InfoHub Logo

— Sálem, segizinshi synyptyń sylqymdary men serileri, perızattary men perileri!

Onsyz da shýly synyp bólmesine Arman ekpindeı kirip, daýystaı sóıledi.

— Keshe ǵana jetinshi synypta oqyp júrgen jetkinshek edik, endi, mine, segizinshi synyptyń tabaldyryǵyn attap ta úlgerdik. — Bul pálsapanyń ıesi-synyptyń ákimi Altynaı.

— Túý, sen meniń marqum ájem sıaqty sóılediń ǵoı. Ol kisi maǵan «keshe ǵana týǵan tárizdi ediń, seniń er jetkenińdi bilmeı qalyppyn» dep aqyl-keńesin aǵytatyn.

Arman synyp basshysyna kelemej jaýabyn juptap úlgerdi.

— Arman, seniń atyńdy kim qoısa da, qatty qatelesken. Armansyz, talapsyz adamǵa «Arman» dep at berýdiń esh qajeti joq edi ǵoı! — Oqý ozaty bolǵandyqtan, nashar oqıtyndardan ózin anaǵurlym joǵary ustaıtyn Altynaı des berer emes.

— Tań atpaı tartysyp ne boldy? Sálemine túzý jaýap bere salmaısyń ba?

Búıirden Jaına kelip qosylyp, synyptastardyń tájikesin toqtatpaq boldy.

— Sol aıaǵynan turǵan mynaý ǵoı, — dep Altynaı adýyndy júzben partasyna jaıǵasty.

— Mynaý emespin, Arman Shormanuly dep aıtsań, durys bolady! — Armannyń bul sózine oqýshylar dý kúlisip basyldy.

Oryndyǵyna dúmin basqan Arman sómkesinen oqý quralyn tezdetip ala qoımady. Muǵalimderdi aıǵaıǵa bastyryp baryp, oqý jabdyǵyn túgendeıtin Arman ǵoı bul!Sómkesin ary-beri aqtaryp, qalamyn tappaı, kúndeligin alyp shyqty. Zyndan-sómkede kúnniń kózin kórmeı, qalam sıasyn sezbeı uzaqtaý jatyp qalǵan kúndelik Armanǵa eshqandaı aqparat bere almady. Qaı sabaq ekenin bilmeı, basy qatqan Arman artyna burylyp:

— Qazir kimniń sabaǵy? — dep dúńk etti.

— Alma apaıdyń sabaǵy, — dep Kerbez kúndeligine qaramastan taq ete qaldy.

— Túh, sol qurt-qumyrsqanyń hanshaıymynan qutylmaıtyn boldym-aý!Taǵy da jándikterdiń sýretin salyp, baqa-shaıannyń ishek-qarnyn aqtaramyz ba?

— Men seni apaıǵa aıtam. Ol kisini qurt-qumyrsqaǵa teńep, syqaq qylǵanyńdy jetkizsem, basyń bálege qalar. Ári qazir bıologıa emes, hımıa degen sabaq bolady. — Kerbez toqtaýsyz oq jaýdyrǵan pýlemetten beter kidirissiz sóılep ketti.

— Hımıa? Bıologıany jek kórip júrgende, endi hımıa deıtin qıyn bastala ma? Meniń baǵym bir ashylmady-aý!

Arman partasyna etbetinen jata qalyp, qaltasynan eskileý uıaly telefon alyp shyqty.

— Árıshók, tilıponyńdy bershi. Men biraz oınaıyn. Odan basqa aınalysar is tappaı turmyn, — dep Dıas Armanǵa tónip keldi.

— Árıshók emespin, men — Armanmyn,

Jalǵyz uly bolam ózim Shormannyń!

Arman anasynyń erkeletip aıtatyn esiminen uıalyp qalyp, tek turmastyń amalyn jasap, taqpaqtata jóneldi.

— Egiz uıqas-aý, shamasy, — dep Dıas keketip qoıyp, telefonǵa jarmasty.

— Balalar, báriń beri qarańdar! Arman Ertis jaǵalap, dıýanadaı aıdalada túnep qalǵanda, jyn qaǵyp ketipti. Bet aldyna sóılep, esinen aýysa bastapty, — dep Altynaı jaıma bazarda turǵandaı jar saldy.

— Jyn qaqqan joq, áýlıe kelip, aýzyma túkirgen. Óz-ózinen tilime jyr joldary oralyp, kóńilimde belgisiz bulbuldar saıraıdy da turady! — Arman ádetinshe Altynaımen sóz jarystyra jóneldi.

— Arman, sen Ertistiń jaǵasynda beıitke túnepsiń ǵoı. Sol kezde túsińe jeti basty aıdahar kirgen shyǵar?

— Arman, sen qarańǵy túnde Ertis ormanynda jalǵyz qalǵanda, qorqynyshtan ulyp, qasqyrlardyń záresin alypsyń ǵoı. Ras pa?

— Árıshók, qum jastanyp, masa-shirkeıdi azyq etkeniń el aýzynda ańyzǵa aınalyp ketken. Ańyzdaǵy aqıqattyń alar salmaǵy qansha? — Dıas telefonnan basyn kóterip, synypqa estirte, aryndaı sóıledi.

— Arman, toǵaıdyń arasynda tentirep, jalǵyz qalǵanyńda, aldymen qaı muǵalimnen keshirim suraǵyń keldi?

— Arman….

— Arman….

Bul shýdy áldebir ádispen toqtatpasa, kúlkige qalaryn sezgen Arman jany alqymǵa kelip, ornynan atyp turdy.

— «Tabıǵat-tal besik» dep shyǵarma jazatyn myna sender emes pe edińder? Endi men sol tabıǵat-besikte bir kún terbetilgen ekenmin. Oǵan nesine sonsha dúrliktińder?

Synyp bólmesin kúlki basty. Biri ishin ustap, aýnap jatsa, endi biri aýzyn basyp, kempirlerdeı kemseńdedi. Aýzyn basyp kúlýdi, ásirese, sońǵy kezderi qyzdar jaǵy tegis ádetke aınaldyrǵan. Uldar eresek jigitterge uqsap, qarqyldaı kúlisti. Jalǵyz Altynaı ǵana ezý tartpady.

— Áýmeser! — dep shańq etti de, ornyna otyrdy. Arman onyń bul sózin jaýapsyz qaldyrdy. Jazǵy demalysta otbasynda oryn alǵan sol kún bir aıdan astam ýaqyt ótse de, kóńilinen keter emes. Ǵajabymen este qalsa bir sári ǵoı...

Sol kúni kermıyqtana atqan jazdyń tańy kerbezdene batqan bolatyn. Batqan kúnniń berekesin tileýmen júrgen anasy Sánimaı Arman men qyzy Gúlimaıdy keshki dastarhanǵa shaqyrdy. Túste úıden shyǵyp ketken otaǵasy Shorman áli oralmaǵan. Soǵan ala kóńil bolǵan úsheýi astaryn alańsyz ishe almady. Alańdamaı qaıtsin, myna tylsym tynyshtyqtyń ar jaǵynda aqyrýǵa daıyn turǵan albastynyń jasyrynǵanyn úsheýi de jaqsy biletin. Sondyqtan kóńilderin ár nársege aldandyryp, ishteı tynyshtalǵylary keldi. Tún boldy. Appaq aı qasqaıyp, túngi dalany nuryna bóktirip-aq turdy.Degbiri qashqan ekeýi terezeden tabıǵat sulýlyǵyn tamashalap turmaǵan edi, otaǵasynyń qalaı oralarynyń ańysyn ańdyǵan amaldary bolatyn. Kishkentaı Gúlimaı kúni boıǵy oıynnan silesi qatyp, lezde uıqyǵa shomdy.

— Apa, ákem búgin saý keletin shyǵar. Ýaıymdamaı uıyqtaı berińiz. Men kıno kórip otyra turamyn, — dep Arman anasyn uıqy aýlyna attandyrmaq boldy.

— Ákeń osynshama ýaqyt qaıda júr? Ana bir azǵyn dostaryna baryp qosylmasa ıgi edi, — degen anasy ishki ýaıymyn jasyrmaı.

— Apa, siz ákemnen qoryqpańyz. Ol sizge qol kótere almaıdy. Men qorǵap qalamyn anashymdy, osy ómirdegi dara panashymdy!

— Qulynym-aı, sen áli kishkentaısyń. Bilesiń ǵoı ákeńniń álegin. İshimdiginen tyıylar dep úmittenip kútýmen júrmin. Senderdi ákesiz ósirmeýdiń qamy ǵoı munym. — Anasy qamqorsı sóılegen ulyn baýryna basyp, kún ısi sińgen shashynan ıiskedi.

Osy sát syrtqy esik shalqasynan ashyldy. Kúıeýiniń qandaı kúıde ekenin Sánimaı aıtqyzbaı-aq ańǵardy. Taǵy da «jyndy sýǵa» toıyp alǵan Shorman tórge ozbaı jatyp, aıǵaıǵa basty:

— Eı, qatyn, neǵyp uıyqtamaı otyrsyń? Meni ańdyǵan túriń be? Álde kútken bireýiń bar ma edi?

— Shorman, balalardyń mazasyn almaı uıyqtap qalshy.

— Meni uıyqtatyp tastap, sen óziń qaıda baraıyn dep ediń?Aqymaq, meni uıyqtaıdy dep turmysyń? Qos burymyńdy tógiltip, kimniń kózine túse almaı otyrsyń?

— Aıǵaılama. Gúlimaıdy shoshytasyń. Meniń burymymda neń bar? — Shormannyń kútkeni de osy edi.Áıeliniń janyna jalma-jan jetip kelip, burymyn qolyna orap alyp, esikke qaraı súıreı jóneldi. Sánimaıdyń jany kózine kórinse de, tistenip, únin shyǵarmady. Tek Arman shamasy kelgenshe shyryldaýmen júrdi.

— Áke, bosat apamdy! Aýyrdy ǵoı shashy! Juldyń ǵoı bárin. Jiber deımin!

— Eı, kúshik, shesheńmen birge janyńdy jahannamǵa attandyraıyn ba? Nege sen men sıaqty syrbaz bolmaı, shesheńe uqsap menimen araz bolyp júrsiń? Qurǵyr shesheń kúni boıy meni jamandap, maǵan qarsy qoıǵan ba seni?

— Eshqashan balalardy saǵan qarsy baǵyttaǵan emespin. Jiber shashymdy! Sendeı kúıeýim bolǵansha, jesir ótkenim artyq edi! — Sánimaı shashyn túbinen ýystaı ustaǵan kúıi, tis arasynan syzdyqtata sóıledi.

— Baıaǵydan osyny aıta almaı júr ekensiń ǵoı, albasty! Menen ajyrasyp, kimniń tútinin túteteıin dep ediń? Má, saǵan! — Áıelin judyryqtyń astyna ala jónelgen Shorman ulyn bir shetke op-ońaı yǵystyra saldy. Arman «anam judyryqtan ólip kete me» dep qorqyp, jan-jaǵyna jaltaqtaı qarap, qolyna iler zat tappaı qarmandy. Sol sát kózine shanyshqy ilindi. Jan dármen degende shanyshqyny alyp, ákesin tý syrtynan urǵylaı bastady. Balanyń qaýqarsyz qoldary asa qatty soqqy bolyp tımese de, Shormanǵa batyp ketti. Ol áıelin tastaı salyp, ulyna shúılikti.

