InfoHub Logo

Mazmuny

I. Kirispe

1.1 Aına týraly uǵym

II.Negizgi bólim

2.1 Aınanyń shyǵý tarıhy

2.2. Kún energıasy jáne aına

2.3. Aınanyń erekshe túrleri

2.4 Aına jáne Fenshýı ilimi

2.5. Aınaǵa qatysty yrym-tyıymdar

2.6. Aınanyń ónerdiń barlyq túrimen baılanystylyǵy

2.7. Aına týraly ádebıette de uǵym bar

III.Qorytyndy

Aınaǵa qarap ózińdi de, ózgeni de tanyp al

Paıdalanylǵan ádebıetter

Abstrakt

• Jobanyń maqsaty: Aına buıymynyń shyǵý tarıhynan maǵlumat bere otyryp, turmysta, qorshaǵan ortada qoldanylýy týraly uǵymdardy saralaý arqyly aınaǵa qatysty teńeý sózderdiń,yrym-tyıym sózderdiń maǵynasyn túsindirý, ary da, jany da aınadaı taza bolýǵa tárbıelený

• Jobanyń ózektiligi: Kúndelikti buıymnyń ómirde qajettiligin bilý

• Jobanyń gıpotezasy: Qarapaıym zańnyń birligi men aınalasyndaǵy álemniń alýan túrliligi bizge aına qoldanýdyń kóptegen nusqalaryn beredi.

• Jobanyń kezeńderi: 
•  Aınanyń shyǵý tarıhy, medısınada qoldanylýy men tylsym syrlary týraly málimetter jınaý
• Jınaqtalǵan materıaldardy taldaý, qorytyndylaý

• Jobanyń ádistemesi:  Kitaphanamen tyǵyz baılanysta bolyp, ǵalamtor derekterimen de jumys jasaı bilý

• Jobanyń jańalyǵy: Zertteý jumysy barysynda kópshilik bile bermeıtin maǵlumattar jınaqtaldy.
• Jobanyń nátıjesi: Ózime jumbaq ǵylym salasynyń tarıhyna boılap,qyzyqtyrǵan suraqtaryma jaýap ala aldym.

İ. Kirispe

1.1. Aına týraly uǵym

Álemdegi jaratylys ishindegi adam ǵana óz bet-beınesin elestete alatyn, óz túrin tanıtyn tirshilik ıesi. Oǵan sebepshi, negiz nárse – aına.
Aına qashan paıda boldy? Qandaı maqsattarda qolda­nylady? Osy suraqtar tóńireginde oılanyp kóreıikshi…

Tarıhqa júginsek aı­nanyń Otany – Venesıa eken. Orta ǵasyrlarda tek Venesıada ǵana aına óndirisi damyǵan jáne aına jasaý qupıasy ózge elderge taratylmaı qatal saqtalǵan. Aına qupıasyn jasyrý maq­satynda aına sheberlerin Venesıa mańyndaǵy Mýrano aralyna kóshirgen. Aına qupıasyn taratýshylarǵa ólim jazasyn jarıalaǵan. Aına sheberlerine barlyq jaǵdaı jasalatyn jáne olar eldiń baı-shonjarlary, aqsúıekteri dá­rejesinde baǵalanatyn bolǵan.

Búgingi kúni alǵash paıda bolǵan kezinen áldeqaıda tómen túsip qalǵan aına baǵasy sol kezderde altynmen ólshenetin baǵaly zat bolǵan-dy. Uzyndyǵy adam boıyndaı bola­tyn aına quny ortasha kólemdi kememen teńesetin. Sebebi shaǵyn aına jasaý júz saǵattyq qara eńbekti qajet etetin.

Ejelden aınany tek turmystyq buıym ǵana emes basqa da kóptegen maqsattarda qoldanǵan. Ańyz boıynsha, ejelgi grek ǵalymy Arhımed aınaǵa túsken kún sáýlesin shaǵylystyra paıdalaný ar­qyly Sırakýza qalasyna kele jatqan rımdikterdiń ke­me­lerin jaǵyp jiberip otyrǵan.

Ispan shirkeýlerinde aı­namen adam jazalaýdyń túrli ádisteri qoldanylǵan. Solardyń biri jazalanýshyny qorap tárizdes túgel aınadan jáne jaǵýly shyraqtan turatyn bólmege birneshe kún­ge qamaǵan. İshinde otyrǵan adamǵa táýlikter boıy ońynan da, solynan da, tóbesinen de, astynan da ózi sekildi birneshe adamdar qarap turatyn jáne onyń ár istegen isin qaıtalaı­tyn kórinis nátıjesinde kóp jaǵdaıda jazalanýshy bul bólmege shydamaı aqyrynda jyndanyp, esinen aýysyp, aýrý bolyp shyǵatyn bolǵan.

Aına týraly ár elde ár túrli túsinik qalyptasqan. Biri aınany syndyrsań, baqyt­syz bolasyń dese, biri baqytty bolasyń dep jorıdy. Biraq kópshilik jaǵdaıda aınany sıqyrmen, tylsym kúshtermen baılanystyrady.

Orta ǵasyrlarda eýropa­nyń barlyq shirkeýleri aınany satýǵa, satyp alýǵa tyıym salǵan. Sebebi, aınanyń sıqyrly kúshi bar, odan bu dúnıege shaıtan qaraıdy dep bilgen. Aına ana dúnıe men bu dúnıeni jalǵastyrýshy retinde sanalǵan.

XVII ǵasyrdyń sońyna de­ıin Reseıde de aına paıdala­nýǵa bolmady. Aına paıdalaný úlken kúnáǵa sanalatyn jáne 1666 jyly bas shirkeýleri úılerde aına ustaýǵa qatal tyıym saldy.

Japon halqy ózderiniń buryn paıdalanǵan aınalaryn eshkimge syılamaıdy da, satpaıdy. Aınamen birge ıesiniń qasıetteri ketip qalady dep boljaǵan.

Ǵalymdardyń aıtýy bo­ıyn­sha, aınaǵa túsken ja­ryq tek shaǵylysyp qana qoı­maıdy, sonymen birge, az kólemde energıa­sy jutylady. Ekzoterıkterdiń aıtýyna qa­raǵanda aına kez kelgen aq­paratty boıynda saqtaıdy jáne ony keri ásermen shaǵy­lystyrady. Mysaly, adam aınaǵa qaraǵanda ózine syrt-pishini unamasa kóńil- kúıine keri áser etedi deıdi. Osyǵan oraı psıholog-mamandar: « Aına­ǵa ár­daıym kúlip qarańdar, aı­nadaǵy kóleńkelerińmen sóı­­lesińder, armandaryńdy aı­tyń­dar, jyly sózder aıtyń­dar,»- degen aqyl-keńes beredi.

Qytaıdyń ataqty fen-shýı ǵylymy da aınaǵa erekshe mán beredi. Jatyn bólmede, tósek mańynda, úıdiń kire berisinde eshqashan aına turmaýy kerek eken. Al qonaq bólmede nemese as bólmesinde aına turýy otbasy músheleriniń kóńil-kúıine jaǵymdy áser etedi-mys.

