InfoHub Logo

      Qazaq arasynda dara týǵan, eren eńbegimen qursaý  sheńberinde aınalǵan qara qazaqtyń kózin ashqan  aǵartýshy tulǵalardyń biri- Ahmet Baıtursynuly. Qarý ornyna qalam ustap til bostandyǵy úshin shaıqasqan, shyndyq  áleminiń  shyrmalǵan túıinin sheshý úshin shybyn jany shyryldaǵan janqıar, dana Ahmet "Aıqap" jýrnalyna bizdiń "Áı, qap!"- dep, san soǵyp qalmaýymyz jolynda  aqıqatty tereń qazbalaı, synı turǵyda jazǵan  "Qazaq  ókpesi"  maqalasyn árbir qazaq qulshyna oqýǵa tıis dep bilemin! 

    "Qazaq ókpesi" maqalasynda avtor qazaqtyń  ókpeleýge jóni bar ma, joq pa- sony aıqyndap ashyp kórsetedi. Bul eńbeginde Ahmet Baıtursynuly eń birinshiden, qazaqta birlik joq ekendigin tilge tıek etedi. Birlik, berekesiz jasalǵan istiń  qur dalbasa  bolatynyn biz anyq bilemiz. Berekesizdigimen qoımaı, qazaq  altybaqan alaýyzdyqqa, kórealmaýshylyq pen bir-biriniń aıaǵynan shalý isine ábden etin úıretkendigine pýblısıs kúıingendigin bildiredi. Biz  bir-birimizben osylaı yryldasyp otyrǵanda basqa el aýyzbirshilikpen ilgeri basyp, eńsesin tiktep, biz keri ketip jatqandyǵymyzdy eskertedi. Oǵan qosa qazaqty keri tartatyn jaman ádetterdiń biri-nadandyq pen jalqaýlyq. Ahmet Baıtursynulynyń  qazaqtan osy eki ádet qalmaı kele jatqandyǵy, qanǵa sińgen daqtan qutylarǵa qazaqta nıet joqtyǵy yza-kegin týdyrady. Ol týraly maqalada bylaı jazylady: "Qazaqtyń estekten  nadandyǵy da, jalqaýlyǵy da kem emes... Nadandyqtyń kesapaty ár jerde aq mańdaıymyzǵa tıse de, ata joldasymyz bolǵan soń, biz de qıyp aıyrylmaı aq kelemiz. Oljaly jerde úlesten qaǵylǵanymyz, ordaly jerde orynnan qaǵylǵanymyz, joraly jerde joldan qaǵylǵanymyz- bári nadandyq kesapaty".

     Maqalany zertteý barysynda, ekinshi nazarymyzǵa iligeri qazaqtyń  jeri qazynalyq bolǵanyna ókinýi. Qazaq nege ókpeleıdi? Árıne, óz jerimizge ózimiz ıelik ete almaýymyz bizdiń júregimizdegi namys otyn túteteri haq. Alaıda, Ahmet Baıtursynuly bul turǵyda  qazaq kináni ózinen izdeýi kerek ekenin paıymdaıdy. Qaıta jer qazynalyq bolyp qazaqtyń jany qalyp júr.Ne sebepti ekendigine, qazaqqa estekter arqyly mysal keltirip, nusqap turyp kórsetedi. Estekter  jiligi tatymaıtyn arzan dúnıe úshin aldanyp, asylǵa da teń kelmes baılyǵy- jerin  satyp taýysty. Nátıje, ne kedeıshilikpen ıt tirlik qylý, ne jer izdep tentirep júrý. Al, qazaq she? Qazaqtar da jer qazynalyq bolmasa estektiń kúnin kóretinin, shaı shúberek úshin jerden aıyrylatyndyǵyn  aqyn óziniń osy bir maqalasynda keremet jetkizdi: "Qazaqtyń áli kúnge  jerden qol úzbeı otyrǵany- jer qazynalyq  bolǵandyqtan. Búgin toıǵanyna máz bolyp, erteńgisin umytatyn qazaq búgin jerin satyp toıyp, erteń tentirep keter edi". Tipti, estekter sekildi  arzan dúnıeniń quryǵyna iligip, jer jaldap, mujyqty ishke kirgizgen qazaq  ózgeniń emes, óz kózine túsken qyraýdy arshyp qaraý kerektigin  jetkizedi. Qazaq arasynda bolǵan dál osyndaı jaǵdaıdy Á.Kekilbaevtyń  "Úrker" romanynan kezdestirgen edim. Romandaǵy Ábilqaıyr tusynda   aq patshanyń qol astyna kirýge qarsylyq bildirip, halyqty uıymdastyra bastaǵan on eki bıdiń aldyna qazaq jerine elshilikke kelgen Tevkeleevtiń jibek matalardy jaıyp salǵandaǵy bılerdiń kózi jaınap,  eli men jeri qurban bolyp bara jatsadaǵy kelisimshartqa qolyn qoıyp bergendegi sújet kóz aldyma oraldy. "Sypaıy soıǵanyna, toǵyshar toıǵanyna máz" bolyp erteńgi urpaqtyń  qamyn jemesek, eldigimizden,erligimizden, jerimizdiń keńdiginen ne paıda, ne qaıyr. Osylaı ulan-ǵaıyr aýmaqty nege ózimiz tar qylamyz?

