InfoHub Logo

Gıgıena grek sózi — Gugieinos — emdeý, densaýlyq ákeledi degen maǵyna beredi, profılaktıka degen uǵym. Adam aǵzasyna aınalany qorshaǵan syrtqy orta faktorlary men áleýmettik jaǵdaılarynyń tıgizetin áserin zertteıtin medısınalyq ǵylym. Medısına ǵylymdarynyń óte kórnekti salalarynyń biri. Medısınalyq oqý oryndarynda sanıtarlyq — gıgıenalyq fakúltetteri men kafedralar bar. Arnaýly túrde maman dárigerler — gıgıenıster daıyndalady.

Gıgıena — aýrýlardyń aldyn alýǵa jáne densaýlyq saqtaýdy qorǵaıdy. Densaýlykqa zıan keltiretin azyq túrlerin joıyp jiberýge gıgıenıster at salysady. Densaýlyqqa zıan keltiretin faktorlardyń bolmaýyn gıgıena ǵylymy qatań baqylaý jasap otyrady.   Adamdardyń aınalasyn qorshaǵan syrtqy ortanyń faktorlaryn negizge ala otyryp, gıgıenıster adamzat balasynyń tirshiligi men eńbegine yńǵaıly jaǵdaılar jasaýǵa adamzat balasyn aýrýlardan aıyqtyrýǵa, dertter men ólik kórsetkishterin tómendetýge tirshilik ómirdi uzartýǵa, eńbekke degen qabilettilikti kóterýge jáne t.b. bıologıalyq jaǵdaılardy jaqsartýǵa baǵyttalǵan ǵylym. Praktıkada qoldanatyn naqtyly tásilderi bolady. Osynyń bári adamnyń densaýlyǵyn arttyrýǵa qoldanylady.

Sonymen gıgıena ǵylymynyń negizgi kózdegen maqsaty - adamdardyń aınalasyn qorshaǵan syrtqy orta faktorlaryn saýyqtyrý arqyly birinshi densaýlyq saqtaýdyń profılaktıkasyn ótkizý. Bir sózben aıtqańda adamzat balasyna zalal keltiretin faktorlardan adamzat balasyn qorǵaý. Jalpy gıgıena, eńbek gıgıenasy, oqýshy jastar gıgıenasy, taǵam gıgıenasy, áıelder gıgıenasy bolyp birneshege bólinedi. Árkimniń ózderiniń aldyna qoıǵan maqsattary bar. Dáriger-gıgıenıster, sanıtarlar aınalany qorshaǵan syrtqy ortanyń adamdar ómiri men jumys jaǵdaılarynyń keleńsiz tustarynyń aldyn alatyn eskertpe kórinisterindeı kún saıyn bolatyn sanıtarlyq-gıgıenalyq baqylaý júrgizip, árbir kezdesken qolaısyz jaǵdaılardyń jolyna tosqaýyl qoısh otyrady. Juqpaly aýrýlardy taratpaı aldyn alý maqsattarymen qaptap ketetin juqpaly dertterge qarsy medısınalyq ádister men sharalardy keń kólemde qoldanady. Aldyńǵy qatardaǵy sharalardy is júzine asyryp epıdemıaǵa qarsy kúresti údete túsedi Aýa raıynyń ózgesheligin, mıkroklımattyń birkelki emestigin, sýdaǵy aýrý taratatyn mıkrobtardyń sanyn anyqtap, bıologıalyq erekshelikterin eskerip, aýadaǵy shań-tozandardaǵy mıkrobtardy bilip, qala ishińdegi tútinniń quramyn anyqtap, olarmen bıologıalyq jáne hımıalyq kúres júrgizýdiń joldaryn belgilep beredi.

Qaı saladaǵy dárigerler qyzmetinde bolmasyn profılaktakalyq is-áreket jasap, kózge kórine túsedi. Olardy jasaý úshin tereń oı, júırik aqyl kerek. Adamzat balasynyń tabıǵı jáne áleýmettik-ekonomıkalyq saıası faktorlardyń áserimen qalyptasady.