Qazaqtyń saltynda aınaǵa baılanysty yrym-tyıymdar da kóptep kezdesedi. Sábıdi aınaǵa qaratpaıdy, túnde, kún kúrkirep naızaǵaı bolǵanda aınany jaýyp qoıady degen sekildi.

Qazirgi turmysta aına eń kóp qoldanylatyn zat ekenin bireý biler, bireý bilmes.Aına-kóp nárselerdiń bastaýynda turǵan buıym.
XIX ǵasyr basynda bir dá­rigerge óńesh arqyly as­qa­zandy qaraý oıy keledi. Ol osy maqsatyn iske asyrady. Dá­riger jińishke ushynda aınasy bar tútikti óńeshke tyǵyp, odan aýyzqýysqa taǵy bir aına salý arqyly alǵash ret as­qazan ishin kórdi. Keıin bul jańalyǵy qazirgi emhanalarda qoldanylyp júrgen perıs­kop qurylǵysynyń negizin saldy.

Aınanyń basty qa­sıette­riniń biri -ja­ryq shaǵylysty­rý qasıetin shamshyraq jasaýda da júzege asyp júr. Jaı shamshyraqtyń jaryǵy sa­naýly-aq shaqyrymǵa ǵana jetetin bolsa, al aınamen sáýlelendirilgen shamshyraq jaryǵy alysqa jetedi. Port­tardaǵy jáne sonymen qatar qazir qoldanylatyn áýe­jaı­lardaǵy shamshyraqtyń ja­ryǵyna osy kishkentaı aına­nyń tıgizer paıdasy mol.

Kóp ǵylymnyń damýyna úlken septigi tıgen mık­roskoptyń negizinde de aına jatyr desek sener me edińiz?! Árıne, aqıqat. Bireýge jaı shashyn tararǵa nemese bet-beınesin qararǵa paıdalanyp júrgen aınanyń orny áldeqaıda úlken eken.

Negizgi bólim

2.1. Aınanyń shyǵý tarıhy

Aına- optıkalyq beti tegis, jaryq sáýlesin shaǵyldyratyn jáne nárseniń optıkalyq keskinin beretin shyny nemese metal dene.Aınadan jaryq sáýlesi túsý jáne shaǵylý buryshynyń tepe-teńdigin saqtaı otyryp shaǵylady. Aına arqyly denelerdiń optıkalyq keskini alynady jáne ol keskinderdiń orny geometrıalyq optıka zańdary boıynsha anyqtalady. Eń kóp taraǵan túri — optıkalyq jazyq aına. Sondaı-aq optıkalyq júıelerde sferalyq,parabolalyq, elıpsoıdtyq t.b. shaǵyldyrǵysh betteri bar dóńes qoldanylady.Aına betiniń pishini matematıkalyq jaǵynan neǵurlym durys bolǵan saıyn, olardyń sapasy solǵurlym joǵary bolyp keledi. Aınanyń shaǵyldyrǵysh betiniń tegis emestigi (mıkrobudyrlyǵy) jaryq tolqyny uzyndyǵymen salystyrǵanda az bolýy kerek. Jazyq emes aınalardyń barlyǵyna abberasıa qubylysy tán. Jazyq aına - abberasıasyz keskin bere alatyn jalǵyz optıkalyq júıe. Aına — geodezıalyq jáne marksheıderlik aspaptarda jaryq sáýlesin shaǵyldyrý úshin qoldanylatyn, beti kúmis, alúmını nemese kúrdeli jaryq shaǵyldyrǵyshpen jabylǵan jazyq paralel tilimshe túrindegi optıkalyq tetik. ^[3]

Ǵalymdardyń aıtýynsha, aına osydan 7 myń jyl buryn paıda bolǵan. Shyny aınalar paıda bolmaı turyp, adamdar  qaıralǵan metaldar men tastardan óz beınesin kórgen.

Aınanyń shyǵý tarıhy tym tereńde jatyr. Ony sonaý ejelgi Shýmer, Úndi jáne Mysyr elderinde jasaǵan. Basynda aınany shyny tárizdes, qaralaý tústi obsıdıan, qola jáne kúmisten daıyndaǵan eken. Alǵashqy shyny aınalardy Hİİ ǵasyrda Mýrano aralyna qonys teýip, sol jerde jumys istegen venesıalyq sheberler jasapty. Birde Mýranodaǵy shyny jasaýshylar kishkentaı mármárdiń betine qalaıyny jaıyp tastap, ústine synap quıady. Synap qosylǵan qalaıydan «amálgama» dep atalatyn qospa daıyn bolypty. Onyń ústine shyny áınek jabystyrǵan. Osylaısha, qarapaıym qajettilikti óteıtin turmystyq buıym osydan 9 ǵasyr buryn paıda bolady. Biraq venesıalyqtar ónertapqyshtar qupıalaryn 200 jyldan astam ýaqyt boıy saqtap, aınany jat jurttyqtarǵa qymbat baǵamen satyp, tabys taýypty.

