Ahmet Baıtursynovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy
11 - synyp Qazaq ádebıeti
Sabaqtyń taqyryby: Ahmet Baıtursynovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Ahmet Baıtursynovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵynan bilimderin pysyqtaý, halqy úshin jasaǵan eńbekteriniń mániniń joǵary ekendigin uǵyndyrý.
Tárbıelilik: Ahmet Baıtursynovtyń adam janynyń rýhanı tazalyǵy jaıly oılaryn júıeleı otyryp, ultjandylyqqa, adamı qasıetterge tárbıeleý.
Damytýshylyq: Oı - órisin, tanym qabiletterin, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.
Túri: izdenis sabaq
Ádisi: suraq - jaýap, keste toltyrý, mátinmen jumys
Kórnekilikter: Ahmet Baıtursynovtyń sýreti, shyǵarmalar jınaǵy, kesteler, shemalar, ınteraktıvti taqta, túrli kartochkalar, t. b.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý, úı tapsyrmasy boıynsha birneshe suraqtar qoıý.
1. XX ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstandaǵy tarıhı - áleýmettik jaǵdaı qandaı boldy?
2. Ádebıettiń damýyna úles qosqan ókilder kimder? Olarǵa qysqasha sıpattama berińder.
3. Ádebıettiń janrlarynyń jańa túrlerin atańdar, negizin salýshylar kimder?
III. Jańa sabaq túsindirý.(tıisti jaýap alǵannan keıin jańa sabaq bastaımyz.) Oqýshylarǵa Ahmettiń ómiri men shyǵarmashylyǵyn slaıd boıynsha túsindirý.
IV. İzdendirý kezeńi (Jańa sabaqty oqýshylarǵa mynadaı kesteniń úlgisin bere otyryp, kitappen jumys istete otyryp, toltyrtamyn.)
Ahmettiń týǵan jeri Ádiletsiz ómirdiń bala júregin jaralaýy Boıyndaǵy erekshe qabileti Bilim alǵan jerleri Atqarǵan qyzmeti Ádebıetke qosqan jańalyǵy Kórgen azaby
Torǵaı oblysy, Torǵaı ýezi, Tosyn bolysy, Sarytúbek qystaǵy Ádiletsiz ómirdiń uly zary bala júregin 13 - de jaralady. Tabıǵatynan daryndy, talantty, oıly, qabiletti, óz betimen izdenedi Aýyl mektebinen saýat ashady. Torǵaı qalasyndaǵy oryssha - qazaqsha ýchılıshede oqydy. Orynborda muǵalim daıarlaıtyn mektepte oqydy. Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaralyda muǵalim boldy. «Qazaq» gazetiniń bas redaktory boldy. 1913j 2 - aqpanda Qazaq gazetin ashady. Abaıdyń tarıhı qyzmeti jaıly Qazaqtyń bas aqyny atty maqala jazdy. 1909j gýbernator Troınıskııdiń jarlyǵymen 8 aı naqaqtan - naqaq Semeı abaqtysyna qamaldy.
V. Damytý kezeńi.
Baıtursynuly shyǵarmashylyq jumysyn óleń jazýdan bastaǵan. Onda ol eńbekshi halyqtyń aýyr halin, arman - tilegin, muń - muqtajyn kórsetip, jurtshylyqty oqýǵa, bilim - ǵylymǵa, rýhanı bıiktikke, adamgershilikke, mádenıetti kóterýge, eńbek etýge shaqyrady. Patshalyq Reseıdiń qanaýshylyq - otarshyldyq saıasatyn, shendi - shekpendiniń aldynda quldyq urǵan sheneýnikterdiń opasyzdyǵyn synady.
Aqynnyń alǵashqy óleńderi «Qyryq mysal» atty aýdarma jınaǵynda 1909 j. Sankt-Peterbýrgte jaryq kórdi. Bul kitaby arqyly qalyń uıqyda jatqan qarańǵy elge jar salyp, olardyń oı - sanasyn oıatýǵa bar jiger - qaıratyn, bilimin jumsaıdy. Aqyn árbir aýdarmasynyń sońyna óziniń negizgi oıyn, aıtaıyn degen túıindi máselesin halqymyzdyń sol kezdegi turmys - tirshiligine, minezine, psıhologıasyna sáıkes qosyp otyrǵan.
