InfoHub Logo

Isaak Núton, Frıdrıh Nısshe, Vınsent Van Gog, Nıkolaı Gogol… Bul kisilerdi ne biriktiredi? Ózińiz ataýynan-aq baıqaǵanyńyzdaı, bul maqala psıhıkalyq dertke — shızofrenıaǵa arnalyp otyr. Danyshpandar únemi esalańdyqqa jaqyn júredi. Oǵan qosa — oı-órisiniń sheksizdigine jaqyn júredi, bul qorshaǵan ortaǵa degen erekshe qarym-qatynasy, aıryqsha qıaly men shyǵarmashylyǵy arqyly rastalyp júr. Shızofrenıktiń bári danyshpan bola qoımas, biraq kez kelgen danyshpannyń azdap esalańdyǵy bar.

Vınsent Van Gog (Vincent Willem van Gogh) — áıgili sýretshi-shızofrenık

Qaradúrsindik aıasyna syımaıtyn shyǵarmashylyq nege esalańdyqpen shektesip jatyr? Uly ıspan kórkem sýretshisi Salvador Dalıdiń: «Uly psıhologtardyń ózderi de danyshpandyqtyń qaı jerde aıaqtalyp, qaı jerde esalańdyq bastalatynyn túsine almaı ketti» degeni bar. Ol da, bul da taldap-saraptaýǵa onsha kele bermeıdi, eki jaǵdaıda da olardyń sebepteri jumbaq kúıinde qalyp otyr.

Sonymen, jańa biregeı óner týyndysyn jasap shyǵarý, gıpotezelar qurý, jańalyqtar ashý múmkindigi nege baılanysty? 

Garvard ýnıversıtetiniń ǵalymdary jaqynda ǵana osyny anyqtap kórmek nıetpen qyzyqty zertteý júrgizdi. Synaqqa qatysatyn 163 adamdy tańdap alǵan neırobıologtar olarǵa dıvergenttik oılaý testinen ótýdi usyndy. Testte bir ǵana problemany ár qıly joldarmen sheship kórýdi usyndy. Synaqqa qatysýshylarǵa daǵdyly zattardy berip, olardy paıdalanýdyń ádettegiden tys formatyn oılap tabýdy ótindi.

Testti tapsyrý kezinde eksperımentke qatysyp otyrǵandarǵa MRT-skanerleý júrgizilip, ol synaq kezinde myıdyń myna bólimderi aıryqsha belsendi bolǵanyn anyqtap berdi: ańǵarý men ózindik sana-sezimge jaýapty sol jaqtyq aldyńǵy araldyq túıin; oń jaqtyq dorsal-lateraldyq prefrontaldyq qyrtys (onyń fýnksıasy — ózin ózi baqylaýshylyq, ońtaıly oı-paıymdardy iriktep alý); zeıinniń aýysyp otyrýyn basqaratyn myı qatparyndaǵy beldik bóliginiń artqy jaǵy.

Nemis fılosofy, astam adam ıdeıasynyń avtory Frıdrıh Nısshege «ıadrolyq mozaıkaly shızofrenıa» degen dıagnoz qoıylǵan. Onyń belgileriniń biri ulyqtyq manıasy.

Ǵalymdar shyǵarmashylyq turǵysynda oılaýdyń bir ereksheligi bar — myıdyń atalǵan salalary bir ýaqytta áreket ete almaıdy degen oı túıip otyr. Iaǵnı, ıdeıalardy taldamalap, jaǵdaıdy baǵamdaý kezinde myıdyń basqa salalary jańa bir nárseni elestetip, jańǵyrta almaı qalady.

Osy ereksheligi arqyly jańalyqtar ashyp nemese uzaq ýaqyt ter tókken týyndysyn aıaqtaǵan daryndy kisilerdiń beıáleýmettik qımyl-áreketterin túsindirýge bolady.

Bul jaǵdaıda ózin ózi baqylaý mehanızmi isten shyǵyp qalady da, osy sebepti bundaı adamdar ózderiniń emosıalaryn esh qymsynbaı kórsete beretin sıaqty. Gıdrostatıka zańyn ashqan Arhımed esterińizde bolar, ol tyr jalańash kúıinde «Evrıka!» dep aıǵaılap dalaǵa júgirip shyqqan.

Psıhıkalyq aýytqýshylyǵy bar naýqastyń bundaı kezderi ózi ózi baqylaýy, tipti áleýmetpen qatar tatý-tátti ómir súrýi múmkin be?

