Balabaqshada ulttyq oıyndardy damytý
HHİ – ǵasyr bilimdiler ǵasyry bolǵandyqtan búgingi tańda zamanymyzǵa saı zerdeli, oı - órisi joǵary, jan – jaqty damyǵan urpaq qalyptastyrý memleketimizdiń alǵa qoıǵan asa mańyzdy mindeti bolyp tur. Tárbıe men bilimniń alǵashqy dáni – mektepke deıingi tárbıe oshaǵynda beriledi. Bala densaýlyǵynyń myqty bolyp, qozǵalys, dene qurylysynyń durys jetilýi mektepke deıingi kezeńde qalyptasady.
Ulttyq oıyndar – qazaq halqynyń erte zamannan qalyptasqan dástúrli oıyn - saýyqtardyń bir túri. Onyń bastaýy alǵashqy qaýymdyq qoǵamda shyqqan. Ulttyq oıyndar negizinde ár halyq túrli – túrli jattyǵýlar jasaý jolymen dene shynyqtyrý isiniń negizin saldy. Bertin kele shynaıy sport oıyndarynyń shyǵýyna túrtki boldy. Onyń adam densaýlyǵyna jaqsartýda paıdaly asa kúshti ekeni qıly.
Ulttyq oıyndar – ata – babalarymyzdan bizge baılyǵymyz, asyl qazynamyz. Sondyqtan, úırenýdiń kúndelikti turmysqa paıdalanýdyń zamanymyzǵa saı urpaq tárbıeleýge paıdasy orasan zor. Oıyn balanyń aldynan ómirdiń esigin ashyp, ushtasa beredi.
V.A. Sýhomlınskııdiń sózimen aıtqanda: Oıynsyz aqyn – oıdyń qanshalyqty damýy da joq jáne bolýy da múmkin emes. Oıyn dúnıege qaraı ashylǵan úlken jaryq tereze ispetti, ol arqyly balanyń rýhanı sezimi jastyq shaq ómirimen ushtastyryp, ózin qorshaǵan, dúnıe týraly túsinik alady.
Oıyn degenimiz – ushqyn, bilimge qumarlyq pen elikteýdiń mazdaı jasaǵan oty. Mine, oıyn degenimiz - tynysyn keń alysqa meńzeıtin, oıdan-oıǵa jeteleıtin, adamǵa qıalmen qanat beretin osyndaı ǵajap nárse aqyl-oı jetekshisi, densaýlyq kepili, ómir tynysy.
Ulttyq oıyndardyń mektep jasyna deıingi balalarǵa laıyqtary «Kókpar», «Oramal alý», «Taqıa jasyrý», «Altyn qaqpa», «Aq serek-Kók serek», «Aıgólek», «Aq sandyq – Kók sandyq», «Aq súıek» balanyń kózin jumǵyzyp alańdaǵy aǵash ishine súıekti laqtyryp jiberip, izdeý t.b. oıyndar oınatý arqyly balany tapqyrlyqqa, jyldamdyqqa, shapshańdyqqa, ıkemdilikke, batyldylyqqa úıretý iske asyrylady. Iaǵnı, tańerteńgi qabyldaý kezinen keshke balanyń úıge qaıtýyna deıingi ýaqyt aralyǵyndaǵy kún tártibine sáıkes dene tárbıesi kúni boıǵy tárbıe túrlerimen birtutas sabaqtas júrgiziledi. Sondyqtan da, baǵdarlama boıynsha arnaıy ótiletin taqyryptyq tárbıe sátteriniń arasynda áýeli dene sergitý, jumys sońynda yrǵaqty qımyl –qozǵalys oıyndaryn ótkizý kózdeledi.
Eń bastysy ata-babadan qalǵan óner men ónege, úlgileriniń laıyqtylaryn balanyń sana sezimine quıyp kózine kórsete otyryp, oıyn arqyly boıyna sińirip, olardy ádeptilikke, meıirimdilikke izettilikke, týysqandyq pen baýyrmaldyqqa, úlkenge - qurmet, kishige - qamqorlyqqa baýlyp adamdy qajetterdi uǵyndyrý, qalyptastyrý. Bir ǵajaby oıyndar balalardyń jan sulýlyǵynda, tán sulýlyǵynda jan-jaqty jetildirýge baǵyttalǵan. Ózgeni bylaı qoıǵanda jan-janýarlar qalaı dybystaıdy, qalaı is-áreketter jasaıdy, olardy tilimizde qalaı aıtady deıtin tanymdyq, tildiń mańyzy zor máselelerdi «Qalaı aıtýdy bilesiń?» oıynnyń ózi balalardyń qulaǵyna quıyp beredi.
Átesh - shaqyrady
Esek – baqyrady
Kúzen – shaqyldaıdy
Baqa-baqyldaıdy
Shybyn – yzyldaıdy
Shirkeı yzyndaıdy
Oıyndy oınaý barysynda balalardyń jas erekshiligi eskeriledi. Ár túrli oıynnyń ótilý barysynda, onyń erejesin saqtap, ıaǵnı 3 kezeńnen turatynyn eskerýimiz kerek:
oıyndy ótkizer aldyndaǵy daıyndyq jumys;
oıynnyń bastalýy men oınalý barysy;
oıynnyń aıaqtalýy.