Baıtursynulynyń ekinshi kitaby — «Masa» (1911). Bul kitapqa engen óleńderinde aqyn qarańǵylyq, nadandyq, sharýaǵa enjarlyq, kásipke marǵaýlyq sıaqty kemshilikterdi synady. Kóptegen óleńderi sol kezdegi aǵartýshylyq baǵytpen úndes boldy. Ol Shoqan, Abaı, Ybyraı qalyptastyrǵan dástúrlerdi, gýmanısik, demokratıalyq baǵyttaǵy óristi oılardy ózinshe jalǵastyrýshy retinde kórindi. Qorshaǵan ortaǵa oılana, syn kózimen qaraıdy, qoǵam qalpyna kóńili tolmaıdy. «Qazaq salty», «Qazaq, qalpy», «Dosyma hat», «Jıǵan - tergen», «Tilek batam», «Jaýǵa túsken jan sózi», «Baq» t. b. óleńderiniń mazmuny osyny tanytady. Kitaptyń ishki sazy men oı órnek, sóz oramy qazaq poezıasyna tán ózindik jańalyq, erekshe ózgeris ákeldi.
Qazaq tiliniń negizin qalaýshy retinde
Ahmet Baıtursynuly qazaq álippesi men qazaq tili oqýlyqtaryn jazýdy 1910 jyldardan bastap qolǵa alady. Onymen qosa qazaq grafıkasyn jasaýǵa kirisedi. Qazaq grafıkasynyń negizine qazaqtyń mádenı dúnıesinde kóp ǵasyrlyq dástúri bar, ózge túrki halyqtardy da paıdalanyp otyrǵandyqtan, týystyq, jaqyndyq sıpaty bar arab tańbalaryn alady. Ony qazaq fonetıkasyna ıkemdeıdi, ol úshin qazaq dybystary joq tańbalardy alfavıtten shyǵarady, arabsha tańbasy joq dybystaryna tańba qosady, qazaq tiliniń jýandy - jińishkeli úndestik zańyna saı jazýǵa yńǵaıly dáıekshi belgi jasaıdy.
Sóıtip, 24 tańbadan turatyn ózi «qazaq jazýy» dep, ózgeler «Baıtursynov jazýy» dep ataǵan qazaqtyń ulttyq grafıkasyn túzedi. Odan osy jazýdy úıretetin álippe jazady. Sóıtip, oqý - aǵartý ıdeıasyna sol kezindegi ıntelegensıasy jappaı moıyn burdy. Árbir zıaly azamat halqyna qara tanytyp, saýatyn ashýdy, ol áreketti «Álippe» quraldaryn jazýdan bastaýdy maqsat etti. Sol 1911 - 1912 jyldary jasalyp, Ýfa, Orynbor qalalarynyń baspahanalarynda jaryq kórgen. Ahmet Baıtursynulynyń álippesi «Oqý quraly» degen atpen 1912 - 1925 jyldary arasynda 7 ret qaıta basylyp, oqytý isinde uzaq ári keń paıdalanyldy. 1926 jyly ǵalym «Álip - bıdiń» jańa túrin jazdy.
