InfoHub Logo

Azamattyq qoǵam — áleýmettik progres, mádenıet pen órkenıettiń besigi. Bul erekshe ómir stıli, oılaý jáne qarym-qatynas túri, aıyryqsha ekonomıkalyq ýklad. Bul tirshilik áreketi memlekettik-saıası formasymen baılanysqannyń bári, memleket, saıasat, partıa boı kóteretin topyraqasty, irgetas, búkil qoǵamdyq ómirdiń negizi. Osymen baılanysty azamattyq qoǵamǵa kóptegen ǵylymdar: quqyqtaný, ekonomıkalyq teorıa, tarıh, fılosofıa, áleýmettaný jáne t.b. qyzyǵýshylyq tanytýda. Quqyqtaný azamattyq qoǵamdy azamattyq quqyqtyń sýbektisi jáne quqyqtyń retteý sýbektisi retinde zertteıdi. Ekonomıkalyq teorıany azamattyq qoǵamnyń paıda bolýynyń ekonomıkalyq sebepteri, olardyń ómir súrýinde karjy salasynyn róli qyzyqtyrady.

Tarıh bolsa, azamattyq qoǵamnyń naqty ulttyq formalaryn, qoǵamdyq ómirge qatysýdyń erekshelikterin sýretteıdi. Fılosofıa men áleýmettaný azamattyq qoǵamdy áleýmettik júıe retinde, qoǵamdyq uıymdardyń formasy jáne qarym-qatynas retinde qarastyrady. Alaıda, azamattyq qoǵamdy zertteýde saıasattanýǵa erekshe mańyzdy rel berilgen. Tek saıasattaný ǵana azamattyq qoǵamnyń saıası jáne qoǵamdyq ınstıtýttarmen — jalpy memleketpen, federaldyq jáne jergilikti bılik organdarymen ózara áreket etýdiń sıpaty men formalaryn zertteıdi. Ǵalymdardyń kol jetkizgen tabystaryna súıene otyryp, saıasattaný azamattyq qoǵamnyń paıda bolý sebepteri men alǵysharttaryn, onyń kurylymyn, fýnksıalaryn, evolúsıalyq baǵyttaryn qarastyrady. Basqa sózben aıtqanda, saıasattaný azamattyq koǵamnyń birtutas beınesin jańadan jasaıdy.

Saıası-áleýmettik ádebıetterde azamattyq qoǵamdy túsindirýde eki kózqaras — keń jáne tar maǵynada qarastyrý kalyptasqan. Keń maǵynadaǵy azamattyq qoǵam — bul memleket tarapynan tikeleı baqylaý jasalmaıtyn koǵamdyq ómirdiń búkil salalary. Osyndaı turǵydan alǵanda keń maǵynadaǵy azamattyq qoǵam demokratıalyq, avtorıtarlyq memleketterde, keıde tipti totalıtarlyq (mysaly, sharýa qaýymdastyǵyndaǵy, otbasyndaǵy, dostar arasyndaǵy, dinı jáne t.b. qarym-qatynastar) memleketterde bolýy múmkin. Azamattyq krǵam tar maǵynada qoǵamdyq jáne memlekettik ómirdiń barlyq salasynda zańnyń joǵarylyǵyn qamtamasyz etetin, tulǵanyń bostandyǵyna, onyń negizgi múddeleri men quqyqtaryna, sonymen birge adamdardyń óz ekonomıkalyq, áleýmettik jáne rýhanı múddelerine jetý úshin alýan túrli qoǵamdyq jáne azamattyń ózin-ózi uıymdastyrý formalaryna kepildik beretin demokratıalyq ınstıtýttar men quqyqtyq memlekettiń ómir súrýimen tikeleı baılanysty. Osy turǵydan alǵanda azamattyq qoǵam adamdyq qaýymdastyq retinde qarastyrylady. Azamattyq koǵam kisi ómiriniń alýan túrli salalaryn jáne memlekettik emes qatynastardy — ekonomıkalyq, áleýmettik, otbasylyq, ulttyq, rýhanı, adamgershilik, dinı, óndiristik, jeke bastyq jáne s.s. erikti túrde qalyptasqan alǵashqy memlekettik emes qurylymdyq katynastardy ózine kosyp alǵan. Osyndaı azamattyq qoǵam paıda bolýy úshin quqyqtyq, demokratıalyq memlekettiń bolýymen qatar qoǵam músheleriniń alýan túrli áleýmettik múddelerin kórsetetin, sonyń ishinde sany jaǵynan kóp, ekonomıkalyk jaǵynan barynsha qamtamasyz etilgen jáne táýelsiz «orta tap» múshesin beıneleıtin damyǵan áleýmettik qurylym bolýy qajet. Orta tap azamattyq qoǵamnyń tiregi, saıası turaqtylyq pen demokratıanyń áleýmettik negizi retinde kórinedi. Búginde batys qoǵamynyń áleýmettik kurylymynda orta taptyń úlesi shamamen 60-70 paıyzdy quraıdy.