— Eı, esersoq, menen týsań bulaı syrtymnan urǵylamas ediń! Sen meniń balam emessiń! Sen — myna esi aýysqan shesheńniń ulysyń! — Sóıtti de ulyn qolynan alyp, sheshesiniń ústine týlaq laqtyrǵandaı tastaı saldy. Azan-qazan aıǵaıdan shoshyp oıanǵan Gúlimaı júgirip kelip, eshteńe túsinbese de, tıtimdeı qoldarymen anasyn qorǵashtaı berdi.Úı ishi analy-balaly úsheýiniń zar jylaǵan daýystaryna tolyp, estigenniń esin ketirerdeı kúıik úni bolyp bebeý qaqty. Shorman masatty júzben temekisin shegip, úpir-shúpir bolǵan uly men qyzyna nazar aýdarmastan, kóńildene ándetti. Aq tań sol kúni qorǵansyz úsheýge atpastaı kórinip, zorǵa degende qylań bergen-di. Tań ata synǵan ydystaryn jıystyryp, úıdiń ishin rettegen anasy túk bolmaǵandaı sharýasyn qamdap ketti. Arman anasynyń janynda júrip, onymen ashyq sóılesýge bel býdy:

— Apa, qashanǵy bulaı baqytsyz bolyp júre beremiz?

— Ulym-aý, baqytymyz meniń qolymda tur ma? Maǵan salsa, ákeńniń araǵyn qoıdyryp, baıaǵy sútteı uıyǵan qalpymyzǵa qaıta oralar edik qoı.

— Apa, men eseıdim. Endi ákemniń tepkisin kórip, jigerimdi jasytqym kelmeıdi. Onyń taıaǵyn jep, janym men tánimdi jara etkim kelmeıdi!

— Sonda maǵan ne iste deısiń?

— Apa, ákemnen ajyras! Ol joq bolsa, jaqsy ómir súremiz!

— Joqty aıtpa! Aǵaıynnyń arasynda otyryp, qalaı ajyraspaqpyn?! Ondaıdy tipti oılaýshy da bolma!

— Jaýabyń osy ma, apa? Ár kúnimizdi qorqynyshta qaldyratyn, tańymyzdy taıaqpen atyratyn ondaı ákeniń maǵan keregi joq!

— Onda jaqsy áke taýyp al! Saǵan kim keremet áke daıyndap berer eken! — Anasynyń sózinen «ajyrasý» degen amaldyń ısi de bolmaıtynyn bilgen Arman Ertis ormanyna júgirdi. Ushar basy jelmen shaıqalǵan toǵaılarǵa muńyn aıtyp, balalyq kóńili baqyt-shattyqtan qaıtyp, aqyry jylaı-jylaı solyǵyn basyp, elsiz dalada túnep qalǵan bolatyn. Elsizde shaqyldaǵan jylqyshy qustyń daýsyn da es kórip, ózi birneshe ret qaıtalap kórgen kınodaǵydaı osy orman alańqaıynda sansyz jyl jalǵyz ómir súrýge sert etti. Alaıda oılaǵany ońynan kelmeı, erteńine Robınzon Krýzodaı áreket jasaýdy bastaǵan Armandy atqa mingen ákesi kelip, laq qurly kórmeı aldyna óńgerip, úıine alyp qaıtqan. Endi araq degen aqyl-esten aıyrar májnún sýdan ishpeýge sóz berip, Shorman úı-ishin kezekti aldaýsyratý aılasyn jasaǵan...

— Shormanov, nege esińnen tanyp otyrsyń? Jazǵy úsh aılyq demalysty qımaı qalǵan qalpyń bar-aý, shamasy!

Alma áldeneshe márte esimin atap, taqtaǵa shaqyrsa da, estimegen jannyń keıpinde otyrǵan Armanǵa qarap shart etti.

— Keshirińiz, apaı.Taqtaǵa shyqsam ba eken, álde taýǵa shyqsam ba eken dep oılanyp otyrmyn.

— Taýǵa shyǵý saǵan qol emes. Taqtaǵa shyq! — Muǵalıma daýsynan Armannyń sózin jaqtyrmaı qalǵany anyq bilinip turdy. Taqtaǵa shyqqan shákirti ustazynyń osyǵan deıin túsindirgen taqyrybynyń shetin de qaýjaı almady. Ol kezde Arman óz álemimen álektenip otyrǵan edi. Qonjıtyp «ekini» qoıǵan Alma Armanǵa oqty kózimen ata qarap, «erteń sabaqqa ákeńdi ertip kel» dep sýyq ámir etti. Zildi buıryqty jibitkisi kelgendeı, bez etip qońyraý soǵyldy. «Qońyraý úni-zaryqtyrǵan bostandyqtyń bebeýi» dep, Arman tysqa atyldy.«Eki» alǵany esinen shyǵyp, kók aspanǵa tamsana qarap, talmaý kókte qazdaı tizilgen appaq bultqa qolyn sozdy.Ózge oqýshylar aýyl jurtyna jańalyq bolyp engen qalta telefon úlgilerin salystyryp, eń ozyǵyn baǵamdasyp turdy.Kúzgi kúnniń jyly lebi betine tıip, janary jumylyp qalǵan Arman sol kúıinde bir-eki adym attady. Kóz aldy qyzyldy-jasyldy sáýlelerge tolyp, ózgeshe bir nurly álem esigin áne-mine ashardaı júregi alqynyp-aq ketti. Kenet qarsy aldyndaǵy áldekimge soqtyǵysyp baryp toqtady. Kózin ashty. Aldynda betin shımaı ájim basqan, mektep qaqpasyn asyǵa ashqan bir ájeı turdy. Ózi jalǵyz emes, janynda bir qyz bar.

— Bul mektepte kózin jumyp alyp oqıtyn ba edi? — dep ájeı ózine qaqtyǵysqan Armandy jaqtyrmaı kúńk etti.

— Sálemetsiz be, ájeı? Kózin jumyp, meıli ashyp, áıteýir oqıdy bul halyq. Qosh keldińiz!

— Mektep basshysy ózinde me? Kabınetin nusqap jibershi! — Ájeı ótinip emes, buıyryp turǵandaı sóıledi.

— Júrińiz. Men ol kisini jaqsy tanımyn. Sońymnan erińiz. — Arman jolbasshy bolyp, alǵa tústi. Ájeı dırektordyń bólmesine kirip ketip, kóp uzamaı qaıta shyqty. Esik kózinde turǵan Armanǵa qarap:

— Óziń bir jaqsy bala ekensiń. Jyǵa tanı almaı turmyn. Kimniń balasysyń? — dedi.

— Sánimaıdyń ulymyn, — dedi Arman daýsyn sándep. Sándenbeı qaıtsin, ájeıdiń qasyndaǵy qyzdyń móldiregen janary Armanǵa asa jyly kórinip, ózine tartyp barady.

— Ákeńniń atyn nege aıtpaısyń? — Ájeı tergep qoıar emes.

— Ákemniń esimi tym uzaq, aıtýǵa qıyn, — dep Arman muryn astynan myńq etti.

— E, solaı de. Ózińniń atyń qysqa bolar.

— Atym-Arman, — dep Arman sergek saqshydaı syp ete qaldy.

— Onda meniń nemeremdi segizinshi synypqa apar.

Ájeıdiń aıtqany eki bolmady. Arman qyzdyń aldyna túsip, synyp bólmesine ertip ákeldi. Jol boıy tomaǵa-tuıyq qalypta tis jarmaǵan qyz synypqa kirgen soń da, aqtaryla qoımady.

— Dostar, Bekzat aǵaı qaıda? Bizdiń synypqa sý jańa oqýshy keldi!-dep Arman uran saldy.

— Arman, bul seniń armanyń emes pe?

— Qoıshy, bizdiń aýyldan turǵyndar kóship ketpese, kóship eshkim kele qoımas.

— Arman, bul seniń qıalyńdaǵy perızatyń emes pe? Óziniń kózi tipten marjan tastaı móldir eken! — dep Dıas synyptastardyń talqylaýyn bir túıip qoıdy.

— Ózderiń kórip turǵandaı, bul arman da, eles te emes. Shyndyq ómir osy.Bizdiń synyp sulýlary taǵy bir perige tolyǵatyn boldy, — degen Arman «sý jańa» synyptasyna oryn usyndy, árıne,óziniń janynan. Osy kezde máselege synyp ákimi Altynaı aralasty.

— Qosh keldiń, qurbym! Qaı mektepten, ne sebepti keldiń? Úlgerimiń jaqsy ma?

— Aldymen atyn suramaısyń ba? Tergeýshiden beter tergeı jónelgenshe, tórden oryn bermeısiń be? Seni de qazaq deıdi-aý!

— Arman, sen jaıyńa otyr. Qazaqylyq degennen sen ne túsinýshi ediń? Al, seniń esimiń kim?

— Perızat.

— Meni búginnen bastap, áýlıe dep atańdar. Jańa osy qyzdy perızatqa teńegen men edim, — dep Dıas óz sóziniń shyndyqpen saı kelip qalǵanyna daýryǵa jóneldi.

— Iá, bizdiń synypta bir «Jyn» bar, endi soǵan bir «Áýlıe» qosylýy-zańdy qubylys, — dep Kerbez aınadan júzin ala berdi.

Perızat ornynda únsiz otyr. Jaına jaqyn baryp, ózimsine sóz bastady.

— Tanysyp qoıaıyq. Meniń atym — Jaına. Bizdiń synypty syrttaı kórip, shoshyp otyrsyń ba? Negizi bizdiń uldar azdap tentek bolǵanmen, ózderi — shetterinen parasatty jigitter. Qyzdar da ózara uıymshyl. Sondyqtan jańa ortaǵa sińisip ketý jaǵynan ýaıym jemeseń de bolady.

— Jaına, sen Perızatqa qudaıy kórshisiniń jynmen jaqyn ekenin aıtyp, eskertip qoı. Artyq bolmas bilgeni, — Altynaı Armanǵa qatysty áldeneni tuspaldap, kekete sóıledi.

— Altynaı, qashanǵy Armanmen juldyzyń qarsy kele beresiń? Sonshalyqty ol saǵan nendeı jamandyq istedi? Nesin qyzǵanasyń?

— Jaına, men onyń eshteńesin qyzǵanbaımyn. Onyń kisi qyzyǵarlyq nesi jáne kimi bar? Maskúnem ákesine qyzǵanysh bildireıin be? Meniń ákem-kásipker, al onyń ákesi... — Altynaıdyń sózin aıaqtatpaǵan Arman ony bar pármenimen ıterip qaldy. Beıqam turǵan qyz artyndaǵy partaǵa qulap, shalqasynan tústi. Jerdegi qan tamshylaryn kórgen oqýshylar shý ete qalysty. Shúıdesin uryp alǵan eken Altynaı.