       Kelesi bir aýyz toltyra aıtatyn maqaladaǵy másele- qazaqtyń ǵylym men bilimge qol sozbaǵandyǵy. Ǵylym, óner qazaqta bolǵanda ult  arasynda kem-ketik bolmaýshy edi. Qazaq ókpesiniń beker ekendigin osy ǵylym men bilimge, ónerge zeıin qoıǵanda  túsinedi. Ǵalymnyń aıtýynsha,  qazaqty alǵa jeteler- bireýdiń artyn terip, sóz etý emes, bilim men ǵylym qýyp, paıdasyna kóz jetý. Onsyz da  saýatsyzdyq kesirinen talaı qazaq tentirep qalǵan joq pa?! Patsha úkimeti de qıturqy josparlarynyń kóbisi osy qazaq saýat ashpaǵanynyń saldarynan oryndaldy. Maqala eńbektiń de qazaq halqynyń ilgeri aıańdaýyna kómegi zor ekenin kórsetti. Eńbeksiz jalqaýlyqty serik etý ózińdi  qudyqqa qulatqanmen teń.  Eńbek jaıynda Ahmet Baıtursynulynyń maqaladaǵy myna bir sózin árbir qazaq bilip júretin naqyl sóz, danalyq oıǵa aınalýyn qalar edim: "Eńbeksiz egin shyqpaıdy, terseleń teriń tegin qalmaıdy. Telmirip alǵan teńgeden, ter sińdirip alǵan tıyn juǵymdy." 

    Ahmet Baıtursynulynyń "Qazaq ókpesi"  maqalasy jarıalanǵannan keıin talaı qazaqqa aýyr oı saldy degen oıdamyn. Ár qazaqqa ózine ókpelemese ózgege ókpeleıtin bet joqtyǵyn uǵyndyrdy. Jaman ádetterdiń jegine jelpinip, "aýyrdyń astymen, jeńildiń ústimen ótpeı"  qıyn da bolsa shyrǵalań  jolmen eńbek, bilim, ǵylymdy tý etse qazaq áste jaman bolmasyn osy maqala uǵyndyrdy. "Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaratyn" kún týsa qazaq qorǵasyndaı aýyr qıametke de tótep berip qurdymǵa ketpeıtini anyq. Sońǵy joldy  maqaladaǵy Ahańnyń sózimen aıaqtaǵym kelip otyr: "Amalyńdy túzet, túzemeseń eshkimge kiná qoıma. Beti jamannyń aınaǵa ókpeleýi jón be? Nıeti jamannyń Allaǵa ókpeleýi jón be? Talap joq, úmit mol halyqpyz."

 

Jumash  Eńlik 

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq  Ulttyq  Ýnıversıtetiniń  Jýrnalısıka fakúltetiniń  1-kýrs stýdenti

---