Bala tárbıesindegi maqal mátelderdiń orny
Bala tárbıesindegi maqal - mátelderdiń orny
Qazaq halqynyń óte áridegi ata – babalarynyń ómir súrgen kezinen bastaý alyp, kúni búginge deıin kádesine jarap kele jatqan rýhanı muranyń biri – halyqtyq pedagogıka. Halyqtyq pedagogıka – tárbıe jónindegi halyqtyń pedagogıkalyq bilim tájirıbesi. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq tálim – tárbıeniń belgili júıesinde jas býyn jadyna birtindep sińirip otyratyn arnaýly joldar, tıisti tásilderde bolǵan. Máselen maqal - mátelderde adamgershilik, ımandylyq tárbıesine baılanysty ádet - ǵuryptar nasıhattalsa, jumbaqtar men aıtystarda – aqyl - oı tárbıesi, óleń jyr dastandarda – ásemdik tárbıesi, al ertegiler – halyqtyq tárbıeniń san alýan máselelerin qozǵaıtyn tálimdik materıal retinde paıdalanylǵan. Demek, halyqtyq pedagogıka - tálim - tárbıelik oı - pikirdiń alǵashqy bastaýy, halyqtyń rýhanı murasy.
Qazaq halqynyń tálimdik máni zor oı - tolǵanystary besik jyry men batyrlyq epostarda, ertegiler men ańyzdarda, sheshendik sózder men aıtys termelerde, maqal - mátelderde kóptep kezdesedi. Mundaǵy urpaq tárbıesiniń negizgi túıini - adamgershilik - ımandylyq, aqyl - oı, eńbek, estetıka, dene, otbasy tárbıesine baılanysty máselelerge kelip tireledi.
Kóshpeli qazaq saltynda maqal - mátelder mektep pen muǵalimniń, kitap pen baspasózdiń qyzmetin almastyrady. Maqal - mátelder syry mol dúnıe týraly bilimniń jıyntyǵy, halyqtyń ensıklopedıasy ǵana emes, ustazdyń, tálimgerlik ról de atqarady. Mundaǵy aqyl - keńester qysqa da nusqa ári tujyrymdy bolady. Maqal - mátelderdiń bala tárbıesindegi alatyn ornyda aıryqsha. Munda oqý men eńbek, oıyn men óner, sondaı – aq adamnyń jaqsy - jaman qasıetteri, elin, jerin súıý, ata - anany qurmetteý, úlkendi syılaý t. b. úlgi – ónegeler bala sanasyna birtindep quıyla beredi. Sonymen maqal - mátelder oıǵa oı qosatyn, tilge ıkemdi, sóz máıegi.
Halyqtyń tálim - tárbıede aıryqsha oryn alatyn asyl muranyń bir salasy - maqal - mátelder sol zamannyń dáýirlik sıpatyn, halyqtyń sanasyn, dúnıege kózqarasyn, ómir tájirıbesin beıneleıdi. Soǵan qosa maqal - mátelder halyqtyń aqyl - oıynyń, sóz baılyǵynyń, árbir oıdy beınelep - kórkemdep jetkizýiniń úlgisi bolyp tabylady.
Aıtalyq, eńbek jaıyndaǵy maqal - mátelderge zer salsaq balalardy eńbekke baýlyp, erinbeı ter tógýge tárbıelegenin ańǵarý qıyn emes. «Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı», «Jer qazbasań, altyn shyqpas», «Beınet túbi - zeınet», «Eńbek etseń emersiń», «Eńbek adamdy bútindeıdi, jalqaýlyq adamdy tútip jeıdi», «Eńbek etseń, elge ókpeleme, egin ekpeseń, jerge ókpeleme» degen maqaldar jeńildiń asty, aýyrdyń ústimen júretin jalqaýlardy synyp, eńbektiń qudiretin dáripteýge baǵyshtalǵan.
Sondaı - aq «Abyroı - ar eńbegi», «Ary taza jigittiń jany taza», «Ashý asyqqanda, aqyl basý aıtar», «Anyǵyn aıtý - adaldyq, ala sóıleý aramdyq», «Ardan bezip, adam bolam deme», degen maqal - mátelder adamgershilik, tózimdilik, sabyrlylyqqa tárbıeleıdi.
Maqal - mátelderdiń birazy adamdy jaqsy qasıetterge baýlýmen birge olardyń kemshilikterin, jaman, ádet - qylyqtaryn synap, ony boldyrmaýǵa úndeıdi. Oǵan «Jaqsydan úıren, jamannan jıren», «Jaman kisi kekshil», «Jalqaýǵa dáýlet úshin uıqy berer, jamanǵa aqyl úshin kúlki berer», «Aqyldy qasyńnan qoryqpa, aqylsyz dosyńnan qoryq» degen maqal - mátelderdiń mánine zeıin qoıyp úńiletin bolsaq, halqymyzdyń qyry - syry týraly bilimimizdi molaıtýǵa múmkindik zor.