— «Basqa pále tilden» degen osy eken ǵoı, — dep Dıas mektep medbıkesiniń kabınetine qaraı usha jóneldi. Arman Altynaıdyń janyna úıirilgen oqýshylardy jasty kózimen bir sholdy da, synyp jetekshisi Bekzat aǵaıynyń úıine qaraı júgirdi. Iý-qıý sezimder arpalysynda qalaı jetkenin baıqamaı da qaldy. Kútkenindeı ustazy mektepke jınalyp jatyr eken. Eskertýsiz kelgen oqýshysyn kórip, ańtarylyp qaldy.

— Arman, jaıshylyq pa?

— Joq, aǵaı. Tezirek synypqa júrińizshi. Tosyn oqıǵalar tym qaptap ketti. — Arman alqyna sóılep, jas jýǵan betin basyp, óksip jiberdi.

— Ol nendeı tosyn oqıǵa tótennen kelgen? Ne boldy?

— Synypqa jańadan bir oqýshy keldi! — Jylamsyraǵan daýyspen sóılegen Armanǵa ustazy tańdana qarady.

— Soǵan bola jylaý qajet pe?

— Sosyn men Altynaıdy ıterip jiberip, qatty qulatyp tastadym. Onyń basynan qan aǵyp jatyr, aǵaı! — Myna sózden keıin Bekzat aıal tutyp turmady, ókpesin qolyna ala, mektepke qaraı júgirdi. Kelgen boıda Altynaıdy izdedi.Symsyz telefon men symdy telefon birdeı iske qosylyp, Altynaıdyń sheshesi mektepke budan buryn jetip úlgeripti. Mektep medbıkesi Altynaıdyń jarasyna ıod jaǵyp, jubatyp otyr.

— Altynaı, haliń qalaı? Esh jeriń aýyrmaı ma? — Bekzat qyzǵa tónip kelip, jol boıǵy qorqynyshyn seıiltýge asyqty.

— Joq, aǵaı, qatty aýyryp tur. Ana Arman meni aıamaı qulatty. Meniń julynym úzilip ketýi de múmkin edi ǵoı, — dep Altynaı eńirep jiberdi.

— Oqýshynyń hali qalaı ekenin eń sońǵy bolyp bilesiń. Sen ózi qandaı muǵalimsiń? Biz saǵan balamyzdyń ómiri men densaýlyǵyn senip tapsyryp edik. Aqyry mynadaı oqys oqıǵa boldy! Jaýap beresińder báriń áli! Júr, dırektordyń bólmesine. Osy mektepten ekeýińdi bezdirip jibermesem, Kúlqash atym qúrysyn!

— Mynany qara! Altynaıdyń apasynyń aty Kúlásh emes eken, bizge «anam ánshi Kúlásh Baıseıitovamen attas» dep maqtanatyny beker eken. Kúlqash degen súıkimsiz esim ǵoı, — dep Kerbez Jaınaǵa sybyrlap úlgerdi.

— «Kúl de qash, tekke turma» degen sóz ol. Qur bosqa toptanbaı, synypqa baraıyq. Perızattan uıat boldy. «Qasqyrdyń bóltirikterine tap boldym ba?» dep úreılenip otyrǵan shyǵar. Júrińder, — dep Dıas qyzdardy sońyna ilestirip, synypqa bettedi. Qalǵandary «tergeý, tekserý» jumystaryn júrgizý úshin, dırektordyń kabınetine qoıyp ketisti.

— Tórletińiz, Kúlásh apaı! Jaǵdaıdy estidim. Altynaıdyń ómirine tóngen qaýip joq. Sondyqtan biraz sabańyzǵa tússeńiz, bárimizge jaqsy bolar edi, — dep basshy Kúlqashty sary altyn-sabyrǵa shaqyryp kórip edi, áreketi sátsiz aıaqtaldy.

— Men mektepke qyzymdy oqysyn dep jiberdim. Qaıdaǵy bir súmelektiń sotqar ulynan taıaq jesin dep jibergen joqpyn. Ózim alaqanymda aıalap, degeniniń bárin jasap júrgen jalǵyz qyzym qan josa bolyp, ábden álsirep qalypty! Mektep degen osyndaı bola ma? — Bekzat sózin bólmegende, Kúlqashtyń taǵy neni aıtyp, aıǵa qolyn bileri belgisiz edi.

— Apaı, men sizdi túsinip turmyn. Biraq siz de shekten shyqpańyz. Bárimizge birdeı til tıgizip tursyz. Oqıǵa Altynaıdyń Armannyń ákesin aıtyp, kemsitýinen bastalǵan. Sol oqıǵany ózińiz ary qaraı órbitpeńiz. Arman da — bireýdiń balasy. Qazir onyń da anasy keledi. Sonda myna jer sot zalyna aınala ma? Ashýyńyzdy basyp, aqyryn sóıleńiz.

— Sen, ýnıversıtetti keshe ǵana bitirgen shıkiókpe, meni, osy aýyldyń bildeı kásipkerin úıreteıin dep tursyń ba? Maǵan aqyl aıtýdyń sońy ne bolaryn sen bilmeı tursyń! — Kúlqash ashyq qorqytýǵa kiristi.

— Apaı, keshirińizshi. Men Altynaıdy jek kórmeımin. Biraq namysyma tıip,qatty tildegen ózi. Sosyn osylaı boldy. Al, Bekzat aǵaıdyń esh kinási joq, — dep Arman murny bitip, myńqyldaı sóıledi.

— Qazir seniń shesheń kelsin. Ana albastydaı ákeńmen birge senderdi jer aýdartyp jibermesem be osydan?! — Altynaı anasynyń baýryna tyǵyla túsip, jas bolmasa da, kózin súrtkensidi. Sózge dırektor aralasyp, adýyndy áıeldi tıisinshe sóıleýge shaqyrdy.

— Oqıǵanyń neden bastalǵany bizge málim, ıaǵnı Armanmen birge Altynaı da osy jaıtqa jazyqty. Sypaıylyq sheńberinen shyǵyp, Armandy tildegen — Altynaı. Oǵan judyryq ala júgirgen — Arman. Ekeýi de bir kisideı aıypty. Sondyqtan muny balalardyń kózinshe emes, tek úlkender qatysynda baısaldy túrde talqylaıyq. — Kúlqashtyń jeli shyqqan doptaı mysy basyldy. Altynaı úıine, Arman synypqa ketti. Bul oqıǵa Armannyń anasynyń Kúlqashtan keshirim surap, «jazdym-jańyldym» deýimen tyndy. Tek Shorman ǵana ulynyń betine shirkeý bolyp, onyń namystan órtenip júrgeninen habarsyz kúıde, bótelkesin bókterip, eski dostarymen qaıta tabysty.

Altynaıdy bir kúndik sabaǵy-sybaǵasynan qur qaldyrǵan Arman kelesi sabaqtarǵa qatysty. Tek jańa kórshisine júzin emes, syrtyn berip otyrdy. Munysy — uıalǵanynyń belgisi.Uıalyp otyryp, Perızatqa barlaı qarap ta qoıdy. Ol eshkimmen isi joq, jaıbaraqat kúıde otyr. Múmkin, bári ishinde bolar. Áıteýir Armanǵa aıyptaý janarmen qaramady. Geografıa sabaǵy edi, bul sabaqtyń qojaıyny — Bekzat. Óskemendegi ýnıversıtetti jaqsy támamdaǵan soń, «Dıplommen aýylǵa» baǵdarlamasymen osy aýylǵa jol tartqan. Týǵan aýlyna irgeles bul Sheńgeldi jas mamandy qýana qarsy alǵan. Nege deseńiz, geografıadan muǵalim joq, «kelemin» dep qulshynǵan tiri jan tabylmady. Kókten tilegenderi jerden tabylǵandyqtan, dırektor «jassyń» dep jerge qaratpaı,«bas bol» dep 8-synyptyń jetekshiligin de bergen. Mine, bir aıdan beri Bekzat ózinshe bir sony mánermen ár oqýshynyń janyna, júregine úńilýmen júr. Bul rette «tájirıbem joq» dep taýsylmaı, óziniń adam taný qabiletine kóbirek súıenedi. Sóıtip,búgingi sabaǵyn bastap ketti.

— Haldaryń qalaı, búgingi zamannyń juldyzdary?

— Aǵaı, bizde bir ǵana juldyz bar, aty-Arman, — dep Kerbez taǵy bir «áńgimeni» bastaı bergende, jas ustaz tóteden tyıyp tastady.

— Qurmetti oqýshylar, óz-ózderińdi, sosyn bir-birińdi syılańdar. Bireýge at qoıyp, aıdar taǵýǵa kelgende, aldaryńa jan salmaısyńdar. Odan da úı tapsyrmasyn teksereıik. Sen búgingi sabaqqa ne daıyndadyń, Kerbez?

— Aǵaı, men kontýr kartamdy Altynaıǵa berip edim. Ózińiz bilesińz, ol...

— Otyr, Kerbez. Synyqqa syltaý taptyń. Kelesi sabaqta taǵy qaıtalap suraımyn.

— Aǵaı, men aıtaıynshy.

— Aǵaı, men daıynmyn.

— Bekzat aǵaı, men dápterimdi úıde umytyp ketippin.

— Dıas,ony nesine shúıinshilep otyrsyń? Jaraıdy, dápterińdi umyt qaldyrǵan ekensiń. Degenmen basyń ózińde ǵoı.Úı tapsyrmasyn oryndaǵan bolsań, túsingenińdi óz sózińmen baıandashy! — Dápterimen birge bilimin de «umytyp ketken» Dıas qýlyqqa kóshti.

— Aǵaı, biz — ata dástúrdi ustap otyrǵan aýyl qazaǵymyz. Qonaq káde degen salt bar ǵoı. Sol dástúr boıynsha búgingi sabaqta qonaq bolyp otyrǵan Perızat bilimin baıqatsynshy. Ol kelgeli daýsyn estigen joqpyz.

— Iá, aǵaı!

— Ótinemiz, aǵaı!

— Siz jaqsy aǵaısyz ǵoı! — Tus-tustan jamyraǵan daýystar Bekzatty aıtqandaryna kóndirdi. Perızat ornynan baıaý kóterilipi, bir árip túspegen jańa dápterin sıpalaı berdi.

— Aǵaı, men qandaı sabaq ekenin bilmeı keldim. Endigi sabaqqa tas-túıin bolyp daıarlanyp kelemin. — Bul sóz oqýshylarǵa ersi estilip, synyptyń ár buryshynan kúlki boı kóterdi.

— Nege kúlesińder? Ózderiń jańa ortaǵa bara sala bilim jarystyryp pa edińder? Aýyldyń altyaýyzy aıtylmaı jatyp, qonaq káde suralmaıdy! — Arman Perızattyń halin jeńildetip, halyq dástúriniń mán-jaıyn táptishtep túsindirdi.

