InfoHub Logo

(etnografıalyq áńgime)

«Jurtqa kelgen selebe, selebeni eleme» dese de, halyq elge kelgen obadan osy zamanǵy úılerde hlorofostan qyrylǵan taraqandaı jaıraǵan bir kerderi kezeń bolsa kerek-ti. Aýrýdan ábden yǵyr bolǵan jurt Úkitaıdyń balasy Áltaı aıaq astynan qatty aýyryp sandyraqtap jatyr degendi estigende, aza boılary qaza boldy. Aýyldas aǵaıyn jesir qatyn, jetim balanyń jalǵyz túıesin esiginiń aldyna ákelip, tizdep tastady. On shaqty ýaq-janyn bólip, ony osy shette otyrǵan úıdiń tóńiregine ıirdi de, basqalary apyl-ǵupyl údere kóshti. Kim biledi, Áltaıdyń aıaq astynan aýyrǵanyna qaraǵanda malǵa kelgen qarasandaı elge taǵy da oba, álde saramas sıaqty árbir úıden oıbaı shyǵaryp, keıbireýleriniń túndigi ashylmaı qalatyndaı qısypyr jasaıtyn birdeme kelip qalǵan bolar. Ondaıda eń durysy irgeni aýlaq salyp, túp kóterile kóship ketý bolmaq.

— Kim biledi, Úkitaı, topyraqtan tysqary bolsaq áli-aq kezdesermiz, áli-aq ondaı kún týsa ǵana bútin qurtty bólip jep, jarty qurtty jaryp jep otyrarmyz. Myna mal-janyna ıe bol! — dedi at ústinen úıge túspesten Jarmaq shal. Syrttan aıtqan sóz Áltaıdyń qulaǵyna anyq-aq jetti.

— Meıli, taǵdyrdyń salǵanyn kerermiz, — dedi de úni bitip, dińkesi quryp jatqan Óltaı irgege qaraı tóseginde aýnap tústi. Kedeı úıde aǵash tósek te, abdyra da, abaja da joq, eki qabattap qurym kıiz ústine salǵan birsalar tekemetten shıqyldaǵan, syqyrlaǵan dybys shyqpady. Sondyqtan naýqas adamnyń aýnaǵany da, dybyrlaǵany da bilinbeıtin edi.

Árıne, «el ishi altyn besik» dese, sol el bulardy besikten domalatyp túsirip tastap, ezderi bastaryn kúıittep, «shyqpa janym, shyqpalap» bara jatsa, endi olardan ne úmit, ne qaıyr. Mundaıda «hal qaıyr, jarly baıyr», «kótke tıse kendik, basqa tıse eldik» degennen basqa amal qansha?!

Bári de álgi tamyrshy kempir Turǵannan keldi. Tańsáride osy jerde óriste túnep qalǵan saýly qara sıyryn aıdap keledi eken, Úkitaı naq osylaı bola qoıar dep oılamap pa edi, Áltaıynyń eti qyzyp, shydaı almaı shyqqanyn aıtyp edi, ol qara sıyryn «ek-ek» dep, qýa jóneldi. Úkitaı oǵan balasynyń tamyryn ustatyp, «eshteme etpeıdi, bir-eki kúnde turyp ketedi» degen jarym yrys jaqsy sóz estigisi kelmep pe edi. Eldi alataıdaı búldiredi, dúrliktirip, sheshek shyqqandaı bulardy alastaıdy dep Úkitaı baıqus oılap pa, aıaǵy mynaý boldy. Jalǵyz úı qaldy.

Oqıǵa bylaı órbip edi. Úkitaı úıiniń janynan qara sıyryn qýa jónelgen Turǵan kempir, kımesheginiń eki samaıynan shashy shyǵyp, eki eteginiń shalǵaıy eki jaqqa ketip, Úkitaı úıine en jaqyn turǵan ejelden «jelim aýyz, jez tańdaı atanǵan qaıraqtaı qara. qatyn Quralastyń úıine oıbaılaı kirdi; Áli bylshyǵy ketpeı, uıqydan jyrtıyp jańa ashylǵan kózderin ýqalaǵan shegene bas erli-zaıypty ekeýi ıt qýǵandaı úıge júgire kirgen Turǵanǵa telmire túsken.

Bul tamyrshy atanǵan Turǵannyń tegin júrmeıtinin burynnan biledi, sondyqtan da kóripkeli bar kempirdiń aýzyn baǵyp qalyp edi:

— Oıbaı, kelip qaldy. Pále kelip qaldy. Búginnen qalmaı keshpesek bárimiz bir-bir tóbeshik bolyp, tóbege tompaıamyz. Eger meniń kórgenim ras bolsa, pále aldymen Áltaıǵa, sonan jaǵalaı jurttyń bárine jetedi. Keshińder oıbaı, úıdi jyǵyńdar. Kele jatqan páleden qashyp qutylmasa bolmaıdy.