Aınanyń resmı paıda bolýy týraly aqparat 1279 jyly tirkelgen. Fransýz Djon Pek alǵash ret qorǵasynnyń juqa qabatymen qaptalǵan shynyny oılap tabý arqyly aınanyń jańa dáýirin jasady. Adamdar paıdalanǵan alǵashqy aınalar, eń aldymen, qarańǵy, áli kúnge deıin sý nemese qarabaıyr ydysta jınalǵan sý. Jaqsy aına jasaý talaptary óte joǵary deńgeıdegi jazyqtyq (jaqsy, biraq mindetti túrde joǵary kórsetilimge ıe emes) jáne jaryqtyń tolqyndy uzyndyǵynan kishigirim betiniń kediri. Alǵashqy óndirilgen aınalar - obıdıalyq, tabıǵı túrde paıda bolǵan výlkanıkalyq shyny sıaqty jyltyr tastar. Anatolıadaǵy (qazirgi Túrkıa) tabylǵan obıdıalyq aınalar úlgileri shamamen 6000 B.t. deıingi ýaqytqa jatady [3] Jyltyratylǵan mys aınalary Mesopotamıada 4000 B.-dan, [3] jáne Ejelgi Egıpette shamamen 3000 B.-dan quryldy. [4] Ortalyq jáne Ońtústik Amerıkanyń jyltyr aınalary 2000 j. Bastap B.K. keıinnen [3]. Qytaıda qola aınalar 2000-nan jýyq B.K., [5], eń erte qola jáne mys mysaldarynyń keıbiri Qijia mádenıetinde óndirilgen. Qytaı men Úndistanda mys pen qalaıy tárizdi metal sıaqty basqa metal qospalarynan (qorytpalardan) jasalǵan aınalar da jasalýy múmkin [6]. Metal nemese kez-kelgen qymbat baǵaly metaldyń aınalary qıyndyq týdyrdy jáne tek baılarǵa tıesili boldy [7]. Bul tas jáne metal aınalar óte úlken mólsherde jasalýy múmkin edi, biraq olardy lakpen jáne tegis etip alýǵa qıyn boldy; úlken mólsherde qıyndyq týǵyzǵan proses; sondyqtan olar kóbinese soǵylǵan nemese bulyńǵyr beıneni shyǵarǵan. Qaptalǵan, aınalar aınalar jasaý problemalary áınek daıyndaýdaǵy qıyndyqtarǵa baılanysty boldy, sebebi ejelgi áınek temirmen jasyl tústi boldy. Adamdar soda, áktas, kalıı, marganes jáne áınekti kúldi aralastyra bastady. Burynǵy qalyńdyqtary bar áınektiń jalpaq taqtalaryn jasaýǵa eshqandaı múmkindik joq. Shyny plıtalardy daıyndaýdyń eń erte ádisteri Fransıada bastaldy,adamdar áınek kópirshikterin soqqylap, sodan keıin olardy jyldam kesip, olardyń kesekterin kesýge bolatyn tabaqtarǵa jaıǵastyra bastady. Alaıda, bul bólshekter qalyńdyǵy boıynsha birkelki bolmady, sondyqtan burmalanǵan keskinder de paıda boldy. Eń jaqsy ádis - áınektiń sılındrin soqqyǵa salý, ushtaryn kesip tastaý, ony ortaǵa qaraı kesip tastaý jáne ony jalpaq omyrtqaǵa shyǵarý. Bul ádis alǵashqy aınamen sapaly shyny panelderdi jasaǵan, biraq óte qıyn boldy jáne kóptegen synyqtarǵa ákeldi. Tipti on toǵyzynshy ǵasyrdyń ortasyna deıin áınek móldir, móldir áınekterdi jasaýdyń qymbattaýyna baılanysty terezeler, negizinen maıly qaǵazdar nemese vıtrajdar jasaldy.Ashyq sılındrlerden jasalǵan móldir áınekterdi túzý ádisi Germanıada bastaldy jáne XVI ǵasyrda Venesıandyqtar jetildirilgenge deıin orta ǵasyrlarda damı bastady. Venesıandyqtar ózderiniń krıstaldylyǵyna jáne onyń jumysyn jeńildetýge arnalǵan qorǵasyn shynydan bastady. Renesanstyń erte kezeńinde keıbir eýropalyq óndirýshiler krıstaldyq metaldarǵa qaraǵanda jaqsy kórsetetin amorfty jabyndy jasap, áınekterge az jylý áserin tıgizetin, qalaıy-synaptyq amalgammen qaptaýǵa arnalǵan joǵary ádisti jetildirdi [2]. Ashylýdyń naqty kúni men orny belgisiz, biraq on altynshy ǵasyrda, shyny óndirý salasynda tanymal bolǵan Venesıa qalasy osy jańa tehnıkany qoldana otyryp aına óndirý ortalyǵyna aınaldy. Osy ýaqyttan bastap shyny aınalar óte qymbat boldy.

2.2. Kún energıasy jáne aına

Teledıdarlar men proektorlar

Mıkroskopıalyq aınalar - kóptegen joǵary ajyratymdylyǵy joǵary teledıdarlar men beıne proektorlarynyń negizgi elementi. Úlken aınalar artqy proeksıalyq teledıdarlarda qoldanylady.Bir nemese birneshe aına arqyly «búktelgen», teledıdar jınaǵy qysqa.

Kún energıasy

Aına kún elektr stansasynyń ajyramas bóligi bolyp tabylady. Parabolıkalyq tuıaqtardan shoǵyrlanǵan kún energıasyn paıdalanady.

Teleskoptar jáne basqa da dálme-dál aspaptar áınek aldyńǵy (nemese birinshi) betine shaǵylysatyn beti (bul ádettegi artqy aınalardaǵy áınek betki qabattyń kórinisin joqqa shyǵarady) aldyńǵy kúmisti nemese birinshi betiniń aınalaryn paıdalanady. Olardyń keıbireýleri kúmisti paıdalanady, alaıda olardyń kópshiligi kúmisten góri qysqa tolqyn uzyndyǵy boıynsha kóp kórsetetin alúmını. Barlyq osy jabyndylar ońaı zaqymdalǵan jáne arnaıy óńdeýdi talap etedi. Olar jańalyq bolǵan kezde ınsıdentterdiń 90% Qaptamalar ádette vakýmdyq tundyrý arqyly qoldanylady. n shyǵarylǵanǵa deıin qoldanylady, sebebi ol basqa jaǵdaılarda aýadaǵy ottegi men ylǵaldylyqqa ushyraǵan kezde tottanýǵa bastaıdy. Aına jabyndysynyń reflektometri reflektometr arqyly ólshenýi múmkin jáne belgili bir metal úshin ártúrli jaryq tolqyn uzyndyǵy úshin ár túrli bolady. Bul sýyq aına men jylý aınalar jasaý úshin keıbir optıkalyq jumysta paıdalanylady. Sýyq aına móldir sýbstratty paıdalaný arqyly jáne kórinetin jaryqqa jáne ınfraqyzyl jaryqqa neǵurlym ıkemdi bolyp kórinetin jabý materıalyn tańdaý arqyly jasalady.Ystyq aına - kerisinshe, jabý ınfraqyzyl bolyp tabylady. Aına betterin keıde betiniń tozýyna kedergi keltiretin jáne olar paıdalanylatyn spektrdiń bólikterinde olardyń shaǵylysýyn joǵarylatý úshin juqa plenkaly ústińgi qabattar berilgen. Mysaly, alúmını aınalar ádette kremnıı dıoksıdi nemese magnıı ftory bar. Tolqyndardyń tolqyn uzyndyǵynyń fýnksıasy retinde jabý qaptamanyń qalyńdyǵyna jáne ony qalaı qoldanýǵa baılanysty. Tolqyndardyń uzyndyǵy 600 nm jáne 100 nm jolaǵy bar, jabyny apelsın konstrýksıasy qaǵazyna tolyǵymen áser etedi, biraq tek kók qaǵazdan qyzǵylt tústerdi kórsetedi.Ǵylymı-optıkalyq jumys úshin jıi dıelektrlik aınalar qoldanylady.

Aınalardyń kópshiligi kórinetin jaryq kórsetýge arnalǵan bolsa da, elektromagnıttik sáýlelenýdiń basqa túrlerin kórsetetin better de «aınalar» dep atalady. Elektromagnıttik tolqyndardyń basqa aýqymdary úshin aınalar optıkada jáne astronomıada qoldanylady. Radıo tolqyndarǵa arnalǵan aınalar (keıde reflektorlar dep atalady) radıo teleskoptardyń mańyzdy elementteri bolyp tabylady.

2.3. Aınanyń erekshe túrleri

4.5 dúım (15 fýt) joǵary akýstıkalyq aına, Kilnsea Grange, East Yorkshire qyzarǵan kózdi azaıtý úshin kamerada paıdalanylatyn ystyq aınalar

Shaǵylysatyn basqa da qurylǵylar da «aınalar» dep atalady.