Bıosferalyq faktorlarǵa jatatyńdar: atmosferalyq aýa, sý, jer, kosmostyq faktorlar, áleýmettik faktorlarǵa eńbek jáná oqý jaǵdaılary, tamaq, kıim-keshek, tósek oryn jaǵdaıy jáne t.b. jatady. Bul faktorlar qolaısyz bolǵanda zıańdy daǵdylar damyp ketedi. Araq-sharap ishý, temeki shegý, narkotıkalyq zattar men áýrelený, toksıkomanıamen aınalysý erekshe etek alady.

Dene tazalyǵy degenimiz — aldymen teri kútimi. Teriniń durys kútimi aǵzanyń qalypty qyzmet atqarýyna áser etedi. Teri alýan túrli fızıologıalyq — bıologıalyq fýnksıany oryndaıdy. Teriniń qurylysy óte kúrdeli.

Jumys jasap, kúńdelikti turmysty sharýamen aınalysqan shaqta adam terisin kir shalady. Adam terlese kir terige jabysyp qalyp, teriniń tynys alýyn qıyndatady. Óıtkeni teri bezderi bitelip qalady. Osydan baryp teride ótetin fızıologıalyq-bıohımıalyq úrdisterdiń qyzmeti múldem buzylady. Bitelgen maı bezderine juqpaly aýrý taratatyn mıkrobtardyń enýi folıkýlıtti  týyndatady. Mıkrobtar áserinen  teriniń betindegi organıkalyq zattar ydyrap, jaǵymsyz ıisti maı qyshqyly bólinedi jáne teri qabynýy — dermatıt derti damıdy. Basqa da irińdi teri aýrýlary paıda bolady. Táýliktik teri gıgıenasy úshin neshe túrli tásilder qoldanady. Olardyń ishinde terini tazalyqta ústaý úshin deneni ıisi jaqsy sabynmen sabyndap jýý kerek. Ony úırenshikti daǵdyǵa aınaldyrǵan jón. Aptasyna bir ret monshaǵa baryp jýyný, kúńde bolmasa da kúnara dýshqa shaıyný kerek. Al, jıirek kir shalatyn bet, qol, moıyn qosymsha kútim jasaýdy qajet etedi.

Qol kirlegende onyń terisinde neshe túrli juqpaly aýrý taratatyn mıkrobtar kóbeıedi. İshekqaryn ınfeksıasy, qurt ınvazıasy, gepatıt vırýstary jınalady. Juqpaly dertterdiń taralýyna qol kiriniń qanshalyqty ról atqaratyny kóptegen adamdarǵa belgili.

Qoldaǵy barlyq bakterıalardyń 90% tyrnaq astynda jınalady jáne olardy tek arnaýly shetkamen ǵana tazartýǵa bolady. Qol jýatyn jerde kishkentaı shetka turýy paıdaly. Bet pen moıyndy tańerteń jáne uıyqtar aldynda tazartyp jýyp otyrǵan úlken nátıje beretinin aıtpaı ketpeýge bolmaıdy. Tisterdi tańerteń jáne keshke shetkamen tazalap otyrý kerek.

Adamnyń terisi qurǵaq nemese maıly, ylǵaldy bolyp keledi. Al, eger teri qurǵaq bolsa, onda balalar sabyny dep atalatyn sabyndy, lanolıni bar sabyndardy da paıdalanǵan da teri onsha qurǵamaı qalypty jaǵdaıda turady. Aıaqty aptasyna keminde bir ret, ásirese jaz aılarynda kúnde jýyp túrýdy dárigerler usynady. Aıaq terleıtin bolsa, túnge qaraı terden qutylý úshin sýyq sýmen aıaqty jýyp, tabandy, saýsaq arasyn aptasyna eki ret 5% formalın eritińdisi sińgen maqtamen súrtý kerek. Qol, qoltyq asty jáne deneniń basqa bir bólikteri terlese, dezodarant qoldaný kerek. Orys býlamysy, fın saýnasy, japon ofýrosy, sentosy aǵzaǵa óte paıdaly. Monshaǵa túskennen keıin adam óte jaqsy dem alyp sergip qalady, jaqsy uıyqtaıdy. Jumysqa degen ynta jigeri arta túsedi. Monsha gıgıenany jaqsy qoldaıdy, deneni saýyqtyrady.

