InfoHub Logo

Ómirden erterek ketken ákem

Moldaıyptyń rýhyna

Bıyl kóktem Kókshe ózeni taǵy arnasynan asa jazdap, qatty tasydy. Áıtse de mańdaıdan súıgen kún nury men altynkúrek qushaǵyna alar osy bir shaq Sursha kempirge sonaý qyr astynda qalǵan kógildir kóktemdi esine salatyn.

Qatal taǵdyr – asaý sý ótken bermes,

Ardaǵym, qaldyń máńgi bolyp eles.

Aı túbine laqtyrǵan aqsúıegim,

Kóz aldymnan Aı beıneń keter emes,-dep alyp, «o-oh» dep aýyr kúrsiner edi. Kúrsiner edi de, naqty sózi joq, tipti áni de kúńgirtteý, álde zar, álde joqtaý, álde sartap saǵynysh... kim bilipti, áıteýir tyńdaǵan jannyń boıyn shymyrlatar áldebir áýendi yńyldap, únsiz múlgıtin.

Kezinde «Sursha qyz», qazir «Sursha apa» atanǵan, jasy seksenniń bel ortasyna shyqqan uzyn boıly, aq sur keıýananyń bıik qabaǵy men qyr muryny, bet pishini, boı-basy quıylǵan músindeı tip-tik, aınalasyna tákappar kúımen kóz tastap qana otyrar edi.

Osydan 4-5 kún buryn jalǵyz baýyry Ǵaıyptyń úıine kelip, shúpirlegen balalaryn ıiskep, maýqyn basty. Qaharly qysta qyryq shaqyrym jerdegi Kerbulaqtan jetý múmkin emes. Eki ara elsiz, taýly-qyratty, qary qalyń, tótemen túskenniń ózinde at-shanaly adamǵa taýdan asý ońaı sharýa emes. Shaly Saılaýhannyń kózi tiri kezinde shanaǵa at jegip, qys ortasynda ákelip tastap, kóligin qaldyryp, ózi aýdan arqyly avtobýspen keri qaıtatyn. Sursha kempir sol kelgennen jaz shyǵa úıine bir-aq oralatyn. Áıteýir, boz munarǵa oranǵan, saǵymy kilkip, buldyraǵan kógildir taýlar, sarqyraǵan Kókshe, odan berirektegi aq bastaý – kempirge ystyq-aq.

Sursha búgin erte turdy, jan-jaǵynda shashylyp jatqan baýyrynyń úpir-shúpir balalaryn jaýyp, qymtap, bir-bir ıiskep, qyńqyldaı bastaǵan kishirek sary uldy kóterip, syrtqa shyqty. Kelini Aıjamal joq. Malyn óriske shyǵaryp júr me, qaz-úıregin bastaýǵa áketti me, kózge túse qoımady. Úıdiń batys jaq tusynan tańǵy ýaqta ap-anyq kórinetin taýǵa tesile qarady. «Qudaı-aý, dál baıaǵysyndaı, bir ózgerse-shi, osy taýdan ári asyp tússe, shekara kórinip tur. Arǵy jaǵynda qolsozym jerde qytaılar. Taý men eki aradaǵy ánebir bıik jalpaq jon, ıá, kámpeske jyldary qyp-qyzyl qanǵa boıalǵan, áli miz baqpaı, túk kórmegen, túk estimegendeı bop bedireıip jatqan sol quba jon...». Surshanyń kóz aldyna quba jon qaz-qalpynda kele qaldy. «Qazir ǵoı, ol arada el joq, qus ushyrmas, tyshqan jorǵalap ótpes myqty kúzet tur. O, ol kezde qandaı edi?!» Sursha qoınyndaǵy uldy shapanyna qymtaı orap, mańdaıynan ıiskep qoıdy. Osy kenje bala Ǵaıyptyń aýzynan túskendeı uzyn boıly, sary, shashy qap-qara. Iá, Ǵaıypjandy sol joly, osydan alpys jyl buryn qaınysy Kerim ekeýin aıaq astynan shekara asyryp alyp ketpegende úıde úpir-shúpir jatqan bala-shaǵa dúnıede bolar ma edi, bolmas pa edi... Iá, bári bir Allanyń jazýy men buıryǵy ǵoı.

