InfoHub Logo

Sezim — aınaladaǵy zattar men qubylystardyń adam qajetterine sáıkes kelý-kelmeýinen týyndaıtyn jan qýaty. Qajetterdiń ótelý jaǵdaıyna qaraı adamdarda ártúrli (unamdy, unamsyz) sezimder paıda bolady. Qýanysh, qaıǵy, ashý, yza, qumartý, shoshyný, nazdaný, qorqý, qaıǵyrý, úreılený, t.b. — sezimniń emosıa dep atalatyn qarapaıym túrleri. Adamdardyń tirshilik qajetine, ózara qarym-qatynasyna baılanysty olar túrli deńgeıde kórinedi. Adamnyń organıkalyq qajetteri men ınstınkterine baılanysty qarapaıym, ótkinshi emosıalardan (kúlki, jylaý, t.b.) munyń kúrdeli túrlerin (afekt, kóńil, qumarlyq, stress) ajyratý qajet. Emosıalardyń bár-bárine ortaq belgi — olardyń sıtýasıalyǵy, ıaǵnı naqty jaǵdaıǵa oraı týatyndyǵy, sondaı-aq túrli mánerli qozǵalystarǵa (bet, dene, qol, t.b.) baı keletindigi.

Sezim — tikeleı mı qabyǵy jartysharlarynyń jumysy bolsa, emosıalar — kóbinde mı qabyǵy astyndaǵy aımaq pen mı baǵanasy bólikteriniń (sopaqsha, ortańǵy aralyq, t.b.) qyzmetinen týyndaıdy. Adam sezimderi men emosıalary qashanda tarıhı-áleýmettik sıpatta bolady, onyń mazmunyn qoǵamdyq bolmys belgileıdi. Janýarlar emosıasy — bıologıalyq reaksıalardyń jıyntyǵy, reflekster tizbegi, ınstınkter kompleksi bolyp tabylady. Sezimder men emosıalarǵa birneshe erekshelikter tán. Olardan qarama-qarsy polárlik sapalyqtardy (súısiný-súısinbeý, shattyq-ýaıym), jigerli, jigersiz, qozý jáne kerneýden bosaný, ıaǵnı sheshilý, t.b. sıakty kórinisterdi baıqaýǵa bolady. Sezimderden adamnyń dúnıetanymy, ómir pozısıasy jaqsy ańǵarylady. Alǵa qoıǵan maqsat jolynda, ómir úshin kúreste kúshti, jigerli sezimdersiz tabysqa jetý qıyn. Tynys-tirshiligi solǵyn, selsoq adamdardyń kózdegen maqsattaryna jetýi qıyn. Adam ne úshin kúresse, sony jan-tánimen jaqsy kórip, al unamsyz nárselerdi barynsha jek kórip otyrýy qajet.

Adam emosıalarynyń ishinde onyń kúrdeli túri — kóńildiń alatyn orny zor. Kóńil — adam minez-qulqyna belgili reńk berip, odan biraz ýaqyt boıyna baıqalatyn jalpy emosıalyq jaǵdaı. Kóńiline qarap adamdardy shat-jaıdary, jyly júzdi, túsi sýyq, yzaly, t.b. dep ajyratýǵa bolady. Kóterińki kóńil adamǵa qýat beredi, ondaı kisi optımıs bolady («Syrdyń sýy sıraǵynan kelmeý»), al ýaıym-qaıǵy kisini keıde júnjitip, jabyrqatyp jiberedi. Kóńil ylǵı da syrtqy, (shki áserlerden týyndaıdy. Máselen, adamnyń qyzmeti jaqsy, ujymy yntymaqty, otbasy jarasymdy bolsa, mundaıda onyń kóńili de kóterińki bolady. Adamnyń densaýlyq jaǵdaıy da (aýrý-syrqaý), júıke júıesindegi erekshelikter de kóńilge biraz áser etedi. Tirshilik úshin mańyzdy da, mándi nárseniń bári kóńilge erekshe iz qaldyrady. Eger adamnyń kópten áınalysyp júrgen isi ońǵa bassa, ne oryndalsa (joǵary oqý ornyn bitirý, jaqsy kyzmetke ornalasý) ondaı kisi shat-shadyman kúıge túsedi. Kerisinshe, kisi sátsizdikke ushyraı berse, kózdegen maqsatyna jete almasa, keıde janyn qoıarǵa jer taba almaı qınalyp, mazasyzdanady. Osy jóninde halqymyz: «Kóńilsizden kúlki shyqpas», «Adam kóńilden azady» dep taýyp aıtqan. Erik-jigeri kúshti, rýhanı ómiriniń mazmuny baı, ustaǵan ıdeıasyna senimi mol adamdar qandaı aýyr jaǵdaılarda da ózderin keterińki, sergek ustaıdy. Kóńildi meńgere bilý — kimge de bolsa asa qajetti sıpat. Bul, ásirese, muǵalimge aýadaı qajet. Shákirt ataýlynyń ustazynyń qasy men qabaǵyna qarap otyratyny belgili. Muǵalim kóńilsiz, kirbiń júrse, munyń oqýshylarǵa qolaısyz áser etetini haq. Bup jóninde de halqymyz ejelden-aq: «Qabaǵy jamannyń sabaǵy jaman» dep durys aıtqan.