— Ne boldy, durystap aıtsaıshy, — degen Jarmaqqa kempir oıbaımen jaýap berdi:

— «Basqa kelgen páleden bastan qulaq sadaǵa». Bir Áltaımen qutylsańdar qudaıyńa qoı aıtarsyń. Oıbaı, kóp qaldy, oıbaı, kósh, kesh! — dep aqılana aıǵaılaǵan kempir eki etegin qolymen kótere júgire jóneldi.

— Apyr-aı, myna túriń qurǵyrdyń sózi qalaı jaman edi, tiri jatqan órimdeı jas jigitti elimge qıǵany nesi-eı, Quralas-eı, baryp, anaý sorlylardyń jaǵdaıyn bilip kelshi, — dep edi Jarmaq shal, biraq áıeliniń ornyn sıpap qaldy. Bul kezde aıǵaıǵa attan qosqan Quralas bel astyndaǵy kórshilerdi dúrliktirip jatyr edi:

— Tamyrshy apam aıtty, pále kele jatyr, pále dep. Áltaı qazir dúnıeden ketedi, ony jerleýge qatysqannyń bári jer jastanady, — dedi Quralas aýzy-aýzyna tımeı shepipendep, — súzek bolsa kerek-ti, súzek...

«El qulaǵy elý». Azdan keıin-aq kele jatqan qyzyl kóz páleden jurttyń bári-aq qulaqtanyp, túndigin sypyryp, úzik baýyn sheshe bastady. Erte turatyn shal-shaýqan uzamaı jaıylyp, qalyń teriskenniń arasyndaǵy shańdaqta erkinshe kúısep jatqan oısyl qarany, eringe turǵyzyp, eki búırek solqyldatyp aýylǵa qýyp keldi. Endi bir sátten keıin bul aýyldyń jurtynda jaqynda osy aýylǵa sińip, ár úıdiń ıtaıaǵyn bir jalap júrgen qarala ıtten basqa eshteme qalmady. Údere kóshken eldi kórgen, ábiger adaldardy alystan tanyǵan qarala ıt «endi kimniń jýyndysyn ishemin» degendeı shókesinen otyryp, aspanǵa qarap ulysyn-aı, kelip. Onsyz da esi ekeý bolyp ketken aýyl adamdarynyń qaralanyń ulyǵany túsin tórteý etti.

Eski aýylda qashanda ıttiń ulyǵany jamandyqty bildirse kerek-ti. Ondaıda ulyǵan ıtti shaqyryp, tamaq quıar edi, qazekemder. It aspannan túsip kele jatqan páleni kóredi-mis. Sonan soń «qudaı bul páleden ıemdi saqtaı kór», dep qudaıǵa jalbarynady-mys. Iesiniń tileýin adamnan artyq tilep jatqan janýarǵa adam qalaı ishi jylymaı tursyn.

Al qarala ıt ıesi bolmaǵandyqtan, jalpy páleni kórip jatyr. Múmkin, bul pále buralqy ıt kórgendikten búkil aýylǵa tıisti bolar. Endeshe ol páleden qashpasa bola ma. «Ash pále, ash páleden qash pále!»

Qarala ıtke eshkim shaqyryp tamaq quımady. Óıtkeni ýaqyt joq. Turǵan kempir men qarala ıt kórgen pále ázderiniń birine jabysa túspeýi úshin úıelmenin. úlegine úıip ap, «páleden mashaıyq qashypty» jasamas pa?! Sóıtip aýyl ketkende qarala tóbet tóbe basynda ulyǵan kúıinde shoqıyp qala berdi. Eger bul qarala bireýdiń basy bútin ıti bolsa, ol osylaı ulýyn qoımasa, onda ıesine bir qara kórinedi. Al qarala ıttiń alyp jeıtin ıesi joq, demek pánde jurtqa onymen birge qalǵan Áltaıdyń basyna jabysady da. Osyndaı oımen aýyl attandy, tóbede qarala ıt qaldy, saıda Áltaıdyń qara lashyǵy qaldy. Kóshtegi barlyq qatynnyń aýzy jybyrlap bara jatty:

— Pálesinen aýlaq, pálesinen aýlaq!