Akýstıkalyq aınalar - beıneleý úshin paıdalanylatyn pasıvti qurylǵylar jáne dybystyq tolqyndarǵa nazar aýdarýy múmkin. Akýstıkalyq aınalar dybys tolqyndarynyń selektıvti anyqtaýynda, ásirese Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde paıdalanyldy. Olar radardyń damýyna deıin jaýdyń ushaqtaryn anyqtaýǵa arnalǵan. Akýstıkalyq aınalar atmosferany qashyqtyqtan zondtaý úshin qoldanylady; olar tar dıfraksıa-shekteýli sáýleni qalyptastyrý úshin qoldanyla alady. Olar sondaı-aq sý asty skanerleý úshin qoldanylýy múmkin.

Belsendi aınalar - bul olardyń jaryqtaryn kúsheıtetin aınalar. Olar dısk lazerin jasaý úshin qoldanylady. Kúsheıtý ádette tolqyn uzyndyǵynyń tar dıapazonynda bolady jáne syrtqy qýat kózin talap etedi.

Atomdyq aınalar materıa tolqyndaryn beıneleıtin qurylǵylar bolyp tabylady. Ádette, atomdyq aına-jaılar mal jaıýda jumys isteıdi. Mundaı aınalar atomaralyq ınterferometrıa jáne atomdyq golografıa úshin paıdalanylýy múmkin. Nanometrlerdi joıýǵa arnalǵan buzylmaıtyn beınebet júıeleri úshin paıdalanylýy usynyldy.

Sýyq aınalar - kórinetin jaryq spektrin kórsetetin dıelektrıcheskıe aınalar, al ınfraqyzyl tolqyn uzyndyǵyn tıimdi taratady. Bul ystyq aınalarmen sóılesý.

Burysh shaǵylystyrǵyshtar jaryq kózin onyń kózine qaraı kórsetý úshin úsh jalpaq aınany paıdalanady, sonymen qatar olar aınanyń beti joq jalpy ishki kórinistiń kómegimen kórsetetin prızmalarmen birge iske asyrylýy múmkin. Olar tótenshe jaǵdaıǵa jáne trafık reflektorlaryna arnalǵan.

Ystyq aınalar ınfraqyzyl jaryǵyn kórsetedi, bul kórinetin jaryqtyń ótýine múmkindik beredi. Olardy optıkalyq qurylǵydaǵy komponentterdi qyzdyrýdy azaıtý úshin qajet emes ınfraqyzyldan paıdaly jaryq bólýge bolady.

Qaıtalanbaıtyn aınalar - bul olardyń sýbektileriniń ózgermeıtin beınesin qamtamasyz etetin aınalar.

Rentgendik aınalar rentgen sáýleleriniń naqty kórinisin beredi. Belgili bolǵan barlyq túrleri tek jaıylymda bolǵan buryshtarda ǵana jumys isteıdi jáne sáýlelerdiń kishkene bóligi ǵana kórinedi. Ushatyn aınalar tek plazmadaǵy soqqylyq tolqyny ǵana paıdalanady, sonymen qatar óte qysqa tolqyn uzyndyǵy bar joǵary energıaly sáýlelenýdiń kogerentti kórinisi jáne keıbir rentgendik lazerlerde qoldanylady. Arqalyq tolqyny zarádtalǵan bólshekterdiń qabyrǵasyn jáne óte joǵary jyldamdyqpen qozǵalatyn erkin elektrondardy jasaıtyn tómen tyǵyzdyqty plazmaǵa baǵyttalǵan óte qarqyndy lazerli ımpúls arqyly jasalady. Erekshe salystyrmalylyq teorıasyna negizdelgen, tolqynnyń jyldamdyǵynan saldarynan ol kózge kórinetin nemese últrakúlgin sáýlesinen áldeqaıda qysqa tolqyn uzyndyǵy bar radıasıany kórsete alady.

2.4. Aına jáne fen-shýı ilimi

Aına — kez kelgen úıde qoldanatyn múlik. Qarapaıym qajettiliginen basqa, búgingi tańda úıge, keńselerge, demalys oryndaryna  kórik berý maqsatynda da paıdalanyp jatady. Alaıda, aınanyń paıdasynan basqa, adamzatqa tıgizer zıandy jaǵy bar ekenin kópshilik bile bermeıdi. Ejelgi Qytaı ǵylymy «Fen –shýıdiń» qorshaǵan zattardyń aınalaǵa áseri:
 máselen, kire beris dáliz. Fen shýı zańdylyǵy boıynsha aına kire beris esikke qarama-qarsy ornalaspaǵany jón. Nanym boıynsha, esikten kirgen kiris aınaǵa shaǵylysyp, shyǵyp ketedi-mys… Sonymen qatar,úı ıelerinde túrli jaǵdaılarda kedergiler týyndap, júıke júıesiniń tez sharshaýyna ákep soǵady.   Jatyn bólmede aınanyń múldem bolmaǵany jaqsy. Bolǵan kúnniń ózinde, kisi uıyqtaıtyn tósek kórinbegeni abzal. Óıtkeni, munyń arty úıde nemese erli-zaıyptylar arasynda daý-janjal shyǵýyna jáne adam aǵzasy aýrýǵa shaldyǵýyna áser etýi múmkin. Qazirgi zamanaýı jıhazdarda tósektiń bas jaqtaýlary aınamen kórkemdelip jatady.Ol da durys emes. Tósek satyp alatyn bolsańyz (ásirese erli-zaıyptylarǵa qatysty), mindetti túrde soǵan kóńilaýdaryńyz.

As úıde aınany ústelge qarama qarsy qabyrǵaǵa ilgen jón. Dastarhandaǵy dámińizdiń bári aınadan kórinse, yrys molaıady.  

Qonaq bólmede aınanyń bolǵany quptalady. Ásirese, syrt jaqtan ásem tabıǵat shaǵylysyp tursa, tıgizer paıdasy mol. Alaıda eger aınaǵa syrttaǵy qoqys jáshigi t.b.  qarama-qarsy shaǵylyssa, jaman energıany úıge tartýy múmkin.

Úıińizdiń tóbesin, ne edenin aınadan jasalǵan jyltyr taqtaıshalarmen /plıtka/ kórkemdegendi de fen-shýı qoldamaıtyn kórinedi. Óıtkeni, bólshek aınadan adamnyń óz beınesin terisinen, ne bólshektep kórý keri áserin tıgizýi ábden múmkin. Bundaı bezendirýdi óz basym kóbinde kafe, meıramhanalardan baıqaımyn.  Eger aqshańyzdyń sanyn arttyrǵyńyz kelse de, tıgizer kómegi bar eken. Mysaly, aınanyń aldyna birneshe kesek qaǵaz aqshalaryn shashý[9].
Jadyńyzda júrsin:

1.     Kire beris esikke aınany qarama qarsy ilmegen jón.

2.     Aınadan beıneńizdiń tolyq kóringeni durys

3.     Jatyn bólmedegi tósekke qarsy aına ilmeńiz.

4.     Aınadan tek jaǵymdy dúnıelerdiń kóringeni abzal 

5.     Úıde synyq nemese shynysy tozǵan aınany paıdalanbaýǵa tyrysyńyz.

