InfoHub Logo

roman

ARNAÝ

Bul eńbegimdi — kúrishten dúnıejúzilik rekord alýshylardyń beınesin jasaýda úlgili isimen, qylyǵymen, minezimen árdaıym kóz aldynda otyrǵan, zamanymyzdy eń ardaqty Eńbek Eriniń biri, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, Shıeli aýdanyndaǵy (Qyzylorda oblysy) «Qyzyltý» kolhozynyń múshesi — Ybyraı Jaqaevqa dostyq jáne inilik kóńilden zor qurmetpen syıǵa tartam.

Jazýshy.

BİRİNSHİ TARAÝ

JAQSİ JUBAILAR

«Syrdarıa da terezeden kórine bastady, nysanaly jerge jaqyndadym», — dep jazdy da, jas ınjener — melıorator Baıjan Bektasov avtomat qalamyn stol ústine qoıa sap, ornynan túregeldi.

Bul onyń Moskvada qalǵan dos profesoryna, Moskva — Almaty poezynyń halyqaralyq vagonynda jazyp otyrǵan haty edi.

Hatty onyń aıaqtaǵysy kelgenmen, kýpe ishiniń ystyǵy adam dem ala almastyq halge jetti. Sol qapalyqty jeńildetkisi kelgen oımen, keskini kúreńdenip shypshı terlegen Baıjan, kýpesiniń kún jaqqa qaraǵan terezesiniń jabyq perdesin ashty da, syrǵymaly qos-qabat terezeniń birinen soń birin joǵary kóterdi. Júıtkip kele jatqan poezd ekpininen burqyraǵan qoıý shańdaq. terezeniń ashylǵan astyńǵy jaǵynan lap qoıa kirip, tymyq kýpeniń ishin borandatyp jiberdi. Aýzy-murnyna, kezine uıtqyǵan shap, tyǵylǵan Baıjan, tynysy burynǵydan da tarylyp ketken soń, kóterilgen terezeni jalma-jan ornyna túsirdi de perdesin qaıta jaýyp, juqa ala jibek shapanyn kıe sap korıdorǵa shyqty.

Esik aldynda eki kisi tur eken, biri — Moskvadan saparlas bop kele jatqan, orta jasty orys áıeli, biri — buryn kórmegen, mosqaldaý jasty, dembelshe, tolyqsha orta boıly, sarǵylttaý óńdi, shashyn, saqal-murtyn ustaramen jýyrda ǵana jyltyrata qyrdyrǵan, surǵylttaý kenepten tiktirgen kostúmi bar qazaq. Baıjan qazaqqa da, áıelge de bas ıip sálem belgisin kórsetti. Qazaq ta oń qolymen keýdesin basyp basyn ıdi.

Buǵan deıin sóılesip tanysqan áıeldiń Baıjanǵa aıtýynsha onyń eri Shymkent qalasyndaǵy oblystyq mekemelerdiń bireýinde bastyq, áıeldiń ózi únemi Moskvada turady. Shymkentke Moskvadan byltyr ǵana aýysqan erine áıel birinshi ret kele jatqan; áıeldiń Shymkentke ǵana emes, búkil Orta Azıaǵa bul birinshi ret sapar shegýi.

Keshe Shalqardan óte ystyqqa kezdesken poezd ishinde, buryn mundaı ystyqty kórmegen áıel tún boıy dóńbekship uıyqtaı almaǵan edi de, kún shyǵa Aral teńizi stansıasynan etip, ishi tipti ysyǵan poezdan dem alarlyq. aýa taba almaı, kýpesi men korıdorǵa kezek-kezek kirip tynyshsyzdanyp kele jatyr edi. Qazir, kún túske tarmasa, ol áıel tipti mazasyzdanyp, juqa ǵana jibek shapanmen korıdorda zorǵa dem alyp turǵan.

— Ýjasno, — dedi áıel, Baıjan kýpesinen shyǵa bergende, demin entige, jıi alyp, áldenendeı qustyń qanatynan jasalǵan jelpinshegimen betin, keýdesin ersili-qarsyly jyldamdata jaıqap, — dem alyp bolar emes... Bul aranyń adamdary ottaı alaýlanǵan myna ystyqta qalaı kún kóredi?!. Kúndiz úılerinde tyrp etpeı jatatyn bolar, olar...

— Úırenbegen kisige solaı da, — dedi qazaq, áıelge qarap jymıyp qoıyp, — turǵyn eldiń adamyna mundaı ystyq túk te emes, olar jumystaryn istep júre beredi.

— Múmkin emes, — dedi áıel senbegendeı, jelpinshegin jaıqaı túsip.

Az kidiristen keıin qazaq terezege bir qarap aldy da:

— Sizge dálelmen kórsetýge bolar ma eken? — dedi áıelge taǵy da jymıa qarap.

— Neni? — dedi áıel.

— Bul aranyń adamdarynyń osyndaı ystyqta dalada jumysta júrgenin.