Bul kezde kóshtiń birinde túıe ústinde yrǵańdap otyrǵan Turǵan kempirdiń kóńili toq edi. Jańa jurtta aýyldyń jyly-jumsaǵy, táttili shaıy, qurt-maıy óziniń aýzyna ustalatynyn, birinen keıin biri shaqyratynyn oılady, tipti oǵan shúbálanbady, qaıta tamaqtyń dámin alǵandaı tamsana tústi.

Japanda jalǵyz úı qaldy. Tórt qanat úıdiń oń jaǵynda Áltaı jatyr. Aýrýdyń beti qıyn. Ol kúndi kúnge, túndi túnge uryp, ysyp-kúıip jatty. Tamaǵynan bir jutym sý da júrmeıdi. Sheshe baıqus esik aldyna boz ingendi tusap qoıdy da, azǵantaı ǵana ýaq jandy betke salyp qoıyp, kóbine úıden kózdedi. Óıtpegende qaıtsyn. Jaman aıtpaı jaqsy joq, Áltaı birdeme bolyp ketkendeı bolsa da, ol on tuıaq túgin on myń qoıyń kerek bola qoıa ma. Qudaıdan bir, adamnan eki surap alǵan jalǵyz uldan qalǵan soń dúnıe ne, mal ne? Ol bir ıesiz tul dúnıe bolmas pa.

Kúnde ádettegideı aýrý keshke qozady. Kúndiz de tynysh tappaǵan Áltaı jany kesh bolǵan soń aýrý údeı túsip, janyn qoıarǵa jer tappaıdy. Qansha terlep, pora-pora bolyp jatqanmen, ol bir kóńilge medeý etetin qaıyr bolmady. Aýyl kóship ketken besinshi kún keshke aýrý barǵan saıyn asqynyn bara jatqandaı boldy. Úkitaı jan ushyryp júrgenmen, esh qaıran ete almady. Bes kún boıy kórer tandy kózimen atqyzyp, jalǵyzdyń janyn jasaǵanynan surap, jalbarynýmen boldy. Biraq jasaǵany keshken aýylmen birge ketip qalǵandaı jurtta qalǵan sorlylarǵa kóz qıyǵyn salmaı-aq qoıdy, eń bolmasa osyndaıda el ishinde otyrǵany da jaqsy eken, tipti jamandyqty basynan jaýdyrsa da Turǵan kempirdiń de kezip júretini budan áldeqaıda táýir eken. Eń bolmasa adam qarasyn kórip otyrady ǵoı. Onyń ústine ógeı degen atynan da qorqyp ólip barady emes pe! Úkitaı qaramaı óltirdi demesin kim bilipti.

Ásirese kesh batqan soń qıyn. Dalaǵa shyqsa dúnıe tylsymdanyp, qara túnek basady da qalady. Álde kók jelkende álde bet aldynda birdeme bas salaıyn dep turǵandaı. Bir tuńǵıyq qap-qara pále ornap alady da, aıaǵyńdy ilgeri basýǵa shamań kelmeıdi. Azǵantaı ýaq jaq da barlyq medeý-demeýdi osy qara lashyqtan taýyp, úıdi aınalyp turyp alady. Al onyń syrt jaǵynda úıdi toryn álde sybyrlasyp, bireýler júrgendeı, álde quıryǵyn butyna qysyp, dala urysy, azýy alty qarys bári, álde qozynyń, álde qoıdyń birin jáýkemdep jatqandaı. Qudaı qas qylǵanda bul úıdiń esigine bir eshki de bitpegen eken, eger oǵan qasekeńniń sýyq qara tumsyǵy tıip ketsinshi, baqyryp, bar sary dalany basyna ketersiń. Al myna qoı momyn janýar baýyzdap jatqanynda eshkige uqsap baqyrmaıdy da, qasqyr quıryǵynyń jartysyn julyp áketse, qalǵanymyn qoıǵa erip júre beredi. Úkitaı janyn shúberekke túıip ymyrtta úsh-tórt qozyny kógendep alady da, sodan syqyrlaýyǵy joq kedeı úıdiń kıiz esigin túsirip, «daladaǵy maldyń qasqyrdan qalǵany meniki», dep úıden attap shyqpaıdy.

Sonan soń kózi jaýdyrap jatqan Áltaıdyń betine qaraıdy da otyrady. Áltaı on beske kelip, at jalyn tartyp minip jigit bolyp qalǵan. Úkitaı baıqus qudaı jetkizse, endi jetemin be dep otyrǵanda balasyna mynadaı dert paıda boldy.

Búgin keshke qaraı Áltaı sybyrlap sóıleýdi de birjola qoıyp, bir qyzaryp, bir qýaryp, tilsiz, únsiz jatty. Kezi jaınap jatyr. shyǵarýǵa úk joq.