«Azamat – eldiń ajary», «El namysy – er namysy», «Elin súıgenniń eńsesi bıikteıdi», «Elińe eleýli bol, halqyńa qalaýly bol», «Azamat týǵan jerimen tuǵyrly, halqynyń salt - dástúrimen ǵumyrly» degen maqal - mátelder elin, jerin súıetin, el namysyn qorǵaıtyn adam degen atqa kir keltirmeıtin azamat tárbıeleýge arnalǵan.
Maqal - mátelder arqyly qazaq halqy óz balalaryn ónerli - bilimdi bolýǵa shaqyrǵan». Ónerli órge júzer», «Ónerli bala súıkimdi», «Oqý - bilim bulaǵy, bilim – ómir shyraǵy», «Bilimdi ólmes – qaǵazda aty qalar, usta ólmes – istegen zaty qalar» dep te nasıhattaıdy.
«Ananyń súti - bal, balanyń tili - bal», «Ananyń qushaǵy jyly, kúnniń shýaǵy jyly», «Aǵaıyn – altaý ana – bireý, «Áke – asqar taý» sıaqty maqal - mátelder ata - anaǵa degen súıispenshilikke tárbıeleýdi kózdegen.
Balalardyń ana tilinde sóıleý daǵdysyn qalyptastyrýda maqal - mátelderdiń alatyn orny erekshe. Maqal - mátel balanyń til baılyǵyn, sózdik qoryn, aqylyn, oı - órisin, sóıleý mádenıetin damytady. Teginde maqal - mátelderde halyqtyń danalyǵy, baıqampazdyǵy, onyń bala tárbıesindegi úlken ómirlik tájirıbesi, bolashaqqa degen kózqarasy sheberlikpen berilip otyrady.
Búgingi jas jetkinshek – bolashaq tizginin ustaıtyn, el men jer qamyn oılaıtyn erteńgi azamat. Endeshe, bala tárbıeleýde halqymyzdyń tálim - tárbıesin halyq maqal - máteldermen baılanystyryp sabaqtar ótkizsek, bastaýysh synyp oqýshylarynyń sabaqqa yntasy artyp, túsinikteri molaıyp, tanymdyq belsendilikteri artar edi. Mysaly, óz sabaqtarymda maqal - mátelderdi keńinen paıdalanamyn. Atap aıtar bolsam, ana tili sabaǵynda taqyrypqa baılanysty maqal - mátelder aıtyp, onyń maǵynasyn ashý maqsatynda oqýshylardyń oı - pikirlerin tyńdap jáne maqal - mátelder jınaqtaýǵa tapsyrma beremin. Qazaq tili sabaǵynda maqal - mátelderdi kórkem jazý retinde qoldanamyn. Ol úshin aldyn ala tapsyrma beremin, máselen, alfavıt boıynsha nemese taqyryp boıynsha maqal - mátelder jattap, jazyp kelýge oqýshylarym mundaı shyǵarmashylyq jumystardy qyzyǵýshylyqpen atqarady. Synyp saǵattarynda maqal - mátelderge baılanysty túrli saıystar uıymdastyryp otyramyn. Árbir sabaq barysynda halyqtyq pedagogıkany paıdalana otyryp, sabaqty qyzyqty, tartymdy etip ótkizý oqýshylardyń belsendiligin arttyra túsetini sózsiz. Mine, osyndaı tásilderdi jas muǵalimder óz sabaǵynda paıdalansa. Elbasymyzdyń joldaýynda aıtylǵan bilimge qatysty máseleler óz sheshimin tabar edi.
Balalardy halyqtyq pedagogıka negizinde tárbıeleýimiz kerek. Sebebi, tárbıe – qalyp. Eger qalyp qısyq bolsa, ol sol qalypqa salǵan zatyń da qısyq bolady. Sondyqtan tárbıede usaq, maǵynasyz bólshek joq. Ásirese, balalarǵa aıtqan, kórsetken nárseniń barlyǵy shyndyq, sulý, ádemi, úılesimdi bolýy shart. Sonda ǵana bala balǵyn taldan bıik báıterekke aınalady.