Áıel turǵan terezeniń qasyna qazaq keldi de:

— Kórdińiz be, analardy? — dedi jarqyraǵan sýda ósken kógaldyń arasyndaǵy birneshe aq kıimdi adamdy qolymen nusqap.

Sýdy kólge, kógaldy quraqqa joryǵan áıel, onyń ishinde júrgen aq kıimderdi aý qurǵan balyqshylarǵa jorydy da, biraq keńesip turǵan adamnan anyǵyn bilip alǵysy kelip:

— Ne istep júr olar? — dep surady.

— Egin sýaryp júr, — dedi qazaq.

— Egin?!. Ne egin ol?.. Sýda egin óse me?..

— Ósedi. Ózge egin emes, kúrish.

— Qaljyńdaısyz da, — dedi áıel senbegendeı, eriksiz ezý tartyp.

— Ras, — dedi Baıjan. — Kúrish rasynda da sýda esedi. Eki aıdan artyq sýda turady ol.

— Tereń sýda ma? — dedi áıel, Baıjannyń shynymen aıtyp turǵan beınesin kórip, biraq áli de nanar-nanbasyn bile almaı.

— Jıyrma santımetrden tereńdigi kem bolmaýǵa tıisti, — dedi Baıjan, qazaqqa qarap qoıyp, — solaı bolar, aǵaı?

— Solaı, — dedi qazaq ishinen «bul jas jigit kim eken ózi?» dep oılap, biraq «kimsiń?» dep suraýǵa yńǵaısyzdanyp.

Kúrishtiń sýda ósýine endi ılanǵandaı bolǵan áıel:

— Shyǵymy qandaı bolady? — dep surady qazaqtan.

— Durystap ege, kúte bilse kóp shyǵady. Ótken jyly osy aranyń bir kolhozynda gektarynan elý sentnerden aldy.

Aýyl sharýashylyǵymen baılanysyp kermegen áıelge qazaqtyń ol sózi pálendeı áser, ete qoıǵan joq, óıtkeni ol gektardan qansha astyq alsa shyǵymdy ıa shyǵymsyz bolýynan habarsyz edi. Bul keńesti ári sozýǵa pysynaýy shekten shyqqan áıeldiń haly joǵyn kórgen qazaq:

— Siz sýsap turǵan sıaqtysyz, — dedi oǵan, — bul aranyń eń jaqsy sýsyny qarbyz, mende jaqsy qarbyz bar, sodan sýsyndaýyńyzdy ótinem.

Áıel sypaıylyq qyp rahmet aıtqanmen, qazaq ótinishin qaıtalap ony kýpesine kirýge kóndirdi de:

— İnishek, siz de júrińiz! — dedi Baıjanǵa.

Bir qarbyzdy óz kýpesinde jaqynda ǵana eńsere jep alǵan Baıjan, taǵy da jeýge zaýqy soǵa qoımaǵan soń, «rahmet, aǵaı» dep barǵysy kelmegen qalpyn kórsetip edi.

— Ol bolmas, inishek, — dedi qazaq, — aǵasy dámge shaqyrǵanda, inisi bas tartýǵa tıisti emes. Tanymasaq ta jatsynba.

Sózi sypaıy qazaqty odan ári ótindirýge yńǵaısyzdanǵan Baıjan:

— Jaqsy, aǵaı, jesek jeıik, — dedi.

Qazaq Baıjanǵa alǵys aıtty da:

— Aty-jónimizdi bilip alaıyq onda, meniń atym Rahmet, famılıam Dúısenbın, — dep qolyn usyndy.

— Baıjan Bektasov, — dedi qolyn bergen Baıjan.

Rahmet Baıjannyń aty-jónin estigen keskin kórsetti.

Úsheýi Rahmettiń kýpesine kirdi. Terezeniń perdesi túsirilgen, ishi qarakóleńke jáne salqyndaý eken. Qonaqtaryn ornalastyrǵan Rahmet, eńkeıip stol astynan qushaqqa áreń sıatyn jasyl jolaqty qarbyzdy sýyryp aldy.

— O, táńiri, ne degen zor qarbyz, mynaý! — dedi qaıran qalǵan áıel, ádemi kógildir kózin tóńkere bir qarap qoıyp.

— Syrdarıanyń boıynda budan da úlken qarbyz ósedi, — dep Rahmet bir jymıyp aldy da, saby aq súıekten istelgen, saǵasy jez saqınaly, uzynshalaý, súıirleý kelgen kezdiktiń istik ushymenen qarbyzdyń túp jaq búıirinen suǵyp kep jiberdi.

Kezdiktiń tıýi-aq muń eken, pisip turǵan qarbyz sytyrlap baryp qaq jarylyp tústi.

Qarbyzdyń qyzyl kúreń jalyndaı bop jarylǵan shyryny men shyryn arasyna qatarlasa tizilgen móp-móldir, qap-qara dánin kórgende, shóldep otyrǵan áıeldiń aýzynan silekeıi shubyryp ketti.

