InfoHub Logo

Dúnıedegi eń aýyr jáne eń mańyzdy is – adam ósirip jetildirý. Bir adamnyń jetilýinde kóptegen faktorlardyń áseri bolady. Bulardyń ishinde eń mańyzdylary: januıa, qorshaǵan orta, oqý orny jáne buqaralyq aqparat quraldary.

Álemdegi barlyq memleketter óz balalarynyń, jastarynyń ádil, eńbekqor, kórkem minezdi, tabysty, mádenıetti, qoǵamǵa paıdaly, otanyn súıetin, bilikti jáne el qundylyqtaryn qadirleı biletin adam retinde tárbıelenýin qalaıdy. Sondyqtan osy jolda barlyq kúsh-jigerin jumsaıdy. Muny júzege asyra alǵan elderdiń basqa da qıynshylyqtary jeńil jáne jyldam sheshiledi. Óıtkeni barlyq nárseniń basy – adam. Adamnyń jaqsy ósip jetilýi úshin eshbir shyǵynnan jáne qıynshylyqtan qashpaǵandar jetistiktiń jáne mádenıettiń shyńyna kóterildi.

Memleketimiz joǵaryda atalyp ótken adamnyń ósip jetilýi úshin eń mańyzdy róldi atqaratyn faktorlardy áste áste qolǵa alýda. Áıtse de árbir ata-ananyń da óz kezeginde bala tárbıesine at salysýy, qarap jatpaýy mańyzdy másele.

Basta úlken qalalardan bastap aınalamyz tynysh emes. Iaǵnı syrtqy álem qaýipterge toly. Beıneli, baspaly aqparat quraldarynyń basym bóligi zorlyq-zombylyq jáne jynystyq taqyryptarǵa kóbirek baǵyttalǵan... Adamı qasıet, ádeptilik, uıattylyq sezimderdi joıatyn, ár túrli jamandyqtardy tartymdy etip jarıalap jatqany úshin kórýi, oqylýy qaýipti bolǵan kóptegen aqparat quraldary bar.

Búkil ata-analardyń ortaq derti balalaryn jaqsylap jetildirý. Bul taqyrypta bir ózderiniń talypynystary jetkilikti emes. Balalardy jaman dostardyń jáne jaman beıneli, jazbaly aqparat quraldarynyń zıandarynan da qorǵaý kerek. Olarǵa dinin, otanyn, baıraǵyn jaqsy kórgizetin, ata-anaǵa, adamdarǵa qurmetti, eliniń mádenıetin, qundylyqtaryn, jetistikke jetýdiń joldaryn úıretetin, patrıottyq sezimin uıalatatyn paıdaly, jaqsy aqparattarmen qamtamasyz etý kerek.

Balany jalǵyz jetildirý de múmkin emes. Jaqsy ortada, jaqsy adamdarmen kórshi bolý kerek.

Barlyq nárse terisimen, qarama-qaıshylyǵymen qaıtarylady. Jaman minezderdi jaqsy minezder joıady. Sol sebepti ózimizdi qınap bolsa da jaqsy amaldar isteýge daǵdylandyrýymyz kerek, bulardy ádetke aınaldyrýymyz kerek. Bala áreketteri jáne minezi jaqsy adamdarmen dos bolsa, jaqsy minezder ózdiginen onyń tabıǵatyna aınalady.

Zerektik: Bala óziniń alǵash kórgen nársesin bileýge, shuqylap kórýge jáne surap úırenýge áýes bolady. Sondyqtan balalarǵa únemi jaqsy jáne ádemi nárselerdi kórsetý kerek jáne suraqtaryna durystap jaýap berý kerek. Osylaısha balanyń zerektigi, sana-sezimi, túsiný qabileti jetiledi. (3-6 jas aralyǵyndaǵy balalarda osy nársege qatty mán berý kerek. Bul kezeń – balanyń tili, mıy jáne zerektiginiń qalyptasýy úshin eń mańyzdy kezeń bolyp tabylady.)

Rýh: Óte sezimtal jáne ókpelegish balalarǵa ashshy da bolsa shyndyqty aıtýdy jáne oǵan tóze bilýdi úıretý kerek. Al tas júrek balalarǵa kóńilin jibitetindeı ónegeli, ǵıbratty mysaldar aıtyp, sezimtal bolýyna tyrysý kerek.

Qalaý: Myqty qalaýǵa, erik kúshine ıe bolýyna tyrysý kerek. Qalaýy álsiz balalardy biraz erkin jiberip, ózine degen senimdiligin arttyrý kerek. Qalaýy kúshti balalardyń tárbıesi de qataldaý bolýy kerek. Alaıda balaǵa meıirimdilikpen jáne túsinistikpen qaraý shart.

