InfoHub Logo

Ahmet Baıtursynovtyń taǵylymy

(Ahmet Baıtursynov atamyzdyń 140 jyldyq mereıtoıyna baılanysty ádebı kesh)
1) (Sahnanyń bezendendirilýi: A. Baıtursynovtyń portreti, bir buryshta Ahań atamyzdyń jumys kabınetiniń kórinisi: kitap sóresi, ústel, jazý mashınasy, sham jáne qolynda qaǵazy men qylqalamy bar Ahań)

Synyptan tys tálim
10 - 11 synyp oqýshylary qatysady.
Qazaq ádebıeti
Aýdandyq semınar.
Taqyryby: Ahmet Baıtursynovtyń taǵylymy.
(Ahmet Baıtursynov atamyzdyń 140 jyldyq mereıtoıyna baılanysty ádebı kesh)
1) (Sahnanyń bezendendirilýi: A. Baıtursynovtyń portreti, bir buryshta Ahań atamyzdyń jumys kabınetiniń kórinisi: kitap sóresi, ústel, jazý mashınasy, sham jáne qolynda qaǵazy men qylqalamy bar Ahań)
2) Ekranda: 1 - slaıd.
Semınar sabaǵynyń taqyryby men jospary jazylǵan.
Ahmet Baıtursynovtyń taǵylymy)

Jumys jospary: Úsh bólimnen turady.
İ. Ahmet Baıtursynov – ǵalym.
(ǵylymı eńbeketeri, maqalary men zertteýleri negizinde)
İİ. Mysalmen aıtqan kóp oılar.
(aýdarmalary men mysaldary qaqynda)
İİİ. Ahmet Baıtursynov – aqyn.
Sahnada oınap turǵan mýzyka sónedi de, onyń ornyna daýystap oqylǵan aqyn óleńi estiledi.
Daýys: Oq tıip on úshimde, oı túsirip,
Bitpegen júregimde bar bir jaram.
Aldanyp tamaǵyma ony umytsam,
Bolǵandaı jegenimniń bári haram?
Adamnan týyp, adam isin etpeı,
Uıalmaı ne betimmen kórge baram?!

Slaıd - shoý. Ahmet Baıtursynovtyń sýretteri, úıi, eńbekterit. b.
(Únsizdikten soń sahnadaǵy Ahań aǵamyz ornynan turyp, qolyna qaǵazyn ustap, beri qaraı shyǵyp, óz óleńin oqıdy.)
Jazýshynyń qanaǵaty.
Bul sózdi bireý almas, bireý alar,
Qulaǵyn bireý salmas, bireý salar.
Tep - tegis kópke unaý ońaı emes,
Keıine jaramasa, keıine jarar.
Qaısysy yqylasyn salyp tyńdap,
Jaratpaı qaısybiri teris qarar.
Dúnıede súıgenim bar, kúıgenim bar,
Solardan az da bolsa belgi qalar.

(Ahań úlken oı ústindegi hálimen sahnadan aqyryn – aqyryn ketedi)
Qarqyndy áýen. Osy áýen únimen sahnaǵa eki júrgizýshi shyǵary.

1 - júrgizýshi. Qaıyrly kún, qadirmendi qonaqtar, eńbegi asyl, bilimi zor, ǵıbraty mol, ustazdar!