Mańǵystaý oblysy, Beıneý aýdany,
Á. Jangeldın orta mektebi bastaýysh synyp muǵalimi
Ájibaeva Gúlsim Aıtjanqyzy
Qazaq halqynyń óte áridegi ata – babalarynyń ómir súrgen kezinen bastaý alyp, kúni búginge deıin kádesine jarap kele jatqan rýhanı muranyń biri – halyqtyq pedagogıka. Halyqtyq pedagogıka – tárbıe jónindegi halyqtyń pedagogıkalyq bilim tájirıbesi. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq tálim – tárbıeniń belgili júıesinde jas býyn jadyna birtindep sińirip otyratyn arnaýly joldar, tıisti tásilderde bolǵan. Máselen maqal - mátelderde adamgershilik, ımandylyq tárbıesine baılanysty ádet - ǵuryptar nasıhattalsa, jumbaqtar men aıtystarda – aqyl - oı tárbıesi, óleń jyr dastandarda – ásemdik tárbıesi, al ertegiler – halyqtyq tárbıeniń san alýan máselelerin qozǵaıtyn tálimdik materıal retinde paıdalanylǵan. Demek, halyqtyq pedagogıka - tálim - tárbıelik oı - pikirdiń alǵashqy bastaýy, halyqtyń rýhanı murasy.
Qazaq halqynyń tálimdik máni zor oı - tolǵanystary besik jyry men batyrlyq epostarda, ertegiler men ańyzdarda, sheshendik sózder men aıtys termelerde, maqal - mátelderde kóptep kezdesedi. Mundaǵy urpaq tárbıesiniń negizgi túıini - adamgershilik - ımandylyq, aqyl - oı, eńbek, estetıka, dene, otbasy tárbıesine baılanysty máselelerge kelip tireledi.
Kóshpeli qazaq saltynda maqal - mátelder mektep pen muǵalimniń, kitap pen baspasózdiń qyzmetin almastyrady. Maqal - mátelder syry mol dúnıe týraly bilimniń jıyntyǵy, halyqtyń ensıklopedıasy ǵana emes, ustazdyń, tálimgerlik ról de atqarady. Mundaǵy aqyl - keńester qysqa da nusqa ári tujyrymdy bolady. Maqal - mátelderdiń bala tárbıesindegi alatyn ornyda aıryqsha. Munda oqý men eńbek, oıyn men óner, sondaı – aq adamnyń jaqsy - jaman qasıetteri, elin, jerin súıý, ata - anany qurmetteý, úlkendi syılaý t. b. úlgi – ónegeler bala sanasyna birtindep quıyla beredi. Sonymen maqal - mátelder oıǵa oı qosatyn, tilge ıkemdi, sóz máıegi.
Halyqtyń tálim - tárbıede aıryqsha oryn alatyn asyl muranyń bir salasy - maqal - mátelder sol zamannyń dáýirlik sıpatyn, halyqtyń sanasyn, dúnıege kózqarasyn, ómir tájirıbesin beıneleıdi. Soǵan qosa maqal - mátelder halyqtyń aqyl - oıynyń, sóz baılyǵynyń, árbir oıdy beınelep - kórkemdep jetkizýiniń úlgisi bolyp tabylady.
Aıtalyq, eńbek jaıyndaǵy maqal - mátelderge zer salsaq balalardy eńbekke baýlyp, erinbeı ter tógýge tárbıelegenin ańǵarý qıyn emes. «Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı», «Jer qazbasań, altyn shyqpas», «Beınet túbi - zeınet», «Eńbek etseń emersiń», «Eńbek adamdy bútindeıdi, jalqaýlyq adamdy tútip jeıdi», «Eńbek etseń, elge ókpeleme, egin ekpeseń, jerge ókpeleme» degen maqaldar jeńildiń asty, aýyrdyń ústimen júretin jalqaýlardy synyp, eńbektiń qudiretin dáripteýge baǵyshtalǵan.
Sondaı - aq «Abyroı - ar eńbegi», «Ary taza jigittiń jany taza», «Ashý asyqqanda, aqyl basý aıtar», «Anyǵyn aıtý - adaldyq, ala sóıleý aramdyq», «Ardan bezip, adam bolam deme», degen maqal - mátelder adamgershilik, tózimdilik, sabyrlylyqqa tárbıeleıdi.
Maqal - mátelderdiń birazy adamdy jaqsy qasıetterge baýlýmen birge olardyń kemshilikterin, jaman, ádet - qylyqtaryn synap, ony boldyrmaýǵa úndeıdi. Oǵan «Jaqsydan úıren, jamannan jıren», «Jaman kisi kekshil», «Jalqaýǵa dáýlet úshin uıqy berer, jamanǵa aqyl úshin kúlki berer», «Aqyldy qasyńnan qoryqpa, aqylsyz dosyńnan qoryq» degen maqal - mátelderdiń mánine zeıin qoıyp úńiletin bolsaq, halqymyzdyń qyry - syry týraly bilimimizdi molaıtýǵa múmkindik zor.
