InfoHub Logo

Azıadaǵy arab eli Azıa qurlyǵynda ómir súrýde. Olardyń qataryna Arab túbegindegi Saýd Arabıasy, Iemen, Oman, Birikken Arab Ámirlikteri (BAÁ), Qatar, Bahreın, Kýveıt, Taıaý Shyǵys aımaǵyndaǵy Iraq, Sırıa, Lıvan, Iordanıa, Palestına jatady. XX ǵasyrdyń bas kezinde atalǵan elder táýeldi jaǵdaıda damyǵan. XVI ǵasyrdyń basynan beri Osman Túrkıasy ústemdik júrgizgen. Arab Shyǵysyna XIX ǵasyrdan beri qaraı batys eýropalyq elderi tıisip, birtindep óz bılikterin ornata túsken edi. XX ǵasyrdyń basynda Aden, Parsy shyǵanaǵyndaǵy elder, sondaı-aq Mysyr Anglıa baqylaýynda bolǵan. Qalǵan jerler resmı túrde Túrkıa ımperıasynyń quramynda sanaldy. Biraq ol ózi jartylaı otarǵa aınalǵandyqtan Sultan úkimi sarqyla túsken.

Arab eliniń jaǵdaıy ár qalaı damyǵan. Sırıa, Lıvan jaǵalaýlarynda, Baǵdad, Basra qalalarynda qolóner damyǵan, shaǵyn kásiporyndar shyqqan, saýda qyzǵan. Kóptegen aýmaqtarda ejelgi dástúrli eginshilik pen mal sharýashylyǵy basymdy edi. Dinı-feodaldyq negizde ómir súrgen arab qoǵamy daǵdarysqa tap bolyp, sansyz qaıshylyqtarmen tejeltip kelgen. Solardyń ishinde shet elder kapıtalynyń qanaýy qatty sezile túsken. Sırıa mey Lıvanda aǵylshyn men fransýz fırmalary, kompanıalary temeki, maqta ósirý, kilem toký, jún-teri óńdeý salalarynda nyǵaıyp, shıkizattardy óz elderine alyp, arab jerlerine óndelgen taýar ákelip, baıı túsken. Ákimshilik jaǵynyn arab jerleri ýálaıattarǵa (Basra, Baǵdad, Mosýl, Haleb, Damask, Beırýt) jáne sanjaqtarǵa (Lıvan, Palestına) bólingen.

Adennen tys Arabıa túbeginiń jaǵalaýyndaǵy jerlerde túrik áskerı bólimsheleri ornalasty. Biraq Parsy shyǵanaǵyndaǵy Bahreındi, Kýveıtti bılegen jergilikti sheıhter aǵylshyndarmen kelisimge kelip, solardyń qolyna óte bastaǵan. Qazirgi Iraq, Basra, Baǵdad, Mosýl ýálaıattaryna qarasty edi. Sırıa, Lıvan, Palestına jerleri Haleb, Damask, Beırýt ýálaıattary men Lıvan jáne Ierýsalım sanjaqtaryna bólindi. Olardy Osman ımperıasynyń sultany taǵaıyndaıtyn pashalar (gýbernatorlar) jáne sanjaq beıler basqardy. Qoldaryna saıası, áskerı, sot, qarjy salasyndaǵy bılikti shoǵyrlandyrǵan olar arab halqymen sanasýdy, olardyń hal-ahýalyn jóndeýdi tipti oılastyrmady dese de bolady. Qatań tártip, salyqty asyra jınaý, kónbegenderdi jazalaý, sultan saraıyna tabystyń bir bóligin jiberip turý, mine, negizgi júktelgen mindet osymen shekteldi. Sonymen birge ózderi qol astyndaǵy sheneýnikteri jemqorlyqqa túsip, baıýǵa ábden qunyqty. Jergilikti kósemder, baı jer ıelenýshiler, ıslam, hrıstıan dindarlarynyń joǵary top fellahtary qolónershilerdi, jartylaı kóshpendi bolmasa kóshpendi bádýınderdi qanap-tóstep keldi. Qazirgi Saýd Arabıasy jerinde birneshe jergilikti aqsúıek sheıhter ustaǵan taıpalar kezdesetin. Soltústik-SHyǵys aımaǵynda XVIII ǵasyrdan beri Islam ómirin qarapaıymdandyrýdy, paıǵambar zamanyndaǵy eski tártipti qaıta jandandyrýdy ýaǵyzdaǵan ýahabshylar yqpaly arta túsken. Sol aǵymdy qoldaǵan Saýd otbasylary XX ǵasyrdan bas kezinde úshinshi ret bas kóterip, óz ústemdigin ornatýǵa tyrysty.

