InfoHub Logo

Aıyljapyraq súısin jáne telpek súısin (ıatryshnık shlemonosnyı, Órchis militáris) — kóp jyldyq, shóp tektes ósimdik. Sabaǵy qýys, japyraqtary kóp. Tómengi jaǵyndaǵy japyraqtary uzyn ári jalpaq, al joǵarylaǵan saıyn jińishkere beredi. Gúlderi maıda, kókshil qyzyl tústi, syrtqy jaǵynda da, ishki jaǵynda da úsh-úshten gúl japyraqshalary bar. Gúl japyraqshalarynyń tómengileri qalyń kókshil tústi, erin tárizdi jáne qoıý qyzyl tústi daqtary bolady. Mamyr-maýsym aılarynda gúldeıdi.

Telpek súısinniń aıyljapyraq súısinnen biraz aıyrmashylyqtary bar. Onyń tamyry jumyrtqaǵa uqsas, japyraqtary elıps tárizdi. Gúlderiniń ıisi bar, ishki japyraqshalary ashyq qyzyl, «erni» kók tústi bolady. Bul da mamyr-maýsym aılarynda gúldeıdi. Telpek súısinniń osy atalǵan túrleri ózenderdin jaǵalarynda, shabyndyqtarda, ormandardyń shetterinde, batpaqty jerlerde ósedi.

Dári jasaý úshin súısinniń tamyr túınegin maýsym-shilde aılarynda sabaǵy saqtalyp turǵan kezde qazyp, jınap alady. Óıtkeni gúl sabaǵy qýrap ketkennen keıin ony basqa ósimdikterdiń ishinen taýyp alý qıyn. Súısinniń tek jas tamyr túınekterin ǵana jınaıdy. Olardy topyraqtan jýyp tazartyp, qabyǵyn arshıdy da, birneshe mınýt qaınap turǵan sýǵa batyryp alady. Tamyr túınekter sonda ǵana kóktep ósip ketpeıtin bolady. Budan soń tamyr túınekterdi jigike tizip, ilip qoıyp keptiredi. T. súısinniń quramynda 50 prosentke jýyq kile- geı, 27 prosent krahmal jáne 1 prosent qant bar. Onys joǵarydaǵydaı ádispen daıyndalǵan tamyr túıipin «Salep» dep ataıdy. Bul arabtys «salab» degen sózinen shyqqan. Mine osy «salepti» untaqtap, ystyq sýǵa salyp uzaq shaıqasa, kuramyndaǵy kilegeıleri bólipigi shyga- dy. Oiiy jas balanyń ishegi qabypǵaıda emge paıdala- nady. Sondaı-aq ol asqazan, toq ishek, ash ishskter qabynǵanda qoldansa da óte jaqsy notıje bersdi. T. súısinniń tamyr túıneginen osyndaı ádispen jasalǵan dárilerdi juqpaly aýrýmen uzaq ýaqyt aýyryp turǵan adamǵa ál kirgizý úshin, qýyqtyq, búırektiń qabynýyn, ish ótkendi, dızenterıany emdeý úshin paıdalanady. Bul ósimdikten jasalǵan dárilerdiń jynystyq álsizdikti qalpyna keltiretin qasıeti halyq medısınasynda óte joǵary baǵalanady.

Dárini daıyndaý jáne qoldaný tásili

Keptirilgen tamyr túınekti untaqtap áýeli salqyn sýǵa aralastyrady, sonan soń ústine qaınap turǵan ystyq sý nemese ystyq sút quıady da, qaımaq syqyldy qoımaljyń eritindi jasap alyp paıdalanady. Ol jasy ulǵaıyp, qartaıǵan kisilerdiń, týberkýlezben aýyrǵan adamdardys ál-qýatyn tez qalpyna keltirýge kómektesedi. Tunbasy: 10 gram tamyr túınekti 1 stakan sýǵa salyp 15 mınýt qaınatady da, 2 as qasyqtan kúnine 3 ret ishedi.

---