Dene tárbıesi is - áreketi mazmuny negizinen qımyldy, ulttyq oıyndardan turady. Oıyn kezinde jasalatyn qımyl-qozǵalystar balalardyń eptilik , shapshańdyq, kúshtilik, batyldyq, tózimdilik qabiletterin damytady. Densaýlyǵyn nyǵaıtyp, aqyl – oıyn ósiredi. Oıyn barysynda balalar bir-birimen jaqyn aralasyp, tatý, uıymshyl bolyp ósedi.
Sonymen birge oıyn oınaý negizinde bala:
- kóńildi bolyp jaqsy demalady;
- denesi qımyldap, boıy sergıdi, mıy tynyǵady;
- oıynǵa qatysýshylar bir-birin tez túsinedi, uıymshyldyqqa úırenedi.
Oıyndy oınatý men úıretýdiń maqsaty:
- ulttyq oıyndar dene shynyqtyrý is-áreketinde keń qoldana otyryp, balalardyń dene tárbıesin durys jolǵa qoıý, sporttyq sheberlikterin, múmkindikterin arttyrý;
- qazaq halqynyń erlik-jaýyngerlik tarıhyn urpaqqa erliktiń óshpes úlgisin qaldyrǵan has batyrlardyń ómir ónegesimen tanystyrý, óz jerin, óz elin qorǵaı alatyn el jandy, ulttyq namysy mol jigerli búldirshinderdi tárbıeleý;
- jas urpaqty ózdiginen bilim deńgeıin kóterýge úıretip ózin-ózi tárbıeleýge daǵdylandyrý.
Ulttyq oıyn oınatýdyń negizgi maqsaty :
balalardyń densaýlyǵyn nyǵaıtý;
deneni shynyqtyrý;
mádenıetin qalyptastyrý;
ózin-ózi tárbıeleý, ózin-ózi jetildirý.
Oıyndy oınatý men úıretýdiń mindetteri:
qajetti dene qozǵalys daǵdylaryn, tanymdyq-qozǵalys belsendiligin arttyrý;
qalyptastyratyn dene jattyǵýlarynyń negizgi túrlerimen balalardy tanystyrý;
densaýlyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan qozǵalys áreketterimen dene jattyǵýlarynyń negizgi túrlerin balalarǵa meńgertý;
qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyryp damytý;
Oqý is-áreketterinde baǵdarlamanyń mazmunyna qaraı sergitý jattyǵýlary retinde qoldanýǵa bolady. Dene shynyqtyrý is-áreketterinde qımyldy oıyn retinde ulttyq oıyndardy alýda tárbıeshiniń óz erkinde.
Mektepke deıingi uıymdarda uıymdastyrylǵan tirshilik áreketiniń kún tártibinde josparlaýǵa bolady.
Oıyn – mektep jasyna deıingi balalar is-áreketteriniń negizgi túri. Oıyn – balanyń, búkil balalar kollektıviniń damýynda basty rol atqarady. Balalarǵa ulttyq oıyndar arqyly halqymyzdyń tarıhyn, mádenıetin tanystyrý qolǵa alynǵan. Jınaqtaǵy ulttyq oıyndardyń tárbıelik máni zor. Mektepke deıingi mekemege ádistemelik qural bolyp tabylady. Mektep jasyna deıingi balalardyń qoǵamdyq qubylystardy, qoǵamdaǵy eresek adamdardyń is-árketin óz túsiniginshe áreketi arqyly beıneleýi oıyn bolyp sanalady. Oıynnyń shyǵý tarıhyna sholý jasaýda kóńil aýdaratynymyz ol eńbekpen, ónermen, qorshaǵan ortamen tyǵyz baılanysta damyǵan, ıaǵnı oıyndy ómirden ajyratyp qaraı almaımyz. Balalar tek oınap qana qoımaıdy, sonymen birge oılaıdy, ańǵarady, kóp nárseni bilýge, zertteýge talpynady. Iaǵnı, qazirgi zaman aǵymyna qaraı belsene qatysady. Asa kórnekti úzdik pedagog N.K.Krýpskaıa qımyldy oıyn jóninde bylaı dep tolǵanady: «Oıyn – ósip kele jatqan bala organızminiń qajeti. Oıynda balanyń dene kúshi artady, qoly qataıyp, denesi shyńdala túsedi, kózi qyraǵylanady, zerektiligi, tapqyrlyǵy, yntasy artyp jetile túsedi. Oıynda balalardyń uıymdastyrýshylyq daǵdylary qalyptasyp shyńdalady». Ulttyq oıyndarymyz balalarǵa tárbıelik mánimen, dene bitiminiń ásem de symbatty bolyp bitýge paıdasy zor. Bir-aq mysal keltirip keteıin: «Qýyr-qýyr, qýyrmash» oıyny balalardyń saýsaq matorıkasyn damytýǵa, til baılyǵyn jetildirýge, kóńilin kóterýge qoldanýǵa bolady. Balalardy qazaq halqynyń ulttyq oıyndarymen, oınata otyryp jan-jaqty tárbıeleımiz. Sonymen qatar birneshe ulttyq oıyndardy shartymen usynamyn:
Arqan tartý.