Joǵaryda atalǵan Sırıa, Lıvan, Palestına, Iraq, Iemen, t.b. jerlerde halyq aýyl sharýashylyǵymen shuǵyldandy. Qalalardaǵy aýyl sharýashylyǵy toqtap qaldy. Sırıa men Lıvanda fransýzdardyń kapıtaly maqta, temeki, jún, saýda, qarjy salalaryna enip, kúsheıe berdi. Fransýzdardyń «Rejı» temeki monopolıasy temekini ósirý, jınaý, satý isterin tolyq baqylaýǵa aldy. Osynda óndirilgen maqta, temeki eń aldymen Anglıaǵa jiberilip turdy. İshki óndiriske maqtanyń 1/4-in ǵana qaldyrdy. Lıvan óte kóp jibek qurttaryn ósiretin, al jibek jipterdi Fransıa men Italıa satyp alatyn. Saýda negizinen Eýropa elderimen damyp keldi. Shetke shıkizattar men azyq-túlik jiberiletin Túrkıanyń negizgi aımaqtarymen saýda baılanystary barǵan saıyn qysqartyla túsken. Bul jaǵdaı Eýropa elderiniń ekonomıkalyq ústemdiginiń ornyǵa bastaǵanyn anyq kórsetken edi. Saıası ómirde de túrikterdiń máni tómendegen. Jas túrikter qozǵalysyna artqan úmitter oryndalmaı qaldy. Sol kezde qurylǵan mádenı-qoǵamdyq uıymdar: Jas Arabıa, Ádebıet klýby, t.b. qyzmetine keıin shek qoıyldy. Arab lıberaldyq pomeshıkteri men jańadan shyǵa bastaǵan býrjýazıa arasynda batys elderi iritki ister jáne úgit júrgizip, óz yqpaldaryn kúsheıtýge tyrysty. Arabtardy túrik ústemdiginen qutqaramyz, arabtardyń basyn qosyp birkelki ortalyqtanǵan memleket quramyz degen úgitine sengender boldy. Anglıa, Fransıa, Reseı elderiniń dıplomatıasy Túrkıany ydyratyp, ol ustaǵan arab jerlerin óz qoldaryna túsirýdi oılastyrǵan edi. Biraq, olardyń zulymdyk josparlaryn arab jurty kesh uqty.

Birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldaryndaǵy arab elderi

1914 jyly tamyzda bastalǵan dúnıejúzilik soǵysqa Túrik ımperıasy qatyspaıtynyn málimdedi. Soǵan qaramastan aǵylshyndar Mysyrdy oǵan qatystyrǵan. Eldegi Germanıanyń, Avstro-Vengrıanyń múlikterin, kemelerin jaý elderdiki dep eseptetti. Sýes kanalyna aǵylshyn áskerleri engizildi. 1914 jyly jeltoqsanda Mysyrǵa Anglıa protektoraty jarıalandy. Túrikterge boı buryp júrgen hedıv Abbas Hılmıdi taqtan taıdyryp, onyń ornyna otarshyldardyń yqpalynda bolǵan Hýseın Kemaldy otyrǵyzdy. Anglıa oǵan «sultan» degen ataq taqty. Aǵylshyndardyń bas konsýly endi joǵary komısar laýazymyn alyp, eldiń ómirin sheshetin quqyqqa jetti. Ol birden áskerı jaǵdaı engizip, baspasózdi baqylaýǵa aldy, ereýilderge, sherýlerge tyıym saldyrdy.

Bul áreketterdi eskere otyryp, Túrkıa sultany 1914 jyly qarashada Antanta elderine qarsy «jıhad» soǵysyn jarıalady. Sýes kanalyn qaıtarýǵa ásker jiberilgen edi, biraq aǵylshyndar ony talqandap jiberdi. Germanıanyń aıtqanyna kóngen Túrkıa Reseıge de qarsy shykty. Teńizdegi jáne Kavkaz aımaǵyndaǵy shaıqastarda túrik armıasy orystardan jeńilip, 1914-1915 jyldary shekaradan 250 shaqyrymǵa deıin sheginýge bardy. Armán jerlerin qolǵa túsirgen Reseı patshalyǵy jergilikti halyqty túrikterge qarsy aıdap saldy. Sol arada bastalǵan armán-túrik qyrqysy basqa aımaqqa tarady. Burynnan beri armán saýdagerleri, kásipshileri, qolónershileri Stambulda, búkil ımperıanyń basqa qalalarynda ómir súrip kelgen edi. Olardyń shirkeýleri qyzmet atqaryp otyrǵan, dinı bostandyǵy saqtaldy. XIX ǵasyrdyń basynan beri qaraı Kavkaz aımaǵyndaǵy, Balqan túbegindegi hrıstıandardy túrikterge qarsy turǵyzý Eýropa elderiniń saıasatynda úlken oryn alǵan bolatyn. Endi ol barynsha jandandy. 1915 jyly qyrqysta túrikter de, armándar da qatty qansyrady. Eki jaqtan mıllıonnan astam adam qyrǵynǵa ushyrady, bosqyn bolyp azap shekti. Sol qaıǵy-qasiret armándar tarıhynda óshpesteı iz qaldyrdy.