Azamattyq qoǵam eki negizgi ári ózara baılanyskan: áleýmettik jáne ınstıtýsıonaldyq ólsheýde ómir súretinin aıtýymyz kerek. Azamattyq qoǵamdy quraıtyn áleýmettik ólsheýish — bul onyń tarıhı tájirıbesi. Óz kezeginde saıası tájirıbe saıası úrdiske negizgi qatysýshylardyń, dálirek aıtqanda jekelegen túlǵalar, toptar, birlestikter jáne s.s. qımyl áreketi úshin janama túrde «múmkindik dálizin (korıdoryn)» belgileıdi. Áleýmettik-tarıhı tájirıbeni — ujymdyq jáne derbestik dep bólsek te, olar túptep kelgende, tulǵanyń saıası minez-qulkyn, onyń oılaý qalpyn jáne túlǵa aralyq qatynastardyń basqa da kóptegen aspektilerin anyqtaıdy.

Azamattyq qoǵamnyń ınstıtýsıonaldyq ólsheýishine saıası emes, óz aldyna jeke uıymdardyń jıyntyǵy jáne qoǵamnyń ár túrli toptarynyń múddesi jáne olardy memleketten táýelsiz iske asyratyn saıası sıpat retinde qaraǵan jón. Búginde azamattyk qoǵam týraly ǵylymı zertteýlerde onyń máni ár túrlishe túsindiriledi. Mysaly, ǵalymdardyń bir toby «azamattyq qoǵam» uǵymyn sosıýmnyń belgili bir qalypty jaǵdaıyn sıpattaýshy retinde qoldansa, olardyń ekinshi toby azamattyq qoǵamdy túsindirýdi sosıýmnyń belgili salasy — memlekettik emes qatynastar salasy jáne ınstıtýttar, t.b. salasy retindegi túsinikpen baılanystyrady. Gegeldiń pikirinshe, azamattyq qoǵam — bul eń aldymen jeke menshikke negizdelgen qajettilikter júıesi, sonymen birge din, otbasy, soslovıe, tek memlekettik kurylys, quqyq, moral, paryz, mádenıet, bilim, zandar jáne olardan týyndaıtyn sýbektilerdiń ózara zandyq baılanystar júıesi. Tabıǵı, «mádenıetsiz» kalyptan «adamdar azamattyq qoǵamǵa ótýi tıis, óıtkeni tek azamattyq qoǵamda ǵana quqyqtyq qatynastar shyndyqqa aınalady».