Sibirde turatyn orys halqy monshaǵa túsip, býda otyrǵanda qaıyń emen japyraqtarynan jasalǵan sypyrtqylarmen sabala nyp, sodan keıin monshadan júgirip shyǵyp qalyń qarǵa aýnaıdy. Shyǵys monshalarynyń da densaýlyqqa tıgizer paıdasy asa zor. Monshadan keıin dene jaqsy shynyǵyp, densaýlyq artady.

Shash kútimi. Adamnyń shashy erekshe jaralǵan tabıǵat kórinisi Adamnyń sulýlyǵy shashqa baılanysty. Ásirese áıel adamdardyń baılyǵy men sulýlyǵy, olardyń shashy. Eshqandaı zergerlik zattar adam shashyn aıyrbastaı almaıdy. Sondyqtan da shash óte uqypty túrde kútýdi qajet etedi. Shash qorǵanys rólin atqarady.

Adam shashy birneshe jyl boıy ósýin toqtatpaıdy. Áıel adamdardyń kúnine 50 tal shashy túsip, 50 tal shashy ósip shyǵyp otyrady. Adam basyndaǵy shashtyń sany ár adamda ár qıly bolady. Orta eseppen alǵanda adam basynda 140 000 tal shash bolady. Qara tústi shash basta 100 000-daı, Shashtyń jaqsy ósýi úshin ony únemi jaqsy kútip, maı jaǵyp otyrý qajet. Krem jaǵyp qoıǵanda dúrys. Ol shashty qorektik zatpen qamtamasyz etedi Shashty jıi-jıi jýyp otyrýdyń qajeti joq. Shashqa aýrý paıda bolady. Uzyn qurǵak shashty 3 apta saıyn jýǵan durys. Uzyn maıly shashty 7-14 kún ótkennen keıin jýǵan jónú Qysqa shashta 7-14 kún ótkennen keıin jýyp otyrǵan durys. Shashty jyly sýǵa jýyp, belgili bir shampýndi paıdalanyndar. Shashty sabynmen jýýdyń qajeti joq. Shashtyń túsi ózgerip, jarqyrap jaınamaıdy. Sondyqtan da shampýnmen jýǵan durys. Uzyn shashta óte uqyptylyqpen jýyp, shashty tarap otyrý kerek.

Maıly shashta sabyńdy spırtpen nemese kalııi kóp kók sabyndy spırtpen jýǵan durys. Ol kók sabyn shashty dezınfeksıalap, shashtyń maıyn birden ketirip jiberedi. Shampýnmen jýǵannan keıin shashty birneshe ret sýmen muqıat shaıyp, shampýnnyń mıkrobtaryn túgelimen keptirinder. Shashtaryńyz jarqyrap turý úshin 1 lıtr sýǵa ashanalyq qasyqpen 2 qasyq 8%-ti sirke qyshkylyn qosyp, shashty shaıyńyzdar. Sodan keıin shashtardy taraqpen taraǵan jón. Taraqtyń júzi ótkir bolmaǵany durys. Ádette eń jaqsy taraq kapronnan jasalynady. Taraqty ystyq sýmen sabyndap jýyp, ony taza ustaǵan oryndy. Árbir adamnyń óziniń taraǵy bolýy tıis.

Tyrnaqtyń kútimi. Aıaq jáne qol saýsaqtarynyń tyrnaqtaryn ósirmeı únemi alyp tastaǵan jón. Keıbir kezderde gazet-jýrnaldarda jasandy tyrnaq ósiremiz degen habarlańdyrý júredi Tyrnaq qandaı jaǵdaıda bolmasyn kútimdi qajet etedi. Tyrnaq alý gıgıenanyń eń bir basty mindeti. Bir aptada tyrnaq 0,5 mm ósedi. Jaz aılarynda tyrnaq qys aılaryna qaraǵanda tez ósedi. Sondyqtan da apta saıyn tyrnaqty alyp otyrý kerek. Uzyn bolyp ósken tyrnaqtyń astyna aýrý taratatyn mıkrobtar kóp shoǵyrlanady. Ońdaı tyrnaq densaýlyqty nyǵaıtpaıdy. Tipti mıkroskopıalyq sańyraýqulaqtar ósýi sózsiz. Úlken tyrnaq óte synǵysh keledi.