Ahmet Baıtursynulynyń qazaq tiliniń tabıǵatyn, qurylymyn tanyp - tanytýdaǵy qyzmeti endi mektepte qazaq tilin pán retinde úıretetin oqýlyqtar jazýmen ulasady. Osy tusta onyń ataqty «Til – qural» atty úsh bólimnen turatyn, úsh shaǵyn kitap bolyp jarıalanǵan oqýlyqtar jazyldy. «Til - qural» tek mektep oqýlyqtarynyń basy emes, qazaq tilin ana tilimizde tanýdyń basy boldy, qazirgi qazaq tili atty ǵylym salasynyń, irgetasy bolyp qalandy. Jalpy qazaq til bilimin qalyptastyryp, zerttep, tanyp - bilý tarıhymyzda Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly» men «Til quraldarynyń» orny aıryqsha. Qazaq til biliminiń ana tilimizdegi irgetas qalaýdaǵy Ahmettiń taǵy bir zor eńbegi - ǵylymynyń osy salasynyń termınderin jasaýy. Ǵalym qazaq tili gramatıkasyna qatysty kategorıalardyń árqaısysyna qazaqsha ataý usyndy. Osy kúni qoldanylyp júrgen zat esim, syn esim, etistik, esimdik, odaǵaı, ústeý, shylaý, bastaýysh, baıandaýysh, jaı sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz degen sıaqty san alýan lıngvısıkalyq ataýlardyń barshasy Ahmet Baıtursynulyniki. Bular ne burynǵy qarapaıym sózdiń maǵynasyn jańǵyrtý arqyly, ne jańa tulǵadaǵy sóz jasaý arqyly dúnıege kelgen sony sózder, sátti shyqqan ataýlar ekeniń olardyń kúni búginge deıin qoldanylyp kele jatqandyǵy.
VI. Sabaqty bekitý. «Men kimmin?» Oqýshylardyń kesteni qalaı toltyrǵandaryn teksere otyryp, negizgi aıtylatyn oılardy bylaı jınaqtaımyn.
Ahmet Baıtursynov - gazet redaktory, ustaz, sheber aýdarmashy, qoǵam qaıratkeri, aqyn, ádebıet zertteýshisi
VII. Úıge tapsyrma.
1. Ahmet Baıtursynovtyń ómirbaıany jaıynda tolyqtaı oqyp kelý.
2. Suraqtar men tapsyrmalardaǵy 2 - 3 suraqqa jaýap berý.
VIII. Oqýshy bilimin baǵalaý.
№ Oqýshynyń aty - jóni Úı jumysy İzdendirý jumysy Bekitý suraqtary Qorytyndy baǵa
Sabaqtyń taqyryby: Ahmet Baıtursynovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Ahmet Baıtursynovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵynan bilimderin pysyqtaý, halqy úshin jasaǵan eńbekteriniń mániniń joǵary ekendigin uǵyndyrý.
Tárbıelilik: Ahmet Baıtursynovtyń adam janynyń rýhanı tazalyǵy jaıly oılaryn júıeleı otyryp, ultjandylyqqa, adamı qasıetterge tárbıeleý.
Damytýshylyq: Oı - órisin, tanym qabiletterin, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.
Túri: izdenis sabaq
Ádisi: suraq - jaýap, keste toltyrý, mátinmen jumys
Kórnekilikter: Ahmet Baıtursynovtyń sýreti, shyǵarmalar jınaǵy, kesteler, shemalar, ınteraktıvti taqta, túrli kartochkalar, t. b.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý, úı tapsyrmasy boıynsha birneshe suraqtar qoıý.
1. XX ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstandaǵy tarıhı - áleýmettik jaǵdaı qandaı boldy?
2. Ádebıettiń damýyna úles qosqan ókilder kimder? Olarǵa qysqasha sıpattama berińder.
3. Ádebıettiń janrlarynyń jańa túrlerin atańdar, negizin salýshylar kimder?
III. Jańa sabaq túsindirý.(tıisti jaýap alǵannan keıin jańa sabaq bastaımyz.) Oqýshylarǵa Ahmettiń ómiri men shyǵarmashylyǵyn slaıd boıynsha túsindirý.
IV. İzdendirý kezeńi (Jańa sabaqty oqýshylarǵa mynadaı kesteniń úlgisin bere otyryp, kitappen jumys istete otyryp, toltyrtamyn.)