Bul eki topqa bólingen balalarmen nemese eki balamen oınalady. Arqannyń eki jaǵynan eki bala nemese eki topqa bólingen balalar tartysady. Qaı top arqandy óz jaǵyna tartyp, alyp, kese sol top jeńiske jetedi. Eki bala tartysqanda qaı bala ózine qaraı arqandy tartyp ekinshi balany qulatsa, qulamaǵan bala jeńiske jetedi.
Oramal tastamaq
Balalar sheńber jasap turady. Bastaýshy(tárbıeshi) balalardy aınala júrip bir balanyń artyna oramal tastap ketedi. Artyna oramaldy tastaǵanyn sezgen bala meniń artymda dep jaýap beredi. Artyna oramaldyń tastalǵanyn sezbese ol óleń, taqpaq aıtyp nemese bılep berýi kerek. Balalar sheńber boıynda kózderin jumyp turýy kerek. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Aqserek-kókserek.
Bul oıyndy oınaý úshin balalar eki topqa bólinedi, qoldarynan ustap turady. Ara qashyqtyq 20-30 qadam.
1-shi top. Oıyndy bastaıdy: Aqserek-aý aq serek
Bizden sizge kim kerek.
2-shi top Aqserek –aý aq serek
Jaman-jaman bala aty (bala aty) kerek
Aty atalǵan bala kelesi topqa deıin júgirip baryp ortasynan ustasqan qoldardy ajyratyp ketý kerek. Eger ótip ketse sol toptan bir balany tobyna alyp qaıtady, óte almasa sol topta qalady. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Qyz –qýý
Balalar arasynan bir er bala, bir qyzdy(aǵash atpen) qýady. Bala qyzǵa jetip qolynan ustasa ol jeńiske jetkeni. Keıde qyzdy 2 bala da qýady qaı bala buryn jetip qyz qolyn ustasa sol bala jeńiske jetedi.
Túıilgen oramal.
Oıyn júrgizýshi oıyndy ózi bastaıdy. Eń aldymen balalardy aınalasyna jınap alady da «1, 2, 3» - dep daýystaıdy. Osy kezde balalar jan-jaqqa bytyraı qashady. Al oıyn júrgizýshisi qolynda túıilgen oramaly bar balany qýalaıdy. Ol oramaldy basqa bireýge laqtyrady qaǵyp alǵan bala qasha jóneledi. Osylaısha oıyn júrgiziledi, túıýli oramaldy alǵansha qýalaı beredi. Ustalǵan oıynshy kópshilik uıǵarymymen ortada turyp óner kórsetedi. Odan keıin oıyn júrgizýshi aýystyrylady. Oıyn oınap bolǵan soń balalar sheńber jasap turady.
Soqyr teke.
Balalar dóńgelene turady. Bir balanyń kózi baılanyp qoıylady.
Balalar: Bota, buzaý, qozy, laq
Qaıda ketken qulynshaq
Soqyrteke baq-baq
Meni izden tap-tap
Dep taqpaqtaıdy.
Sodan keıin Soqyrteke (balanyń kózi baılaýly) balalardy qýalaıdy nemese balalar onyń janyna kelip túrtip qashady. Soqyr teke ustap alǵan balanyń kózi baılanady da ol «Soqyr teke» rolin atqarady. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Saqına jasyrý
Oıyndy ótkizýshi jáne saqına jasyrýshy bala belgilenedi. Qalǵan oıynshylar jerge otyryp tizileriniń ústine alaqandaryn jaıady. Bastaýshy jabýly qolyn árbir oıynshynyń alaqanyna salysymen, ol bala alaqanyn jaba qoıady.Bastaýshy bir balanyń alaqanyna saqına salysymen, oıynshylardyń bireýinen-«Saqına kimde»-dep suraıdy. Ol saqınanyń kimde ekenin bilse sol balamen ornyn aýystyrady. Al bilmese ol óz ónerin kórsetedi. Oıyn basqarýshy oıyndy osylaı jalǵastyra beredi.
Qýyr-qýyr qýyrmash.
Oń qoldyń bes saýsaǵyn bir jerge túıistiredi de, sol qolymen ony búrmelep qapsyra ustaıdy.Sodan soń ekinshi balaǵa:
- ortańǵy saýsaǵymdy tapshy, - deıdi.Ekinshi balaǵa qarap baıqap otyrady da, mine, -dep bir saýsaqtyń basynan shymshyp ustap turady.Eger ekinshi bala jasyrýshynyń ortanǵy saýsaǵyn dál tapsa, upaıdy birinshi bala tartady.Utqan bala upaı alý úshin myna erejelermen sózderdi jaqsy bilýi kerek.