Surshanyń áý bastaǵy esimi Aıtolǵan-dy. Ákesi Isabaı aqtyly qoı men alaly jylqyny myńǵyrtyp aıdaǵan, jaılaý men qystaýǵa yrǵalyp-jyrǵalyp qonatyn, aımaǵyna bedeldi, bılik aıtyp, qara qyldy qaq jarǵan adam edi. Bulǵańdap ósken – Aıtolǵan boıjete bastaǵannan-aq el aýzyna ilikti. Baıdyń jylqyshysy, áldeqaıdan bulardyń aýylyna kelip qonystanǵan Ekeıdiń uly Jaqan Sursha qyzǵa qulap tústi. Aspanǵa shapshyǵan nebir asaýdy júgen-quryqsyz tyrp etkizbeıtin Jaqan altybaqan basynda osy bir ándi «Aı túbine laqtyrǵan aqsúıegim, Kóz aldymnan Aı beıneń keter emes»,-dep shyrqata salatyn-dy.

Aqsúıek... shirkin osy bir oıyndy-aı. Qarýly jigit qulashtaı kep aqsúıekti laqtyrǵanda Jaqan da Aıtolǵannyń qasynan tabyla ketetin-di. Ekeýlep qaraǵan men tobylǵynyń arasynan aqsúıekti izdegen bop, ońasha qalyp, aýyl jaqtan jeńgesiniń «Aı-a-a-a» dep ándete salar daýysyn estigende, birin-biri qıysa almaı, áreń degende úıge qaraı qozǵalatyn. «Aıtolǵan, ákeńniń maǵan degen peıili teris emes, talaı qupıa jumystaryn maǵan ǵana senip tapsyryp júr ǵoı. Átteń, kedeılik, berer malym joq. Onyń ústine kirmemiz»,-deıtin Jaqany kúrsinip. «Jaqan, seni kedeı dep qorsynyp júrgen eshkim joq. Meni baıaǵydan atastyryp qoıdy ǵoı. Aq batany qaıtip attaımyn? Múmkin bir amalyn tabarmyz», - qyz da muńaıdy. Degenmen, dál osy arada Jaqan Sursha qyzben ózin máńgilik jalǵastyrar bir oıynyń baryn irkip qalǵan-dy.

Iá, aı kelbetti, qapsaǵaı jaýyryndy, symbatty, ónerpaz Jaqan sol bir alasapyran, qym-qýyt ýaqytta qyzyldardyń qolynan oqqa ushty.

Sol bir sońǵy túni... ol kezde Isabaı qyzyn Áıken baıdyń Saılaýhan degen domalańdaǵan torsyq ulyna uzatyp, eki jastyń úmit-tilegin qıyp tústi. Uzatý toıynyń aldynda aýyl jigitteri qaıta-qaıta altybaqan quryp, eki kúnniń birinde aqsúıek oınaımyz dep mańaı túni ý-dý bolyp jatty. Sol kúnderde Jaqan men Aıtolǵan da ebin taýyp kezdesip júrdi. Aqyry, jigit kózdegenine jetip tyndy, Aıtolǵannyń qursaǵynda Jaqannyń balasy ketti. Sursha kelin bolyp túse salysymen bir jylǵa jeter jetpes ýaqytta Raholla atty uldy dúnıege ákeldi. Sábıdiń Jaqannyń tuıaǵy ekenin Saılaýhan sezdi me, sezse de syrtqa shyǵarýǵa namystandy ma, ishteı býyrqanǵanyn sezdi.

Ákesi, atasy kámpeskege ilinip, bar dúnıe-múlkinen aırylǵanda, Jaqan Isabaı baıǵa týǵan ulyndaı qamqor bolyp-aq baqty. «Tushshy etime aýzy túkti kápirdiń qoly tıdi» dep qamshy tıgen ıyǵy irińdep, jaǵdaıy tómendeı bastaǵan baıdy báribir Qytaı asyrý úshin jantalasty. Aqtar men qyzyldar almasyp, berekesi ketken aýyldyń bas kótereri Isabaı baı bar altyn-kúmisin Jaqan ekeýi bir taýdyń qýysyna, terige orap, tyǵyp kelgenin de emis-emis estigeni bar. Isabaıǵa bir júırikti jaratyp, taý asyryp jiberýge bel baılaǵan Jaqannyń ózi de sol túni jer jastandy. Isabaıdy júırik toryǵa kóterip mingizip, aýyldan endi attandyram degen ýaqytta 4-5 qyzyl ásker saý etti.