Ahmettiń týǵan jeri Ádiletsiz ómirdiń bala júregin jaralaýy Boıyndaǵy erekshe qabileti Bilim alǵan jerleri Atqarǵan qyzmeti Ádebıetke qosqan jańalyǵy Kórgen azaby
Torǵaı oblysy, Torǵaı ýezi, Tosyn bolysy, Sarytúbek qystaǵy Ádiletsiz ómirdiń uly zary bala júregin 13 - de jaralady. Tabıǵatynan daryndy, talantty, oıly, qabiletti, óz betimen izdenedi Aýyl mektebinen saýat ashady. Torǵaı qalasyndaǵy oryssha - qazaqsha ýchılıshede oqydy. Orynborda muǵalim daıarlaıtyn mektepte oqydy. Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaralyda muǵalim boldy. «Qazaq» gazetiniń bas redaktory boldy. 1913j 2 - aqpanda Qazaq gazetin ashady. Abaıdyń tarıhı qyzmeti jaıly Qazaqtyń bas aqyny atty maqala jazdy. 1909j gýbernator Troınıskııdiń jarlyǵymen 8 aı naqaqtan - naqaq Semeı abaqtysyna qamaldy.
V. Damytý kezeńi.
Baıtursynuly shyǵarmashylyq jumysyn óleń jazýdan bastaǵan. Onda ol eńbekshi halyqtyń aýyr halin, arman - tilegin, muń - muqtajyn kórsetip, jurtshylyqty oqýǵa, bilim - ǵylymǵa, rýhanı bıiktikke, adamgershilikke, mádenıetti kóterýge, eńbek etýge shaqyrady. Patshalyq Reseıdiń qanaýshylyq - otarshyldyq saıasatyn, shendi - shekpendiniń aldynda quldyq urǵan sheneýnikterdiń opasyzdyǵyn synady.
Aqynnyń alǵashqy óleńderi «Qyryq mysal» atty aýdarma jınaǵynda 1909 j. Sankt-Peterbýrgte jaryq kórdi. Bul kitaby arqyly qalyń uıqyda jatqan qarańǵy elge jar salyp, olardyń oı - sanasyn oıatýǵa bar jiger - qaıratyn, bilimin jumsaıdy. Aqyn árbir aýdarmasynyń sońyna óziniń negizgi oıyn, aıtaıyn degen túıindi máselesin halqymyzdyń sol kezdegi turmys - tirshiligine, minezine, psıhologıasyna sáıkes qosyp otyrǵan.
Baıtursynulynyń ekinshi kitaby — «Masa» (1911). Bul kitapqa engen óleńderinde aqyn qarańǵylyq, nadandyq, sharýaǵa enjarlyq, kásipke marǵaýlyq sıaqty kemshilikterdi synady. Kóptegen óleńderi sol kezdegi aǵartýshylyq baǵytpen úndes boldy. Ol Shoqan, Abaı, Ybyraı qalyptastyrǵan dástúrlerdi, gýmanısik, demokratıalyq baǵyttaǵy óristi oılardy ózinshe jalǵastyrýshy retinde kórindi. Qorshaǵan ortaǵa oılana, syn kózimen qaraıdy, qoǵam qalpyna kóńili tolmaıdy. «Qazaq salty», «Qazaq, qalpy», «Dosyma hat», «Jıǵan - tergen», «Tilek batam», «Jaýǵa túsken jan sózi», «Baq» t. b. óleńderiniń mazmuny osyny tanytady. Kitaptyń ishki sazy men oı órnek, sóz oramy qazaq poezıasyna tán ózindik jańalyq, erekshe ózgeris ákeldi.
Qazaq tiliniń negizin qalaýshy retinde
Ahmet Baıtursynuly qazaq álippesi men qazaq tili oqýlyqtaryn jazýdy 1910 jyldardan bastap qolǵa alady. Onymen qosa qazaq grafıkasyn jasaýǵa kirisedi. Qazaq grafıkasynyń negizine qazaqtyń mádenı dúnıesinde kóp ǵasyrlyq dástúri bar, ózge túrki halyqtardy da paıdalanyp otyrǵandyqtan, týystyq, jaqyndyq sıpaty bar arab tańbalaryn alady. Ony qazaq fonetıkasyna ıkemdeıdi, ol úshin qazaq dybystary joq tańbalardy alfavıtten shyǵarady, arabsha tańbasy joq dybystaryna tańba qosady, qazaq tiliniń jýandy - jińishkeli úndestik zańyna saı jazýǵa yńǵaıly dáıekshi belgi jasaıdy.