2 - júrgizýshi. Búgingi tutas býynnyń tól basy, keshegi Abaı, Ybyraı, Shoqan ulylarymyz salǵan aǵartýshylyq, demokrattyq baǵytty ilgeri jalǵastyrýshy iri ǵalym, tilshi, ádebıet zertteýshisi, túriktanýshy, daryndy aqyn, aýdarmashy, pedagog, qoǵam qaıratkeri Ahmet Baıtursynovtyń 100 jyldyq mereıtoıyna baılanysty uıymdastyrylǵan
(1 - 2 júrgizýshi birge)
«Ahmet Baıtursynov taǵylymy» atty ádebı keshke qosh keldińizder!
2 - slaıd
1 - j. Qazaq til biliminiń dińgegi atanǵan Ahań atamyzǵa arnalǵan is - sharamyz 3 bólimnen turady.
2 - j. Birinshi bólim «Ahmet Baıtursynov – ǵalym» (ıaǵnı ǵylymı eńbekteri men maqala – zertteýleri negizinde ótedi).
1 - j. Ekinshi bólim «Mysalmen aıtqan kóp oılar» (aýdarmalary men mysaldary qaqynda bolady)
2 - j. Úshinshi bólim. “Ahmet Baıtursynov - aqyn”, ıaǵnı aqyńdyq óneri, kórkem oqý túrinde ótedi.
1 - j. Sizderdiń ruqsattaryńyzben “Ahmet Baıtursynov - ǵalym” atty birinshi bólimdi ashyq dep jarıalaımyz.
(Júrgizýshiler ketedi, sahnaǵa 3 oqýshy keledi)
2 - slaıd
«A. Baıtursynov asa kórnekti qazaq aqyny, jýrnalısi jáne pedagogy...
Ol - qazaq tili emlesiniń reformatory, gramatıkanyń jáne qazaq ádebıeti
Teorıasynyń negizin salýshy...
Ádebıet ensıklopedıasynyń 1 - tomy, 305 - 306 better.
1 - oqýshy. 1929 jyldyń 8 - martynda óz qolymen jazǵan « Ómirbaıanynda» A. Baıtursynov bylaı deıdi: « Orynborǵa kelgennen keıin, birinshiden, qazaq tilin fonetıkalyq, morfologıalyq jáne sıntaksıstik turǵydan zertteýmen, ekinshiden, qazaq alfavıtin, orfografıasyn jeńildetý jáne retteý úshin reforma jasaýmen, úshinshiden, qazaq jazba tilin leksıkalyq shubarlyqtan, basqa tilderdiń sıntaksıstik yqpalynan tazartýmen, aqyry, eń sońynda, tórtinshiden, proza (is - qaǵaz, pýblısısıka, ǵylymı jazba tilin kitabı til arnasynan stılısıkalyq óńdeý, qazaq sózderinen termın jasaý arqyly halyqtyń jandy tiliniń arnasyna kóshirý isterimen aınalysa bastadym.
3 - slaıd Qazaq balalarynyń ana tilinde saýat ashyp, bilim alýyna kóp kúsh jumsady. Oqý quraly /1912/. « Til quraly» 2 - bólim /1914/. Álip - bı /1924/ Jańa álip - bı /1926 - 28/ oqýlyqtaryn, Baıanshy /1926/ ádistemelik nusqaýyn jazdy, «Til jumsar» 2 - bólim., « Álippe – astar», álippege metodıkalyq nusqaý, kóptegen ǵylymı maqalalar t. b. Qazaq gramatıkasyna qatysty teorıalyq eńbekterin, ádebıet tarıhy jónindegi tuńǵysh zertteý «Ádebıet tanytqyshtyń» /1926/ avtory
2 - oqýshy. « Til – adamnyń adamdyq belgisiniń zory, jumsaıtyn qarýynyń biri. Osy dúnıedegi adamdar tilinen aıyrylyp, sóıleýden qalsa, qandaı qıyndyq kúıge túser edi, osy kúngi adamdar jazýdan aıyrylyp, jaza almaıtyn kúıge ushyrasa, ondaǵy kúıi de tilinen aırylǵannan jeńil bolmas edi. Bizdiń zamanymyz – jazý zamany, jazýmen sóılesý aýyzben sóılesýden artyq dárejege jetken zaman» - deıdi.

3 - oqýshy. « Dúnıedegi jurttardyń tili negizinde úshke bólinedi. 1) túbirshek til, 2) jalǵamaly til, 3) qoparmaly til. Túbirshek til – túpki qalybynan ózgerilmeı jumsalady, máselen, qytaı, japon tilderi. Jalǵamaly til - sózdiń aıaǵyna jalǵaý qosylyp, ózgertilgen til, máselen, túrik, fın tilderi. Qoparmaly til - sóz túbirimen qoparylyp, ózgertilgen til, máselen, orys tili, arab tili deı kele, qazaq tilin sóz tulǵasyna qaraı beske bóledi. 1) túbir sóz, 2) týyndy sóz, 3) qos sóz, 4) qosalqy sóz, 5) qosymshalar.
Sózderdi maǵynasyna qaraı 9 topqa toptastyrǵan.
1) zat esim, 2) syn esim, 3) san esim, 4) esimdik, 5) etistik, 6) ústeý, 7) demeýish, 8) jalǵaý, 9) odaǵaı ( elikteýish, lepteýish) sózder.

4 - slaıd.
A. Baıtursynov jınap, rettep, suryptap, bastyrǵan fólklorlyq muralary: Er saıyn jyry /1923/Máskeý.. 23 Joqtaý /1926/Mákeý
Ǵylymı tujyrymy “Qazaqtyń bas aqyny”.

