InfoHub Logo

HH ǵasyr basynda qazaq qoǵamynda saıası kúreske shyqqan ult zıalylarynyń árbir qadamy patsha úkimeti tarapynan baqylaýǵa alynyp, úkimet saıasatyna qarsy shyqqandar qýǵyndalyp, aldyna aıyppul salynsa, «asa qaýipti» atanǵandardar uzaq merzimge basqa ónirge jer aýdaryldy nemese abaqtyǵa qamaldy. Ultymyzdyń aldyńǵy qatarly zıalylary Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynov, M. Dýlatov, J. Aqbaev jáne t.b. patsha úkimetiniń júrgizip otyrǵan otarlaý, qonystandyrý, orystandyrý saıasatyna qarsy shyǵyp, merzimdi baspasózge maqalalar jarıalap, patsha atyna úndeýhat uıymdastyrǵany úshin túrli jazalarǵa tartyldy.

Keńestik júıe ornaǵannan keıin burynǵy alashordashylardy qýdalaý odan ári jalǵasty. Negizinen alashordashylarǵa 1919 j. 4 sáýirindegi jáne 1920 j. 15 kókektegi búkilodaqtyq Ortalyq Atqarý komıtetiniń qaýlylarymen keshirim jarıalanyp, olardyń kópshiligi memleket qyzmetine tartylyp, komýnıstik partıa qataryna ótken bolatyn. Degenmen de úkimet tarapynan olarǵa degen senimsizdik basym boldy. Sondyqtan alash qaıratkerleriniń qyzmetine kúdikpen qarap, árbir isteri jiti tekserilip otyrdy.

Ult zıalysy A. Baıtursynov 1920 j. 17 mamyrynda V.I. Lenınge jazǵan hatynda keńes úkimetiniń qazaq ıntellıgentterine áli senimsizdikpen qarap otyrǵandyǵyn aıqyn aıtqan bolatyn. «… qazaqtardyń arasynda halyq senim artatyn, qatelesetin de, adasatyn da, biraq óz eliniń ıgiligi men tabysyn eshqashanan satpaıtyn ıntellıgent tobynyń barlyǵyn» jaza kele, orys proletarıaty qazaqtardyń senimine osy qazaq zıalylary arqyly kiretindigin, ol úshin keńestik bılik olarǵa senimmen qaraý qajettigin bildirdi. A. Baıtursynov qazaqtardaǵy basty qıyndyq olardyń keshegi qanaýshylarǵa senbese, al keńestik bılik keshegi ózderiniń qarsylasyna senimsizdikpen qaraıtyndyǵyn, onyń sebebin, «ıntellıgentter keńestik júıeni birden moıyndap, bólshevıkterdiń sońynan ermedi, revolúsıaǵa daıyndyqsyz bolǵandyqtan, táýekelge barýǵa qoryqty» dep tujyrymdaǵan.

Shyndyǵynda da Alash zıalylaryna degen senimsizdik olardy qyzmetten shektedi. 1920 jyldyń 2 maýsymynda Pestkovskııdiń qol qoıýymen qazaq oblbúrosy J. Dosmuhamedov basqarǵan Batys Alashorda úkimetiniń músheleriniń arasynan qyzmetke jaramdylardy ǵana tańdap, al qalǵandaryn belgili ýaqytqa múldem oqshaýlaý kerektigi jóninde qaýly qabyldandy. Qyrkúıek aıynda qazaq oblbúrosyna qazaq ıntellıgensıasy arasynda túrli saıası aǵymdardyń barlyǵy jóninde málimdeme tústi. Onyń biri shovınızmen aralasqan ultshyldyqty kóksegen aǵym bolsa, ekinshisi ınternasıonaldyq rýhtaǵy komýnıserdiń baǵyty. Keńes úkimeti tusynda Ultshyldyqty kóksegen baǵyttaǵy burynǵy Alash partıasynyń músheleri aqgvardıashy bandylarmen birigip, keńestik júıeni jaqtaýshylardy aıaýsyz qyrǵynǵa ushyraýda. Qýlyqpen partıa qataryna ótip alyp iritki salýda delindi. Bulardyń qatarynan Bókeı oblysyndaǵy Orda uıymyna patsha úkimeti tusynda iri qyzmet atqarǵan Batyrhaıyr Nıazov, Májıt Shombalov, Dosǵul Temirálıevter atalyp, olarǵa barlyq saıası jumysty óz qoldaryna almaqqa bekinip, keńes jumysyna kedergi keltirip otyr degen aıyp taǵyldy. Tez arada osyndaı elementterden partıa qataryn tazartý kerektigi keltirdi.