Isabaı otyrǵan tory atty qamshymen tartyp úlgirgen Jaqan sál keshteý qaldy. Atylǵan oq qulaq shekeden tıip, attan aýyp tústi. Isabaıdyń júırigi taý jaqty betke alyp, shaba jóneldi. Aýyr yńyrsyǵan Jaqan Surshaǵa entige qarap: «Saǵan ázirlegen báıge qunan Kóktóbeniń astynda shiderleýli. Eki balany, Rahollany alyp, arǵy betke as. Ol jaqta bárin de ornalastyrdym. Ákeńe qaraılap keshiktiń ǵoı, endi eshteńe kútpe. Qaıyn atań, aýylyń qonystanyp qaldy. Endi asyǵa gór, mynalar seni de tiri qoımaıdy»,-dedi úzdigip. Sálden soń: «Aıym, shynyńdy aıtshy, Raholla meniń balam ǵoı» dep qıyla qarady.  Sursha selk etti, adam túgili ózinen jasyryp kelgen syr aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin sezbeı qaldy, basyn ızep: «Iá, ıá, ekeýmizdiń balamyz» degen sózdi Jaqandy eńireı qushaqtaǵan kúıi sybyrlaı aıtty.

Osyny kútkendeı Jaqan da sylq etti. Aspan aınalyp jerge tústi me, jer qaq aıryldy ma?! Mańaıy qara túnekke aınalǵan Aıtolǵan shyńǵyra talyp qulady. «Oı-oı, jalǵan dáýren-aı». Sursha kempir aýyr kúrsinip, kózine jas tola kók munar taýǵa qarady. «Sen bárine kýá ediń ǵoı, kók taý. Áli myńq etpeı tursyń». Sodan kóp ýaqyt ótti-ótpedi, Isabaıdy qýyp ketken ásker qarqyldaı kúlip, qaıta oraldy. «Baıdy qatyrdyq» desti olar. Sursha ákesiniń de taý arasynda oqqa ushqanyn sezdi. Bir tańda kelgen qos qaıǵy Surshany eki búktep ketti. Shashyn jaıyp jiberip, joqtaý aıtyp, bebeýledi... «Ákem úshin, Jaqanym úshin, onyń artynda qalǵan tuıaǵy úshin osy isti oryndaýǵa tıispin. Qaıtkende de úsh balany aman-esen arǵy betke alyp ótýim kerek». Oǵan deıin ákesi men Jaqannyń betin jaýyp úlgerer.

...Esin jıyp, belin bekem býǵan Sursha baýyry Ǵaıyp pen qaınysy Kemerdi, tórt aılyq Rahollasyn alyp, báıge qunanmen shekaradan asyp ótýge bel býdy. Búgin tún úlgirmes, erteńgi tún ketý kerek. Basqa amal joq. Tús áletinde quba jondy sholyp qaıtty. Eki ara taýǵa deıin tórt-bes shaqyrym, quba jon men aýyl arasy jazyq, bir jarym shaqyrym. Biraq kisi boıy tikenekti qaraǵany men tobylǵysy qalyń, jasyrynyp jatýǵa yńǵaıly-aq jer. Ras bolsa, jonnyń ústinde zeńbiregi qurýly qyzyl ásker. Osydan jarty aı buryn ýlap-shýlap shekara aspaq bolǵan biraz adamdy zeńbirekpen baýdaı túsirgenin estigen-di. «Kózge tússek bitti, qıyp túsedi.

Biraq, osy úsh balany alyp ótsem... Alla jar bolsyn!». İshteı osyǵan bekigen Sursha on bir-on ekilerdegi eki uldyń ústine eki shekpen berip, tań qarańǵysynda jonnyń batys tusyndaǵy bytysa ósken eki qalyń qaraǵannyń túbine jasyryp ketti. «Eki qaraǵannyń ortasynan shaýyp óte bergende, ekeýi eki jaǵymnan shyǵýǵa yńǵaıly jer»,-dep oılady ishteı. «Dybystaryń shyqpasyn, myna qurtty qaryndaryń ashqanda bir-birlep jeńder.