/sahnaǵa qaıtadan 6 oqýshy shyǵady
1 - oqýshy. A. Baıtursynov aqyn - teoretık, estetık - synshy tulǵasyn aıqyndap beretin kúrdeli, tolymdy, jańashyl týyndysy – Tashkentte 1926 jyly basylǵan eńbegi « Ádebıet tanytqyshy». Bul kitapta qazaqtyń ulttyq ádebıettanýynyń ǵylymı negizi, metodologıalyq arnalary, basty - basty termınderi men kategorıalary túp – túgel qalyptastyrylǵan.

5 - shi slaıd.
«Ádebıet tanytqysh» 1926j.
Bul bizdiń jyl sanaýymyzdan 326 jyl buryn Ellada elinde jaryq kórgen Arıstoteldiń “Poetıkasy” tárizdi sóz óneriniń bolmysy men bitimin júıeli baıyptaıtyn qazaq qoǵamyndaǵy tuńǵysh teorıalyq zertteý edi.
“Ádebıet tanytqysh” kitaby – ádebı termınderdi qazaqsha qalyptastyrǵan jańashyl týyndy.

2 - oqýshy. Avtor óner ataýlyny tirnek óneri jáne kórnek óneri dep eki uly topqa bólip, qarastyrady.
Tirshilik jasaý úshin jumsalatyn óner - tirnek óneri bolady dese, kórkemshilik, sulýlyq úshin jumsalatyn óner - kórnek óneri bolady degen.

Birinshisi - tastan, kirpishten, aǵashtan, ıaǵnı basqa zattan sánin keltirip, sáýletti saraılar, meshit, medrese, úı sıaqty nárseler salý óneri. Bul sáýlet óneri bolady. Eýropasha – arhıtektýra.

3 - oqýshy. Ekinshi - balshyqtan, ıa metaldan quıyp, tastan, aǵashtan jonyp, nárseniń tulǵasyn, turpatyn, syn – symbatyn keltire sýret jasaý óneri. Bul symbat óneri bolady. Eýropasha – skýlptýra.

4 - oqýshy. Úshinshi – túrli boıaýmen nárseniń isin, túrin, túsin, keskinin, kelbetin keltirip sýrettep kórsetý óneri. Bul keskin óneri bolady. Oryssha – jıvopıs.

5 - oqýshy. Tórtinshi - áýezdiń túrli oraıyn, shyraıyn, sazyn, saıramen keltirip, qulaqqa jaǵyp, kóńildi áserleıtin án salý, kúı tartý óneri. Bul áýez óneri bolady. Eýropasha - mýzyka.

6 - oqýshy. Besinshi – nárseniń jaıyn, kúıin, túrin, túsin, isin sózben keltirip aıtý óneri. Bul sóz óneri bolady. Qazaqsha - asyl sóz, arabsha - ádebıet, eýropasha – lıteratýra.
Ónerdiń eń aldy sóz óneri sanalady. « Óner aldy – qyzyl til» degen qazaq maqaly bar. Aldyńǵy ónerdiń báriniń de qyzmetin shamasyna qaraı sóz óneri atqara alady. Bul ózge ónerdiń qolynan kelmeıdi degendi aıtady.

sahnadan ketedi

Slaıd jáne 1 – 2 júrgizýshi
Qazaq ádebıetiniń ózine tán janrlyq formalaryn toptap, jiktep berýdegi ǵalym danalyǵy.
• Eposty – áýeze, lırıkany – tolǵaý, dramany – aıtys;
• Pýblısısıkany – shejire, zaman hat, ómirbaıan, minezdeme, tarıhı áńgime, saıasat sheshen sóz, bılik sheshen sóz, qoshemet sheshen sóz, dilmar sheshen sóz, ýaǵyz, kósem sóz deıdi.

Slaıd. Aýyz ádebıet túrlerin 5 topqa bóledi.
1) Ertegi, ańyz – áńgime, ótirik óleń, jumbaq, jańyltpash, bas qatyrǵysh.
2) Batyrlar jyry, tarıhı jyr, aıtys, óleń, úgit óleń, úmit óleń, tolǵaý, terme.
3) Dilmar sóz (aforızm), taqpaq, maqal – mátelder.
4) Toıbastar, jar - jar, nekeqıar, betashar, joqtaý, jarapazan, bata.
5) Jyn shaqyrý, dert kóshirý, besik jyry.
Daýys. Sahnalyq kórinis. Aýyz ádebıetin jınaqtaǵan Ybyraı Altynsarın úlgisindegi eńbegi
Kórinis: « Jánibek batyr». /Jarmatov Aıdos, Qazbek Álibek, Serik Burshaqpaı,

1 - júrgizýshi. Qalaıda halyqty oıatý, onyń sanasyna, júregine, sezimine áser etý joldaryn izdegen aqyn, aýdarma jasaý dástúrine moıynsunady.