— Mine, azamat! Meniń baǵanadan beri kútkenim de osy edi.El dástúrin árkim óz paıdasyna qaraı burmalaı berse, ata joly kómeskilenip ketpeı me? Dmás sasqan úırek artymen júzediniń kerin keltirdi. Dástúrdiń tonyn teris aınaldyrdy. Al, Arman bilgirligin kórsetip, salttyń teris tonyn ońynan qaıta kıgizdi. Rahmet, Arman. Al, Dıas, úı tapsyrmasyn baıandashy! — Aıtarǵa ýáji qalmaǵan Dıastyń degbiri qashty. Ary-beri bultaqtap, aqyry «bilgenimdi umyttym» dep baqyraıdy. Umyt qalǵan bilimdi Jaına bastaǵan top jańǵyrtty. Aǵaı jańa taqyrypty qyzyqty sıpatta túsindirip alyp ketti. Qart muǵalimderden Bekzattyń bir aıyrmashylyǵy-bas sap «eki» qoımaıdy, salǵan jerden aıǵaıǵa baspaıdy. Túgendelmegen tapsyrmalardy oryndaýǵa qosymsha ýaqyt berip, oqýshysyn qaıtalap synaıdy.Tipti nátıje kórinbese, astarly tilmen uıalta sóılep, «qaryzsyń» dep ár sabaqta qamshylap bitedi. «Qaryzynan» qutylý sol oqýshy úshin jazylmaǵan zańǵa aınalyp, sońynda tapsyrmalar tizbegi azaıyp, qaryz ótele bastaıdy. Bul jaıdy oqýshylar ózderinshe topshylaıdy. Qartań muǵalimderdiń júıkeleri tozǵan, sondyqtan olar birden «eki» qoıa salady, oqýshyǵa qosymsha mursat bermeıdi. Al, Bekzat aǵaı jas, júıkesi ornynda, sol sebepten de ol oqýshyǵa kóp ýaqytyn arnap,tym tereń kóńil bóledi.Aýyzsha sabaqtardy jany súıetin Arman Bekzat aǵaıynan «jaqsy» degen baǵany arqalap, úıine qaıtty. Bir qyzyǵy sol — Perızatpen jarty jolǵa deıin birge keldi. Odan ár nárseni bir surap, áńgime aıtqansydy. Jartymdy jaýap ala almaǵan soń, «tákappardyń kóńili kókten bıik,» — dep Bala bı qalaı danyshpandyqpen aıtqan!» dep babalar ulylyǵyna bir tamsandy da, óz jolymen kete bardy.

Úıge kelgen Armandy kishkentaı Gúlimaı qýana qarsy aldy. Aǵasynyń sómkesin bir jaǵynan kóterisip, soǵan ózi marqaıyp qaldy. Biraq anasy jyly qabaq tanytpady. Túıilgen qabaqtyń astarynda ne jasyrylǵanyn Arman jaqsy bildi. Tek aqtalarǵa sóz tappady.

— Ákeńniń ádeti juqqan ba? — Shaı ústinde bastalar qazaqtyń áńgimesi Arman úshin osylaı aǵytyldy.

— Joq, apa. Men kópshiliktiń aldynda namysymdy qorǵadym. Bar bolǵany sol ǵana.

— Namys bir judyryqpen qorǵala ma? Ári qyz balaǵa qol kótergeniń jaramady.

— Namysty shabaqtaı berse, ony túrli tásilmen qorǵaýǵa bolady. Al, men Altynaıǵa qol jumsaǵan joqpyn. Jaı ǵana ıterip qaldym, ózi de qulaýǵa daıyn tur eken, sylqıa saldy.

— Qata tımeı, bata tıse qaıtesiń?

— Qudaı saqtasyn! — Qýyrdaqtan qomaǵaılana asaǵan Arman Qudaıyn aýzyna alyp, qylǵyna jutyndy.

— Qudaı qashanǵy saqtaı bersin? Búıtip shýlata berme! Onsyz da ákeńniń qylyqtarynan júıkem tozyp, juqaryp barady. Seniń áýmeserlikterińdi kóterer shamam joq. — Sheshesi sulq otyrdy da qoıdy.

— Gúlimaı men apasy, tamaqty durystap ishińder. Áıtpese aýyryp qalasyńdar. Jaqsy as turǵan jerde jaman aýrý turmaıdy. Káne, meniń tentektigim úshin myna qýyrdaqty taýysa jep qoıyńdar! — Arman quttyqtaý sózdiń áýenine salyp, anasyn kúldirmek boldy. Alaıda apasy ońaılyqpen jymıa qoımady. Susty júzben keńesin jalǵastyrdy:

— Myna zaman — quıtyrqylardyń aıdarynan jel esirgen zaman. Qudaı bireýdiń jalasynan saqtasyn. Bireýge taıaq jegizgenshe, ózińniń tepkilengeniń táýir me dep oılap qaldym búgin.Búkil muǵalimder bolyp, ana Kúlqashtyń arynyn áreń basty.Ómiri eshkimge jónsiz ıilmep edim. Sen úshin keshirim suradym. Bul jaǵdaı endi qaıtyp qaıtalanbaıtyn bolsyn. Kelistik pe, ulym?

— Iá, apa. Men túsindim. Men eshkimge judyryq jumsamaımyn. Basqalar meni tepkilep jatsa da, bas kótermeımin. Meniń endigi ustanymym — «sen tımeseń, men tımen, badyraq kóz.»

— Aǵa, seniń kóziń rasymen badyraq qoı. Sharasynan shyǵyp tur, ıá, apa? — dep Gúlimaı bir ázil tastady ortaǵa.

— Gúlimaı, sen maqal-mátel túgil jaı sózdiń ózin áreń túsinesiń. Sol úshin myna sózińe bola ashýlanbaı-aq qoıaıyn. — Arman eresektigin baıqatyp, qaryndasyn erkeletip qoıdy.

— «Jas óspeı me, jarly baıymaı ma» degen. Áli-aq ózińmen maqal jarystyratyn bolady. — Anasy bul sózdi bir túrli ózin jubatqandaı baıaýlata aıtty. Otbasylyq tárbıe saǵaty aıaqtaldy, árkim óz mindetterin atqarýǵa kiristi.

Kesh batty. Kúzgi kesh aldaǵy qystyń habarshysyndaı japyraq bitkendi qaltyratty, dáýreni ótken jazdyń aqyrǵy demindeı álsiz jyly leppen tabıǵatty jubatty. Tabıǵat-sýretshi tóńirekti tegis sary túske boıaı qoımaǵan. Ertis ormany qyzyl túspen qubylsa, aýyldyń jany kómeski sary reńmen erekshelendi. «Saǵaǵymnan úzlimeı, úlbirep tura bersem ǵoı, shirkin!» degendeı toǵaı japyraqtary armanda ketip, jerge qulap jatty ah uryp.Arman kúz mezgilin unatpaıtyn. Ol úshin kúz belgisiz bir qoshtasýdyń, aıaqtalǵan ánniń belgisindeı kórinetin. Nege ekenin ózi de tolyq bajaılaı almastan, kúz kelgende, aty-jóni anyq emes muń sezimine boı aldyratyn. Myna aınalasyndaǵy sary tús ony balalyq shaq aýlynan birjolata bezdirip, «eseıer shaǵyń keldi» degen emeýrin tanytyp, qoshtasý kúıiniń babyn keltirdi. Iá, Arman bıylǵy jaz kóp eseıdi, oılamaǵan jerden es jıdy. Ony balalyqtan birden qol úzdirgen ákesniń «tentek sýǵa» úıirsektigi edi.Eki jyldan beri aıaqasty osy dertti tilep alǵan ákesi balalaryna qamqorlyq jasaýdyń ornyna, tapqan tıynyn araqqa jumsaıdy.Úı tirligin de adyra qaldyrdy. Sonda erkek kindiktiden jalǵyz Arman eseımeı qaıtsin? Kún ótken saıyn artyp bara jatqan ana kúrsinisi, áli búldirshin qaryndassynyń ákesine erkelep emes, úrke qaraǵan kelbeti Armandy balań beıneden aryltty.Balalyǵynyń sońǵy jazyn, eresek ómiriniń alǵashqy kúzin qarsy alyp turǵanyn ózi de baıqamaǵan Arman anasyn tek shattyqqa shomdyrýǵa ózine-ózi sóz berdi.«Qýanta alsam anamdy, kúldire alsam ámanda, onda men — Adammyn» degen ózindik qaǵıdasyn myqtap ustanǵan Arman kesh te bolsa, sabaǵyn daıyndaýǵa otyrdy. Hımıa men algebrany ary-beri aýdarystyryp, tisi batpaǵan soń jaýyp, bir shekte qoıdy. Qazaq ádebıeti oqýlyǵyn qolyna aldy. «Shirkin, ádebıet!»-dep tamsanyp, muqabasyn sıpady. Osy pánde Arman aıryqsha aıbyndanyp, ajarlanyp ketetin. Jany súıetin sabaǵy bolǵandyqtan, eshqashan daıyndyqsyz barmaıtyn. Búgin de sol syılastyǵymen, úı jumysyn ashty. Raýshan apaıy Buqar jyraýdyń «Tilek» tolǵaýynyń izimen óleń shyǵaryp kelýge tapsyrma beripti. Arman sasa qoımady. Qalamyn qolyna alyp, oı túkpirindegi sezimi men armanyn astastyra jóneldi:

Birinshi tilek tileńiz,

Sýyq sózge senbeńiz,

Tynysh bolsyn el ishi,

Arandatýǵa ermeńiz!

Ekinshi tilek tileńiz,

Eńbekten qol úzbeńiz,

Jalqaý adam jarymas,

Tekke dúnıeni kezbeńiz!

Úshinshi tilek tileńiz,

«Shaıtan sýdy» kórmeńiz,

Temekiniń tútinin,

Toqbasar dep bilmeńiz!

Úsh tilegiń úıilip,

Dushpan bitken kúıinip,

El balasy bola bil,

Dosyń qalsyn súıinip!

Arman jazýyn doǵardy. Óz jazǵany ózine asa unaı qoımasa da, qaıta qarap shyǵýǵa shamasy kelmedi.Uıqy-dushpan degenine kóndirip, óz álemine azǵyryp alyp ketti. Armannyń «Tilek» tolǵaýy paraqqa jazylǵan kúıi qala berdi.

Tańerteń ulyn oıatýǵa kirgen anasy tańdanyp qaldy.Arman sergek kúıde dápterine qısyq-qısyq áripterin álinshe ádiptep-aq otyr.

— Balam, qashan turǵansyń? —Anasynyń úninen úlken marapat sezgen uly qaǵazdan basyn kóterip:

— Apa, túnde aıaqtaı almaǵan tolǵaýymdy jumys dápterime jazyp otyrmyn. Tańerteń mıym da jaqsy jumys isteıdi eken, — dep erkeleı sóıledi. Sánimaı jaqyndap kelip, qyraǵy kózimen dápterdi shola qarady.Taǵy da «shaıtan sýdyń» sorynan qutylsaq» degen bala tilegi ana júregin syzdatyp jiberdi.Ulyna bildirmeı, bir kúrsingen ana:

— Jaqsy jazypsyń! Uıqasy da bar, tárbıelik máni de tereń eken!-dep demep qoıdy. Alǵashqy baǵasyn anasynan estigen Arman jazýyn jamyraǵan qozydaı jaıyp jiberip, ornynan túregeldi.