Kún batqannan keıin juldyz jamyrar shaqta báıge qunanmen osy eki qaraǵannyń arasymen shaýyp ótemin. Ekeýiń eki qaptaldaǵy úzeńgige qol iliktirseńder boldy. Eki-úsh shaqyrymdaı atqa ilese alsańdar, kórer jaryqtaryń alda. Tek myqtap ustańdar. At baýyrynda súıretilersińder, múmkin ere júgirip otyrarsyńdar. Ony kórermiz. Al, kúni boıy bas kótermeı jatyńdar. Keshke uıyqtap ketpeńder». Eki ul tómen qaraǵan kúıi únsiz kelisti. Sursha ekeýiniń de at qulaǵynda oınaıtyndaryn jaqsy biledi. Ekeýi túndeletip Áıken men Isabaıdyń jylqy, qoıyn birneshe kún kúzetisip, shekara asyryp, eresektermen birge ketip, buǵan qaraılap, qaıta oralǵan túrleri ǵoı. Jolaı Kóktóbeniń kózge túspes jerinde shiderleýli báıge qunandy amandap qaıtty.

Aýylǵa bildirtpeı kelip kirgen Sursha kıiz úı irgesine kómip tastaǵan júni tyqyrlap alynǵan qoı terisin taýyp aldy. Jolǵa kıer kıimin, azyǵyn ázirledi de, ákesin joqtap jatqan keıip tanytyp,  basyn orap alyp, teris qarap jatyp qaldy.

Kóktemniń kúni de eńkeıdi-aý. Qara jamylǵan aýyl tym-tyrys. Tek tús aýa birer kempir kelip, munyń qasynda biraýyq otyrǵan boldy. Kún bata Rahollany emizip, qorjynǵa kıiz, qaıys, teri, taǵy ony-munysyn salyp, jolǵa ázirlendi. Qaqpaǵy ashylyp-jabylǵan saıyn syńǵyrlaǵan ún shyǵaratyn tórdegi shaǵyn sandyǵyn abaılap ashyp, ákesi jasyrmaı alyp qalǵan taı tuıaq altyn men neshe atadan beri saqtalyp kelgen, dúnıeden kósherde anasy ózine amanat etken qos birdeı quıma som, ıreksý oıýly altyn bilezik, birneshe qapsyrma, sholpy, jaqutty alqa, qoldan soqqan júzikterdi qolymen sıpalady. Olardy úlken bir qaltaǵa abaılap salyp, qoınyna tyqty. Jat jerde áldeqandaı kún týa ma... Qajet bolar».

Kóktemniń qońyr samaly jelpigen typ-tynysh kesh. Bosaǵadan ákesi men Jaqany jerlengen qorymǵa bet túzegen kúıi kúbirlep quran oqydy. «Áketaıym, zamanymyzdy toz-toz etti. Kisi qolynan kettiń. Jaqan, sen ómirdegi ardaǵym, armanym eń. Qaıteıin, ákeniń aq batasyn attaı almadym. Men jat elge bet burdym. Sapar qaterli. Qandaı qıyndyq kezdesse de Rahollańdy aman saqtaımyn, seniń kóziń ǵoı. Qaıyr, qosh. Arýaqtaryń jebesin!»,-dep bet sıpady.

Sońyna qyzyl araıyn qaldyryp, kún de uıasyna batty. Jyly aýa betke jaıly tıedi. Kórshi-qolań, kedeı-kepshik bóten oılamasyn dep, esik kózindegi oshaqtaǵy qazanǵa sý quıyp, astyna mol etip, tezek qalady. Qas qaraıyp, el orynǵa otyrdy-aý degen mezette Rahollasyn qolyna alyp, qorjyndy ıyǵyna asyp, báıge qunan turǵan tóbeni betke aldy. Áldeneni sezgendeı, tory da elegizip tur eken, muny kórip oqyrandy. Jantalasyp júrip, tórt aıaǵyna ázirlep ákelgen kıiz «baıpaqty» kıgizip, syrtynan myqtap turyp qaıyspen shandydy. Beline qoı terisin baılap, kóldeneńinen  balany jatqyzyp, ony da baılap tastady. Áýdem jerdegi tasqa baryp, toryǵa mindi. Aýyldan ábden uzaǵansha jele jortyp otyrdy da, azdan soń torynyń jalyna eńkeıe jabysyp, tizgindi qoıa berdi. Mine, mine, qos ul jatqan qos qaraǵan... Ekeýiniń ortasynan óte shyǵýy tıis. Eńkeıgen kúı aınalany sholyp keledi. Shekara tus tynysh sekildi. Baǵana ańǵarmaǵan ba, túngi aspandy qoıý qara bult japqan tárizdi.