1920 j. 20 qazanynda halyq komısarlar keńesiniń qaýlysynda burynǵy Alashorda úkimetin jaqtaýshylar qýǵyndaýǵa túspeıtindigi aıtylǵan bolatyn. Degenmen keńestik bılik «alashordashylar keńes úkimetin qulatýǵa áreket jasaýy múmkin» degen kúdikten arylmady. Kerisinshe memleket qyzmetine tartylǵan alash músheleriniń syrtynan astyrtyn baqylaý ornatý, qyzmetterin tekserý sıaqty tásilder keńinen qoldandy.

Úkimet burynǵy alashordashylardyń memlekettiń jaýapty qyzmette otyrýynan qaýiptenip, olardyń saıası yqpalynyń komýnıser arasyna jaıylyp ketýi múmkin degen qorqynyshta boldy. Bastapqy kezderde bul másele ashyq túrde aıtylmasa da, birte-birte jaımen ólkelik partıanyń konferensıalary men jınalystarynda qozǵala bastady. 1921 j. 11-18 maýsymynda Orynborda ótken RK(b)P Qazastan oblystyq birinshi konferensıasynda Ult máselesine oraı Qazaq oblbúrosy men Qazaqobkomynyń jaýapty (birinshi) hatshysy M. Myrzaǵalıev jasaǵan baıandamasynda «qylmysker alashordashylardyń qazaq arasynda qyzmetke kirisýi qatelik emes pe» degen saýal qoıǵan.

Alashordashylardy qýdalaýdyń bastalýy 20-shy jyldary partıa qataryn jat elementterden tazartý barysynda baıqaldy. Máselen, 1921 jyldyń qarashasynda A. Baıtursynov partıa qatarynan shyǵarylǵan. Oǵan burynǵy Alashorda múshesi bolǵan, ári partıa jınalystaryna barmady, ýaqytyly múshelik jarna tólemedi degen aıyptar taǵyldy. A. Baıtursynov aýdandyq partıa uıymyna jazǵan ótinishinde bul aıyptardy joqqa shyǵarmaıtyndyǵyn, biraq onyń ózindik sebebi barlyǵyn dáleldeýge tyrysty. Partıa uıymy ózin partıa qataryna qabyldarda Alashordanyń birden-bir uıymdastyrýshysy bolǵandyǵyn bilgendigin, al partıa jınalysyna qatyspaýynyń sebebi qazaq oqýlyqtaryn jazýǵa kóp kóńil bólip, osy isti mańyzdy sanaǵandyǵynan, jarnany ýaqytynda tóleý partıa isinde eshqandaı da mańyzdy ról atqarmaıtyndyǵyn túsindire kele, komýnıstik ıdeıaǵa qarsy keletin árekettermen partıa qatarynan shyǵarýdy negizsiz dep sanap, bul sheshimdi joıýdy ótindi.

1922 jyly 19 aqpanda Qazaqstan oblystyq ekinshi partıa konferensıa- synda ulttyq máseleni sheshý máselesi boıynsha sóz sóılegen Avdeev partıa uıymynda alashordashylardyń jańa rýhy basym ekendigin, «biz olardy emes, olar bizdi paıdanyp otyr» dep baıbalam salǵan. Bul jerde Qazaqstanda bolyp jatqan qıynshylyqtardyń shyǵý sebebine osy alashordashylar kináli degen de pikirler týyndaǵany aıdan anyq. Memlekettik qyzmetke burynǵy alashordashylardyń tartylýy shyndy- ǵynda da partıa qataryndaǵylardy mazasyzdandyrdy. Mysaly, 1922 jyly 16 qazanda bolǵan Qazaq oblystyq komıtetiniń prezıdıýmy otyrysynda A. Kenjınniń Alashordadaǵy qyzmeti taldaýǵa alynǵan. 1922 jyldyń 2 jeltoqsanynda ótken RK(b)P Komıtetiniń ókilderi men Torǵaı ýeziniń Atqarý komıtetiniń tótenshe májilisinde burynǵy alashorda- shylardy jaýapty qyzmetterden alastatý máselesi qarastyryldy. Osyndaı sheshimderden keıin baspasózderde burynǵy alashordashylardyń keńes saıasatyna asa qaýiptiligin dáleldeı kórsetken maqalalardyń jarıalanýyna jol ashyldy. Qupıa túrde alashordashylardyń árbir basqan qadamdary baqylandy. Memlekettik saıası basqarmasynyń shyǵys bólimi alashordashylardyń ústinen túrli málimetter jınap otyrǵan. Máselen, 12 jeltoqsandaǵy málimdemede Á. Bókeıhanov 7 jeltoqsanda Moskvaǵa Stalınge jolyǵýǵa jol júrip ketken. Agenttiń aıtýynsha, Bókeıhanov Moskvada qalyp, Ulttar jónindegi Halyq komısarıatynda qyzmetke kirispekke bel býǵan, Á. Bókeıhanovtyń alashordashylar M. Dýlatov, A. Baıtursynov, A. Kenjın jáne t.b. kezdes- kendigi de aıtyldy.

