InfoHub Logo

Qazaq baspasóziniń alǵashqy qarlyǵashy bolǵan Aıqap jýrnalynyń jaryq kórgenine bıylǵy 2021 jyldyń qańtar aıynda 110 jyl tolmaq. «Áı qap» degen sózden bastalǵan bul jýrnal bar-joǵy tórt jylǵa sozylǵan qysqa ǵumyrynda qazaq halqynyń eń ózekti degen máselelerin kóterip, halyqtyń kózi men qulaǵy bola bildi. «Aıqap» jýrnalynyń alǵashqy sany Troısk qalasynda 1911 jyldyń qańtar aıynan bastap jaryqqa shyqty. Jýrnaldy eli dese emeshegi ezilip, jurty dese júregin julyp berýden taımaıtyn ultjandy azamat, qoǵam qaıratkeri, aqyn, aýdarmashy Muhamedjan Seralın basqardy. Sondaı qıyn-qystaý zamanda qazaq tilinde jýrnal shyǵarý ońaıǵa soqpaǵany haq. Muhamedjan Seralın jýrnaldy alǵash jurttan qaryzǵa aqsha alyp, paı jınap júrip shyǵarǵan. Jýrnaldyń shyǵýyna qoldaý kórsetip, járdem berýshiler qatary kóbeıgen 1912 jyldan bastap jýrnal aıyna eki retten 12-24 bet kóleminde jarıalanyp otyrdy. Bas aıaǵy 500 taralymmen shyqqan «Aıqap» jýrnaly qarjynyń tapshylyǵynan 4 jyldan keıin, ıaǵnı 1915 jyly jabyldy. M.Seralın Basqarmadan (1915) dep atalǵan maqalasynda bul jýrnaldy ashýdaǵy basty maqsatyn bylaı dep túsindiredi: ...Maqsatymyz dúnıe jıyp, baıymaq, paıdalanbaq emes, tek qana jurttyń kózi, qulaǵy bolmaq edi... Jýrnal shyǵarǵandaǵy maqsatymyz - halyqqa jol kórsetpek edi...». Odan bólek qaıratker Ashtyq hahqynda, Keleshek zamanymyzdyń qamy, Qazaq halqynyń muń-muqtajdyǵy, Qazaq jastary, Otyryqshy bolǵan qazaqtar týraly, Sháhar Troıski, mart, 1912 jyl, Jer áńgimesi sekildi t.b. maqalalarynda qazaq halqynyń joǵyn joqtap, jer, oqý-aǵartý sekildi basty máseleler aıasynda keleli oı-tolǵamdaryn talqyǵa salǵan. Sháhar Troıski, mart, 1912 jyl atty maqalasynda Alashtyń ardaqty azamaty M.Seralın: «...Bizdiń ilgeri keleshek kúnimiz de, bul dúnıede kún kórip, jurt qatarly turýymyz da jalǵyz-aq nársege tirelgen. Ol - oqý. Munan bylaıǵy zamanda oqyp, óner bilmesek, ónerli jurtqa jalshy bolýdan basqa bizge eshbir de oryn qalmaıdy. Biz jurtshylyq qylyp, oqýshy talapkerlerimizge járdem bermesek, oqyǵandarymyz kóbeıe almaıdy», - dep jazdy. «Aıqap» jýrnalynyń betterinde Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, Sábıt Dónentaev, Spandıar Kóbeev jáne Ahmet Baıtursynuly, Álıhan Bókeıhan, Mirjaqyp Dýlatov syndy halqymyzdyń birtýar qalamgerleriniń eńbekteri turaqty jarıalanyp otyrǵan. Al osy oraıda jýrnaldyń «Aıqap» dep atalýy jaıynda sóz qozǵaıyq. Jýrnaldyń osylaı atalýynyń sebebi onyń birinshi sanynda aıqyn jazyldy. «Bizdiń qazaqtyń «Áı qap» demeıtuǵyn qaı isi bar?! Gazet shyǵarmaqshy boldyq, qolymyzdan kelmedi. Puly barlarymyz yntymaqtasa almadyq.Puly barlarymyz yntymaqtasa almadyq. Puly barlarymyz yntymaqtassaq ta, aqshasyz istiń jóni tabylmady. «Qap, puldyń joqtyǵy, qoldyń qysqalyǵy» dedik. Jaqsy jerlerimizdi qolda saqtaý úshin qala salmaq boldyq. Qoldan kelmedi. Qolaıly jerler qoldan ketti. «Qap» yntymaqsyzdyǵymyz-aı dedik. Bolys, bı, aýylnaı bolamyz dep talastyq, qyrylystyq. Jeńilgenimiz jeńgen jaǵymyzǵa «endigi saılaýda kóremiz, «qap», bálem-aı» dedik. Osyndaı bizdiń qazaqtyń birneshe jerde «qap» dep qapy qalǵan isteri kóp. «Qap» degizgen qapıada ótken isterimiz kóp bolǵan soń jýrnalymyz ókinishimizge laıyq «Aıqap» boldy» - dep kórsetilgen. Belgili jazýshy Dýlat Isabekov «Aıqap» jýrnalyna qazaqtyń alǵashqy baspa kórgen, resmı ári kásibı jýrnaly boldy dep baǵa bergen. Jazýshynyń paıymdaýynsha, Aıqap jýrnaly arqyly qazaq halqy alǵash ret baspa betinde óz oıyn ashyq esh qaımyqpastan aıta bildi. Al aqyn Myrzan Kenjebaıdyń aıtýynsha atalmysh jýrnaldyń qazaq halqynyń esinde qalýyna onyń alǵashqy bolyp jaryq kórýi emes, qazaqtyń joǵyn joqtaǵan jýrnal bolýy jáne qazaqqa rýhanı azyq bola bilýi sebep bolǵanyn kórinedi. Tuńǵysh jýrnaldy qazaq qaýymy úlken qýanyshpen, shattyqpen qarsy aldy. Ózi shyǵyp otyrǵan 1911-1915 jyldar aralyǵynda jýrnal qoǵamda oryn alyp jatqan ózgeristerdi oqyrmandaryna jańasha naqyshta jetkizýge tyrysty. Kún tártibine shyqqan din, jer, oqý-aǵartý, qala, meshit, mektep, medreseler salý, kóshpeli ómir saltynan otyryqshylyqqa kóshý, til máselesi, teńdik, qoǵamdaǵy áıeldiń orny, ǵylym úırený sekildi taqyryptardy qozǵady. Qorytyndylap aıtar bolsaq «Aıqap» qalyń buqaranyń qoǵamdyq sanasyn oıatyp, qazaq jastaryn oqý-bilimge, óner-ǵylymǵa jetelegen, ómirge jańasha tyń kózben qaraýǵa jol ashqan basylym boldy.

 Ál – Farabı atyndaǵy QazUÝ Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúlteti t.ǵ.d.,profesor Qarajan Q.S.

Ál – Farabı atyndaǵy QazUÝ Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń 2-kýrs magıstranty Nurahımova J. F. 

---