Manıakaldy-depressıalyq psıhoz Sergeı Esenınge bundaı múmkindikti bermegenimen — aqyn ózine ózi qol saldy, al nobel syılyǵynyń laýreaty Djon Nesh oqytýshylyqpen aınalysýdyń, dárister oqýdyń, ǵylymı maqalalar jazýdyń jolyn tapty. Ol jaqsyny jamannan ajyratyp, ıaǵnı qıalı ıdeıalaryn naqty shynaıylyqtan ajyratyp jáne birinshilerin eren sanamaı úırengen kezde ǵana qolynan birdeńe kele bastady.

Djon Nesh — amerıkalyq matematık, Nobel syılyǵynyń laýreaty. Shızofrenıamen aýyrǵan. Onyń ómir baıany negizge alynyp, Oskar syılyǵyn jeńip alǵan «A beautiful mind» fılmi túsirildi.

Usaq-túıekterge zeıin qoıý — ǵulamalyqtyń taǵy bir janama nyshany. Bir zertteýge sáıkes synaqtan ótýshiniń IQ joǵary bolǵan saıyn ol usaq-túıekter men detaldarǵa kóbirek sáp salady. Dál osy sebepti «alańǵasar profesor» uǵymsózi bárimizge tanys.

Bir kúni óziniń dosymen jolyǵyp qalǵan Albert Eınshteın alańǵasarlyǵyna salynyp: «Keshke úıge kelińiz, onda profesor Stımpson da bolady» dep dosyn qonaqqa shaqyrypty. Abdyrap qalǵan dosy: «Profesor Stımpson degenińiz menmin ǵoı!» deıdi. Eınshteın: «Bunyń esh máni joq, sonda da kele berińiz!» degen eken.

Qalaı bolǵanda da, bizdiń psıhıkalyq erekshelikterimiz kóbinese ózimizdiń qaıtalanbas jeke-daralyǵymyzdy (ındıvıdýaldyq), ol tipti beıádet qylyqtarymyz bolsa da, pash etýge múmkindik beretin ózgesheligimiz bolyp tabylady.

Nıkolaı Gogol. Ataqty jazýshynyń boıynan shızofrenıanyń ádettegi belgileri kórinetin: kóńil-kúıiniń jıi-jıi ózgerip otyrýy, apatıa men psıhoz ustamasy, klaýstrafobıa, galúsınasıalar.

Alekseı Geger, áleýmettik ǵylymdar kandıdaty: «Shynymen-aq, kóptegen daryndy adamdar Bıpolárlyq afektıvtik ózgeriske shaldyqqan, nemese buryn ony basqasha ataǵandaı, manıakaldy-depressıalyq psıhozben aýyrǵan.

Myı múldem basqasha jumys isteıdi — kún tártibi bastan-aıaq ózgerip ketedi. Bundaı kisiler jumysyn túnde istep, kúndiz ne uıyqtap jatady, ne kóńili jabyrqap júredi.

Rasynda da myı basqasha jumys isteıdi, eshqandaı turaqtylyq joq. Osydan kelip adamnyń «kóńili jaılanǵan» kezde shyǵarmashylyǵy toqtaıdy degen qatyp qalǵan pikir qalyptasqan bolýy múmkin. «Kóńildiń jaılanýy» degen ne? Bul turaqtylyq degen sóz — turaqty jumys, turaqty otbasy — bul bir jaǵynan. Ekinshi jaǵynan — bul myıdyń turaqty jumysy, myı endi «qıal-ǵajaıyptaryn» shyǵarmaıdy, shattyqtan qapa bolýǵa deıingi kóńil-kúıdegi birde kól, birde shól degen almasý joq; osylaısha shyǵarmashylyq oty birtindep óshedi» — dep sanaıdy maman.

Ónerde óz izin qaldyrǵan psıhıkalyq derti bar ataqty ónerpaz tulǵalardyń keıbiri: Fedor Dostoevskıı, Hans Krıstıan Andersen, Frans Shýbert, Alfred Shnıtke, Salvador Dalı, Leonardo da Vınchı, Nıkolo Paganını, Iogann Sebastán Bah, Isaak Levıtan, Zıgmýnd Freıd, Rýdolf Dızel, Iogann Volfgang Gete, Klod Anrı Sen-Sımon, Immanýıl Kant, Charlz Dıkkens, Albreht Dúrer, Sergeı Rahmanınov, Volfgang Amadeı Mosart, Lope de Vega, Jan Batıst Moler, Fransısko Goııa, Onore de Balzak, Frıdrıh Nısshe, Výdı Allen taǵy basqalary... bul tizimdi uzaq jalǵastyra berýge bolady.

---