1923 jyldyń 1 qyrkúıegi men 15 qarasha aralyǵynda Birikken Memlekettik Saıası basqarmanyń (OGPÝ – S.S.) qysqasha málimetinde alashordashylardyń keıbir kórnekti ókilderi ekonomıkalyq jaǵdaıdyń jaısyzdyǵyn paıdalanyp, qazaq jurtshylyǵynyń arasyna baryp, keńes qurylysyna qarsy úgit-nasıhat jumystaryn júrgizip otyrǵandyǵy aıtyldy. 1925 jyly Qazaq Ólkelik partıa komıtetine F.I. Goloshekın hatshysy bolyp kelgennen keıin de ult zıalylaryn «jikshildik» pen «ultshyl» retinde aıyptaý ýshyǵa tústi. 1927-1929 jyldar aralyǵynda qazaq zıalylarynyń arasynda ózindik pikiri bar azamattardyń barlyǵy da «ultshyl» degen aıyppen qyzmetten qýyla bastady. Olardyń qyzmetinen kemshilik, qatelik izdelindi. Merzimdi baspasóz arqyly syndy, ózara syndy kúsheıtý máselesi qolǵa alynyp, ultshyldarǵa soqqy berý naýqany pármendi túrde júrgizile bastady. Nátıjesinde bir-biriniń synyn áshkerelegen materıaldar úzilissiz basyldy. Sóıtip 20-jyldyń sońynda joǵarǵy partıalyq nusqaý boıynsha Memlekettik saıası basqarma (GPÝ) qoǵamdaǵy «áleýmettik jat toptardy» anyqtap, olardy jappaı qamaýǵa alýǵa qulshyna kiristi. Árbir oblysta, aýdandarǵa úkimet isine qarsy áreket etýshilerdi, onyń ishinde burynǵy Alashordashylarǵa nıettes bolǵandardy naqtylaý máselesi tapsyrylyp, aıqyndalǵandardyń ústinen qylmystyq is qozǵaldy.

1928 jyldyń naýryzynda Donbastaǵy Shahta isi boıynsha «kontrrevo- lúsıalyq uıym» áshkerelenip, 55 ınjenerler men tehnıkter qamaýǵa alynyp, onyń beseýi atylyp, kópshiligi 10 jylǵa sottaldy. «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1928 jylǵy 11 nómirinde Shahty oqıǵasynyń Qazaqstanda qaıtalanbaýyna jol berýmeý úshin qyraǵylyqpen kúresýge shaqyrdy. Ol úshin syn men ózara syndy kúsheıtý mańyzdy sanaldy. Syn arqyly alashordashylardyń yqpalynan týyndaǵan toptar men jikterdiń halyq arasyndaǵy «ultshyl» is-áreketterin túp-tamyrlarymen tez arada qurtýǵa bolady dep sendirildi. Áshkerelengen jikter men toptardyń is-áreketteri alashordashylarmen tyǵyz baılanysta boldy dep málimdelindi. 1929 jyly Qazaq ólkelik komıteti men BK(b)P Ólkelik Baqylaý komısıasynyń múshelerinen arnaıy tekserý komısıasy qurylyp, K. Toqtabaev, Ǵ. Toǵjanov, A. Kenjın, Á. Baıdildın jáne taǵy basqalardyń qyzmet barystary tekserilip, 13 maýsymynda ótken májilisteonyń qorytyndysy aıtyldy. Komısıa jumysy barysynda Kárim Toqtabaev 1917 jyly Torǵaıdaǵy Alashorda bóliminiń beldi múshesi bolyp, Á. Bókeıhanov, M. Dýlatovtarmen birge tyǵyz baılanysty, 20-shy jyldary «sádýaqasovshylar» jiginde bolǵandyǵy aıtylsa, al Aspandıar Kenjınge 1918-1919 jj. keńes ókimetine qarsy qarýly kóterilis uıymdastyrǵan Alashordanyń Torǵaı bólimindegi Áskerı keńestiń beldi múshesi, Ábdirahman Baıdildınge alashordashyl «Birlik» jastar uıymynda bolyp, Kolchak armıasyna belsendi kómektesti, Á. Bókeıhanovpen birge adútant esebinde Ýfa men Samarada bolǵan demokratıalyq májilisterge Alashorda otrádtary úshin qarý- jaraq pen áskerı kıim-keshek alý úshin qatysty, 1919 jyly Sibirdegi Kolchak úkimeti áskeriniń barlaý shtabynyń qyzmetkeri boldy, 1924 jylǵa deıin Alashorda qaıratkerlerimen baılanysyn úzbedi, 1925 jyldan «sadýaqasov- shyldyq» topqa belsendi qatysqandyǵy aıqyndaldy. Tekserý komısıa sheshimimen atalǵan zıalylar partıa qatarynan shyǵaryldy.