1. Bas barmaqtan bastap shynaqqa deıin saýsaqtardyń atyn bir túgel atap beredi: basbarmaq, balan úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkentaı bóbek.Bes saýsaǵyn túgel jumady.Taǵy da bas barmaǵynnan bastap, bylaı dep 5 saýsaqty túgel jazady.
Sen tur qoıyńa bar.
Sen tur túıeńe bar
Sen tur jylqyńa bar
Sen tur sıyryńa bar
Sen kishkentaı áli jas ekensiń
Qazannyń qaspaǵyn qyryp je de, jylamaı otyra tur.
Endi osy shynashaqtyń ózi alaqan shuńqyryna búgip tuqyrta ustaıdy da:
Qýyr-qýyr , qýyrmash
Balapanǵa bıdaı shash
Ájeń kelse esik ash
Qasqyr kelse myqtap bas
Shynashaqty shyr aınaldyryp, balanyń alaqanyn qytyqtaıdy.Osylardy istep bola berip:
Myna jerde qoı bar
Myna jerde jylqy bar
Myna jerde jylqy bar
Myna jerde túlki bar
- dep balanyń bileginen qoltyǵyna deıin túrtip eń sońynda myna jerde kúlki bar –dep sál ǵana qytyq-qytyq! Qytyqtaıdy
Han talapaı.
Bul otyryp oınalatyn, negizinen qyz balalarǵa arnalǵan oıyn.Oǵan tórt-bes úmitkerden qatysady.Oıyn úshin on asyq tańdap alynady.On birinshi asyqtardan erekshe ózge túske (qyzyl, ne kók) boıalǵan bolýy shart bir-birden asyq úıirýsiýdiń qorytyndysy boıynsha oıynshylar kezekterin bólisedi.Budan soń alǵashqy oıynshy qos ýystaı ustaǵan bar asyqty ortaǵa úıirýi kerek.Qalǵan oıynshylar ańdysyn ańdap ózge asyqtardan erekshelengen «hanǵa» qadalady.Sebebi, han alshy tússe, barlyǵy tarpa bas salyp, ortadaǵy asyqtardy, han talapaı jasaýy tıis.Han kimniń qolynda ketse, kelesi úıiri kezegi soǵan beriledi eken, han men birge qolyna ilingen asyqtardyń sanyna qaraı upaı jazylady.
Han alshy túspegen jaǵdaıda úıirgen oıynshy shashylǵan asyqtardyń búgi men búgin, shigi men shigin , alshysymen-alshysyn táıkesimen men táıkesin bir-birine soǵyp, keneıler bir-birine tımeı qalǵansha upaı jınaıdy.Kózdegen asyǵy úshinshi bir asyqqa tıip ketse, nemese bógde asyqty qozǵap qalsa da, oıynnyń buzylǵany.Onda kezek kelesi oıynshyǵa beriledi.Osy retpen ár oıynshy jınaǵan asyǵynyń sanyna qaraı upaı jınaıdy. Mejeli upaı sanyn (100 ne 50 nemese 80-40) oıyn júrgizýshi aldyn ala belgileıdi.Mejege buryn jetken oıynshy jeńimpaz bolyp sanalady. Eskertý: Asyqtardy bir-birine tıgizý kezinde qolmen súıretip aparýǵa, orynnan qozǵap túzetýge bol maıdy.Oıynnyń sońyna deıin hanǵa birde - bir asyq tımeýi kerek.Sebebi ol –han.
Aýdaryspaq
Qazaqtyń kádimgi ulttyq oıyn sport oıyny.Qarapaıym bóreneden «aǵash at» jasaýdyń esh qıyndyǵy joq.Eki jaq basy berik tuǵyrǵa bekitilgen bıiktigi bir-bir jarym metrdeı (balalardyń jasyna qaraı) uzyndyǵy 70-80 santımetrdeı bir –birine qaptaldas ornalasqan «aǵashtardyń» ara qashyqtyǵy eki jaqtan sozylǵan qol erin jektetindeı bolsa jetkilikti..Olarǵa mingen «shabandoz» balalar bir-birine qarama qarsy otyryp qol ustasady.Tóreshiniń belgisimen biri-biri tartyp, ne ıterip, áıteýir qaı aılasyn, ne kúshin asyrǵany qarsylasyn»aǵash attan» aýdaryp túsýi shart.Aıaqty jerge aǵash atqa tireýge bolmaıdy.oıyn sharty buzylady.Aǵash attyń qulaǵanda aınalasyna qum nemese aǵash úgindileri tóselý kerek.
Teńge ilý.
Oıynǵa qatysýshylar tepe-teń eki topqa bólinedi.Ár qaısysy jeke-jeke shybyqtan at minedi. Oıyn kezgi bastalatyn jerge syzyq syzylady.Odan ári 20-30 metrdeı jerden tereńdigi bir qarystaı eki shuńqyr qazylady.Shuńqyrǵa on-onnan tas salynady.Sodan eki toptan eki saıysker shyǵady.syzyqqa kelip qatarlasyp turady.Bastaýshynyń belgisi boıynsha shybyq attaryn quıǵytyp, shaba jóneledi.Sol betterimen álgi shuńqyrǵa jetip qol soǵyp jiberedi de, tasty ilip alyp, ári qaraı shaýyp kete barady, shuńqyr tusynda bógelýge bolmaıdy. Upaı ár saıyskerdiń ilip alǵan tastarynyń sanyna qaraı esepteledi.Qaı top kóp upaı jınasa, sol top jeńedi.