Aınany ylǵal qabyrǵaǵa ilse, onyń betinde qońyr daqtar paıda bolady. Ony tazalap, betin jaltyratý úshin «Aknol», «Bystryı», «Svet», «Nıthınol», «Nıthınol-1» jáne «Blo», «Mıg» konsentrattary qoldanylady. Keıbir qospaly ózińiń daıyndap alýyńyzǵa da bolady: 1 as qasyq untaqtalǵan bor (nemese tis tazartatyn poroshok) men 1 as qasyq sirke sýyn (ýksýsty) 1 stakan sýǵa qosyp, jaqsylap aralastyrady. Osy qospany ysytyp, odan keıin shamaly ýaqyt sýytyp, tundyrady. Sodan soń betindegi sýyn tógip tastaıdy da, qalǵan qoıýymen aınany tazalaıdy. Osyndaı mólsherde bor men musatyr spırtinen daıyndalǵan qospamen de aınany tazalaýǵa bolady. Osydan keıin aınanyń betin jumsaq qaǵazben súrtý kerek.

2.5. Aınaǵa qatysty yrym- tyıymdar

Qazaq halqynyń yrymynda "Aınany ashyq qaldyrýǵa bolmaıdy" degen uǵym bar. Bul yrym tekten-tekke aıtylmasa kerek-ti. Óıtkeni, odan basqa álemmen baılanys jasalady degen oı bar sekildi. Sondyqtan úlkender túnge qaraı aınanyń betin jaýyp júrýdi tapsyratyn. Shyndyǵynda, keıde sol aınaǵa qatysty tosyn jaılardy qulaǵymyz shalyp qalatyn. Túnniń ishinde aınanyń ishinen belgisiz adamnyń sulbasyn kórgender bar. Sonyń saldarynan keıbir adamdar tilin kálımaǵa zorǵa keltirip, qatty qoryqqany jasyryn emes. "Qoryqqanǵa qos kórinedi" degenmen, sol kórinis birneshe márte qaıtalanǵanyn da qulaǵymyz talaı márte shalǵan edi. Sonymen ne kerek, aına biz úshin túsiniksiz qubylysqa aınaldy desek te artyq emes. Árıne, ony zerttep kórseńiz, tylsym dúnıeniń talaı syryna nazar aýdarýǵa bolady. Biraq ázirge osy taqyrypty tereńnen zertteıtin ǵalymdar joqtyń qasy. Sonyń saldarynan bul jaǵdaılar áli kúnge deıin túsiniksiz saýalǵa aınalyp otyrǵany taǵy bar. Úlkenderdiń "Aınanyń betin jaýyp júrińder" degen sózi árbirimizdiń qulaǵymyzda turǵan shyǵar. 

Kópshiligimiz aınanyń qashan jáne qalaı paıda bolǵanyn bile bermeımiz. Biletinimiz, jaryqtyq ájelerimiz kishkentaıymyzdan qulaǵymyzǵa quıǵan «aınaǵa kóp úńilseń, sulýlyǵyńdy tartyp alady, synǵan aınaǵa qarama, baqytsyz bolasyń» degen yrym-nanymdary ǵana. Kúndelikti quralymyzdyń birine aınalǵan aınanyń biz bilmeıtin qandaı qupıa-syrlary bar?

Aına – kez kelgen úıde qoldanatyn múlik. Jalpy, úlkenderdiń aıtýynsha, aınany syıǵa tartýǵa, nemese buryn qoldanysta bolǵan aınany satyp alýǵa bolmaıdy. Óıtkeni, aına – qaraǵan jannyń energıasyn tartyp alyp, adamdardyń bet-beınesin, aınanyń betine túsken qımyl -qozǵalystardy kompúter baǵdarlamasy sekildi jadynda myqtap saqtap qalady degen túsinik bar. Olaı ekenin búgingi zertteýshiler de dáleldep otyr. Sondyqtan eski aına kelesi bir basqa janǵa keri áserin tıgizýi múmkin. Al tipten qoldanylmaǵan sý jańa aınanyń adamǵa esh qaýiptiligi joq dep esepteledi.

Aına paıda bolǵan kúnnen bastap onyń magıalyq qasıetteri týraly ár túrli ańyz-áńgimeler tarady. Alǵashynda qoljetimdi bolmaǵan soń, aına tek aqsúıekterdiń úıinen tabylatyn múlik bolǵan.

Ańyzdardyń aıtýynsha, aına – adam janynyń, rýhynyń beınesin kórsete alatyn qural. Sıqyrshylar  aına arqyly nebir qasıetterge ıe bolǵan kórinedi.Aına- energıa jutatyn qasıetke ıe. Fızıkalyq turǵydan alyp qaraǵanda da, shyny arqyly energıa óndirýge bolatyny dáleldengen. Aına jaǵymdy da, jaǵymsyz da energıany jınaı alady. Al fotoaparattyń jarqyly (vspyshka) aınadaǵy energıany óz boıyna tartyp alýy múmkin. Keıin bul energıalardyń tolqyny sizge jáne sizdi qorshaǵan ortaǵa tarap ketýi yqtımal.

Adam aınadan óz rýhyn kóre alady. Demek, aınadaǵy sýretke sizdiń tánińiz emes, janyńyz túsedi. Fotoaparat ta aınalyq (zerkalnyı) qurylǵy bolyp tabylady. Rýhtyń sýretin qaıta aınaǵa túsirý arqyly ony shoshytyp alýyńyz múmkin.Úıden shyǵyp ketip, bir nárseni umyt qaldyrǵanyńyz esińizge túsip, úıge qaıtyp kelgen soń aınaǵa qaraýdy umytpańyz. Áıtpese, sátsizdik qyr sońyńyzdan qalmaı qoıýy múmkin. Bul yrymdy estigen be edińiz?Al qaıtys bolǵan kisiniń úıinde barlyq aınanyń betin jaýyp qoıady. Bul ólgen adamnyń rýhy aınaǵa kirip ketpeýi úshin jasalady.

-Aınaǵa qarap uıyqtaýǵa bolmaıdy. Bul adamnyń tez qartaıýyna ákep soǵady. Shaǵylǵan aınaǵa qaraǵan adam sulýlyǵynan aıyrylady degendi de jıi estımiz.

-Bir jasqa deıingi balalardan aınany aýlaq ustaǵan jón. Bul balanyń damýyn tejeýi múmkin jáne aınaǵa qaraǵan bala qorqaq, jasyq bolyp qalady deıdi biletinder.