Kedeı úıdiń kıizindeı ara-tura jalbyr bulttar arasynan juldyzdar jylt-jylt etedi. «Iá, sát, bul da Allanyń kómegi». Júregi shym-shym etip, aýzyna tyǵyldy. Qaraǵanǵa jaqyndaı bere tizgin tartty. On shaqty qadam qalǵanda eki tustan «apaılaǵan» eki bala atyp turdy. «Qalqalarym-aı, bar ekensińder ǵoı». Keliskendeı eki bala eki úzeńgige jarmasyp úlgerdi. «Al, júgirińder, qalyp qoımańdar» dedi entige sybyrlaı. Bir qoly tizginde, bir qoly  torynyń jalynda qarysyp qalǵandaı boldy. Dúńk-dúńk, dúńk-dúńk...júreginiń dúrsili me, kıiz «baıpaqty» báıgeniń tuıaq dúrsili me?! Jele shaýyp shekaraǵa jaqyndaı tústi. Mine,  syzyqqa júz qadamdaı... kúzet pen zeńbirek osy tusta bolý kerek, jetpis, jıyrma, on qadam,  aǵyzyp óte shyqty. Des bergende eki bala birde súıretilip, birde júgirip, janushyryp, ilesip-aq keledi. Óziniń baýyry Ǵaıyby júırik-aq, talaı ret shaýyp kele jatqan attan sekirip túsip, qaıta minip, at ústinde tik turyp, dıirmenniń dońǵalaǵyndaı zyr aınalatyn. Sondyqtan Ǵaıyptan qaýip joq. Al, myna qaınysy, domalańdap, ábden qara terge malshyndy. «Shyda, shydańdar, az qaldy».

...Dál qarsy aldynan burylys kezdesti. Oń jaǵy oıma jar. «Áttegene-aı, jazym bolmasaq etti». Oılanýǵa, toqtaýǵa úlgirmedi, kóziniń oty jarq etti. Saldyr-gúldir, jer shaıqaldy ma, taý qaq aıryldy ma?! «Óldik-aý...». Sálden soń esin áreń jıdy. Qaıran, báıge tory aqyldy janýar eken, jalt burylyp, eki jaǵyndaǵy balalardy tas ústimen súırete-múırete burylystaǵy dóńkıgen alyp tastyń ústine atyp shyqty da turyp qaldy. Entigip, pysqyryp, kózi shatynap, eki búıirin soǵyp tur. Aıtolǵan esin jıar-jımastan jantalasa balalardy izdedi. «Barsyńdar ma?» Ekeýinde de ún joq. Qorqynysh bılep alǵan. Ústi-bastary órim-órim. Oıma jarǵa domalap ketip, jazym boldy ma dep edi, áıteýir bar eken.

Denelerine at tuıaǵy tıse de qaýipsiz, kıiz – tuıaqtaı qatty emes qoı. «Oıpyrmaı, beldegi bala ne boldy, basy ushyp ketken joq pa?» Sıpalady, dybysy joq, náreste bolsa da áldeneni sezgendeı, tym-tyrys, áıteýir ol da aman, tynystap jatyr. Bir qorqynysh, bas amandyǵy - bir qýanysh – at jalyn qusha eńkeıip syńsyp jylap jiberdi de, ile basyn kóterip aldy. Esin jıyp, baıaýlap tastan túsip, qaıtadan jele jortyp, shaba jóneldi. Ýildegen jel, betke tyrs-tyrs tıgen jańbyr tamshysy... qap-qara bultty aspan birte-birte jaqyndap, tónip kele jatqandaı. Qarsy betten naızaǵaı jarq-jurq etti. Kóktemniń alǵashqy jańbyry, jaryqtyq, jaqsylyqqa bastaı gór!

