq emes. Elimizdiń ataqty jazýshysy Mıhaıl Aleksandrovıch Sholohovpen (1905-1984) kezdesken birneshe epızodtardy sóz óneriniń kúshimen tartymdy da aıqyn kórsete otyryp, avtor orys halqynyń uly jazýshysynyń adamgershilik abzal qasıetterin tamyljyta sıpattaǵan.

"Qazaqtarym, dostarym" atty jazýshy ocherki — tek osy janrdaǵy ǵana emes, búkil qazaq ádebıetindegi halyqtar dostyǵy taqyrybyndaǵy kórkem shyǵarmalardyń tańdaýlylarynyń biri.

Ǵabıt Músirepovtyń árbir ocherki, pýblısısıkasy kórkemdik sheberligimen, ıdeıalyq oı-pikiriniń salmaqty da mańyzdylyǵymen este qalady. Týǵan ádebıetimizdegi pýblısısıka, ocherk janrlaryn jetildirip, kemeldendire túsý baǵytyna jazýshynyń kóp tvorchestvolyq eńbek sińirgenin aıryqsha ataǵan jón. Al bul rette ol aıtarlyqtaı is tyndyrdy, eleýli-eleýli kórkemdik tabystarǵa jetti.

Ǵabıt Músirepov ádebıettiń ózge janrlarymen qatar Qazaq sovet ádebıettaný ǵylymy men synynyń da irge tasyn qalasyp,olardyń damýyna zor úles qosqan jazýshy.

1977 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym akademıasy prezıdıýmy fılologıa ǵylymyn damytýǵa sińirgen zor eńbegi úshin Ǵabıt Mahmutuly Músirepovke Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy birinshi dárejeli syılyq berdi. Bul jazýshynyń ádebıettaný men syn salasyndaǵy eńbekterine berilgen laıyqty da úlken baǵa bolatyn.

Jazýshynyń ádebıettaný men syn salasyndaǵy eńbekteriniń barlyǵyna tán ortaq qasıetterdi jınaqtap aıtsaq, eń aldymen, onyń ádebıet pen ónerdiń bizdiń dáýirimizdegi damý prosesine jáne olardyń jekelegen eleýli qubylystaryna bıik pozısıadan qarady. Ol ádebıet pen ónerdiń árbir kórnekti tabysyn halyqtyń rýhanı qymbat qazynasy retinde qatty qasterledi. Ádebıet pen óner týyndysynyń bizdiń qoǵamdaǵy ıdeologıalyq pármendi yqpalyna, jaýyngerlik belsendi róline basa nazar aýdardy. Sonymen qatar, árbir kórkem shyǵarmaǵa jazýshynyń barlyq ýaqytta qoıyp otyrǵan ıdeıalyq-estetıkalyq talaby da bıik, úlken. Joǵary ıdeıalylyq, úzdik sheberlik — mine, ádebıet pen ónerdiń árbir týyndysyn taldaý ústinde onyń berik ustanǵan, aınymas ólshemi osy ǵana. Árbir ádebı shyǵarmanyń halyqtyq asyl mura bolyp qalýy úshin úzdiksiz de belsendi túrde kúresý — Ǵabıt Músirepovtyń alpys jyl boıy jazǵan barlyq ádebı-syn eńbekteriniń eń basty sıpaty boldy.

Ulttyq ádebıettiń tynysyn keńeıtip, halyqtardyń rýhanı baılanystaryn nyǵaıtatyn kórkem aýdarma salasynda da jazýshynyń sińirgen biraz eńbekteri bar. Bul rette onyń O.Genrıdiń novelalaryn, Sılvestr Tagaraonyń áńgimesin, A.M.Gorkıı, M.Sholohov, V.Vasılevskaıa, I.Erenbýrg shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵanyn aıtsaq ta jetkilikti. Sondaı-aq, Ǵabıt Músirepov aýdarǵan V.Shekspırdiń "Antonıı men Kleopatra", A.N.Ostrovskııdiń "Talanttar men tabynýshylar", J.Molerdiń "Sarań", Ia.Galannyń "Tań aldynda", K.Sımonovty" "Orystar", L.Leonovtyń "Shapqyn", A.Safronovtyń "Moskva minezi", A.Shteınniń "Namys zańy" atty t.b. pesalary da qazaq dramatýrgıasynyń ósip órleý jolynda edáýir kórkemdik qyzmet atqarǵany sózsiz.

Saıyp aıtqanda, Ǵabıt Músirepov — qazaq ádebıetiniń barlyq janrlaryn damytýǵa kóp eńbek sińirgen kórkem sózdiń maıtalman sheberi, iri sýretker. Onyń shyǵarmalary san ret kóptegen halyqtardyń tilderine aýdaryldy.

Ǵabıt Músirepov — búkil dúnıe júzine keń tanylǵan sóz zergeri.

Ǵabıt Músirepovtyń qalamynan shyqqan árbir ómirsheń eńbegi únemi oqyrman júregine jol taýyp, onyń asyl buıymyna aınalyp otyrdy. Ol — týǵan Otanynyń gúldenýine úlken eńbek sińirgen halyqtyń adal azamaty, qadirmen perzenti. Ǵabıt Músirepov — halyqtyń shyn mánindegi súıikti jazýshysy.

Á. Narymbetov

---