Keıbir halyqtarda aınaǵa qarap otyryp tamaqtanǵan adam óz baqytyn jeıdi degen nanym bar.Bul pikirlermen kelisip-kelispeý – óz erkińizde.
Qazirgi tańda aınany qarapaıym qajettiliginen basqa úıge, keńselerge, demalys oryndaryna kórik berý maqsatynda da paıdalanyp jatamyz. Alaıda, aınanyń paıdasynan basqa, adamzatqa tıgizer zıandy jaǵy bar kórinedi. Máselen, orys halqynyń nanymy boıynsha, aınany uıyqtap jatqan adamǵa qarama-qarsy qoıýǵa bolmaıdy. Sebebi, tún ortasynda oıanyp ketken adam onan óz beınesin kórgende kenetten shoshynyp, boıyndaǵy kúsh-jigerin joǵaltyp alýy múmkin eken. Al, Shyǵys elderinde aınany ásirese úıdiń kireberisine ornatyp, onyń bosaǵadaǵy jaǵymsyz energıalardy beıneleıtinine sengen. Eýropada kórshisiniń jaman oılaryn, aram pıǵyldaryn beıneleıdi dep aınany terezeniń tusyna qoıǵan. Al, Ispanıada til-kózden saqtaý úshin sábı kıimine toltyryp aına tikken. Munda jalpy sábıdi 3 jasyna deıin aınaǵa qaratýǵa bolmaıdy degen qaǵıda saqtalǵan. Óıtkeni, eýropalyqtar bala kekeshtenip, tili kesh shyǵýy múmkin dep sengen.

Óz kelbetińdi ózińe kórsetetin aınanyń sıqyry da óz aldyna. Erterekte jas boıjetkender sol aınanyń kómegimen ómirlik jaryn kórýge tyryssa, bolashaqty boljap, ómiriniń ótkenin kóre alǵandar da bolypty. Emshiler arasynda aınamen aýrýdyń betin qaıtarǵandar da kezdesken. Mysaly, orta ǵasyrda ómir súrgen Parasels naýqastyń aınaǵa úrlegen demi arqyly aýrýdyń dıagnozyn qoıyp, syrqattardy aına arqyly emdegen. Ol magıalyq sıqyrdyń kómegimen syrqattyń boıyna dendegen aýrýdyń jaman energıasyn pasıenttiń aınadaǵy beınesine aýystyrǵan degen ańyz bar.

Keıde aına eki dúnıeni jalǵastyrýshy sekildi. Ony ǵalym Raımond A.Moýdıdiń eńbeginen kórýge bolady. Ol «Ólimnen keıingi ómir» atty kitabynda «aınada ólgen adamdardyń arýaqtary paıda bolady» alypqashpa áńgimelerdiń qanshalyqty shyndyqqa janasatynyn tekserip kórmekke bel býady. Ataqty psıhıator aınamen jabdyqtalǵan arnaıy bólme daıyndap, sonda tájirıbe jasaıdy. Nátıjesi tipten tańǵalarlyq. Óz erikterimen kelgen on adamnyń beseýi aınadan qaıtys bolǵan týystaryn kórip, olarmen baılanysqa túse alǵan. Mundaı eksperımentti Sankt-Peterbýrgtik tanymal psıhoterapevt Vıktor Vetvın de jasaǵan eken. Búginde onyń aınamen jabdyqtalǵan «Psıhomantıým» dep atalatyn ortalyǵy bar. Vetvınniń ortalyǵynda bolyp, ózgerip shyqqan adamdar bolypty. Sonyń biri kólik apatynan qaza bolǵan ulyn qaıǵyrýmen depressıaǵa túsken kelinshek: «Men balamdy kórip, onymen sóılestim, oǵan ol jaqta jaıly eken» dep qalypty ómirge qaıta oralypty. Osyǵan qarap-aq aınanyń da syry bar ekenin uǵýǵa bolady. Alaıda, onan jónsiz qorqýdyń qajeti joq. Sóz sońynda aqsha men aınaǵa qatysty yrymǵa keleıik, qarajatyńyzdy molaıtqyńyz kelse, buǵan aınanyń tıgizer kómegi bar eken. Mysaly, aınanyń aldyna birneshe kesek iri kýpúralardy shashyp qoısańyz, tabys kózi molaıatyn kórinedi.

2.6. Aınanyń ónerdiń barlyq túrimen baılanystylyǵy

Tıtannyń Venera aınasymenAınaǵa qaraıtyn bireýdi beıneleıtin sýretshiler adamnyń kórinisin jıi kórsetedi. Bul abstraksıanyń ózindik túri, kóbinese adamnyń kózqarasy kórinbeýi tıis. Sol sıaqty, kınofılmderde jáne fotosýrette de akter nemese aktrısa kóbinese aınadaǵy ózine qaraıtyn kórinedi, alaıda kórinis kameraǵa qaraıdy. Shyn máninde, aktrısa nemese aktrısa bul jaǵdaıda tek kamerany jáne onyń operatoryn ǵana kóredi, biraq olardyń jeke kórinisi emes.

Aına - eń úlken eýropalyq kartınalardyń ortalyq apparaty:

Edýar Manettiń Folı-Berjerdegi Bary

Tıtannyń Venera aınasymen

Ian Van Eıktiń Arnolfın portreti

Pablo Pıkassonyń Aına aldyndaǵy qyzy (1932)

Dıego Velaskestiń Las Meninas, onda kórermen - bul baıqaýshy (ózin-ózi basqaratyn portret) jáne kórgen, sondaı-aq ártúrli BAQ

Veronese's Venus aınasymen

Aınalar sýretshilerdiń shyǵarmalardy jasaý jáne olardyń qolónerin jasaý úshin paıdalanyldy:Fılıppo Brýnelleskı aına kómegimen syzyqty perspektıva tapty.Leonardo da Vınchı aınadaǵy «sýretshilerdiń sheberi» dep atady. Ol bylaı dep usyndy: «Sizdiń tabıǵatyńyzdan beınelengen sýretterińizdiń bárine sáıkes keletinin kórgińiz kelgende, aınaǵa aınalyp, ondaǵy naqty nysandy beıneleńiz. Sýretińizben salystyrýdy salyńyz, ásirese aınaǵa qatysty. Kóptegen derbes portretter Dýrer, Frıda Kahlo, Rembrandt jáne Van Gogtyń úlken derbes portretteri sıaqty aınalardyń kómegimen múmkin boldy. M.S. Esher (Spherical Mirror) ózin-ózi beıneleıtin Sheńberdi kórsete otyryp, tikeleı qorshaǵan ortany baqylaýǵa qaraǵanda, onyń qorshaǵan ortasyn áldeqaıda tolyq kórý úshin arnaıy aınalar formalaryn qoldanǵan.Keıde aınalar óner týyndysyn tolyǵymen baǵalaıdy:Istvana Orrostyń anamorftyq jumystary beınelerdiń burmalanǵandyǵyna baılanysty, olar tek tıisti túrde pishindelgen jáne ornalastyrylǵan aınada kóringen kezde aıqyn kórinedi.

Anamorfoz aınadaǵy músindi jobalaıdyQazirgi zamanǵy anamorftyq sýretshi Djontı Hýrvıs burmalanǵan músinderdi jobalaý úshin sılındrlik aınalardy paıdalanady.Músinder aınadan tolyǵymen nemese ishinara qamtylǵanInfinity Also Hurts - sýretshi Set Výlsınniń aınasy, áınekti jáne sılıkon músini,Sky Mirror - sýretshi Anısh Kapýrdyń qoǵamdyq músini t.b.