Azamattyq qoǵam — búl demokratıalyq elderde qalyptasqan adamdar qaýymdastyǵy, ol, birinshiden, qoǵamnyń barlyq tirshilik áreketi salasynda qurylǵan erikti túrde memlekettik emes qúrylymdardan (birlestikter, úıymdar, asosıasıalar, odaqtar, ortalyqtar, klýbtar, qorlar jáne t.b.), ekinshiden, memlekettik emes — ekonomıkalyk, saıası, áleýmettik, rýhanı, dinı jáne t.b. qatynastar jıyntyǵyn kórsetedi. Azamattyq qoǵam memlekettik, memlekettik emes organdar men kozǵalystardyń teńestirilgen ózara baqylaýyn, ózara shekteýin joramaldaıdy. Sebebi, memlekettik organdardyń kyzmeti árkashanda memlekettik emes organdardyń kadaǵalaýynda bolýy kerek, al memlekettik emes organdar óz kezeginde, qyzmetin zańǵa oraı uıymdastyrýy tıis jáne memlekettiń obektıvti qajettilikterin eskerýi kerek.

Azamattyq qoǵam — bul zańdy kezeń, ındıvıdterdiń ózin-ózi kórsetýin júzege asyrýdyń joǵary formasy. Ol eldiń ekonomıkalyq saıası damýy deńgeıine, halyqtyń ál-aýqatynyń artýyna, mádenıet pen sana-seziminiń ósýi deńgeıine sáıkes pisip-jetiledi. Azamattyq qoǵam naqty tarıhı adamzat damýynyń jemisi retinde soslovıelik-feodaldyq qurylystyń qatań sheńberin qıratý men quqyqtyq memleket qalyptasý kezeńinde paıda bolady. Jeke menshik negizinde barlyq azamattardyń ekonomıkalyq derbestigin alýǵa jáne básekeles ekonomıkada ómir súrý múmkindiginiń paıda bolýy azamattyq qoǵam qalyptasýynyń mindetti alǵysharty bolyp tabylady. Azamattyq qoǵamdy qalyptastyrýda soslovıelik artyqshylyqtardy joıý jáne azamattyń barlyq ózge de azamattarmen teń zańdy quqyqqa ıe bolǵan azamatqa aınalǵan adam tulǵasy mańyzynyń artýy mándi alǵysharttar bolyp esepteledi. Tulǵanyń quqy men bostandyǵyn qamtamasyz etetin quqyqtyq memleket azamattyq qoǵamnyń saıası alǵy-sharty jáne irgetasy qyzmetin atqarady. Mundaı jaǵdaıda adam minez-qulqy onyń jeke basynyń múddesimen anyqtalady jáne oǵan barlyq kımyl-áreketteri úshin jaýapkershilik júkteledi. Osyndaı tulǵa óz bostandyǵyn, erkindigin bárinen joǵary qoıady, sonymen qatar ol basqa adamdardyń zańdy múddelerine de qurmetpen qaraıdy.

Demokratıanyń damýy jáne taramdanýy azamattyq qoǵamnyń tynysáreketiniń mańyzdy jaǵdaıy bolyp tabylady. Tek damyǵan demokratıa jaǵdaıynda ǵana tulǵanyń ishki erkindigin jáne onyń azamattyk qoǵamnyń qaısybir ınstıtýttaryna engendigine qaramastan, tolyq derbestigin saqtaý qabilettiligin qamtamasyz etý múmkin bolady. Basqarýdyń túrli formalary bar memleketten azamattyq qoǵamnyń aıyrmashylyǵy sol, ol saıası deńgeıde tek demokratıa jaǵdaıynda ómir súre alady.

Azamattyq qoǵamnyń paıda bolýy tulǵa, qoǵam jáne memleket arasynda tyǵyz baılanys qurylǵan, olardyń ózara teń quqyqtary, erkindikteri men mindetteri qamtamasyz etilgen sosıým qalyptastyrýdy bildiredi. Azamattyq qoǵamnyń shynaıy ómir súrýi Anglıa men AQSH-ta quqyq týraly bıll jáne Fransıada adam quqy men azamattyǵy Deklarasıasynyń qabyldanýynan bastaldy. Osyǵan oraı batys elderiniń azamattyq qoǵam ornatý jolyna túskenin aıtqan jón. Azamattyq qoǵam qalyptasýynyń, jetilýiniń ólsheýi bolyp memleket tarapynan adam jáne azamat quqyna kepildiktiń berilýi jáne onyń júzege asyrylýynyń deńgeıinen kórinedi.

