InfoHub Logo

Bul sózdi men Parıjge baryp aıtpaqshy edim...

Bizdiń Jazýshylar odaǵymyzdyń birinshi bastyǵy Nurlan Myrqasymuly Orazalın aıtty:

— Sheraǵa, jolǵa daıyndalyńyz, Parıjge barasyz, — dedi.

— E, onda ne bolady eken?

— Shyńǵys Aıtmatovtyń jetpis jasqa tolýyna baılanysty Birikken Ulttar Uıymy aıasynda, IýNESKO úlken saltanaty sımpozıým ótkizedi. Soǵan baramyz. Qazaqstannan úsh adam. Men, Siz jáne Qadyr Myrza Álı. Sonda bes-jeti mınóttik sóz sóıleısiz. Biraq oryssha daıyndańyz.

— E, nege?

Óıtkeni Parıjde qazaqshadan fransýzshaǵa aýdaratyn tárjimashy joq.

Ýaqyty tym az. Naýryz meıramy óte salysymen, jıyrma tórtinde ushýymyz kerek.

- Tez qujattaryńyzdy, eki sýretińizdi etkizińiz, — dep nyǵyzdady Nurlan myrza.

Aıtty boldy — oryndaý kerek.

Qujat tapsyrý qıyn emes, al sózdi qaıttim? Ózimizdiń Jazýshylar odaǵynyń minbesinen aıta salatyn sóz emes. Kóz aldyma elestettim: Parıj. Saltanatty saraı. Dúnıe júzinin túkpir - túkpirinen jınalǵan marqasqa jazýshylar. Qarasy bar, aǵy bar, sarysy bar. Shetinen saırap tur. Al men ne aıtamyn? Jáne oryssha.

Qınalǵan jerim osy boldy. Bes-on mınýttik sezdi bes tolǵap áreń jazdym. Orysshadan sonshalyqty sorly da emespin. Biraq ómir boıy qazaqsha jazyp daǵdylanǵan basym, orysshaǵa tosyrqap qalamyn.

Aıtmatov týraly aıtatyn sóz kóp. Kókiregimde saırap tur. Talas Alataýynyń shyndarynan qulap akqan Kúrkireýsý ózeniniń shyǵys jaq beti — Qyrǵyzstan, batys jaq beti — Qazaqstan. Arǵy betinde Shyńǵys aıyly, bergi betinde meniń aýylym.

O, aıtatyn oı mol. Biraq sonyń bárin oryssha jetkizý, dáni iri, dámdi shyryn sóz tabý ońaı emes.

Qıqalap, tún jarymǵa deıin otyryp jazyp boldym - aý.

Erteń jolǵa shyǵamyz.

Biraq adamnyń aıtqany bolmaıdy, Allanyń. degeni bolady. Jazýshylar odaǵynan telefon:

— Parıjge barmaıtyn boldyńdar, — dedi.

— E, nege?

— Syrtqy ister mınıstrliginde aqsha joq, jol qarajat tappady.

Oryssha jazylǵan eki paraq qaǵazdy qolyma alyp balkonǵa shyqtym. Kún araılap shyǵyp kele jatqan kez edi. Parıj osy tusta - aý dep, batys jaqqa qarap turyp tamaǵymdy jótkirine tazalap alyp, barynsha baqyra aıqaı salyp, álgi sózimdi qulshyna oqyp shyqtym.

Bizdiń Parlamentte túpnusqany oryssha daıarlap, qazaqshaǵa sońynan olpy-solpy aýdaratyny sıaqty, men de álgi sózimdi qazaqshaǵa aýdarǵanda bylaı bolyp shyqty:

«Ol (ıaǵnı Shyńǵys) qytaısha Tán-SHan dep atalatyn Táńirtaýdyń Manas deıtin shyńynyń dál eteginde osydan jetpis jyl buryn dúnıege keldi.

Egıpettegi perǵaýyndardyń pıramıdalary Manas shyńyna uqsaıdy. Biraq Manas shyńy pıramıdalardan myń ese bıik. Qudaıdyń ezi solaı jaratqan.