Tis jáne aýyz gıgıenasy. Adamnyń tisi onyń negizgi máshınesi. Óıtkeni qandaı tamaq bolsyn tispen shaınap jeıdi. Tisi joq adamnyń sózi durys bolmaıdy. Tis adamnyń bet álpetiniń sulýlyǵyn qamtamasyz etedi. Tisi túsip qalý, tisti aýyz qýysynyń gıgıenasyn saqtamaǵandyqtan bolady. Sońdyqtan da tis pen aýyz qýysyn erekshe kútimge alǵan jón. Tis jáne aýyz qýysy kútimine myna tómendegiler jatady:

1. Belgili bir daǵdy boıynsha tis ysqyshty paıdalanyp, tisti únemi tazartyp otyrǵan jón. Tis shetkasynyń paıdalanýǵa qolaıly bolǵany dúrys. Sıntetıkalyq materıaldardan jasalǵan shetkalardy 3-4 aıda aýystyryp otyryńdar;
2. Qyzyl ıekti de qolmen ysqylap, erinbeı massajdy únemi jasap otyrǵan durys;
Z. Tisti tómennen joǵary nemese kerisinshe tis tazalaǵan jón. Tis tazalaý merzimi 3-4 mınýttan aspaýy kerek.
4. Tis táýligine eki ret tazartylýy tıis (tańerteń jáne uıyqtar aldynda). Aýyzdan jaǵymsyz ıister shyǵyp turýy múmkin. Ony ketirý úshin margansovkanyń onyń álsiz eritindisimen shaıǵan jaqsy nátıje beredi;
5. Tis shetkalaryn sabyndap taza sýmen muqıat túrde jýyp, spırtpen dezınfeksıalaǵan jaman bolmaıdy. Tis pastalary jáne untaqtary quramyna gıgıenalyq, sondaı-aq arnaıy, qosymsha bólek bıologıalyq-fızıologıalyq belsendi zattar engiziledi (tuzdar — fermenıtter — bıologıalyq katalızatorlar, mıkroelementter — Mn, Cu, Fe, Co, Zi, Ti jáne ftor, kálsı — hlorofıl — jasyl pıgment, ósimdik japyraqtarynan óndiriledi). Olar tis tkanderine, qyzyl ıekke, kilegeıli qabyqqa jáne aýyz qýysyna jaǵymdy terapıalyq áser etýge eseptelgen em-domdyq — profılaktıkalyq kóptegen tis pastalary shyǵarylady.
6. Tisti tazartqannan keıin aýyzdy elıksırmen shaıyp, arnaıy pastalardy qoldanǵan jón. Mine tis kútimi osyndaı deńgeıde júrý kerek,

Kıim-keshek jáne aıaq kıim tazalyǵy. Adamnyń barlyq denesi, kıim-keshegi, aıaq kıimi óte kelisimdi bolýy tıis. Aldymen aıaq kıimge kóńil bólý qajet. Aıaq kıimniń ádemi jańa, kıýge óte qolaıly bolyp, aıaqty qyspaý kerek. Bıik óksheli aıaq kıimdi kıýdiń qajeti joq. Sol sıaqty krosovkalardy jalpy kıýge bolmaıdy. Ol aıaqty buzady, birneshe aıaq dertterin aıaqqa týǵyzady. Óıtkeni barlyq krosovkalar sıntetıkalyq materıaldan jasalady. Kıim jyl mezgiline jáne aýa raıyna saı kıilýi kerek. Ásirese balalardyń kıimine erekshe kóńil aýdarǵan jón. Tar kıim kıgen qyzdardyń denesinde «Djınsovyı dermatıt» degen dert únemi tar djınsy kıip júrgendikten paıda bolady. Jumys kıimderi maqtadan tigilgen keń bolǵany durys. Sıntetıkalyq kıimdi jazdy kúni kıýdiń qajeti joq. Óıtkeni adam denesiniń terlegende kıimge ter sińbeı juqpaly aýrý taratatyn mıkrobtardyń uıasyna aınalýy múmkin.