Ulttyq oıyndar – qazaq halqynyń erte zamannan qalyptasqan dástúrli oıyn - saýyqtardyń bir túri. Onyń bastaýy alǵashqy qaýymdyq qoǵamda shyqqan. Ulttyq oıyndar negizinde ár halyq túrli – túrli jattyǵýlar jasaý jolymen dene shynyqtyrý isiniń negizin saldy. Bertin kele shynaıy sport oıyndarynyń shyǵýyna túrtki boldy. Onyń adam densaýlyǵyna jaqsartýda paıdaly asa kúshti ekeni qıly.
Ulttyq oıyndar – ata – babalarymyzdan bizge baılyǵymyz, asyl qazynamyz. Sondyqtan, úırenýdiń kúndelikti turmysqa paıdalanýdyń zamanymyzǵa saı urpaq tárbıeleýge paıdasy orasan zor. Oıyn balanyń aldynan ómirdiń esigin ashyp, ushtasa beredi.
V.A. Sýhomlınskııdiń sózimen aıtqanda: Oıynsyz aqyn – oıdyń qanshalyqty damýy da joq jáne bolýy da múmkin emes. Oıyn dúnıege qaraı ashylǵan úlken jaryq tereze ispetti, ol arqyly balanyń rýhanı sezimi jastyq shaq ómirimen ushtastyryp, ózin qorshaǵan, dúnıe týraly túsinik alady.
Oıyn degenimiz – ushqyn, bilimge qumarlyq pen elikteýdiń mazdaı jasaǵan oty. Mine, oıyn degenimiz - tynysyn keń alysqa meńzeıtin, oıdan-oıǵa jeteleıtin, adamǵa qıalmen qanat beretin osyndaı ǵajap nárse aqyl-oı jetekshisi, densaýlyq kepili, ómir tynysy.
Ulttyq oıyndardyń mektep jasyna deıingi balalarǵa laıyqtary «Kókpar», «Oramal alý», «Taqıa jasyrý», «Altyn qaqpa», «Aq serek-Kók serek», «Aıgólek», «Aq sandyq – Kók sandyq», «Aq súıek» balanyń kózin jumǵyzyp alańdaǵy aǵash ishine súıekti laqtyryp jiberip, izdeý t.b. oıyndar oınatý arqyly balany tapqyrlyqqa, jyldamdyqqa, shapshańdyqqa, ıkemdilikke, batyldylyqqa úıretý iske asyrylady. Iaǵnı, tańerteńgi qabyldaý kezinen keshke balanyń úıge qaıtýyna deıingi ýaqyt aralyǵyndaǵy kún tártibine sáıkes dene tárbıesi kúni boıǵy tárbıe túrlerimen birtutas sabaqtas júrgiziledi. Sondyqtan da, baǵdarlama boıynsha arnaıy ótiletin taqyryptyq tárbıe sátteriniń arasynda áýeli dene sergitý, jumys sońynda yrǵaqty qımyl –qozǵalys oıyndaryn ótkizý kózdeledi.
Eń bastysy ata-babadan qalǵan óner men ónege, úlgileriniń laıyqtylaryn balanyń sana sezimine quıyp kózine kórsete otyryp, oıyn arqyly boıyna sińirip, olardy ádeptilikke, meıirimdilikke izettilikke, týysqandyq pen baýyrmaldyqqa, úlkenge - qurmet, kishige - qamqorlyqqa baýlyp adamdy qajetterdi uǵyndyrý, qalyptastyrý. Bir ǵajaby oıyndar balalardyń jan sulýlyǵynda, tán sulýlyǵynda jan-jaqty jetildirýge baǵyttalǵan. Ózgeni bylaı qoıǵanda jan-janýarlar qalaı dybystaıdy, qalaı is-áreketter jasaıdy, olardy tilimizde qalaı aıtady deıtin tanymdyq, tildiń mańyzy zor máselelerdi «Qalaı aıtýdy bilesiń?» oıynnyń ózi balalardyń qulaǵyna quıyp beredi.
Átesh - shaqyrady
Esek – baqyrady
Kúzen – shaqyldaıdy
Baqa-baqyldaıdy
Shybyn – yzyldaıdy
Shirkeı yzyndaıdy
Oıyndy oınaý barysynda balalardyń jas erekshiligi eskeriledi. Ár túrli oıynnyń ótilý barysynda, onyń erejesin saqtap, ıaǵnı 3 kezeńnen turatynyn eskerýimiz kerek:
oıyndy ótkizer aldyndaǵy daıyndyq jumys;
oıynnyń bastalýy men oınalý barysy;
oıynnyń aıaqtalýy.