Sońǵy on jyldyqta azamattyq qoǵam kurý úrdisi Batystan tys óńirlerde de bastaldy. Mysaly, Shyǵysta saıası demokratıanyń turaqty sıpatymen jáne damyǵan azamattyq qoǵamymen Úndistan erekshe kózge túsýde. Úndistan azamattyq qoǵamyna, memleketke salystyrmaly túrde alǵanda, úlken táýelsizdikke ıe bolǵan ár túrli saıası partıalar, kásipkerler uıymdary, sharýalar uıymdary, ǵalymdar asosıasıalary jáne basqalary engen. Sonymen birge Úndistanda buqaralyk jikterdiń áleýmettik jáne saıası ómirge aralasýǵa degen talpynysy retinde qarastyrýǵa bolatyn tómengi deńgeıdegi erikti qoǵamdar keńinen taraǵan. Batystyń azamattyq qoǵamynan Úndistandaǵy jáne Azıa, Latyn Amerıkasy, Afrıka qurly-ǵyndaǵy elderinde azamattyq qoǵam qurý úrdisiniń ózindik erekshelikteri men kóptegen aıyrmashylyqtary bolady.

Qaısybir elderdin, aımaqtardyń erekshelikterinen táýelsiz kez kelgen qoǵamnyń negizin qalaıtyn bárine ortaq birneshe ıdeıalar men prınsıpterdi ataǵan jón. Olarǵa: ekonomıkalyq erkindik, menshik formalarynyń kóp túrliligi, naryqtyq qatynastar, básekelestik; adam men azamattyń tabıǵı quqyǵyn sózsiz moıyndaý jáne ony qorǵaý; bıliktiń zańdylyǵy jáne onyń demokratıalyq sıpaty; zań men quqyq aldynda báriniń teńdigi; tulǵanyń zańmen senimdi túrdegi qorǵalýy; bıliktiń tarmaqqa bólinýi men ózara áreketteri prınsıpterine negizdelgen quqyqtyq memleket; saıası jáne ıdeologıalyq plúralızm, jarıa opozısıanyń bolýy; pikir, sóz jáne baspasóz bostandyǵy, bukaralyk aqparat quraldarynyń táýelsizdigi; memlekettiń azamattardyń jeke ómirine aralaspaýy, olardyń ózara mindetteri men jaýapkershiligi; azamattyq beıbitshilik, seriktestik jáne ulttyq kelisim; adamdardyń laıyqty ómir deńgeıin qamtamasyz etetin tıimdi áleýmettik saıasat. Azamattyq qoǵam — bul qoǵamdyq ómirdiń memlekettik emes bóligi, adamdar ózara baılanysatyn jáne erikti táýelsiz sýbektiler retinde bir-birimen ózara áreket etetin áleýmettik keńistik ispetti.

Óziniń qyzmetine erkin maqsattar qoıa alatyn jáne olarǵa jetýdiń tásilderin anyqtaıtyn egemendi tulǵa azamattyq qoǵamnyń basty áreket etýshi sýbektisi bolyp tabylady. Qalyptasqan azamattyq qoǵam memleket tarapynan jol beriletin eshbir kúsh kórsetýlerge tóze almaıdy. Ol azamattar múddeleriniń erkindigi sheńberinde ómir súredi. Onda áleýmettik ózin-ózi retteýshilik iske asady, bul ony «ózin-ózi ıkemdeýshi» koǵam ispetti qarastyrýǵa múmkindik beredi.