Osy jyldyń jaz aıynyń ortasyna deıin bul komısıanyń tekserýine úkimet oryndarynyń jaýapty qyzmetindegi A. Bókeıhanov, T. Jamanmurynov M. Joldybaev, A. Mýsın, T. Rysqulov, M. Samatov, A. Seıitov, A. Seıdalın, A. Kenjın, K. Toqtabaev, Ótemisov, Ómirǵazın, H. F. Fazylbaev jáne taǵy basqa qaıratkerler iligip, bularǵa baı, tóre, bılerdiń tuqymy, Alashorda úkimetiniń quramynda bolǵan, keıbireýleri keńes ókimetine qarsy shyǵyp, bólshevıkterdi qyrýǵa qatynasqan degen aıyptar taǵylyp, aıtylǵan faktiler tekserildi. Búlardyń keıbiri partıa qatarynan shyǵarylyp, jaýapty jumystardan alastatyldy. Alash músheleri tutqyndalyp, tergelip, 1930 jyldyń 4 sáýirinde 44 azamat jaýapqa tartylyp, túrli jazaǵa kesildi. Alash qozǵalysynyń beldi músheleri A. Baıtursynov, M. Dýlatov, H. Ǵabbasov, M. Espolov, J. Aımaýytov, barly- ǵy 20 adam bastapqyda atý jazasyna kesilip, ol úkim keıin 10 jylǵa konslagermen almastyryldy.

1928-1930 jyldardaǵy alash qaıratkerlerin jappaı qýǵyndaý halyqtyń arasyna úreı týǵyzyp, úkimet bıligine senimsizdikpen qaraý oryn aldy. 1931 jyldyń 10 shildesinde Saıasıbúronyń sheshimimen 1928 jyly aıyptalyp qýǵyndalǵan ınjenerler men tehnıkterge qatysty isti toqtatylyp, tez arada túrmedegiler bosatylyp, qaıtadan óz oryndaryna qyzmetke qabyldana bastady. Olardyń otbasyna qatysty qoıylǵan shekteýlikter (máselen, balalaryn joǵary oqý oryndaryna qabyldamaý jáne t.b.) joıyldy. Endigi jerde halkomnyń sáıkes kelisiminsiz tutqyndaýǵa tyıym salyndy. Bul sál de bolsa úıreılene bastaǵan halyqtyń arasynda tynyshtyq ákelgendeı boldy. Ýaqytsha ornaǵan tynyshtyqtyń artynda úlken daýyl bolary anyq edi. Úkimet alashordashylardyń ústinen taǵy da jat áreketterdi izdestirip, merzimdi basylym arqyly áshkereleý naýqanyna qaıta kirisip, alashordashy- larǵa qarsy jazylǵan materıaldar jarıalana bastady. Máselen, 1932 jyly Asan Seksenbaıuly Tashkentte shyǵarǵan «Orta Azıa respýblıkalarynyń baspasózi 15 jyl sosıalızm kúresinde» atty kitabynda 20-jyldardyń basynda alashordashylar keńestik úkimetke qarsylyq uıymdastyryp, merzimdi baspasóz arqyly qarsy shyqqandyǵyn: «…qazaqtan shyqqan baıshyldar da (alashordashylar da) eski Túrkistanda (Táshkende) 1920 jyly qazaq tilinde «Aq jol» atty gazet, «Sholpan», «Sana» sıaqty kórkem ádebıet jýrnalyn shyǵaryp turdy. Bul aıtylǵan gazet-jýrnaldar keńes ókimetiniń baspasynan basylyp, keńes úkimetiniń aqshasynyń kúshimen shyǵaryly, olar óz tap- tilekterine, óz tap maqsattaryna paıdalanyp, keńes úkimetine qarsy qoıdy. Bul gazet-jýrnaldar aty shýly «alashordashylardyń» ardaqty ardagerleri Mirjaqyp Dýlatuly, Maǵjan Jumabaıuly, Qoshke, Dosmuhametuly Halel sıaqtylar basqarǵan», – dep keltirýi. olarǵa qarsy qýdalaýdyń taǵy bir naýqany bastalatynyn kórsetip berdi. Kitapta keltirigen «Sana» jýrnalyn uıymdastyryp, shyǵarýshy H. Dosmuhamedovqa «jýrnalǵa ultshyl baǵyttaǵy alashordashylardyń maqalalalaryn jarıalady» degen jeleýmen aıyp taǵyldy.