Buryn ótken babalardyń aıtýynsha, Manastyń uly rýhy araǵa kóp jyldar salyp, oqta-tekte ózi attas shyńnyń basyna kelip qonady eken.

Sondaı bir kezekte shyń eteginde dúnıege jańa kelgen nárestege kózi túsip, aq batasyn bergen eken.

«Eı, beıkúná urpaǵym,—degen eken sonda Manas, — álemdegi tirshilik ıesi tek Jer eken dep qalma. Alla qudiretimen jaralǵan osy Jerden de basqa tirshilik ıeleri mekendeıtin juldyzdar kóp. Men solardyń birinen kelip turmyn. Álemde máńgi-baqı arpalysyp jatqan eki kúsh bar: izgiler men zulymdar. İzgiler adal alam sıpapty, zulymdar Daý Dıý bastaǵan saıtan sıaqty. Sen, úrim butaǵym, izgi bol. Zulymdyqpen aıqasa ber. Áýmın!»

Sol aq. bata daryǵan Shyńǵys Aıtmatov endi orasan darynnyń, baı aqyl-oıdyń adamy boldy.

«Manas» degen sóz Gımalaı - Bulanaı taýyn mekendeıtin mahatma - áýlıelerdiń tilinde: «álemdik - kosmostyq aqyl - oı» degen maǵynany bildiredi eken.

Sondyqtan Aıtmatovta Manastan qalǵan, Manastyń aq batasynan alǵan zor qasıet bar.

Bul artyq aıtylǵan qolpash emes. Jalpańdap, jaǵympazdanatyn jastan ótip kettim.

Sonaý jas kezimnen bastap Shyńǵystyń barlyq shyǵarmalaryn derlik qazaqshaǵa aýdardym. Biraq odan bir aýyz jyly sóz estigen emespin. Endigi dámetkenim ne joryq?

Meniń bul sózimdi Shyńǵystyń óz shyǵarmalary dáleldeıdi. Aıtmatov asa daryndy jazýshy ǵana emes, kóripkel jazýshy. Mysaly, «Qosh, Gúlsary» romanyn alyńyz. Sondaǵy bas tulǵa Tanabaıdyń basqa is-áreketterin bylaı qoıǵanda, tek bir qımylyn ǵana eske alyp kórińiz. Qoı baǵady. Qys sozalańdap, jem - shóp taýsylyp, mal tóldep jatqan kez. Qora ańǵal-sańǵal. Belýardan sadyra.

Osy tozaqyń ishinde kúndiz-túni kúıip-pisip júrgen Tanabaıdy aýdannan kelgen qara qaıys paltoly prokýror men ýákil áı kelip alqymnan alady: «Qoshaqandar nege eledi? Nege malyń júdeý?»

Bul qorlyqqa shydaı almaǵan Tanabaı shóp shanshıtyn aıyrdy ala salyp, álgi dáýlerge tura umtylady. Dáýler záresi qalmaı, attaryna minip bezip beredi.

Bul kompartıanyń dáýirlep turǵan kezi. Onyń ókilderine aıyr siltemek turmaq, betine tike qaraýdyń ózi ajaldan buryn ólgenmen teń.

Bul aldaǵy bolashaqtaǵy bolatyn zor tóńkeristiń nyshany. Jazýshy ony kúni buryn kóre bildi.

Arada jıyrma shaqty jyl etkennen keıin KSRO atty uly ımperıa qulap, satanakratıa kúıredi. Satanakratıany demokratıa jeńgen sıaqty boldy. Biraq sol satanakratıa men demokratıa soǵysy áli júrip jatyr. Imperıa kirpishteriniń astynda qalǵan satana -saıtandardyń jany siri, koǵamdy áli de bılegisi keledi.

Sóıtip, bul romanda Aıtmatov aspan aqıqatyn aıtty.

Aspanda Jer betindegi adamdardyń janyn, aqyl-oıyn, is - áreketin bılep alý úshin dıýlar men perishtelerdiń kúresi úzdiksiz júrip jatady. Jetpis jyldan astam ýaqyt KSRO ústemdik qurǵanda aq perishtelerdi qara dıýlar jeńip turǵan kezeń eken. Aıtmatov endi sol dıýlardyń jeńiletinin kúni buryn bildi.