Azamattyq qoǵamdaǵy elderde adamdar memlekettiń bar ekendigin shamaly ǵana sezinedi jáne olar óz memleketterinen kómekti óte sırek suraıdy. Anglıada adamdardyń memleketke eki jaǵdaıda ǵana isi túsedi dep ázildeıdi: jáshikten poshtany alǵanda jáne kóshedegi júrý erejesin buzǵanda. Jáne, kerisinshe, azamattyq qoǵam nashar damyǵan elderde adamdar memleketten jıi kómek suraýǵa májbúr bolady jáne «memlekettiń kózin» turaqty túrde sezinedi: ol erejelerge baǵyndyrady, birdemege ulyqsat etedi, birdemeni shekteıdi nemese tyıym salady, jumys ornyna jáne turatyn jerine, týrısik jáne ǵylymı saparlaryna, qajetti turmystyq taýarlardy satyp alýyna jáne t.b. reglamentasıa (retteý) koıýǵa sheıin barady.

Osymen baılanysty memlekettiń retteýshilik rólin eń az mólsherge -mınımýmǵa deıin jetkizý, atap aıtqanda: quqyqtyq tártipti kúzetý, kylmyspen kúres, jeke jáne ujymdyq menshik ıeleriniń qyzmetine, olardyń óz quqyqtary men erkindikterine, belsendiligi men iskerligine jáne t.b. kedergi keltirmes úshin normatıvtik jaǵdaılar jasaý qajettiligin aıtýymyz kerek.

Azamattyq qoǵamnyń naryqtyk qatynastaryn kózge kórinbeıtin ekonomıkalyk yntalandyrýlar men múddeler ǵana basqaryp qoımaıdy. Sonymen qatar ony búl mehanızmderdi qajetti arnaǵa baǵyttaýǵa arnalǵan memlekettiń bıliktik qurylymdary ómirde bolýy tıistigin atap aıtýymyz kerek. Qazaqstan naryq bárin ózi retteıdi, bárin óz ornyna koıady, tek shydamdylyqpen kútip otyrý kajet degen birjaqty «ǵajaıyp áreket etýshi» erejeni basshylyqqa alǵan kezeńnen ótip jatyr nemese odan ótip boldy. Búl ekonomıkada úlken kóleńkeli, qylmystyq sektordyń, sybaılas jemqorlyqtyń, mafıanyń paıda bolýyna, sonymen qatar shalaǵaı, tonaýshylyq jekeshelendirýge ákep soqtyrdy. Búginde naryqtyq qatynastardyń qalshtasýynda, anarhıa men basqarýdaǵy berekesizdikti tıýda memlekettiń belsendi róliniń asa kajettiligi moıyndalyp otyr.

Qazaqstanda reforma júrgizý barysynda memlekettiń rólin álsiretý reformatorlardyń birden-bir salmaqty katesi edi, endi ǵana ol birte-birte moıyndalyp, azdap túzele bastady. Azamattyq qoǵamda azamattardyń memleket aldyndaǵy mindetteri, shyn mánisinde, zańǵa baǵynýshylyq pen salyqtar tóleýge saıady. Alaıda búlar, bir jaǵynan, memlekettiń ómir súrýin jáne tıimdi qyzmetin kamtamasyz etetin, ekinshi jaǵynan, tulǵanyń qoǵamdaǵy anyq jáne teń áleýmettik-quqyqtyq mártebesin anyqtaıtyn mindetteri bolatyn. Álbette, naqty jaǵdaılar men qarym-katynastarda azamattardyń qoǵamdyq, eńbek, kásipkerlik jáne basqa da is-áreketimen qyzmet, áskerı, otbasy paryzdaryn oryndaýmen baılanysty basqa da mindetterdiń paıda bolýy ábden múmkin.

Azamattyq qoǵam — bul saıasatsyzdandyrylǵan jáne ıdeologıasyzdandyrylǵan qoǵam. Oǵan ıdeologıalyq monopolızm múldem jat. Bul -erkin demokratıalyq, quqyqtyq, áleýmettik, órkenıetti qoǵam. Onda jeke bılik rejımine, basqarýdyń volúntarıstik ádisterine, taptyq óshpendilikkedotalıtarızmge, adamdardy kúshteýge oryn jok. Munda kerisinshe, zań men moraldi, izgilik pen ádildik, demokratıa men teń quqyqtyq prınsıpterin qurmetteıdi.

---