Keıbir basqa zamanaýı sýretshiler aınanyń óner týyndysy retinde paıdalanady:Qytaılyq sıqyrly aına - bul qola aınadaǵy tulǵanyń artqy jaǵyna túsirilgen birdeı beıneni jasaıtyn óneri. Bul maıdannyń qısyq syzyǵyna baılanysty. Erekshe golografıa úshólshemdi beınelerdi shyǵarý úshin betki qabatqa salynǵan aınasy bar aına kóp mólsherin paıdalanady.Aına betterindegi sýretter (mysaly, áınek aınaldyrylǵan shyny aınalar)Sýretshi Djeppe Heındiń aına labırıntine uqsańyz (sonymen birge, oıyn-saýyq: Aınadaı mazarlar t.b.

Dekorasıa-SHańǵy tútikshesi jáne ústińgi jıek aına.Aınadaǵy kózildirikter - Prezi HQ.Aınalar ádette ınterer bezendirýde jáne áshekeılerde qoldanylady:Úlken jáne názik emes áınekter keńistiktiń elesin jasaý úshin bólmeniń áıgili mólsherin kúsheıtedi. Olar sondaı-aq ártúrli pishinderde, mysaly, shyny shyny jáne ústińgi aınasy bar aına sıaqty kiredi[9].

Aınalar sonymen qatar qorshaǵan ortamen úılesimdilikke qol jetkizý úshin fen -shýıdiń keıbir mektepterinde, ejelgi qytaılyq ǵaryshty ornalastyrý men ornalastyrý praktıkasynda qoldanylady.

Eski esikterdiń jumsaqtyǵy keıde zamanaýı qolónershilermen ınterer dızaınynda qoldanýǵa bolady. Bul reprodýksıalyq antıkvarlyq aınalar óner týyndylary bolyp tabylady jáne basqasha qatty, sýyq kórinetin betke tús pen tekstýrany ákelýi múmkin. Bul- kópshiliktiń áreketterine qol jetkizgen kórkem úderis.Keń buryshty aınasy retinde jumys isteıtin juqa metaldy jalatylǵan áınektiń dekoratıvti shaǵylysqan salasy bórene dep atalatyn Rojdestvolyq oıý-órnek retinde satylady.

2.7.Aına men ádebıettiń ushtasýy

Maılhvıttiń (Snow White) 30-betindegi sýrette Grimm nusqasynyń erteginiń 1852 ısland tilindegi aýdarmasyTaıjıtý trıgrammalardyń jáne aıǵaımen aınalysatyn aınadaǵy shekterde. Bul áshekeıler zulym rýhtardy qorqytady jáne turǵyndardy jaman sátten qorǵaýǵa senedi

Aınalar mádenı ádebıette kúshti ról atqarady.1 Qorynttyqtarǵa arnalǵan hat 13:12 («Shyny arqyly qarańǵy») jáne 2 Qorynttyqtarǵa 3:18 siltemesinen qarańǵylanǵan aına beınesi nemese nashar aına kórinisi.Grek mıfologıasynyń narsısy sýda kórinisinde ózin-ózi tańǵaldyrǵan kezde, qaldyqtardy tastaıdy.Eýropalyq ertegide «Snow White» (1812 jyly Aǵaıyndy Grımm jınaǵan), zulym patshaıym «Aına, aına, qabyrǵaǵa ... báriniń eń jańasy kim?» Dep suraıdy.Alfredte, Lord Tenısonnyń «Shalot hanymy» (1842 j., 1842 jyly qaıta qaralǵan) atty áıgili óleńi, tıtýldyq keıipkeri Kamelottyń adamdaryna qaraýǵa múmkindik beretin aına bar, óıtkeni ol ony kórýge kedergi keltiretin qarǵysqa ushyraıdy.

Lúıs Kerroldyń «Shyny» jáne «Alısa tabylǵan» (1871) degen kitapta ádebıettegi aınalardyń eń jaqsy kóretin ádet-ǵuryptarynyń biri bolyp tabylady. Tekst ózinen burynǵy Alısanyń ǵajaıyptaryndaǵy ǵajaıyptaryndaǵy oqıǵalardy aıqyndaıtyn reportajdy paıdalanady.Oscar Wilde romany, Dorian Gray (1890) sýreti, portret únemi jastyq bas keıipkerdiń shynaıy kórinisin, sondaı-aq árbir kúnákar árekettiń janyna áserin kórsetetin sıqyrly aına retinde qyzmet etedi. Garrı Potterdiń serıasyndaǵy sıqyrly nysandar (1997-2011 jj.) Quramynda Aıdahar jáne eki jaqty aına aınasy bar. «Martın Saı» romany (2016), 82-shi ǵasyrda Venesıada XVI ǵasyrda aınanyń aınalysymen aınalysatyn ónerkásiptik tyńshylyq týraly oıdy qamtıdy.Stıven Kıngtiń qysqasha áńgimesi «Júrgizýshiniń sýreti», kórermenniń ólimin beıneleıtin Reızerdiń beınesin beıneleıtin sırek kezdesetin Elızabetan aına-syna qatysty.Kýrt Vonnegýttyń «Tańǵy as» atty romanynyń basty keıipkeri Kılgor Troýt, aınalar basqa da álemderge tereze bolyp sanalady jáne olardy «aǵyp ketý» dep ataıdy.

Qorytyndy

Aınaǵa qarap ózińdi de,ózgeni de tanyp al

«Aına» áserin paıdalaný arqyly bızneste kóp tabysqa jetýge bolatynyn tájirıbemiz kórsetip otyr. Aına áseri degenimiz – birinshi adamnyń ekinshisiniń ym-ısharasyn, sóıleý mánerin, qımyl-qozǵalysyn qaıtalaýy. Beısana deńgeıinde qarsy aldyńyzdaǵy adamnyń qımyl-qozǵalysyn qaıtalaý arqyly onyń oıymen tolyqtaı kelisetinińizdi dáleldeısiz. Osylaısha siz qarsy aldyńyzda otyrǵan obektiniń qyzyǵýshylyqtary men talǵamyn, oıǵa alǵan maqsatyn bilip alyp, artynsha sonyń barlyǵyn boıyńyzǵa sińiresiz. Osy oraıda, adamdardyń ózine uqsaıtyn adamdarǵa jaqyndaı túsetinin umytpaýymyz kerek. Bul qaǵıda ǵashyqtar arasynda da júredi. Súıiktińizben uqsastyqtaryńyzdy taldap kórińizshi. Ekeýińiz de bir ǵana aıyrmashylyq bar. Ol – jynystaryńyz.Ym-ısharalardy qaıtalaý ońaı jumys emes. Sizden joǵary deńgeıdegi baıqaǵyshtyq qajet bolady. Ýaqyt óte kele siz ózińiz uqsaǵyńyz kelgen adamnyń qımyl-qozǵalystaryn, qandaı sheshim qabyldaıtynyn aldyn ala bilip otyrasyz. Keıde, kerisinshe, ol sizdiń qımyl-qozǵalystaryńyzdy qaıtalaı bastaýy múmkin. Osydan keıin ony tolyqtaı ýysyma túsirdim dep oılaı berseńiz bolady.Alaıda bul úshin adammen tyǵyz qarym-qatynas ornatýyńyzǵa týra keledi. Al bul kóptiń qolynan kele bermeıdi. Mysaly, sizdiń qarsy aldyńyzdaǵy adam óziniń emosıalaryn barynsha jasyryp otyr delik. Dese de, onyń baıqaýsyzda belgili bir qımyl jasaıtyny sózsiz. Anyqtap qarasańyz, olardy baıqaýyńyzǵa bolady. Munymen qatar, ol otyrysyn ózgertedi. Sol kezde de onyń áreketin qaıtalaýyńyzǵa bolady.Ym-ısharalardy durys qaıtalaý úshin olardyń maǵynasyn túsinip alýyńyz qajet. Osy tusta obektiniń «saqtaný», «qarsylyq», «senimsizdik» syndy ısharalaryn qaıtalaýǵa bolmaıtynyn bilińiz. Óıtkeni sizdiń basty maqsatyńyz – ony ózińizge qarsy qoıý emes, ony baǵyndyrý.Aına áserin dushpandaryńyzben kúreste paıdalanýǵa bolady. Mysaly, dushpanyńyzdyń árbir qımylyn qaıtalaıtyn bolsańyz, ol ábden shatasyp qalady. Osylaısha siz olardyń qundylyqtaryn baǵalaıtynyńyzdy túsindirip, betperdelerin sheshýge májbúrleısiz.