Sóıtip, 24 tańbadan turatyn ózi «qazaq jazýy» dep, ózgeler «Baıtursynov jazýy» dep ataǵan qazaqtyń ulttyq grafıkasyn túzedi. Odan osy jazýdy úıretetin álippe jazady. Sóıtip, oqý - aǵartý ıdeıasyna sol kezindegi ıntelegensıasy jappaı moıyn burdy. Árbir zıaly azamat halqyna qara tanytyp, saýatyn ashýdy, ol áreketti «Álippe» quraldaryn jazýdan bastaýdy maqsat etti. Sol 1911 - 1912 jyldary jasalyp, Ýfa, Orynbor qalalarynyń baspahanalarynda jaryq kórgen. Ahmet Baıtursynulynyń álippesi «Oqý quraly» degen atpen 1912 - 1925 jyldary arasynda 7 ret qaıta basylyp, oqytý isinde uzaq ári keń paıdalanyldy. 1926 jyly ǵalym «Álip - bıdiń» jańa túrin jazdy.
Ahmet Baıtursynulynyń qazaq tiliniń tabıǵatyn, qurylymyn tanyp - tanytýdaǵy qyzmeti endi mektepte qazaq tilin pán retinde úıretetin oqýlyqtar jazýmen ulasady. Osy tusta onyń ataqty «Til – qural» atty úsh bólimnen turatyn, úsh shaǵyn kitap bolyp jarıalanǵan oqýlyqtar jazyldy. «Til - qural» tek mektep oqýlyqtarynyń basy emes, qazaq tilin ana tilimizde tanýdyń basy boldy, qazirgi qazaq tili atty ǵylym salasynyń, irgetasy bolyp qalandy. Jalpy qazaq til bilimin qalyptastyryp, zerttep, tanyp - bilý tarıhymyzda Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly» men «Til quraldarynyń» orny aıryqsha. Qazaq til biliminiń ana tilimizdegi irgetas qalaýdaǵy Ahmettiń taǵy bir zor eńbegi - ǵylymynyń osy salasynyń termınderin jasaýy. Ǵalym qazaq tili gramatıkasyna qatysty kategorıalardyń árqaısysyna qazaqsha ataý usyndy. Osy kúni qoldanylyp júrgen zat esim, syn esim, etistik, esimdik, odaǵaı, ústeý, shylaý, bastaýysh, baıandaýysh, jaı sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz degen sıaqty san alýan lıngvısıkalyq ataýlardyń barshasy Ahmet Baıtursynulyniki. Bular ne burynǵy qarapaıym sózdiń maǵynasyn jańǵyrtý arqyly, ne jańa tulǵadaǵy sóz jasaý arqyly dúnıege kelgen sony sózder, sátti shyqqan ataýlar ekeniń olardyń kúni búginge deıin qoldanylyp kele jatqandyǵy.
VI. Sabaqty bekitý. «Men kimmin?» Oqýshylardyń kesteni qalaı toltyrǵandaryn teksere otyryp, negizgi aıtylatyn oılardy bylaı jınaqtaımyn.
Ahmet Baıtursynov - gazet redaktory, ustaz, sheber aýdarmashy, qoǵam qaıratkeri, aqyn, ádebıet zertteýshisi
VII. Úıge tapsyrma.
1. Ahmet Baıtursynovtyń ómirbaıany jaıynda tolyqtaı oqyp kelý.
2. Suraqtar men tapsyrmalardaǵy 2 - 3 suraqqa jaýap berý.
VIII. Oqýshy bilimin baǵalaý.
№ Oqýshynyń aty - jóni Úı jumysy İzdendirý jumysy Bekitý suraqtary Qorytyndy baǵa
You Might Also Like
-
Dúnıetaný páninen úshinshi synyp oqýshylaryna «Tabıǵattaǵy sý» taqyrybynda sabaq ótkizdim.
-
M. Mámetovanyń 90 jyldyǵyn atap ótýge baılanysty tyń derekter jınaqtaý maqsatynda qańtar aıynyń qytymyr aıazdy kúnderinde kolej oqytýshysy Sarsen Gúljanat ekeýimiz batys oblystaryna jol tarttyq. Al...