Qalypty klımatta aımaq turǵyndary últra kúlgin sáýle jetispegendikten olardyń kók, jasyl, aq, sıren tústi kıimderdi, kıgeni durys. Olar denege últra kúlgin sáýlelerdi mol túsiredi. Al, jaz aılarynda raýshan tústi aq kıimderdi kıgen durys. Sıntetıkalyq kıimderdi salqyn túsken kezderde kıýge bolady. Beldi jalpaq belbeýlermen baılap alǵan durys emes. Óıtkeni bel býsanyp, terlep, sonyń saldarynan baýyr, asqazan jáne búırek aýrýlary paıda bolýy múmkin,

Jalpy, tazalyq bar jerde — densaýlyq bar dep uqqanymyz jón.

Elimizdegi densaýlyq saqtaý salasyn kóterýdi, jetildirýdi oılasaq, ony birinshi kezekte medbıkelerdiń biligi men bilimin kóterýden bastaǵan jón degenimiz oryndy. Qazirgi tańda orta medısına mamandaryn daıarlaıtyn oqý oryndary medbıkelerdiń mártebesin kóterý baǵytyndaǵy jumystardy keń kólemde júrgizýge kúsh salýda. Osyǵan deıin medbıkeler daıyndaıtyn oqý orynyn támamdaǵan jastardyń kópshiligi dáriger bolý úshin medınstıtýtta bilimin ushtaıtyndy. Qazirgi tańda medbıkelerge jalpylama medısınalyq bilim beriletinin bilemiz. Kópshilik qaýym medbıkeni naýqas adamǵa dárigerdiń jazyp bergen dárisin ishkizip, ýkol salatyn ǵana adam dep oılaıdy. Bolashaqta medbıke mamandyǵyn meńgerýge den qoıǵan jastardy medısınanyń túrli salasyna bólip, mamandandyrǵan jón. Bul bastama qazir qoǵamda keń kólemde kóterilip júr. Iá, kez kelgen mamandyq zaman kóshinen qalmaı damyp otyrýy shart. Osy turǵydan alǵanda medbıkelerdiń biligin kóteretin kez jetti. Medısınanyń ózine unaǵan salasy boıynsha tereń bile túsýge talpynǵan jastyń jolyna eshteńe kedergi bolmaýy kerek. Búginde medısınalyq kolejderdi bitirgen jastardyń kópshiligi dáriger bolýy úshin joǵary medısınalyq oqý oryndarda bilimin jalǵastyryp jatady. Bul — quptarlyq is.

Profesor M. Ia. Mýdrov: «Medısınada óziniń oqyp úırenýin támámdaǵan dáriger — dáriger bolýǵa tıisti emes» degen eken. Oılap qarasaq, oryndy aıtylǵan pikir. Medısına qyzmetkeri ómir boıy úırenýmen, izdenýmen, alǵa umtylýmen erekshelenip, mamandyǵynyń syryn tereń meńgerýdi maqsat etý kerek. Medbıkeler jańa tehnologıanyń tilin de sheber meńgergeni durys.

Medbıkeler — medısına salasyndaǵy negizgi býyn, osy qyzmetti atqaryp júrgen ár adamnyń kóterer júgi de aýyr. Olar qaı kezde de jeke basy máselesin emes, naýqastarǵa kómektesýdi aldyńǵy kezekke qoıady. Ýaqyt ótken saıyn medbıkelerge degen talap kúsheıýde. Sondyqtan zaman talabyna saı búgingi meıirbıke sapaly bilim alyp, árqashan biliktiligin kóterip otyrǵany jón.

---