Endi «Borandy beketti» alyńyz. Kosmodrom. Baıqońyr. Qaıtys bolǵan Qazanǵap kart. Edige ony babalar beıitine aparyp qoıaıyn dese, ete almaıdy. Kosmodrom. Amaly taýsylyp, endi ne isterin bilmeı ańyryp turǵan shaqta aspanǵa shanshylyp raketa ushady. Aspan aıasy ot-jalyn qushady. Aýa, adamzat, jan - janýar, ósimdik ataýly tunshyǵyp bara jatady. Óıtkeni ot-jalyn ottegin shyjǵyryp kúıdirip jiberedi. Órtengen Aspan aýzyn arandaı ashyp, ottegin, ylǵaldy izdeıdi. Aınala tóńirekti, jer betindegi ylǵaldy qomaǵaılana soryp alady. Aspan da ajaldan úreılenedi. Ol da ómir súrgisi keledi.

Baıqońyr kosmodromy salynǵanǵa deıin Aral teńizi shalqyp jatar edi. Qalaı kosmodrom jumysqa kiristi, solaı Aral tartyla bastady.

Ǵalymdar aıtpaǵandy Aıtmatov aıtty.

Nemese «Jan pıdany» alyńyz. Betpaqdala men Moıynqum - da, Torǵaı dalasynda, Ulytaý óńirinde aqbóken degen janýar myń-myńdap jortyp júretin. Onyń tuqymy úziletinin Aıtmatov osydan jıyrma jyl buryn aıtty. Áýeden vertoletpen ushyp júrip qyrǵannan keıin, etin sasytyp, múıizin Qytaıǵa satqannan keıin ne tamtyq qalady?! «Qosh, Gúlsarydan» keıin «Qosh, Aqbóken!»

Bul bizdiń, Álem aldyndaǵy masqaralyǵymyz.

Vertoletpen ańshylyq jasaý kimniń qolynan keletini taıaýda ǵana aıdaı álemge belgili boldy. Olar taırańdaıdy, tasyrańdaıdy. Biraq ǵylym tilinde «karma» degen bar. Qazaqsha aıtqanda, qarǵysqa taıaý. Ásirese beıkúná aqbókenniń, ań ataýlynyń qarǵysy jibermeıdi.

Reglament beriletin jeti mınýtten asyp ketti, bilemin. Aıtmatov jeti mınýtke syımady. «Adamzattyń Aıtmatovy» dep kazak baspasózi baıaǵyda-aq aıtqan. Ony bireýler, ásirese aramyzdaǵy keıbir jazýshylar kóp kóredi. Sonshalyqty aspandatyp, o nesi ol, — deıdi.

Táńirtaýdyń bir qýysyndaǵy Sheker aıylynda dúnıege kelipti Aıtmatovtyń toıy Jer sharynyń arǵy bir shetinde ótip jatsa, oǵan sol Jer sharynyń túkpir-túkpirinen ádebıettiń arqalary jınalyp jatsa, ol adamzattyń Aıtmatovy bolmaǵanda, kim bolady?!

Sol mártebeli jıynǵa katysa almaı, kanaty qyrqylǵandar — Qazaqstan jazýshylarynyń ókilderi ǵana. Úkimet qarjy joq Depti. Meıli. Biraq...

— Prezıdentter men prezıdentter;

— Premer-mınıstrler men premer-mınıstrler;

— Mınıstrler men mınıstrler;

— Taǵy basqa dókeıler —

Almaty men Parıj arasynda, nemese Astana men London arasynda myna men sıaqty ez úıleriniń balkondaryna shyǵyp alyp, yshqyna aıqaılap sóılese, o shirkin, qansha qarjy únemdeler edi, a?!

Sol únemnen zeınetaqy da, jalaqy da, kóp balalylardyń aqysy da, taǵy - taǵy kóp qajetter óteler edi.

---