Dene tárbıesi is - áreketi mazmuny negizinen qımyldy, ulttyq oıyndardan turady. Oıyn kezinde jasalatyn qımyl-qozǵalystar balalardyń eptilik , shapshańdyq, kúshtilik, batyldyq, tózimdilik qabiletterin damytady. Densaýlyǵyn nyǵaıtyp, aqyl – oıyn ósiredi. Oıyn barysynda balalar bir-birimen jaqyn aralasyp, tatý, uıymshyl bolyp ósedi.
Sonymen birge oıyn oınaý negizinde bala:
- kóńildi bolyp jaqsy demalady;
- denesi qımyldap, boıy sergıdi, mıy tynyǵady;
- oıynǵa qatysýshylar bir-birin tez túsinedi, uıymshyldyqqa úırenedi.
Oıyndy oınatý men úıretýdiń maqsaty:
- ulttyq oıyndar dene shynyqtyrý is-áreketinde keń qoldana otyryp, balalardyń dene tárbıesin durys jolǵa qoıý, sporttyq sheberlikterin, múmkindikterin arttyrý;
- qazaq halqynyń erlik-jaýyngerlik tarıhyn urpaqqa erliktiń óshpes úlgisin qaldyrǵan has batyrlardyń ómir ónegesimen tanystyrý, óz jerin, óz elin qorǵaı alatyn el jandy, ulttyq namysy mol jigerli búldirshinderdi tárbıeleý;
- jas urpaqty ózdiginen bilim deńgeıin kóterýge úıretip ózin-ózi tárbıeleýge daǵdylandyrý.
Ulttyq oıyn oınatýdyń negizgi maqsaty :
balalardyń densaýlyǵyn nyǵaıtý;
deneni shynyqtyrý;
mádenıetin qalyptastyrý;
ózin-ózi tárbıeleý, ózin-ózi jetildirý.
Oıyndy oınatý men úıretýdiń mindetteri:
qajetti dene qozǵalys daǵdylaryn, tanymdyq-qozǵalys belsendiligin arttyrý;
qalyptastyratyn dene jattyǵýlarynyń negizgi túrlerimen balalardy tanystyrý;
densaýlyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan qozǵalys áreketterimen dene jattyǵýlarynyń negizgi túrlerin balalarǵa meńgertý;
qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyryp damytý;
Oqý is-áreketterinde baǵdarlamanyń mazmunyna qaraı sergitý jattyǵýlary retinde qoldanýǵa bolady. Dene shynyqtyrý is-áreketterinde qımyldy oıyn retinde ulttyq oıyndardy alýda tárbıeshiniń óz erkinde.
Mektepke deıingi uıymdarda uıymdastyrylǵan tirshilik áreketiniń kún tártibinde josparlaýǵa bolady.
Oıyn – mektep jasyna deıingi balalar is-áreketteriniń negizgi túri. Oıyn – balanyń, búkil balalar kollektıviniń damýynda basty rol atqarady. Balalarǵa ulttyq oıyndar arqyly halqymyzdyń tarıhyn, mádenıetin tanystyrý qolǵa alynǵan. Jınaqtaǵy ulttyq oıyndardyń tárbıelik máni zor. Mektepke deıingi mekemege ádistemelik qural bolyp tabylady. Mektep jasyna deıingi balalardyń qoǵamdyq qubylystardy, qoǵamdaǵy eresek adamdardyń is-árketin óz túsiniginshe áreketi arqyly beıneleýi oıyn bolyp sanalady. Oıynnyń shyǵý tarıhyna sholý jasaýda kóńil aýdaratynymyz ol eńbekpen, ónermen, qorshaǵan ortamen tyǵyz baılanysta damyǵan, ıaǵnı oıyndy ómirden ajyratyp qaraı almaımyz. Balalar tek oınap qana qoımaıdy, sonymen birge oılaıdy, ańǵarady, kóp nárseni bilýge, zertteýge talpynady. Iaǵnı, qazirgi zaman aǵymyna qaraı belsene qatysady. Asa kórnekti úzdik pedagog N.K.Krýpskaıa qımyldy oıyn jóninde bylaı dep tolǵanady: «Oıyn – ósip kele jatqan bala organızminiń qajeti. Oıynda balanyń dene kúshi artady, qoly qataıyp, denesi shyńdala túsedi, kózi qyraǵylanady, zerektiligi, tapqyrlyǵy, yntasy artyp jetile túsedi. Oıynda balalardyń uıymdastyrýshylyq daǵdylary qalyptasyp shyńdalady». Ulttyq oıyndarymyz balalarǵa tárbıelik mánimen, dene bitiminiń ásem de symbatty bolyp bitýge paıdasy zor. Bir-aq mysal keltirip keteıin: «Qýyr-qýyr, qýyrmash» oıyny balalardyń saýsaq matorıkasyn damytýǵa, til baılyǵyn jetildirýge, kóńilin kóterýge qoldanýǵa bolady. Balalardy qazaq halqynyń ulttyq oıyndarymen, oınata otyryp jan-jaqty tárbıeleımiz. Sonymen qatar birneshe ulttyq oıyndardy shartymen usynamyn:
Arqan tartý.