— Apa, men úlken jigit bolǵanda, temeki men araq degennen aınalyp ótemin.Ózińiz áli kóresiz, tártipti jigit bolyp, sizdi asyraımyn, — dep anasyna qushaǵyn jaıdy.«Bir jaǵynan qysqan Qudaı basqa rette qoldasa ıgi edi,» — dep kúbirlegen anasy ulynyń betinen meıirlene súıdi.

Analy-balaly ekeýi tańǵy asqa otyrdy. Bul kezde Shorman sharýa qamyn esten shyǵaryp, qamsyz uıqyda jatqan bolatyn. Apasynyń tátti toqashy men qoıý qaımaǵyn asyǵa asap, Arman mektepke baratyn jolmen júgire jóneldi. Júgirmese de úlgeretin edi, Perızatpen joly toqaılasyp qala ma dep úmittendi. Ádette eń sońǵy bolyp óletin úmit balany aldamady. Jarty jolǵa jetkende kelesi tuıyq kósheniń buryshynan Perızat kórindi.Arman synyptasymen tezdetip qatarlasty:

— Sálem, Perızat! —dep sańq etti.

— Sálem! Sen kúnde osylaı erte shyǵasyń ba? — Perızat alǵashqy kezdegideı emes,úırenisip qalǵanyn baıqatyp, suraǵyn syǵyraıtty.

— Iá, «erte turǵan jigittiń yrysy artyq» dep aıtýshy edi apam. Erterek barsam, synypty rettep, úı jumysyn da qaıtalap úlgeremin. — Arman óziniń birinshi sabaqqa keshigip kelip, kúnine eden jýyp, aıyp tóleıtin zamamyn umytyp ketkendeı.

— Men de keshikkendi janym súımeıdi.Odan da burynyraq barǵandy unatamyn, — dep Perızat ekeýara bir ortaq qasıet tapqanyna qýanyp ketti.

— Úı jumysyń daıyn ba? — Arman kómektesýge ázir ekenin baıqatyp,tym jyly sóıledi.

— Men negizi aýyzsha sabaqtarǵa shorqaqpyn. Tilimniń ushyndaǵyny jetkize almaı qınalamyn. Odan da algebra, hımıa pánderi men úshin ońaıyraq, — dep qyz syryn aqtardy.

— Bul rette ekeýmiz shyǵys pen batys sıaqty tym kereǵara ekenbiz. Meniń súıikti pánderim-qazaq tili, qazaq ádebıeti, tarıh, geografıa. Shirkin, tek osy sabaqtar ǵana bolsa ǵoı mektepte! Kileń beske oqyr edim!-Arman armandap turyp, qyzdan qalyp qoıdy.

— Perızat, renjip qaldyń ba? Maqtanǵanym emes, meniń osy pánderge beıimim jaqsy. Qajet bolsa, saǵan kómekteseıin!

— Iá, seni maqtanshaq pa dep qaldym. Al, kómektesseń, búgingi ózim kútken «úsh» degen báleketten qutylar edim. Kúndeliigimdi kúnde tekseretin ájem «úsh» kórse, qatty renjıdi. — Perızat úıindegi jaıttan da az-maz habardar etip, Armandy járdemge shaqyrdy. Synyp bólmesine qatarlasa kirgen ekeýi partalaryna jaıǵasty. Arman taǵy bir «Tilek» týyndysyn dúnıege ákelýge kiristi. Synypta shý kóteretin oqýshylar bolmaǵandyqtan, Arman múlgigen tynyshtyqta tep-tez uıqasty joldardy jaza qoıdy:

Birnishi tilek tileńiz,

Densaýlyq kútip júrińiz,

Birinshi baılyq — densaýlyq,

Ekenin únemi bilińiz!

Ekinshi tilek tileńiz,

Adal dosty kórińiz,

Aram dostan jırenip,

Taza jolmen júrińiz.

Úshinshi tilek tileńiz,

«Úsh baqytty» tileńiz,

Muqaǵalı aqyndaı,

El úshin ómir súrińiz!

Perızat paraqty oqyp shyqty da, kóshirýge qymsynǵandaı túr tanytty.

— Synypta eshkim joq ekeýmizden basqa. Kimniń kimnen kóshirgenin tiri jan bilmeıdi, ári men ósek aıtatyn jigit emespin, — dep Arman synyptasyn qoldaı jóneldi.

— Onda, Arman, búginnen bastap men saǵan matematıka sabaqtarynan kómekteseıin. Al, sen ózińiniń súıikti pánderińnen qoldaý kórset!

— Dostyq nıetiń bolsa, árıne, qabyl alamyn. Al,«alaǵan qolym beregená» dep eseptesip tursań, onda eshbir almasý bolmaıdy!

— Men kúni úshin ýaqytsha júretin adam emespin. Bar oıym-búginnen bastap sabaqtarda bir-birimizdi tolyqtyryp, dostyq demeý kórsetý. — Eki dos alǵashqy birlesken úı jumystaryn aıaqtaı bergende, synypqa Altynaı men Kerbez kirdi.

— Mine, keremet. Búgingi tań tosyn oqıǵadan bastalaryn kim bilgen? Sabaqqa keshigýdiń sheberi Arman menen de erte kelipti. — Altynaı eski ádetinshe tıise sóılep, otyrmaı jatyp shashyn sylaýǵa kiristi.

— Perızat, sálem. Ekeýiń ǵana ne istep otyrsyńdar? Ózderiń tipti sóılespeısińder-aý deımin. Daýystaryń múlde estilmedi. — Kerbez partasyna jaıǵasa bere, kúnniń basty jańalyqtaryn bilýge asyqty.

— Perızat sqılemese de, Arman aýzyna kelgenin aıta beredi emes pe? Kerbez, ekeýmiz synypta eshkim joq dep oıladyq. Áıtpese tyń tyńdap, qyzyqqa batatyn edik — Altynaı aınasynan kóz almaı,óz kórkine ózi súısindi.

— Altynaı, Armandy tekke jazǵyra berme. Ol maǵan aýzyna kelgenin aıtpaıdy. — Oılamaǵan jerden kesip-piship sóılegen Perızatqa synyp ákimi jalt buryldy.

— Sen kimdi jaqtap oytrǵanyńdy tipti de bilmeısiń. Sen keshe ǵana keldiń. Onyń qandaı ońbaǵan ekeninen habaryń joq. Men soryma qaraı segiz jyldan beri onymen bir synypta oqyp kelemin!

— Olaı deme. Ol ońbaǵan bolyp, saǵan eshteńe istegen joq. Adamdy uzaq ýaqyt júrip te tanı almaı, qatelesýge bolady. Kerisinshe qysqa merzimde jazbaı taný da múmkin! — Arman aýzyn ashyp, Perızatqa súısine qarady.«Dos degen qıyndyqta tanylady» dep qaı kitaptan oqyp edim?!» dep ishteı tańdanyp ta otyr.

— Arman, sen nege daýlasa jónelmeı ,typ-tynysh otyrsyń? — Sózge Kerbez aralasty.

— Sózimdi dosym sóılep jatqanda, aralasqanym artyq bolar, ári qyzben salǵylasý er jigitke tán qasıet emes. — Baıypty sóılegen Armanǵa Altynaı oqty kózimen iship-jep qarady.

— E, dostar! Biri-sotqar, ekinshisi-oıyn aıtyp jetkize almaıtyn maqaý.Apama jezdem saı!

— Sender qashannan beri dossyńdar? — dep Kerbez synyptastaryna aıtar tótenshe jańalyǵynyń jaı-japsaryn bilýge asyqty.

— Dostyqtaryńnyń qashanǵa deıin sozylaryn kóremiz!Esepti menen táýir sheshpeıtin shyǵarsyń. Bir ǵajap kúni menen kómek surap kelesiń, Periniń zaty, sonda dosyńnan bezip te ketersiń! — Altynaı aldaǵy kúnderdi boljap otyrǵanda, synyp ishi kúndegi dý-dúrmekke tolyp ketti. Qońyraý soǵylmaı jatyp, synyp bólmesine kelip alatyn Raýshan apaı búgin de sol daǵdysynan jańylmady. Altynaıdy janyna shaqyryp, tapsyrma berip te úlgerdi.«Úı jumystaryn barlyq oqýshylar qos paraqqa jazyp bersin. Men ol jumystardyń úzdigin aýdandyq basylym betine jiberemin,»- dep mán-jaıdy túsindirdi. Oqýshy jumystary aq paraqtarǵa aqtarylyp, synyp basshysynyń qolyna tıdi. Sálden soń bir býma aq qaǵaz ustazdyń aldynda jatty.

Qazaq ádebıeti sabaǵynda Arman «qazirgi zamanda sheshen adamdar birli-jarym» degen kózqarasty ustanyp, qyzý pikir talastyrdy. Buǵan qarsy ún kótergen Altynaı men Kerbez ózderin sheshen retinde usynyp, oılaryn dáleldep baqty. Jaına kelip, tyńnan qosylyp, dáıek keltirgende, pikirsaıys óz máresine jetip te qalǵan edi. Raýshan apaı tek baǵalaýshy bolyp otyrǵan ornynan kóterilip, sabaqtyń núktesin qoıdy:«Eki toptyń taqyryp qorǵaý sheberlikteri tipti syrt kózdiń ózine anyq ańǵarylyp tur. Armannyń toby dálelderdi tarıh túkpirinen, uly tulǵalar ómirinen alyp, kórkem shyǵarmaǵa, ishki qaǵıdaǵa baı ekenin bildirdi. Altynaıdyń toby jalań «men» degen málimdemeden asa almady. Sondyqtan búgingi oı jarysynyń jeńimpazdary-Armannyń toby, jeńisteriń qutty bolsyn!» Ustaz sózi Armandy qıalarǵa samǵatty.Bul balanyń ózimshildikke ulasar orynsyz maqtanshaqtyǵy emes-tin.Ol ózimen bir pikir izin ustaǵan dostaryna rızashylyqqa toly kózqaraspen qarady. Osy sát Kerbez Altynaıǵa «Qarashy, Arman yrjıyp kúlgen kezde, aryq maımylǵa uqsap ketedi,» — dep sybyr etti. Pikirtalasta synyp ákimi, ári oqý ozaty bola tura jeńilip,ashýy aıdahardaı ysqyryp turǵan Altynaıdy bul sóz asa tynyshtandyra qoımady. Qabaǵy túıilgen basshy qyz «áýseleńdi algebrada kóremin» dep Armanǵa ala kózdene qarady. Arman bul sýyq qabaqty ańǵarmaı qalmady. Ustazy men dostarynyń qoshemetinen jany jadyrap, sheshendigi shıryqqan balaǵa uıqasty joldar ózi orala ketti. Eshkimge aıtpaı, júreginde qaldyrǵan joldar mynaý edi:

Qabaqtar-aı,

Qatýly keıde qaraıtyn,

Keıde tipti aıyptap,

Qas dushpanǵa balaıtyn!