«Azamat – eldiń ajary», «El namysy – er namysy», «Elin súıgenniń eńsesi bıikteıdi», «Elińe eleýli bol, halqyńa qalaýly bol», «Azamat týǵan jerimen tuǵyrly, halqynyń salt - dástúrimen ǵumyrly» degen maqal - mátelder elin, jerin súıetin, el namysyn qorǵaıtyn adam degen atqa kir keltirmeıtin azamat tárbıeleýge arnalǵan.
Maqal - mátelder arqyly qazaq halqy óz balalaryn ónerli - bilimdi bolýǵa shaqyrǵan». Ónerli órge júzer», «Ónerli bala súıkimdi», «Oqý - bilim bulaǵy, bilim – ómir shyraǵy», «Bilimdi ólmes – qaǵazda aty qalar, usta ólmes – istegen zaty qalar» dep te nasıhattaıdy.
«Ananyń súti - bal, balanyń tili - bal», «Ananyń qushaǵy jyly, kúnniń shýaǵy jyly», «Aǵaıyn – altaý ana – bireý, «Áke – asqar taý» sıaqty maqal - mátelder ata - anaǵa degen súıispenshilikke tárbıeleýdi kózdegen.
Balalardyń ana tilinde sóıleý daǵdysyn qalyptastyrýda maqal - mátelderdiń alatyn orny erekshe. Maqal - mátel balanyń til baılyǵyn, sózdik qoryn, aqylyn, oı - órisin, sóıleý mádenıetin damytady. Teginde maqal - mátelderde halyqtyń danalyǵy, baıqampazdyǵy, onyń bala tárbıesindegi úlken ómirlik tájirıbesi, bolashaqqa degen kózqarasy sheberlikpen berilip otyrady.
Búgingi jas jetkinshek – bolashaq tizginin ustaıtyn, el men jer qamyn oılaıtyn erteńgi azamat. Endeshe, bala tárbıeleýde halqymyzdyń tálim - tárbıesin halyq maqal - máteldermen baılanystyryp sabaqtar ótkizsek, bastaýysh synyp oqýshylarynyń sabaqqa yntasy artyp, túsinikteri molaıyp, tanymdyq belsendilikteri artar edi. Mysaly, óz sabaqtarymda maqal - mátelderdi keńinen paıdalanamyn. Atap aıtar bolsam, ana tili sabaǵynda taqyrypqa baılanysty maqal - mátelder aıtyp, onyń maǵynasyn ashý maqsatynda oqýshylardyń oı - pikirlerin tyńdap jáne maqal - mátelder jınaqtaýǵa tapsyrma beremin. Qazaq tili sabaǵynda maqal - mátelderdi kórkem jazý retinde qoldanamyn. Ol úshin aldyn ala tapsyrma beremin, máselen, alfavıt boıynsha nemese taqyryp boıynsha maqal - mátelder jattap, jazyp kelýge oqýshylarym mundaı shyǵarmashylyq jumystardy qyzyǵýshylyqpen atqarady. Synyp saǵattarynda maqal - mátelderge baılanysty túrli saıystar uıymdastyryp otyramyn. Árbir sabaq barysynda halyqtyq pedagogıkany paıdalana otyryp, sabaqty qyzyqty, tartymdy etip ótkizý oqýshylardyń belsendiligin arttyra túsetini sózsiz. Mine, osyndaı tásilderdi jas muǵalimder óz sabaǵynda paıdalansa. Elbasymyzdyń joldaýynda aıtylǵan bilimge qatysty máseleler óz sheshimin tabar edi.
Balalardy halyqtyq pedagogıka negizinde tárbıeleýimiz kerek. Sebebi, tárbıe – qalyp. Eger qalyp qısyq bolsa, ol sol qalypqa salǵan zatyń da qısyq bolady. Sondyqtan tárbıede usaq, maǵynasyz bólshek joq. Ásirese, balalarǵa aıtqan, kórsetken nárseniń barlyǵy shyndyq, sulý, ádemi, úılesimdi bolýy shart. Sonda ǵana bala balǵyn taldan bıik báıterekke aınalady.
Mańǵystaý oblysy, Beıneý aýdany,
Á. Jangeldın orta mektebi bastaýysh synyp muǵalimi
Ájibaeva Gúlsim Aıtjanqyzy
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Qazaqtyń ánshi - sazger aqyndar. Segiz seri (Muhamedqanapıa) Bahramuly Shaqshaqov