Tek adamǵa ǵana tán joǵary sezimderge ımandylyq, rýhanı adamgershilik, estetıkalyq, ıntellekt sezimderi kiredi. Qoǵamnyń nakty talabyna sáıkes adam minez-qulqynan jıi kórinetin sezimderdiń biri — adamgershilik sezimderi. Bul óte keń mándi sezim, munyń mazmunymen qatar qurylymy dá kúrdeli keledi. Bular eń aldymen qoǵamdyq mándi jáne jeke kóńil — kúıge baılanysty eki topqa bólinedi. Bul ekeýi bir-birine qaıshy kelip qalýy da múmkin. Biraq sana-sezimi jetilgen, kózqarasy men senimi qalyptasqan adamda munyń birinshisi basym bolyp otyrady. Máselen, osyndaı sezimderdiń tobyna ultjandylyq, dostyq, joldastyq, adaldyq, shynshyldyq, ar-namys, paryz, borysh jaýapkershilik, uıat, t.b. jatady. Kisiniń ómir súrip jatqan qoǵamy, onyń ujymdaǵy orny, naqtyly is-áreketi bul sekildi sezimderdiń mazmunyna eleýli áser etedi. Eger adam qoǵamdaǵy belgili erejelerdi buzsa, buǵan qatty qınalady da, olardy oryndap jýrse — oǵan masattanatyn bolady. Máselen, «Ólimnen uıat kúshti», — deıtin tirkes osy aıtqanymyzdyń aıǵaǵy. Bilimi, tájirıbe-tásiline qaraı adamnyń uıalý dárejesi de ártúrli bolady. Nadan, sózi món isi paryqsyz kisi óziniń ádepsiz qylyǵynan aıylyn jımasa, bilikti, mádenıetti, kepti kórgen kisi mundaı qylyqtan qatty uıalady. Joǵarǵy sezimderdiń ekinshi bir túri — estetıkalyq sezimder. Bular shyndyqtaǵy naǵyz sulýlykty sezine bilýde baıqalady. Bul tekti sózimder sulý, symbatty, ómirge úılesimdi, ádemi kórinisterdi tamashalaý nemese tabıǵattaǵy, ónerdegi jáne ómirdegi shynaıy ásem nárselerden (sýret polotnolary, keskin, sáýlet óneri, mýzykalyq nemese sahnalyq shyǵarmalar) — olardyń sheber oryndalýynan lázzat alýǵa baılanysty da týyndap otyrady. Máselen, «jaqsy án món tátti kúı», ıaǵnı jaqsy mýzykalyq áýen adamnyń estetıkalyq sezimderiniń qalyptasýyna erekshe yqpal etetindigin aqyn Maǵjan Jumabaev bylaısha sıpattaıdy: «Sulýlyq sezimderi adamnyń durys, sýlý, lázzat izdeýine, sulý nárseni súıýine, kóriksiz nárseden jırenýine, jaqsylyqqa umtylyp, jaýyzdyktan tyıylýyna kómók kórsetedi»,- dese, Sultanmahmut Toraıǵyrov: «Halyqtyń arǵy-bergisin qozǵap, esterine túsirip, muń-muqtajyn zarlap kem-ketigin kersetip, ádemi daýysymen quıqyljytyp turǵanda qandaı tas keńil bolsa da jibimegen erkine qoımaıdy. Halyqtyń qaıdaǵy-jaıdaǵysy oıyna qozǵalyp, túsip, qandary qaınap tipti arqalary qyzyp ketedi. Árkimniń kóńil kózderinen jas monshaqtap, boılary balqyǵandaı, shartta-shurt qol shapalaqtasyp tarqaıdy», — degen edi.

---