Bular osy betpen shekaranyń arǵy tusyndaǵy taýdy bókterleı taǵy jarty shaqyrymdy artqa tastady. Boz betkeıge jetkende Sursha qos qaptalyna kezek burylyp, «endi qalyńdar, kesh qaraıa ózim kelip alyp ketemin» deýi muń eken, ál-dármeni quryǵan ekeýi qoldaryn bosatyp, domalań ete tústi. Edel-jedel azyq salynǵan qorjyndy aǵytyp alyp, ekeýine qaraı laqtyryp jiberdi.

Osy báıge qunandy qulyn kezinen Jaqan ózi baptaǵan bolatyn. Qunanmen jylqydan Surshaǵa keletin. Bastapqyda úrkek edi, keıin ábden bastyrylypty, ıesiniń taqymynan-aq oıyn bilip otyrady. Súıretilgen eki baladan da shoshymaı, shaýyp otyrdy emes pe?! Basqa jylqy bolsa, eki balany eki jaqqa teýip, laqtyryp, ózin de jarǵa jyǵyp keter me edi... «Aınalaıynym, Jaqanym...» tamaǵyna óksik keptelip, kózinen monshaqtap jas tógildi. Egile búkteldi. Bul – Aıtolǵannyń jıyrmadaǵy kezi edi.

... Iá, jat jurttyń ortasyndaǵy turmys anaý aıtqandaı tátti bola qoıǵan joq. Tiri tirligin jasaıdy. Áıteýir, Aıtolǵan Raholladan keıin eki qyz, bir uldy dúnıege ákeldi. Ǵaıyp baýyry da at jalyn tartyp azamat boldy, Úrimshide tatar baılarynyń jumysyna jegildi. Aıjamalǵa úılenip, otaý tikti, úbirli-shúbirli boldy. Isabaıdyń urpaǵy jalǵasty. Jaqannyń tuıaǵy Rahollasy da aman-esen er jetti, otbasyn qurdy. Qanshama jyl ótip, ózekti órtegen muń, atamekenge degen ýaıym, saǵynysh sartapqa aınalyp, úmittiń jibi úzile bastaǵan shaqta táńir ıip berdi. Kóshti týǵan jerge buratyn shýaqty shalqar shaq ta jetti-aý...

«Oılasam, myna dúnıe jalǵan eken, Artynda báriniń de qalǵan eken...» Osy ándi el qazaqtary jınala qalǵanda shalqyp-tasyp, artta qalǵan atamekendi eske alysyp, qıyla shyrqaýshy edi. Saǵynyshtan, muń men zardan adam ózgerer, biraq sonyń bárin kóterip turǵan qara jer, kýá bolyp turǵan tabıǵat ózgermeıdi eken. Bári-bári sol baıaǵy qalpynsha, ózgergen tek zaman ǵana, ýaqyt qana, sosyn qazir kempirge aınalǵan Aıtolǵan qyz. Bári ótti, ketti, keri aınalý joq. Qaıran Jaqan... oǵan da zamannyń oǵy tıip, jer jastandy. Sońynda Rahollasy men jıi shyrqaıtyn áni «Aqsúıek» qaldy jańǵyryp.

Sursha kempir jas tolǵan kózderimen alystan munartqan kókshil taýlarǵa muńaıa qarady. Qazbaýyr aqsha bulttar kógildir aspanda qalqyp barady. Bul – jaryqtyq sáýir ǵoı, kóktemdi ilestire kelgen. Baıaǵyda-a-a, qyr tósindegi qar erip, bastaý-bulaqtar sylq-sylq kúle bastaǵanda bular árneni bir syltaýratyp, altybaqanǵa shyǵatyn, aqsúıektiń qyzyǵyna batatyn.

...Muz kóbesi sógilipti, Kókshe býyrqanyp-aq jatyr. Qulaǵyna Jaqannyń aı astynda shyrqap salǵan áni keldi:

«Aı túbine laqtyrǵan aqsúıegim,

Kóz aldymnan Aı beıneń keter emes...»

---