Qabaqtar-aı!

Jaınap jyly qaraıtyn,

Baýrap móldir sezimmen,

Dos-qurbyǵa bala ıtyn.

Oıy kókireginde qala bergen Arman «ómir» atty muhıtta áli talaı yzǵarly júzder men ystyq yqylastarǵa tap bolatynynan beıhabar kúıde synyptan jaırań qaǵyp shyǵa berdi. Osy kezde Altynaı Kerbezdi janyna shaqyrdy. Oǵan Dıas kelip qosylyp, Armanǵa qatysty kishigirim jospar qurdy. Altynaıdyń jospary mynaý edi: Armannyń oryndyǵyna usaq ınelerdi shashyp tastaý kerek. Qońyraý soǵylmaı synypqa kirmeıtin Arman algebra páni bastalarda ǵana ornyna jaıǵasady. Sol sát ol synyp ákiminiń «qarǵysyna» ushyrap, Jibek ustazdyń aldynda da abyroıdan jurdaı bolmaq. Dıas jospardy júzege asyrdy, Altynaı «synypty tazalaımyz» degen jeleýmen barlyq oqýshylardy tysqa shyǵaryp, tek Kerbezdi qasynan qıa bastyrmady. Algebra sabaǵy bastalǵanda, synyp bólmesiniń aýasy tazaryp, jarnamalarda úzdiksiz kórsetiletin tazartqysh quraldardyń áserinen keıingi sáttegideı uqyptylyq sán-saltanat quryp turdy. Jibek muǵalıma buǵan rıza bolyp, oqýshylardy kóp kidirtpeı otyrǵyzdy. Arman ornyna otyra berip, búıi shaǵyp alǵandaı, bar daýsymen aıǵaılap tura keldi. Tilazarlyǵymen, jalqaýlyǵymen Jibektiń sol kózine ábden túsken Armannyń bul qylyǵyn ustaz, árıne, qıańqylyq dep túsindi.

— Shormanov, búgingi sabaqty seniń qyzyqsyz qoıylymdaryńsyz bastaǵym kelip tur, — dep túnerdi ustaz.

— Apaı, Armannyń oryndyǵyna áldekim ıne shashyp tastapty. Áne, bir-eki ıne shalbarynda ilinip tur! — dep Perızat jany ashı jylamsyrap daýystady.

— Ne deısiń? Inesi nesi taǵy?Bul báleni bastap júrgen qaısysyń? — Jibek Armannyń janyna taıap kelip, oqýshy sóziniń anyqtyǵyna kózin jetkizdi. Synyptaǵy tórt kóz túgel Altynaıǵa qadaldy. Bárin synyptan shyǵaryp, Kerbez ekeýi ǵana qaldy emes pe? Olardan ózge synypta tiri jan bolmaǵan. Aıtpaqshy, Dıas kirip-shyǵyp ábigerge túsip júrgen. Jaına ótirikke adym ashtyrmaıtyn shynshyl minezimen ornynan atyp turdy:

— Bul — Altynaıdyń isi. Mana qazaq ádebıetinde jarysta Armannan jeńilip, ózinshe ese qaıtarǵan túri ǵoı!

— Sen ne bilesiń? Dáleliń bar ma? — dep Altynaı «aqpyn» dep aınalasyndaǵylardan arasha surady. Jibek ustaz ýaqytyn tekke óltirip qoıatyn muǵalimder sanatynan emes. Matematık qoı onyń ústine! Ár sekýndtyń qunyn jaqsy biletin muǵalim dereý shýdy toqtatyp, synyp jetekshisin shaqyrtty da, sabaǵyn jedeldete bastap ketti. Bekzat sabaq sońynda máseleniń aq-qarasyn anyqtamaqqa ýáde berdi

— Apaı, men úı jumysyn oryndap keldim. Taqtaǵa shyǵyp shyǵaryp bere alamyn. Bul shanshylǵan ıneni namysymnyń túırelgeni dep bilemin. Namysty qoldan beretin jigit men emespin!-Arman bolǵan jaıdan ózinshe bir sabaq alyp, taqtaǵa shyǵýǵa qulshyndy. Ustaz tańdanysyn jasyrmaı, «adam ózgerem dese, bir-aq sát eken ǵoı» dep aıtyp qaldy. Armannyń degeni boldy, taqtaǵa shyqty. Kesh boıy Perızattyń birneshe qaıtara túsindirýimen ózi zorǵa úırengen esepti taqtaǵa jaza bastady. Muǵalimniń aıtýynda mıyna kirmeı qoıǵan eseptiń sheshilý joly qurbysynyń baıandaýynda sondaı qarapaıym, oıǵa oralymdy bolatyn. Arman artyna jaltaqtamastan, esepti shyǵaryp, núktesin qoıdy.

— Shormanov, sen meni búgin tipten tańdaı qaqtyrdyń. Endi osy esepke qatysty erejeni aıtyp, berseń, erlegeniń sol bolmaq! — Ustaz jiti synaýyn qoıar emes. Ereje aıtylyp, syn aıaqtaldy. Ornyna jeńimpazdaı jaıǵasqan Arman Perızatqa qarap edi, onyń eki ezýi jaıylyp, qulaǵyna qaraı ketip qalypty. Shirkin, dostyq deseńshi! Búkil synypty matematıkaǵa degen tosyn qabiletimen tań qaldyrǵan Arman sabaq sońynda kúndeligine «tórt» degen baǵany tóńkerip alyp, úziliske asyqpaı shyqty.

Sońǵy sabaq. Bekzat aǵaılary oqýshylardyń bárin jınap, ózi ún-túnsiz taqta aldynda tur. Bul- «tynyshtalyńdar» degen belgi. Oqýshylar siltideı tynǵan kezde baryp, jas ustaz sózin bastady:

— Sender kimsińder?

Ár jerden túrlishe jaýaptar jaýa bastady:

— Biz-oqýshymyz,

— Biz-bir-bir úıdiń erkelerimiz.

— Biz-osy aýyldyń serkelerimiz.

— Biz-ata-analarymyzdyń úmitimiz.

— Já, jeter. Nege sender «Biz — mektep degen bir úıdiń balasymyz» dep aıtpaısyńdar? Qazaq tilinen «mektep — ekinshi úıim, ustaz — ekinshi anam» dep shyǵarma jazypsyńdar. Sonda onyń bári qur jyltyr sóz bolǵany ma? Bala kezden arzan sóıleýge qumarsyńdar ma?

— Joq, aǵaı, meniń shyǵarmamda ondaı qyzyl sózder joq, — dep Dıas óz basyn alyp qashty.

— Aǵaı, men ol shyǵarmany jazǵan kúni sabaqqa kelmegem, — dep Kerbez de ustazynyń ýájin ózine jolatar emes.

— Men solaı dep jazǵanmyn, aǵaı, — dedi Altynaı ustazynyń geograf bola tura shyǵarmasyn oqyǵanyn ishteı unatyp.

— «Men mektepti óz úıimdeı kóremin,» — dep jazǵanmyn, — dep Jaına jaǵalasa ketti.

— Jaraıdy, munyń bárin ne úshin surap turmyn? Sózderińe isteriń saı kelsin. Búgingi qylyqtaryń maǵan tipten unaǵan joq. Shyǵarma shyndyǵy óz aldyna shalqaıyp tur, senderdiń aqıqattaryń odan múlde alshaqtap ketken!

— Aǵaı, eger biz shyndyqty jazsaq, Raýshan apaı «eki» qoıar edi. Onyń ústine ádebıet degen qıal emes pe? — dep Dıas bilgishsinip ornynda otyryp aıǵaılady.

— Dıas, basqa basqa, ádebıet týraly sen tolǵamaı-aq qoıshy! Shyǵarmashylyq qıal jaıly sen ne bilesiń? — Jaına Dıastyń ádebıetten úlgerimi tómen ekenin betine basyp, onyń kózqaras bilidirýin kilt úzdi.

— Mine, taǵy da sóz ben istiń alshaqtyǵy. Balalar, sender báriń — meniń balalarymsyńdar.Al, sonda nege tatý júrmeısińder? — Ustaz suraǵyna jaýap kútip kidirip qaldy.

— Aǵaı, bir ákeden 23 bala bolýy múmkin be? — Dıas bul jaıdy qaljyńǵa burǵysy kelip-aq turdy.

— Bilseń, Abylaı hannyń otyz uly, qyryq qyzy bolǵan, — dep Arman osy tusta ǵana sózge aralasty.

— Mássaǵan, sonda jetpis birdeı balasyn qalaı umytpaı, atyn atap, túrin tústedi eken?! — Dıas Armannyń dáleline qaıran qalyp, kempirlershe betin shymshyp tań qaldy.

— Jaýap joq tárizdi. Onda iske kósheıik! «Kim bastady? Nege? Kim kináli?» degen túgesilmes suraqtardy sýyrtpaqtaıyq! — Ustaz sheshimine Arman qarsy oıyn aıtty.

— Aǵaı, men óz basym ondaı «tergeýge» qarsymyn. Anamnyń mazasyn alǵym kelmeıdi. Onyń ústine bul jaǵdaıdan zardap shekken eshkim joq qoı!

— Arman, sen káris telehıkaıalaryndaǵy keıipkerler sıaqty tym keń peıilsiń! Seniń ornyńda Altynaı bolsa, bulaı jaba salmas edi. Endigi onyń tarapynan qoqan-loqqy estip, esimiz ketip otyrar edik! — Perızat dosynyń sheshimimen kelispeı, jańa ortaǵa kelgeli tuńǵysh ret ashyq túrde pikirin pash etti.

— Mynany qara! Myna masaǵa til bitipti. — Kerbez Altynaıdy jaqtap, Perızatqa shúılikti.

— Kerbez, men seniń kómegińe muqtaj emespin. Jaǵdaıdy ýshyqtyrma! — dep Altynaı ony toqtatty.

— Men eskerttim. Armannyń qalaýymen búgingi ıne shanshý máselesi jabyldy. Árqaısyń óz oılaryńdy ishteı tarazylap kelińder. Sosyn, umytyp barady ekenmin, erteń sabaqtan soń senbilik bolady. Biriń qalmaı keletin bolyńdar! Kelmegenderińniń úılerińe baryp, alyp ketemin! — Ustaz qorytyndy sózin aıtty da, shyǵyp ketti. Oqýshylar jup-juptarymen úılerine tarqasty.

Sup-sur aspan tóne qarap, túnerip-aq tur. Beınebir osy qysty qalamaıtyndaı, kók júzi tutasqan sup-sur reńge tolyp ketken. Kúnniń jylý bermeıtin, kóz shaǵylystyrmaıtyn álsiz sáýlesi qıystaı túsip, kúzgi kúnniń qysqalyǵynan habar berip tur. Yzǵarly jel usaq jańbyr tamshylarymen qosylyp, qoıyn-qonysh bitkendi kezip ketedi.Suryqsyz surqaı túske boıalǵan kóshemen qatar kele jatqan eki dos únsiz edi. Perızat moıynsalysyn bos jiberip, jelge jelbiretip qoıǵan.