2 - júrgizýshi. Burynǵy eski ertegi, hıkaıa úlgileri emes, endi jańa óleńdik forma – mysal arqyly, kóshpeli eldiń jaqsy biletin stıhıasy – jan – janýar ómirinen alynǵan shyǵarmalar arqyly áleýmettik oıǵa yqpal etý maqsatymen Ivan Andreevıch Krylov túyndylaryn aýdaryp «Qyryq mysal» degen atpen 1909 jyly Peterbýrgta bastyryp shyǵarady.

1 - júrgizýshi. Bir jaǵynan qyzyqty forma, ekinshi jaǵynan uǵymdy ıdeıa, úshinshi jaǵynan qazaq turmysyna et jaqyn sýretter ulasa kelip, bul óleńderdi halyqtyń tól dúnıesindeı etip jiberdi.

2 - júrgizýshi. Aýdarmalarynda min joq, múdirmeı, tutyqpaı, esilip – tógilip tur. Endi kezeń oqyrmanyna qatysty jańa oı, sońǵy pikir, tolǵaýly sózdi aqyn óz janynan qosady.

Kórkem oqý. Aqqý, Shortan hám Shaıan. / Majıev Manap 10 - synyp/

7 - slaıd
Peterbýrg, 1909
Qyryq mysal
Zamandastaryma
Orystyń tárjime ettim mysaldaryn,
Ázirge qoldan kelgen osy barym.
Qanaǵat azǵa degen, joqqa sabyr,
Qomsynyp, qoqyraıma, qurbylarym.
Baby joq jumystaǵy men bir aryq,
Kún qaıda úzdik shyǵar topty jaryp.
At turmas aıaǵynda jeli bolsa,
Dúsirlep shapsa bireý qıqý salyp.
Bar bolsa sondaı júırik qyzar deımin,
Estilse qulaǵyna dúbir baryp.
Áıtpese aryq shaýyp ońdyra ma,
Júrgende qamyt basyp, qajyp - talyp.

Kórinis: Eginniń bastary

Kórkem oqý: Shymshyq pen kógershin

Kórinis: Ógiz ben baqa
Bı: «Qurbaqanyń qýanyshy» oryndaıtyn 3 - synyp oqýshysy:
Kórkem oqý: Malshy men masa
8 - slaıd: Sýret «At pen esek»
Kórinis: Qasqyr men tyrna
Jatqa: Eki shybyn
9 - slaıd Sýret «Qarǵa men túlki
Kórinis - Qara bult
Jatqa - Maımyl men kózildirik
Slaıd - Masa – úzindi
Kórinis: Shal men ajal
Kórinis: Aıý men kisi
Slaıd - Aýdarmanyń ereksheligi
Ahmet Baıtursynov aýdarmalarynda sújet saqtalǵanmen, erkindik asym, qazaq turmysyna jaqyn ıdeıalar, zaman tynysyn tanytatyn jańa oılar aıtylady.
Slaıd - Salystyrma kestesi
I. A. Krylov A. Baıtursynuly
«Shymshyq pen kógershin» - 10 joldan tursa 32 joldan turady
«Ógiz ben baqa» - 17 36 joldan turady
«Qasqyr men tyrna» - 19 76 joldan turady
«Arystan, kıik hám túlki» - 35 56 joldan turady
«Qasqyr men qozy» - 37 68 joldan turady
1 júrgizýshi
Qazaǵym elim,
Qaıqaıtyp beliń
Synýǵa tur taıanyp.
Talaýda malyń,
Qamaýda janyń,
Ash kózińdi, oıanyp

2 - júrgizýshi.
Bul bir sóz qasiret aıtyp hatqa jazǵan,
Qalmaǵan túk qasıet, qazaq azǵan.
Baıǵa mal, oqyǵanǵa shen maqsut bop,
Oılaıtyn jurttyń qamyn adam azdan.

1 - júrgizýshi. “Masa” kitabyna engen óleńderde aqyn jeke bastyń muń - sherin, tumys - salt sýretin emes.