Biz aınanyń aldynda turǵan kezde odan tek ózimizdiń beınemizdi baıqaımyz. Anyqtap qaraǵan saıyn jurttyń bizge telip júrgen beınesin kóremiz. Aına áseri – aınalamyzdaǵy adamdardyń áreketin biz arqyly qaıtalaý. Kóbinese bul áreketimiz olardyń shamyna tıe bastaıdy. Biraq keıde kerisinshe áser berýi de múmkin. Olar sizdi óziniń arman-tilegin oryndap jatqandaı kóredi. Munymen qatar, atalǵan aına áserin paıdalaný arqyly ózińizdiń túpki oıyńyzdy jasyra alatynyńyzdy da bilińiz.

Aına - erekshe nárse. Ejelgi zamanda bul aına jáne sham tartylǵan sáýegeılik men salt-dástúrlerdi massasyn týdyrdy jerasty, portaly dep sengen bolatyn. Sodan beri ol aına týraly nanymyna men yrymshyldyqtan úlken sanyn saqtalǵan. Biz olardyń eń tanymal qarastyrdyq. Siz árqashan sizdermen asyrýǵa jeke shaǵyn aına bolsa , buryn-sońdy durys bolmas edi ol sizdiń energıasyn saqtaıdy, óıtkeni, kez kelgen buǵan qarap kóreıik, jáne basqa bireýge ony aralastyrýǵa bolmaıdy. Buryndary jas boıjetkender sol aınanyń kómegimen ómirlik jaryn kórýge tyryssa, bolashaqty boljap, ómiriniń ótkenin kóre alǵandar da bolypty. Emshiler arasynda aınamen aýrýdyń betin qaıtarǵandar da kezdesken. 

Názik jandar aınanyń aldyn­da sándenip, kóp ýaqytyn ótkiz­gendi unatady. Al onyń eshqandaı zıany joq pa? Nú-Iorktegi ınstıtýt­tar­dyń biriniń ǵalymdary magnıtti-tolqyn detektorynyń kómegimen 15 jyl boıy aınanyń adamǵa tıgizetin áserin zerttegen eken. Nátıjesinde aınanyń aldynda kóp ýaqytyn ótkizip, aınadan kózine qaraı beretinder boıynda bir álsizdiktiń paıda bolǵanyn, este saqtaý qabiletiniń nashar­laýyn sezine bastaıdy. Tájirı­be­shiler aına adamnyń energıasyn tartyp alýshy ekendigin dálel­degen. Bul úderis adam aınaǵa kóz salǵan úsh mınýtynan keıin bas­tal­maq. Sondaı-aq ózińniń kóshir­meńdi dáp-dál túsiretin áınekke kóp qaraı beretinderdiń tezirek qartaıatyndary da anyq­talypty.

Aınaǵa qatysty qatań qaǵı­da­lardyń biri – synǵan aınaǵa qaramaý. Onyń jaman yrym ekeni bárimizge málim. Synǵan aınanyń bólshekterinen óz beıneńdi kórý 7 jyl baqytsyzdyqqa dýshar et­pek. Árıne, onyń barlyǵy da nanym-senimge baılanysty. Son­daı-aq synǵan aınany úıde saq­taýǵa bolmaıdy. Ony sý aǵynyna nemese ózenge tastaý kerektigin aıtady úlkender.Osyǵan qarap-aq, aınanyń da syry bar ekenin uǵýǵa bolady. Alaıda odan jónsiz qorqýdyń qajeti joq. Bastysy, uqyptylyq­pen qarap, áınegin tazalap, kútip ustaǵan durys-aq.

Usynys:

1. Mektepterde psıhologıalyq trenıńterde aına qoldaný arqyly oqýshynyń ózin-ózi taný etıkasy,kıim kıý mádenıetine,syr-symbat etıkasyna tárbıeleý artyqshylyǵyn nasıhattaý.
2. Turmystyq qoldanystaǵy aınanyń jaǵymdy-jaǵymsyz áserlerine jetkilikti kóz jetkizý.
3. Aınaǵa qatysty yrym-tyıymdardyń kúndelikti ómirge qajettiligin eskere otyryp,mekteptiń tárbıe jumysy bóliminiń birine elementterin engizý.
4. Adam ózimen birge qolaına alyp júrýdiń paıdasyn bilýi tıis.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. «Aına: Tarıh: Sabine Melchoir-Bonnet: 9780415924481: Amazon.com: Kitaptar». www.amazon.com. Qarastyryldy 2017-12-12.

2. Mysyrdaǵy aınalar, ýnıversıtetter úshin sandyq Egıpet

3. «Aına kitaby» 2008 jyldyń 11 sáýirinde Arhıvtegi mashınada arhıvtengen, Kembrıdj ýnıversıtetiniń ǵalymdary, Mıranda Anderson redaksıalanǵan.

 4.Aına: Sabine Melchoir-Bonnet tarıhy - Routledge 2011 Page 12

5. Keremet áınek: Sýretter men alegorıalar, Kelsı Arheologıa murajaıy

 6.Aına: Sabine Melchoir-Bonnet tarıhy - Routledge 2011 Page 11-12

7. Aına: Sabine Melchoir-Bonnet tarıhy - Routledge 2011 Page 13

8. 162-164 bet, Perga Konıka Apolonıýsy: mátin, mátinmán, ishki mátin, Maıkl Frıd jáne Sabetaı Ýgnýrý, Brıll, 2001, ISBN 90-04-11977-9.

9. s. 64, Aınadaı aına: Adamdyq súıispenshiliktiń tarıhy, refleksıamen, Mark Pendgtrast, Basic Books, 2004, ISBN 0-465-05471-4

---