— Periniń sulýy, moınyń tońbaı ma? Moıynsalyńdy myqtap oramasań, aq tamaǵyń sýyqtap qalar! — Arman dosyna ashyq qamqorlyq bildirdi.

— Arman, ózińe adamdar qamqorlyq tanytyp, ıgi nıet bildirse, beınebir yrysyń artqandaı máz bolasyń. Al, jaman áreketter jasap, tý syrtyńnan pyshaq ursa, qalaı qınalasyń? Men osy ómir qubylystaryn keıde túsinbeımin!

— Men de keı kezde ózime kóp suraq qoıamyn. Jaýabyn tappasam, mıym ashyp ketedi, — dep Arman qurbysyn qostaı ketti.

— Al, búgin men seni túsinbedim. Altynaıdy tuqyrtyp alý qolyńda turǵanda, nege múmkindigińdi qur jiberdiń? Saǵan ıne shashqanyn bárimiz de bilemiz ǵoı. Ózińdi-óziń syılamadyń ba?

— Joq, qyz balamen tiresip, atym jaqsy shyqpas dedim. Umytyp turmyn, qaı jyraý aıtyp edi bylaı dep:

Edil bol da, Jaıyq bol,

Eshkimmenen uryspa,

Seniki jón bolsa da,

Atyń shyqpas durysqa!

— Kitapty jastanyp oqıtyn sen bilmeseń, ádebıetti shet jaǵalap qana oqıtyn men qaıdan bileıin? Solaı de, dostym. Sabyr men aqyldy halyq poezıasynan alam de!

— Perızat, meni qoldashy! Men Edil bolsam, sen Jaıyq bol!

— Arman, seniń sózińe qarsy kelgenim álgi belgisiz jyraýdyń aqylyna kónbegenim bolar. Urysty qoıaıyn. Tipti Altynaı ózi kelip shapalaqpen uryp jiberse de, osy tolǵaýdy aıtyp otyra berem! — Dostar kóshe boıyn jańǵyrta kúldi.Jarty joldan burylyp ketetin Perızat keshki sabaqtyń ýaqytyn eskertip te qoıdy.

Úıge kelgen Arman aýlada túrtinektep júrgen ákesin kórip qýanyp ketti. Demek, búgin ol ákesimen qalypty jaǵdaıda sóılese alady.

— Áke, ne istep júrsiz? — Arman daýsy jarqyn shyǵyp, ákesine jaqyndady.

— Ne bolýshy edi, ana-mynany rettep júrmin. Aýla tipti ybyrsyp ketipti. Jerge túsken toǵaı japyraqtary da jınalmapty. Sen dardaı jigitsiń ǵoı. Ne sabaq oqymaısyń. Ne úıge qolǵabys bermeısiń! — Ákesiniń kinálap ala jónelgen túrine qarap, Arman onyń áldeneden sasqalaqtap, sodan aıtarǵa sóz tappaı, buny buqtyryp turǵanyn sezgendeı boldy.

— Áke, men jaqsy oqı bastadym. Mine, búgin algebradan «tórt» degen baǵa aldym! — Arman sómkesin qoparyp, kúndeligin alyp shyqty. Óz-ózinen kúıgelektengen ákesin osylaı shyn qýantpaq edi.

— Seniń mıyńa esep sabaqtary kirýshi me dei? Bireýden kóshirip alyp, bir ret alǵan tórtiń ne bolady? — Shorman ulynyń kúndeligine zer salyp qaramastan, qaıta ózine ustata saldy.

— Áke, Perızat degen meniń dosym bar emes pe? Ózi matematıkadan óte myqty shyǵarady. Sol qyz maǵan úı tapsyrmalaryn oryndaýǵa kómektespi júr. Búgin taǵy da bizge keledi. — Arman ákesiniń kúmánin seıiltýge tyrysty.

— Muǵalimniń aıtqanyn túsinbegende, qarshadaı qyzdyń qaqyldaǵanyn uǵyp alasyń ba? Júr, úıge kireıik. Túski asty shesheń maǵan jaımaı, otaǵasy sen sıaqty, ulyn kútip otyrǵan! — Úıge sóıleı engen Shorman áıeliniń qabaǵyn baıqastady.

— Shorman, sabaqtan jańa ǵana kelgen balanyń mazasyn ala berme. Sen óziń túste turdyń emes pe? Seniń tańǵy shaıyń bizdiń túski asymyzdyń ýaqytymen sáıkes kelip tur. — Anasy keıı sóılep, kúıeýiniń jalasyn joqqa shyǵardy.

— Sen óıtip balanyń áýenine tóńkerile berme. Erteń eseıgende tyńdamaı ketedi. — Shorman óz «tájirıbesinen» bilgenin aıtty.

— Sen de br úıdiń jalǵyzy ediń ǵoı. Áke-shesheń sen degende aspandaǵy aıdy áperýge daıyn bolatyn. Aqyry, áne, bastaryn da qaraıtpaı, quran da oqytpaı, óli kezinde de jetim qaldyrdyń, — dep apasy Shormannyń tiriler aldynda ǵana emes, ólilerge de qaryzdar ekenin esine saldy.

— Já, jeter, men quran oqytqanda, áke-sheshem tirilip keler deımisiń? Quıshy shaıyńdy zaryqtyrmaı! — Erli-zaıypty ekeýi ózara salǵylasyp otyrǵanda, Arman bólmesinen kıimin aýystyryp shyqty. Tezdetip kelip dastarhanǵa otyrǵan ulyna apasy meıirlene qarady.

— Qane, balam, jep-ish. Qarnyń ashqan bolar.

— Nesine qarny ashsyn? Qur baryp kelgenine sharshamas, — dep Shorman taǵy da ulyn orynsyz qaǵytty.

— Áke, nege meni bir ret bolsyn jaqsy demeısiz? Men mektep pen úıdiń arasyn beker shańdatyp júrgen joqpyn. Oqyp júrmin. Keıin úlken oqýlardy oqyp, apamdy asyraımyn! — Bul sózderden Armannyń namystanyp qalǵanyn baıqaǵan anasy dereý sózge aralasty.

— Ulymyz arda azamat bolady. Meni de, ákesin de, sońynan ergen qaryndasyn da baǵyp-qaǵady, ıá, — dep balasynyń shashynan sıpady.

— Búgin algebradan alǵan tórtimdi kórsetsem, ákem senbeı qoıdy. Óz eńbegińmen alǵan joqsyń deıdi!

— Ol tórtiń Perızattyń kómeginiń nátıjesi shyǵar. Ol dosyń búgin de kele me? Men baýyrsaq pisirip qoıaıyn, — dep apasy Armannyń kóńilin birjolata tapty.

— O, apa, Perızat sen ázirlegen tamaqtardyń bárin unatady. Ózi tús aýa keledi osynda. Oǵan deıin men túzdiń sharýasyn qamdap tastaıyn.

— Búgin Ertiske otynǵa baramyz ba dep edik, Arman, qolyń bos emes eken, keıin bir bararmyz. — Synyqqa syltaý izdep oytrǵan Shorman ulynyń qoly bos emestigin alǵa tartyp, otynǵa barý oıynan aınyp qaldy.

— Sen keıin dep kejegeńnen tartyp júrgende, shyǵystyń ajdaha qysy bastalyp ta ketedi. Sol kezde kóresimizdi kórip júrmeıik! — Kúńk etken Sánimaı jylda qaıtalanatyn otyn máselesinen ábden sharshaǵanyn muń ǵyp shaqsa da, Shorman asa mán bere qoımady.

Tamaqtan soń Arman úıge qudyqtan sý ákeldi.Ózge kórshileri sý qubyryn úılerine tartqyzyp alǵanda, Shorman áne-mine dep qalys qalǵan. Endi onyń zardabyn Arman men anasy kórip keledi. Aıazdy kúnderi daladaǵy qudyq qatyp qalady, aınalasy kók muzǵa tolady. Tirlikke ıkemsiz otaǵasy otbasynyń kóshin ońdaımyn dese de, ońtaıǵa keler túri kórinbeıdi. Birneshe jyl boıy erkektiń qolynyń sharapatyn kórmegen qora-qopsy qaýdyrap-aq tur. Kúıeýinen qaıran bolmaǵan soń, sońǵy kezderi Sánimaı ózi qolyna balǵa men shege ustaıtyn bolǵan. Buǵan namystanǵan Arman anasyn ondaı jumysqa aralastyrmaýǵa tyrysady. Kóp jumysta ulyna sense de, onyń bekimegen buǵanasyn jastaıynan qatyrýǵa anasynyń dáti barmaıdy. Sóıtip ekeýi elbesip-selbesip sharýa qamyn retteıdi. Búgin sol dástúr buzylyp, apasy úıde qaldy da, Arman ákesimen qora jaqqa bettedi. Aýyldy jerde jumys az bolsyn ba? Qorany tazalap, maldyń keshki shóbin daıyndap júrip, ýádeli ýaqyttyń kelip qalǵanyn Arman ańǵarmaı qaldy. Tysqa shyǵyp daýystaǵan anasy Armandy úıge shaqyrdy. Perızat kelgen eken. Tirlik qamyn jasaǵan bolyp júrgen Shorman qaıda ekeni belgisiz jylystap ketip qaldy.

Armannyń bólmesinde Perızat ekeýi kitap paraqtap otyr. Dosynyń áldeneden kóńili qashyp otyrǵanyn Perızat sezdi.

— Arman, neni qıaldap otyrsyń? — dep Perızat aqyryn sybyr etti.

— Men oryndalmaıtyn bir nárseni armandap otyrmyn. Osy ómirde araq degen arsyz bolmasa ǵoı! Biraq bul armanym oryndalar ma eken?

— Oryndalady. Seniń óziń araqtan aýlaq júrseń, ol saǵan quda túsip kelmeıdi ǵoı! — Perızat dosyn tynyshtandyrmaq bolyp, ázilge súıedi.

— Araq menen de, meniń otbasymnan da aıshylyq jerden alys júrse ǵoı! Ákem taǵy qaıda ketip qaldy? Sony oılap kóńilim bólinip otyr. Sen meni bir ynjyq, qyzǵa muńyn shaǵatyn sharasyz eken dep oılama. Múlde olaı emes. — Armannyń oıy shashyrap otyrǵany onyń ár jaıdyń basyn bir shalyp sóılep ketkeninen kórindi.

— Onda búgingi sabaqty erteńge qaldyraıyq.

— Joq, Perızat, men eshteńege qaramastan oqımyn. Ómirdiń ózi matematıka. Alý-qosý, kóbeıtý degen sıaqty. Sabaǵymyz qaza bolmasyn. Bastaıyq! — Perızat tunyq daýsymen túsinikti mysaldaryn bastap keti. Aldymen esepti ózi shyǵaryp kórsetti. Sosyn Armanǵa soǵan uqsas esepter berdi. Qatesine kúlmedi,qısynsyz jerin túzedi. Aqyry esigin esh ashpaıtyn elirme esepterdiń ózi Armanǵa jumbaǵyn jaıyp saldy. Kezek ádebıet sabaǵyna jetkende, muǵalimniń ornyna Arman otyrdy. Úı jumysyna Raýshan apaı «Dosymnyń portreti» taqyrybyna sýretteý jazýdy tapsyrypty. Arman Perızatqa bar nazarymen qarady. Sosyn ázil-shynyn aralastyra:

— Pıko, seniń ajaryńdy sýretteýge mendegi til olaq bolyp tur, — dedi.