Batys elderi arabtardy túrikterge qarsy bas kóterýge baǵyttady. Túrkıa sultany bekitken ár aımaqtaǵy jergilikti arab bıleýshilerin, taıpa kósemderine ýáde etip, Anglıa, Fransıa, Reseı jaǵyna shyǵýǵa úgittedi. Sol kezde qasıetti qalalar Mekke men Medına ornalasqan Hıdjaz sherıfi Hýseınge qaraǵan edi. Anglıa 1915 jyldyń sońynda qupıa shart jasasyp, oǵan keleshekte barlyq arabtardy biriktirgen memleket quryp berýge ant etti. Ol bádýınderdi, qala turǵyndarynan, fellahtardan jasaq qurastyryp, aǵylshyn qarýymen qarýlandyryp, túrikterge qarsy soǵys bastady. Hýseınniń eki uly Abdolla jáne Feısal basqarǵan atty jáne túıeli áskerler Palestına, Sırıa, qazirgi Iraq aımaqtarynda shaıqastarǵa qatysty. Egıpettegi aǵylshyn áskerı kúshteri de Palestına men Sırıa jerine engen. Fransýz áskerlerimen birigip olar túrikterdi yǵystyra tústi. Aǵylshyndar Parsy shyǵanaǵyndaǵy túrik bekinisterin qıratyp, Basraǵa qaraı jyljydy. Iran jaǵynan da orys-aǵylshyn armıalary qysym jasaǵan. Sóıtip, jaýlar túrikterge soqqy bere otyryp, búkil Arab túbegindegi, Iraqtaǵy, Palestınadaǵy, Sırıadaǵy, Lıvandaǵy sultan ákimshiligin joıdy. 1916-1917 jyldary Basra, Baǵdad, Damask, Ierýsalım, t.b. qalalar Antanta elderi men arabtar qolyna ótti. Hýseın jáne basqa arab shonjarlary maqsattaryna jetkendeı boldy.

Biraq, Eýropa elderiniń óz maqsattary bolǵan. Soǵys qyzyp jatqanda aǵylshyn jáne fransýz úkimetteri arabtardyń taǵdyryn qarastyrýǵa bardy. Kerek bolsa, olar Reseıdi qatystyrmaı, 1916 jyly mamyrda Taıaý Shyǵystaǵy arab jerlerin bólisip alý týraly Saıks-Pıko kelisimine qol qoıdy. Biraz ýaqyt ótkende bul jospar Reseı bıleýshileriniń qulaǵyna shalynyp, orys dıplomatıasy shette qalǵanyna qaraı narazylyq bildirgen. Germanıamen Eýropa aımaǵyndaǵy bolyp jatqan shaıqastardyń negizgi aýyrtpalyǵyn kóterip otyrǵanyn alǵa tartqan Reseıdiń tilekterin eskermeý múmkin emes edi. Bul joly orys patshalary ǵasyrlar boıy armandaǵan oılaryn iske asyrmaq bolyp, Qara teńizdiń ońtústik jaǵalaýyna, Stambulǵa, Bosfor men Dardanell buǵazdaryna jarmasty. Keleshekte búkil Qara teńizdi, onyń Jerorta teńizge shyǵatyn joldary men darbazasyn Reseı óz qolyna alatyn boldy. Fransıa jáne Anglıa ishinen oǵan kóngisi kelmese de, taǵy da bir qupıa shart jasasýǵa bardy. Sóıtip, úsh otarly ımperıalar Túrkıa ımperıasyn tolyq bólshekteýge daıarlandy. 1918 jyly qazanda túrikter Sırıa men Lıvan jerinen ketýge májbúr boldy. Olardyń ornyna arab, aǵylshyn áskerleri kele bastady. Keıbir jaǵalaýdaǵy aýdandarda Fransıa kúshteri de ornalasty. 1917 jyly oqıǵalarǵa baılanysty Reseı Taıaý Shyǵys máselelerine aralasýǵa shamasyz boldy. Endigide Fransıa men Anglıa ústemdikterin ornatýǵa kiristi. Parıj-Versal konferensıasyna arabtardy qatystyrmaı, olardyń taǵdyryn sheshý qolǵa alyndy. Palestına, Sırıa jerlerin azat etýge qatysqan ámir Feısal aǵylshyndardyń senimdi adamy bolǵandyqtan, Anglıa dıplomatıasy konferensıaǵa ony shaqyrǵan bolatyn. Biraq, onyń pikirimen sanasýǵa batys elderi barmady. Arab elderin bólisý 1920 jyly 25 sáýirde San-Remo kelisimi boıynsha rettelip, Fransıa protektoraty Sırıa men Lıvanda, al Anglıa protektoraty Irak pen Palestınada ornady.

---