2 - júrgizýshi. Negizinen, áleýmettik, qoǵamdyq oılar, azamattyq ıdeıalardy aıtady.
/Sahnada taqyrypqa saı mýzyka oınaıdy jáne sol únmen ere óleńin oqyp, oqýshy shyǵada da, sol sahna ústinde qalady. «Týysyma» oqylady.
«Dosyma hat», «Qazaq qalpy», Jurtyma», «Aqyn inime», Anama hat».

1 - júrgizýshi. “Slaıd: El taǵdyry, halyq qamy, bostandyq armany - basty saryn.
«Týysyma», « Dosyma hat», «Qazaq qalpy», « Jurtyma», « Aqyn inime», / M. Dýlatovqa arnalǵan/

2 - júrgizýshi. “Slaıd:
Qorlyq - zorlyqqa moıymaǵan, bostandyq, erkindik jolynda bárine kóngen qaıratty erler tulǵasyn músindegen jyrlar.
Oqý: “Anama hat”, N. Q. Hanymǵa /Názıne Quljanovaǵa arnalǵan /
Slaıd.
Ahań ata danalyǵy.
Bala oqytýyn jaqsy bileıin degen adam, áýeli, balalarǵa úıretetin nárselerin ózi jaqsy bilerge kerek, ekinshi, balanyń tabıǵatyn bilip, kóńil saraıyn tanıtyn adam bolarǵa kerek. Ony bilýge balanyń týǵannan bastap, ósip jetkenshe tánimen qatar aqyly qalaı kiretin jolyn bilerge kerek. Balanyń isine, túsine qarap ishki halinen habar alarlyq bolý kerek.
Jatqa « Tartý» Qazıhan Quralaı

Kórinis: sahnada oqýshylar, stýdentter qoldarynda Ahań óleńderi bar, ózara dıalog quryp sóılesedi.
- Úlgi: A. Baıtursynov atamyz sol qıyn zamannyń ózinde búgingi kúnniń talaptaryn kóre bilgen, qandaı keremet deseńizshi! Qarashy, myna bir óleń joldary /jıǵan - tergennen alam/ tunyp turǵan asyl sóz ǵoı...
Sýretshi bir oqýshymyz Ahmet atamyzdyń portretin salyp turady. Bolǵan soń kópshilikke kórsetedi.
- Men de Ahań aǵama uqsaǵym keledi. Aqań aǵama arnap óleń jazdym.

Óziniń shyǵarǵan óleńin oqıdy.

Slaıd.
Ahmet Baıtursynov óz halqynyń ánderin jaqsy biledi jáne olardy tamasha oryndaıdy, ol – jaqsy dombyrashy. Qazaq halqynyń tarıhyn, etnografıasyn, turmysy men ádet – ǵuryptaryn tereń biletindikten Ahmet Baıtursynov Torǵaı, Aqtóbe, Bókeı ordasy, Qarqaraly ólkesiniń ánderin jazǵanda maǵan kóp járdemdesti, tamasha eki kúıdi, tipti, ózi oryndady.
Aleksandr Zataevıch, mýzyka zertteýshisi

2 - júrgizýshi. Abaı atamyzdyń:
« Qulaqtan kirip boıdy alar,
Ásem án men tátti kúı.
Júrekke toly oı salar,
Ándi súıseń mendeı súı» dep, kelesi kezekti keshimizdiń án - bı shashýyna beremiz.

1 - júrgizýshi. « Názik» tobynyń oryndaýynda «Beles» bıi.
2 - júrgizýshi. Pshenbaev Turardyń oryndaýynda «Qazaqtaı el qaıda?!» áni.

( Ádebı keshke qatysqan barlyq oqýshy sahnaǵa shyǵady)

1 - júrgizýshi. Qymbatty bilim súıer qaýym, Syrbaı Máýlenov aqynymyz aıtqandaı «Oıshyl aqyn, ǵıbratty ǵulama» Ahmet Baıtursynov atamyzdyń mereıtoıyna arnalǵan ádebı keshimiz óz máresine kelgendeı.

2 - júrgizýshi.
Ahmet atamyzdyń ózi aıtqan « Moıyndaǵy boryshty bilý - bilim isi, boryshty tóleý – adamshylyq isi» degen sózimen sizderge beıbitke toly kúnderimizde kezdeskenshe demekpiz.
Barlyǵy bir daýyspen « Saý bolyńyzdar» deıdi.