— Qoıshy, Arman, Pıko demeshi. Ánebir jemis shyrynynyń jarnamasy elestep ketedi.

— Seniń botanyń kózderindeı jáýdiregen janaryńdy sıpattaýdyń ózine bir kún ýaqyt ketedi! — Arman qaljyńynan tyıylar emes.

— Arman, men saǵan algebrany eshbir qaljyń aralastyrmaı durys túsindirdim. Al, sen maǵan ádebıet tapsyrmasyna kómektesem dep,kúlki ǵyp otyrsyń. Osy da ádildik pe?

— Algebrada qıal júırik bolmaıdy. Ekige ekini qossań da, qıalmen ozsań da, báribir tórt shyǵady. Al, ádebıet degen-qıal men tildiń, shabyt pen oıdyń ushtasar sáti. Mine, sol sát bastaldy. Meniń dosym...

— Arman, apaı «dostaryńnyń portretin jazǵanda, esimin atamańdar» degen.«Portret shynaıy bolsa, men ózim kim ekenin taýyp alam,» — dep eskertken.

— Onda tipti jaqsy. Sózben sýret salaıyn. Sulýdyń atyn atamaıyn. Súmbil shashty, oıly kóz, dál ózi ǵoı tolǵan aıdyń!

— Súmbil shash degen ne? — Túsinbegenin bilýge qumar Perızat ózi úshin maǵynasy buldyr sózdi estı sala, «ustazynan» surap úlgerdi.

— Súmbil shash degen — qoıdyń quıryq maıymen sylanǵan shash.

— Arman, qyljaqty qoıshy.Menen Raýshan apaı súmbil shashtyń ne ekenin surasa, osylaı dep aıtaıyn ba?

— Osylaı deseń qatelespeısiń!Men aıtqan anyqtamany jazyp alsań da bolady. — Dostardyń kúlkisin estip, apasynyń ámirimen bólmeden shettetilgen Gúlimaı júgirip keldi.

— Aǵa, nege kúldińder? Perızat tátege ne boddy? Jylap otyr ma? — Ol únsiz býlyǵa kúlgen Perızatty kórip, sostıyp turyp qaldy. Jylaý men aıǵaıdan qorqyp qalǵan túri ǵoı búldirshinniń!

— Joq, ol qatty kúlip, aqyry dybysy shyqpaı qaldy. Bul — qyzdar kúlkisiniń eń keń taraǵan túri!

— Balalar, sabaqtaryń aıaqtalsa, shaıǵa kelińder. Ystyq baýyrsaqpen shaı ishińder, — dep apasy da bólmege kirdi. Ystyq baýyrsaq degende dem basyp otyrar Arman ba? Ornynan shapshań turyp, Perızatqa da qonaqjaılylyq tanytyp, lezde ústel basyna otyra qalysty. Qaryndasy apasynyń janyna jabysyp otyr.

— Eki sabaqtan ǵana qarap úlgerdik. Kesh batyp barady. Kún qysqaryp ketken be?

— Arman, kúlkimen ýaqytty ozdyryp jibergen sen emessiń be? Men seniń portretińdi áli jazbadym ǵoı!

— Nesi qıyn? Aryq qara sirińke deseń, Raýshan apaıdyń birden tanýyna jetip jatyr! — Arman ázilin jarastyryp, baýyrsaqtan asap otyr. Apasy da kúlip jiberdi.

— Keıin úlken jigit bolǵanda, baýyrsaqtaı top-tompaq qara torynyń ádemisine aınalasyń! — dep ulyn bolashaqta qalaı elestetetinin de aıtyp qoıdy. Dastarhan basyndaǵy tórteý jadyrap otyrǵanda, syrtqy esik sart etip ashyldy. Bul kelgenniń Shorman ekenin Perızattan ózgeleri aıtqyzbaı-aq bildi. Alda bolar quıyndy daýylǵa ishteı daıyndalyp, apasy men Arman syr bermeýge tyrysty. Iá, kelgen Shorman eken. Aıaǵyn áltek-táltek basyp, qolyndaǵy shıyrshyqtalǵan gazetti olaı-bulaı bulǵady.

— Áı, meniń aqyn ulym, kelshi beri, betińnen súıeıin! Myna jaman ákeń búgin seni maqtan tutyp, soǵan azdap urttady. Renish joq qoı, á! — Úıdi basyna kótere daýryqqan Shormannan kishkentaı qyzy qorqyp ketip, anasynyń baýryna tyǵyldy. Perızat qaıda bararyn bilmeı, abyrjyp turǵan kúıi qatyp qalypty. Arman ákesiniń ótinishimen janyna kelip, betinen súıgizdi. Ózi búkil janymen jıirkenetin «sasyq sýdyń» ısi qolqasyn qapty. Ákesi ne úshin taǵy da otty sýdan urttaǵanyn aıtyp, aqtalyp qoıar emes.

— Apasy, men «jumysshy kerek» degenge Bákenniń úıine bara qalmaımyn ba? Sol jerde myna gazetti kórsetip, Báken «jý» dedi. Qalaı jýmaısyń? Aqyry quttyqtaýshylar kóbeıip ketip, atap ótý uzaqqa sozylyp...

— Áke, jaraıdy, qýanǵan ekensiń. Bul gazetti eń birinshi apam ekeýmizge kórsetip, maqtanýyń kerek edi ǵoı!

— Myna kúshik maǵan aqyl úıretip tur ma, apasy? Qane, qoıý shaıyńnan quıshy! — Shorman áıeliniń janyna kelip, oryndyqqa jarbań etip otyra ketti.

— Ulym maǵan qalaı qýaný kerektigin atıyp, aqyl úıretip tur. Men, sirá, qartaıaıyn degenmin-aý!

— Joq. Sol baıaǵy qylshyldaǵan jas keziń. Áli aqyl toqtatpaǵan, es kirmegen shaldýar shaǵyń! — Áıeli jaqtyrmaǵanyn anyq baıqatyp, ár sózine ashshy mysqyl toltyryp kekete sóıledi.

Arman apasyna taıap kelip:

— Apa, ákemdi eregestirmeshi. Erteń de urysarsyń. Búgin bekerge azan-qazan bolyp júrermiz, — dedi.

Apasy úndemedi, keliskeni ǵoı.

— Armannyń qurbysy, nege esik kózinde tursyń? Tórge ozsańshy! — Shorman ádetten tys qalbalaqtap, Perızatqa oryndyq usynam degende, salmaǵyn ustaı almaı, táltirektep baryp qulap tústi.

Perızat tastan qashqan eliktiń laǵyndaı úıden atyp shyqty. Onymen birge Arman da tysqa umtyldy. Kesh qarańǵylyǵy qoıýlanyp qalǵan eken. Túste usaq tamshylaǵan jańbyr kúsheıip alypty. Kúzdiń sońǵy sátterin sanap, ájýa etkendeı, jańbyr tamshylary shatyr men terezege tyrs-tyrs tamady. Tezdete basqan Perızatpen qatarlasqan Arman onyń jylap kele jatqanyn baıqap, abdyrap qaldy:

— Pıko, sen jylaıtyndaı ákem aýyr sóz aıtpady ǵoı. Nege jylaısyń? Men úshin seniń kóz jasyńdy kórý aýyr, dosym-aý!

— Joq, ákeńe renishim joq. Tek ótken bir kún esime túsip ketti.Týra osyndaı jaýyndy kúni men anam men ákemnen aırylǵan edim.

— Ne? Ákeń men apańnan bir sátte aırylyp pa ediń? — Buryn ata-ana dese, tek ájesin aıtatyn Perızattan búgin tuńǵysh ret qımastary týraly sumdyq syrdy estigen Arman tek dosynyń sózin qaıtalaýdan aryǵa asa almady. Jubata almady jylaǵan jandy.

— Iá, ákem mas kúıinde kólikke otyryp, apam men óziniń ómirin qıǵan bolatyn. Sodan beri myna keń dúnıede «áje» degen jalǵyz janashyrym qaldy! — Perızat býlyǵa jylap, úıine qaraı aparatyn kóshege túspeı, qıys ketip barady. Arman qýyp jetip, qyzdy toqtatty Osynsha ýaqyt qyz júregin julqylap kelgen qasiret syrdyń, bebeý únniń bezgegine bereke taptyrǵysy kelgendeı, syrlasyn aıqara qushaqtady. Perızatqa sýyq jaýyn tamshylary da, kóldeneńniń kóńilge tıer qamshy sózderi de jetpeıtindeı qaýqarly qorǵan bolǵysy keldi. Perızat dosynyń qushaǵynda turyp, onyń ózine degen júrek jylýyn bar janymen sezdi. Sezdi de, jubandy. Qaltqysyz dostyqty pana tutyp, ezilgen júregi qýandy. Arman Perızattyń eńsesin qamqor sózderimen de kótergisi keldi:

— Jalǵyzbyn deme, meniń júregimde máńgilikke janǵan dostyq juldyzymvn de!

— Arman, sen araq degen arsyzdy qanshalyqty jek kórseń, men de sonshalyqty jırenemin! Qarǵys atqyr sol «zymıan sý» bolmaǵanda, apam men ákem tiri bolar edi! Meni osynshalyqty sary saǵynyshqa kómip ketpes edi! Egilip jylaýdyń ne ekenin de bilmeı, mezgilsiz eseımeı,

balalyq kúnderimdi alańsyz jalǵastyrar edim!

— Sen araqtyń azǵyrýymen erte solǵan sol eki birdeı ómirdi jalǵastyrasyń, jan dosym! Men azǵyn araqqa qarsy turyp, barymdy saqtap, bolashaǵymdy baptap baǵamyn! Araqqa qarsy amal tabamyn! — Arman el aldynda sert berip turǵandaı, tym kesimdi sóıledi. Kenet Arman qyzdyń júzin ózine qaratyp:

— Esime tústi, «Edil bol da Jaıyq bol» dep aıtqan Asan qaıǵy eken ǵoı! — dep tuıyqtan shyǵar sheshim tapqandaı qýana daýystady.

— Týra qazir esińe túskeni qyzyq boldy ǵoı! — Perızat dosynyń aıaq astynan ótkendegi umytshaqtyǵynyń esesin qaıtarǵanyna kúlip jiberdi.Aǵyl-tegil jylap turyp, máz-meıram bolyp kúle blý tek balanyń ǵana qolynan keletin shyǵar! Júregin kúıik órtep jatsa da, keshi qamkóńil bop batsa da, tańy ajdaha bolyp atsa da, ezýinde shynaıy, rıasyz kúlki turatyn bala emes pe bul ekeýi?! Biraq qos muńlyq «ómir» atty maıdannyń alǵy shebine ózderi de ańǵarmastan attanyp bara jatqan edi...

---