Bul eki topqa bólingen balalarmen nemese eki balamen oınalady. Arqannyń eki jaǵynan eki bala nemese eki topqa bólingen balalar tartysady. Qaı top arqandy óz jaǵyna tartyp, alyp, kese sol top jeńiske jetedi. Eki bala tartysqanda qaı bala ózine qaraı arqandy tartyp ekinshi balany qulatsa, qulamaǵan bala jeńiske jetedi.
Oramal tastamaq
Balalar sheńber jasap turady. Bastaýshy(tárbıeshi) balalardy aınala júrip bir balanyń artyna oramal tastap ketedi. Artyna oramaldy tastaǵanyn sezgen bala meniń artymda dep jaýap beredi. Artyna oramaldyń tastalǵanyn sezbese ol óleń, taqpaq aıtyp nemese bılep berýi kerek. Balalar sheńber boıynda kózderin jumyp turýy kerek. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Aqserek-kókserek.
Bul oıyndy oınaý úshin balalar eki topqa bólinedi, qoldarynan ustap turady. Ara qashyqtyq 20-30 qadam.
1-shi top. Oıyndy bastaıdy: Aqserek-aý aq serek
Bizden sizge kim kerek.
2-shi top Aqserek –aý aq serek
Jaman-jaman bala aty (bala aty) kerek
Aty atalǵan bala kelesi topqa deıin júgirip baryp ortasynan ustasqan qoldardy ajyratyp ketý kerek. Eger ótip ketse sol toptan bir balany tobyna alyp qaıtady, óte almasa sol topta qalady. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Qyz –qýý
Balalar arasynan bir er bala, bir qyzdy(aǵash atpen) qýady. Bala qyzǵa jetip qolynan ustasa ol jeńiske jetkeni. Keıde qyzdy 2 bala da qýady qaı bala buryn jetip qyz qolyn ustasa sol bala jeńiske jetedi.
Túıilgen oramal.
Oıyn júrgizýshi oıyndy ózi bastaıdy. Eń aldymen balalardy aınalasyna jınap alady da «1, 2, 3» - dep daýystaıdy. Osy kezde balalar jan-jaqqa bytyraı qashady. Al oıyn júrgizýshisi qolynda túıilgen oramaly bar balany qýalaıdy. Ol oramaldy basqa bireýge laqtyrady qaǵyp alǵan bala qasha jóneledi. Osylaısha oıyn júrgiziledi, túıýli oramaldy alǵansha qýalaı beredi. Ustalǵan oıynshy kópshilik uıǵarymymen ortada turyp óner kórsetedi. Odan keıin oıyn júrgizýshi aýystyrylady. Oıyn oınap bolǵan soń balalar sheńber jasap turady.
Soqyr teke.
Balalar dóńgelene turady. Bir balanyń kózi baılanyp qoıylady.
Balalar: Bota, buzaý, qozy, laq
Qaıda ketken qulynshaq
Soqyrteke baq-baq
Meni izden tap-tap
Dep taqpaqtaıdy.
Sodan keıin Soqyrteke (balanyń kózi baılaýly) balalardy qýalaıdy nemese balalar onyń janyna kelip túrtip qashady. Soqyr teke ustap alǵan balanyń kózi baılanady da ol «Soqyr teke» rolin atqarady. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Saqına jasyrý
Oıyndy ótkizýshi jáne saqına jasyrýshy bala belgilenedi. Qalǵan oıynshylar jerge otyryp tizileriniń ústine alaqandaryn jaıady. Bastaýshy jabýly qolyn árbir oıynshynyń alaqanyna salysymen, ol bala alaqanyn jaba qoıady.Bastaýshy bir balanyń alaqanyna saqına salysymen, oıynshylardyń bireýinen-«Saqına kimde»-dep suraıdy. Ol saqınanyń kimde ekenin bilse sol balamen ornyn aýystyrady. Al bilmese ol óz ónerin kórsetedi. Oıyn basqarýshy oıyndy osylaı jalǵastyra beredi.
Qýyr-qýyr qýyrmash.
Oń qoldyń bes saýsaǵyn bir jerge túıistiredi de, sol qolymen ony búrmelep qapsyra ustaıdy.Sodan soń ekinshi balaǵa:
- ortańǵy saýsaǵymdy tapshy, - deıdi.Ekinshi balaǵa qarap baıqap otyrady da, mine, -dep bir saýsaqtyń basynan shymshyp ustap turady.Eger ekinshi bala jasyrýshynyń ortanǵy saýsaǵyn dál tapsa, upaıdy birinshi bala tartady.Utqan bala upaı alý úshin myna erejelermen sózderdi jaqsy bilýi kerek.
1. Bas barmaqtan bastap shynaqqa deıin saýsaqtardyń atyn bir túgel atap beredi: basbarmaq, balan úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkentaı bóbek.Bes saýsaǵyn túgel jumady.Taǵy da bas barmaǵynnan bastap, bylaı dep 5 saýsaqty túgel jazady.
Sen tur qoıyńa bar.