Jazalaý jáne yntalandyrý: «Mynany jasaıtyn bolsań, muny bermeımiz, kóshege shyǵarmaımyz» degen sekildi keıbir jazalardy berý durys bolsa da, qandaı jaǵdaı bolmasyn balany urýǵa bolmaıdy. Jaza kóńilin qaldyratyndaı bolmaýy tıis. Eshkimniń, ózge adamdardyń kóz aldynda da jasalmaýy tıis. Igi isterine óz ornymen, jasyna saı oıynshyq nemese velosıped alyp berý sekildi syılyqtar áperip marapattap turý kerek. «Bul velosıpedti ákem maǵan ...úshin alyp berdi» dep aıtatyndaı bolýy tıis.

Oıyndar: Jasyna saı keletin túrli sporttar balanyń densaýlyǵyna jáne sana-seziminiń damýyna yqpal etedi.

Qaraǵaıǵa qarap tal óser, Qurbysyna qarap bala óser.

Aınala: «Dosyńnyń kim ekenin aıt, seniń kim ekenińdi aıtamyn», «Jamanmen dos bolsań kóńiliń azar», «Qazanǵa jaqyndasań kúıesi juǵady» degen danalyq sózder de jamanmen dos bolǵan adam, sonyń jamandyǵynan úles alatynyn kórsetýde. Sondyqtan jaqsy ortaǵa jáne jaqsy dostarǵa qol jetkizýge tyrysýy kerek.

Qataldyq pa, erkindik pe?

Jas jemisti julma, jas balany urma.

Bala tárbıesinde shamadan tys qataldyq ta, erkindik te zıan. Tym qataldyq kórsetý balanyń pasıv, ynjyq bolýyna sebep bolady. Jasaǵan árbir qylyqtaryn unatý da úlken qate. Bul, balany páleketke ıtermeleýden basqa nárse emes. Mamandar bala tárbıesinde balany urýdyń sırek jáne qysqa merzimdi jaza túri ekendigin, al turaqty jáne uzaqqa sozylatyn jaǵdaıda odan teris nátıje alynatyndyǵyn bildirýde. Balany uryp tárbıeleýdiń balaǵa fızıkalyq áseri bar. Psıhologıalyq turǵydan alǵanda únemi taıaq jep ósken balalardyń agressıvti sezimderi damıdy. Onyń ashýshań, qyzý qandy jáne ynjyq adam bolýyna jol ashady. 

Balalarǵa qalaǵanyn istetý, bos jiberý durys emes. Jas kezinde tártipti, júıeli ómir súrýlerin qamtamasyz etý kerek. Bala belgili bir ýaqyttarda, belgili nárselermen aınalysýy kerek. Osylaısha bala tártipke, júıeli ómir súrýge beıimdeledi jáne keıin júıeli túrde ómir súredi. Tek oıyn oınap jatqan kezde ony óz haline jiberý kerek. Biraq bul da óz bilgenin istetip qoıý degen sóz emes.

Oınap jatqan kezderinde nemen aınalysyp jatqanyn baıqaý kerek. Bala ózine jáne aınalasyna zıan keltirmeı, óz bilgeninshe oınap jatqan bolsa másele joq. Biraq osyndaı bos ýaqyttarynda ózine jáne aınalasyndaǵylarǵa zıany tıip jatqan bolsa, bul istiń aldyn alý kerek. Bos ýaqyttarynda shattanýyna, oınaýyna múmkinshilik berý kerek. Biraq istegen zıandy nárselerin balaǵa, túsine alatyndaı túrde bildirip, olarǵa bóget bolý kerek.    

Óz aıtqanynan qaıtpaıtyn balalar

Qarapaıym mámilemen jáne ustamdylyq, tabandylyq tanytyp, balanyń qyrsyqtyǵyn ketirýge bolady. Bala bir nársege qyrsyǵyp qalǵan kezde, oǵan sol nársege qol jetkize alý sezimin bermeý kerek. Bala «Eger jylasam, aıǵaılasam, shý shyǵarsam, sheshemdi uıaltsam... qalaǵan nársemdi beredi» degen sezimderge túsip qalmaýy kerek. Jas kezinen ár qalaǵan nársesin istetetin bala, keleshekte bul qyrsyqtyǵyn ońaılyqpen toqtatpaıdy. Ony sábı kezinen bastap tárbıeleý kerek, jylap, qyrsyqtyq etýine mán bermeý kerek. 

Eger ár qalaǵan nársesi oryndala beretin bolsa, bala da, úlkender de eshqashan tynysh bolmaıdy. «Soǵan qalaǵan nársesin berip qutylaıynshy» degenmen, bul qalaýlarynyń sońy bitpeıtinin túsiný kerek. 

Balalardyń erkeligi

Balalarda kezdesetin menmendik, erkelik, ashýshańdyq jáne bilgishtik sıaqty jaman ádetter balanyń durys tárbıelenbeýinen, qalaǵan nárseleriniń oryndalýynan jáne otbasynyń balaǵa durys kóńil bólmeýinen týyndaıdy. Mundaı balalar ózderin barlyǵynan da joǵary sanaıdy, barlyq nárseni óte jaqsy biletinin oılaıdy. Mundaı balalar mektepte jáne dostary arasynda minezi shataq jáne súıkimsiz bolady. Óte bilgishtik tanytyp menmensinýi dostarynyń arasynda jalǵyz qalyp ketýine sebep bolady. 