Tań aldy bolatyn. Áltaı tósekte syryldap, qyryldap dem ala almaı jatyr. Tipti ólip barady dese de bolady. Tań qarańǵysynda bes kún boıy kóz shyrymyn almaǵan sheshe qalǵyp baryp, myzǵyp ketti. Áltaı ólip bara jatqanda sý tamyz dep te aıta aıamaǵanyna ókindi. Degenmen bir sát sheshesiniń uıyqtap ketkenin de durys kórdi. Ólse eler, eń bolmasa bireýi qorlyq kórmeı aman qalsyn da. Ógeı de bolsa jasynan asyrap edi, beker obalyn kóterip keregi ne, osy ýaqytqa deıin ógeılik minez kórsetpep edi ǵoı...

Tabaldyryqtaǵy sańylaýdan raýandaǵan tańnyń qulan ıek alǵashqy jaryǵy tústi. Úıdiń ishi qara, irgeden jaryq syǵalady. Tipti, mine, jaryq tarta bastady.

«Búgingi kúndi de kóretin boldym-aý», degen úmit Áltaı basynda jylt etti, biraq ne kerek, ólip barady. Sheshe qatyp uıyqtap qaldy. Oıatýǵa shama joq. Úni bitip aqyrǵy demin aldy. Balasynyń óletindigine ábden kezi jetkendikten kúderin úzip qalǵandyqtan ba sheshesi Áltaıǵa bir túrli kúndegideı emes, salǵyrttaý kórinip edi. Sondyqtan da ma eken dep oılap edi, Áltaı sheshesiniń munyń ólip bara jatqanynan beıhabar jatqany. Álde...

Úı ishi ájeptáýir jaryq boldy. Kezi jaınap, aýrý qınap jatqan Áltaı sheshesiniń bireýmen alysqandaı uıqysyraǵanyn, bastyǵyrylyp jatqanyn baıqady. Sheshesi býlyǵyp, túsiniksiz birdemelerdi sóılegen boldy, murnynan álde kómeıinen dybys shyǵardy, qoly, aıaǵy jybyrlaıdy.

Naq osy bir ádette, Áltaı býynyp jan tásilim eter, shaqta kıiz esiktiń asty kóterildi de, buralqy qarala ıt kirip kele jatty. It tamaq turatyn erejege taman bardy. Ár nárseni ıiskelep, sheshesiniń qoıdyń keshki jebindisin saýyp qoıǵan qara shelekke bas qoıdy. Áltaıda «ket» deýge til joq. Sheshesine qarap edi, uıqydaǵy Úkitaı áldebireýge ursyp jatqandaı qolyn kótere berdi. Qarala ıt osy sátte shelektiń ishindegi sútti tilin salqyldatyp ishe bastady. Býynyp, qyryldap-syryldap ólip bara jatqan Áltaı daýys, ún joq bolǵandyqtan kórpeni serpip, aıaǵyn ıtti ket degen bolyp, shoshań etkizdi. Shoshyǵan ıt shelekten basyn julyp ala bergende, onyń baýy moınyna ilinip qaldy da, saldyr etip baqyr ıttiń basyna kepteldi de qaldy. Kórgen túsinen bolýy kerek, Úkitaı sart etkizip, judyryǵyn salyp qalyp edi, qoly janynda turǵan aǵash qobdıǵa tars ete tústi.

Basynda baqyr keptelip qalǵan qarala ıt saldyrlatyp, aldyńǵy eki aıaǵymen basyndaǵy shelekti túsirmek bolyp tyrmalap jatyr. Ittiń saldyry, qobdıǵa tıgen judyryǵynyń qatty aýyryp qalǵany bar Úkitaı basyn julyp aldy. Áltaıdyń janyn alýǵa kelgen baqyr bas pále onyń kóz aldyna ilige ketti. Saldyrlatyp esik jaqta turǵan janalǵyshtan esi ketken Úkitaı jan dármende daýsy úzdik-úzdik shyqty:

— Aınalaıyn baqyr bas, alatynyń men emes, anaý jatyr! Naq osy bir qınalyp, endi ólip bara jatqan, bárin kórip jatqan Áltaı:

— Ah! — dep kúlip jibergenin ózi de baıqamaı qaldy. Kúlkimen qabat aýzynan qandy iriń birge atqydy. Janyn jegideı jep jeti kún qınaǵan jupar aýrýy — baspanyń jarylyp ketkenin ol bildi. Erteńine páleden qutqarǵan qarala ıtti shaqyryp, tamaq quıyp asyrap aldy.

1987

---