Sen tur túıeńe bar
Sen tur jylqyńa bar
Sen tur sıyryńa bar
Sen kishkentaı áli jas ekensiń
Qazannyń qaspaǵyn qyryp je de, jylamaı otyra tur.
Endi osy shynashaqtyń ózi alaqan shuńqyryna búgip tuqyrta ustaıdy da:
Qýyr-qýyr , qýyrmash
Balapanǵa bıdaı shash
Ájeń kelse esik ash
Qasqyr kelse myqtap bas
Shynashaqty shyr aınaldyryp, balanyń alaqanyn qytyqtaıdy.Osylardy istep bola berip:
Myna jerde qoı bar
Myna jerde jylqy bar
Myna jerde jylqy bar
Myna jerde túlki bar
- dep balanyń bileginen qoltyǵyna deıin túrtip eń sońynda myna jerde kúlki bar –dep sál ǵana qytyq-qytyq! Qytyqtaıdy
Han talapaı.
Bul otyryp oınalatyn, negizinen qyz balalarǵa arnalǵan oıyn.Oǵan tórt-bes úmitkerden qatysady.Oıyn úshin on asyq tańdap alynady.On birinshi asyqtardan erekshe ózge túske (qyzyl, ne kók) boıalǵan bolýy shart bir-birden asyq úıirýsiýdiń qorytyndysy boıynsha oıynshylar kezekterin bólisedi.Budan soń alǵashqy oıynshy qos ýystaı ustaǵan bar asyqty ortaǵa úıirýi kerek.Qalǵan oıynshylar ańdysyn ańdap ózge asyqtardan erekshelengen «hanǵa» qadalady.Sebebi, han alshy tússe, barlyǵy tarpa bas salyp, ortadaǵy asyqtardy, han talapaı jasaýy tıis.Han kimniń qolynda ketse, kelesi úıiri kezegi soǵan beriledi eken, han men birge qolyna ilingen asyqtardyń sanyna qaraı upaı jazylady.
Han alshy túspegen jaǵdaıda úıirgen oıynshy shashylǵan asyqtardyń búgi men búgin, shigi men shigin , alshysymen-alshysyn táıkesimen men táıkesin bir-birine soǵyp, keneıler bir-birine tımeı qalǵansha upaı jınaıdy.Kózdegen asyǵy úshinshi bir asyqqa tıip ketse, nemese bógde asyqty qozǵap qalsa da, oıynnyń buzylǵany.Onda kezek kelesi oıynshyǵa beriledi.Osy retpen ár oıynshy jınaǵan asyǵynyń sanyna qaraı upaı jınaıdy. Mejeli upaı sanyn (100 ne 50 nemese 80-40) oıyn júrgizýshi aldyn ala belgileıdi.Mejege buryn jetken oıynshy jeńimpaz bolyp sanalady. Eskertý: Asyqtardy bir-birine tıgizý kezinde qolmen súıretip aparýǵa, orynnan qozǵap túzetýge bol maıdy.Oıynnyń sońyna deıin hanǵa birde - bir asyq tımeýi kerek.Sebebi ol –han.
Aýdaryspaq
Qazaqtyń kádimgi ulttyq oıyn sport oıyny.Qarapaıym bóreneden «aǵash at» jasaýdyń esh qıyndyǵy joq.Eki jaq basy berik tuǵyrǵa bekitilgen bıiktigi bir-bir jarym metrdeı (balalardyń jasyna qaraı) uzyndyǵy 70-80 santımetrdeı bir –birine qaptaldas ornalasqan «aǵashtardyń» ara qashyqtyǵy eki jaqtan sozylǵan qol erin jektetindeı bolsa jetkilikti..Olarǵa mingen «shabandoz» balalar bir-birine qarama qarsy otyryp qol ustasady.Tóreshiniń belgisimen biri-biri tartyp, ne ıterip, áıteýir qaı aılasyn, ne kúshin asyrǵany qarsylasyn»aǵash attan» aýdaryp túsýi shart.Aıaqty jerge aǵash atqa tireýge bolmaıdy.oıyn sharty buzylady.Aǵash attyń qulaǵanda aınalasyna qum nemese aǵash úgindileri tóselý kerek.
Teńge ilý.
Oıynǵa qatysýshylar tepe-teń eki topqa bólinedi.Ár qaısysy jeke-jeke shybyqtan at minedi. Oıyn kezgi bastalatyn jerge syzyq syzylady.Odan ári 20-30 metrdeı jerden tereńdigi bir qarystaı eki shuńqyr qazylady.Shuńqyrǵa on-onnan tas salynady.Sodan eki toptan eki saıysker shyǵady.syzyqqa kelip qatarlasyp turady.Bastaýshynyń belgisi boıynsha shybyq attaryn quıǵytyp, shaba jóneledi.Sol betterimen álgi shuńqyrǵa jetip qol soǵyp jiberedi de, tasty ilip alyp, ári qaraı shaýyp kete barady, shuńqyr tusynda bógelýge bolmaıdy. Upaı ár saıyskerdiń ilip alǵan tastarynyń sanyna qaraı esepteledi.Qaı top kóp upaı jınasa, sol top jeńedi.
You Might Also Like