Balany osyndaı jaman minezderden aryldyrý úshin, eń birinshi jaqsy dos tabý kerek. Odan basqa ákesiniń baılyǵymen, ataq-dańqymen, erekshe qasıetterimen maqtanýdyń qajet emestigin, negizgi jaqsy kóriletin jáne unamdy bolǵan nárseniń jaqsy minez jáne jaqsy tárbıe ekendigin aıtyp túsindirý kerek.

Jasqanshaq balalar

Balany ulsha tárbıeleseń – ul, qulsha tárbıeleseń – qul bolmaqshy. Ahmet Baıtursynuly.

Jasqanshaq bolyp ósken bala ómir baqı munyń qasiretin shegip ótedi. Ondaı balalar oıyn tolyq jetkize almaıdy. Qate sóıleıtininen nemese aıyptalatynynan jasqanyp, tuıyq bolady.

Jasqanshaq, ynjyq bolýdyń eń basty sebebi – ata-ananyń balaǵa únemi qatal mámilede bolyp, ár nársege kılige berýi. Balany baqylaýǵa alý kerek, biraq erkin jiberý kerek.

Tartynshaqtyqpen qosa erkelik jáne tákapparlyq ta jaman minez-qulyqtarǵa jatady. Balaǵa qaı jerde qalaı sóıleý jáne qalaı áreket etý kerektigin biletindeı etip tárbıeleý kerek.

Úılesimdi ata-ana

Óz-ózine degen senimsizdik, ynjyqtyq kóbinese jetkinshek shaqta nemese kishi jasta otbasy ishindegi turaqty úılesimsizdik, urys-keristerdiń nátıjesinde oryn alady. Ata-ana qanshalyqty tatý, úılesimdi, senimdi, baısaldy bolsa, balalaryn da sol kúıde tárbıeleıdi. Qyzý qandy bolý, balany únemi jazalandyra berý jáne otbasy ishinde balaǵa eki bólek tálim, eki taraptyq yqpal etý úrdisi, juptardyń arasyndaǵy kıkiljińder balaǵa edáýir mólsherde keri áserin tıgizedi.

Ata-ananyń oılary bir-birine úılespeı, tıanaqsyz shyǵatyn bolsa, bala da tıanaqsyz oılaıtyn bolady. Ata-ananyń ustanymdary balanyń minez-qulyǵynyń qalyptasýynda óte mańyzdy rol oınaıdy. Jetkinshek shaqtaǵy ul balalar ákesinen, qyz balalar anasynan úlgi alady.

Balada qyzyǵýshlyq

Balalar barlyq nárseni bilýge qushtar bolýy kerek. Bala dúnıemen baılanysyn osy qushtarlyǵymen ornatady. Osylaısha oı-órisi jetilip, damıdy. Onyń qyzyǵýshylyǵy suraq qoıýyna, sonymen qatar ártúrli nárselerdi úırenýine sebep bolady. Al bul este saqtaý qabiletiniń damýyna, kóp nárseden habardar bolýyna kómektesedi. 

Eger balada qyzyǵýshylyq joq bolsa,  onymen shuǵyldanyńdar, kóńil bólińder. Balanyń qyzyǵýshylyǵyn oıatatyn nárseler tabyńdar. Áıtpese bala tuıyq bolyp qalady. Al bul, balanyń rýhanı saýlyǵy úshin jaqsy emes. Bala jas kezinen bastap aınalasyndaǵy qubylystarmen áýes bolýy, olardy tanýy kerek, jaqsy kórýi kerek. Búkil osylardyń barlyǵy onyń qyzyǵýshylyǵynyń arqasynda bolatyn nárseler.

Shekten tys qorǵashtaý

Balalardyń qatelik jasaýlaryna ruqsat etý kerek. Óıtkeni qatelesken saıyn tájirıbeleri artady. Tájirıbe adamdy jetistikke jeteleıtin jol. Bala bir nárseler istegen saıyn óziniń qolynan keletin nárselerin tabady. Al eger ata-anasy: «Baıqa ulym, sen buny isteı almaısyń! ózim isteımin», «Baıqa qyzym, sen buny isteı almaısyń!» dep ómirde úırenýine múmkindik bermese, mundaı balalar ómirleriniń keıingi kezeńderinde de basqalarǵa muqtaj bolýǵa beıimdele bastaıdy. Tym artyq qorǵashtap qaraǵan otbasyda ósken bala ózin jáne óziniń qabiletin bile almaıdy, ózine senimin joǵaltady, eshnársege batyly jetpeıdi, qate jiberip alam degen ýaıym qashanda ony mazalaıdy. Aınalasynan bir kómekshi tabylyp qalar meken degen oımen alańdaı beretin bolady. Shyndyqtarmen júzdesýden qorqatyn bolady. Ár qadamynda qobaljyp, óz basymen sheshim qabyldaı almaıtyn bolady. Mundaı jaǵdaıda ósken bala, ásirese ul bala ómir boıy munyń zalaldaryn tartýǵa májbúr bolady.

---