Alashordashylarǵa merzimdi baspasózdi keńnen óz paıdasyna qoldanýǵa tyrysty degen de aıyptar taǵylǵan. Ultshyl gazet atanǵan «Aqjol» gazeti alashordashylardyń nasıhat quraly boldy delinýin muraǵat qujattary da rastaıdy. Gazet partıa men úkimet tarapynan alashordashylar A. Baıtursynov, M. Dýlatov, Á. Bókeıhanov, M. Áýezovtarmen tyǵyz baılanysta bolyp, ultshyl baǵyttaǵy materıaldaryn jarıalap otyrdy dep synalǵan. 1936 jyldan bastap burynǵy alash qozǵalysynyń qatarynda bolǵan úkimet pen partıa qaıratkerleri, jazýshylardy aıyptaý odan ári órshı tústi. Ólkelik partıa komıtetteriniń májilisterinde alashordashylardyń qatelikteri áshkerelenip, olardyń úkimet isine qarsy astyrtyn áreketteri úshin jaza qoldaný máselesi de kóterile bastady. «Ultshyldyqqa» qarsy kúresý barysynda úkimet tarapynan arnaıy tapsyrmalar berilip, «ultshyldardy» áshkereleýge barlyq keńes azamattaryn belsene kirisýge shaqyrdy. Bul «ózińdi óziń áshkerele», «ózi qateligińdi moınyńa al» degendi nusqap turǵan, ultty qorlaǵan, azamattyń namysyn aıaqqa taptaǵan, ulttyń óz betinshe ómir súrýin, bıleýin joıý degen úkimettiń aıla-sharasy edi. Ózara syn aqyr aıaǵy 1937-1938 jylǵy alapat qýǵyn-súrginge alyp keldi. 30-jyldyń basynda tutqyndalyp, jazasyn ótep kelgen alashorashylar 1937 jyly ekinshi ret tutqyndalyp, bul joly atý jazasyna kesildi. Alash qaıratkeriniń biri Ǵazymbek Birimjanov 1928 jyly jeltoqsanda tutqyndalyp, 1930 jyldyń 4 sáýirinde OGPÝ kollegıasynyń 58 babynyń № 11 tarmaǵymen atý jazasyna kesilgen edi. Alaıda 1931 j. qańtarynda bul úkim 10 jylǵa konslagerge aýystyryldy. Ol 1937 jyly «halyq jaýy» retinde taǵy da tutqyndalyp, úshtiktiń sheshimimen atý jazasyna kesildi. Úkimet májilisterinde jaýapty basshylyqta júrgenderdiń ózderine qatelikterin moıyna alý talap etildi. Az ýaqyt ishinde óz qateligin moıyndaǵan jáne ózgeniń qatelikterin áshkerelegenderdiń qatary kóbeıe tústi. Ózara syn barysyn kúsheıtýde ótirik qaralaý faktileri oryn aldy. 1937 jyldyń 29 shildedegi QK(b)P-nyń Otalyq Komıteti sheshimi boıynsha alashordashylardyń jáne ultshyl baǵytta jazylǵan ádebıetterdi kitaphana, kitap dúkenderinen, oqý oryndarynan qoldanystan alý úshin arnaıy komısıa qurylyp, úkimet pen partıa isine jat degen kitaptardyń barlyǵyn alynyp, S. Asfendıarov, A. Álıbaev, Á. Baıdildiın O. Bekov, İ. Jansúgirov, N. Nurmaqov, T. Shonanov jáne t.b. qaıratkerlerdiń kitaptaryn qoldanýǵa tyıym salyndy. HH ǵasyrdyń 20-30 jj. keńestik júıeniń burmalaýshylyq, qysań saıasatynyń saldary halyqtyń rýhanı sanasyna qaıǵy-qasiret ákelip, uzaq ýaqyt boıy eshkimniń kózin ashtyrtpady. Qazaq zıalylarynyń basyna tóngen qaýipke eshkim de qarsy tura almady.

---