Rahmet qarbyzdan qalyńdaý qyp eki tilip aldy da, bireýin áıelge, bireýin Baıjanǵa usyndy. Táttiligi baldaı, salqyndyǵy muzdaı qarbyz shyrynyn qonaqtar qumarta soryp jatqanda, Rahmet manaǵy jymıǵan qalpyn ózgertpesten, qarbyzdan bastaǵan keńesin jalǵastyra jóneldi.

— Bizdiń Syrdarıa ólkesine ǵana osyndaı tamasha qarbyzdar men qaýyndar ósedi, — dedi ol, — bular týraly neler qyzyq ertegilerimiz de bolady... Sonyń bireýin aıtýǵa ruqsat etińizder!..

— Ótinemiz! — degen áıelge Rahmet qarbyzdan qalyńdaý qyp taǵy bir kesip berdi de, Baıjanǵa da bir tilip ustatyp ertegisin bastady:

— Erterek kezde, — dedi ol, — osy Syrdyń boıyn jaılaǵan bir dıhannyń jalǵyz esegi joǵalady. Neshe kún izdep taba almaıdy. Qaljyrap qaıtqan erine áıeli: «Bizdiń joǵalǵan esektiń daýsy únemi osy mańnan shyǵady, ózi kórinbeıdi, bul ne keremet?!» deıdi. Eri de tyńdasa, esektiń daýsy, rasynda estiledi, ózi joq. Sol mańda bóshkedeı dóńkıip qaýyndar jatady eken. «Esek osylardyń bireýiniń ishinde turmasyn, bularǵa esek túgil sıyr da syıyp ketedi» deıdi áıel.

Rahmet áıelge qarbyzdan úshinshi ret kesip bermek bolyp edi, sýsyndap ta, toıyp ta qalǵan áıel sypaıylyq qyp «bolady, bolady» dep otyryp, kózi qyzyqqan qarbyzdan taǵy bir tilimdi aldy da:

— Keıinirek jeıin, ertegińizdi aıta berińiz, — dedi.

— Sonymen, qysqasy, — dedi Rahmet, — dıhan men áıeli teńkıip qaz-qatar jatqan qaýyndardy aralap kele jatsa, bireýiniń túp jaǵy qasqyrdyń, apanynda úńireıip tur. Sol úńgirden birdeme bulǵaqtaıdy. Ekeýi kep qarasa, bulǵaqtaǵan esektiń quıryǵy. Arjaǵynda ózi tur.

— Mine qyzyq! — dep, áıel syqylyqtap kúlip jiberdi.

Keskinine jymıa qarap kidirgen Rahmetke áıel:

— Aıtyńyz, aıtyńyz! — dedi.

— Arjaǵyn aıtýǵa qıyndaý, — dedi Rahmet.

— Nege?

— Endigi másele esekti sol qaýynnyń ishinen shyǵarý ǵoı. Ony áıelge aıtýǵa qıyn.

— Onda keregi joq, — dedi áıel, — bul aranyń qaýynynyń táttiligi Sharjoıdikinen qalaı?

— Salystyrýǵa da kelmeıdi, bizdiń qaýynnyń qasynda, Sharjoıdiki sý tatıdy.

Áıel Baıjanǵa bir qarap qoıdy da:

— Syrdarıa boıyna sizdi ne nárseniń tartqany endi túsinikti, — dedi.

Biraq áıel Baıjannyń dál oıynan túse alǵan joq. Onyń Qyzylorda oblysynda qyzmet isteýge kele jatqanyn Moskvadan shyǵa estigen áıel, poezd ystyqqa jáne shóleıtke kezdesken soń-aq mundaı jerde qyzmet isteýge qalaısha rızalasqan sebebin suraǵan edi. Sonda áıelge aıtqysy kelmegen Baıjannyń syryn oqýshylardyń aldyna jaıyp bereıik.

Baıjan burynǵy Aqmola oblysynyń Qyzyljar (Petropavl) úıezindegi bir aýlynda, kedeı sharýaly úıde 1917 jyly týdy. Ákesiniń aty Bektas, sol atty ol keıin famılıa qyp qoldandy. Bektastyń, Esbol deıtin pysyqsha jáne qalaly jerge baryp júkshilik qyzmetin atqaratyn inisi bar-dy; sol jigit aýyldaǵy bireýdiń qyzymen kóńil qosty da, áldekimge atastyryp qoıǵan qyzben qosylýǵa múmkindigi bolmaǵan soń alyp qashyp, Qyzyljar qalasyna sińip ketti.

Pımokat zavodyna jumysqa ornalasqan Esbol, az jylda ózine táp-táýir turmys jasap aldy da eline bir qatynasqanda eki-úsh jasar Baıjandy alyp keldi. Óz balasyndaı mápelep ósirgen Baıjandy ol segiz jasynda qazaq mektebine sabaqqa berip, aqyldy, zırek bala klastan klasqa únemi «otlıchnomen» keshti de, on jyldyq mektepti 1935 jyly maqtaý qaǵazben bitirdi.

Mektep ishinde Baıjannyń belsene aralasqan bir isi — dramalyq, ádebıettik úıirmeler edi. Bul úıirmelerdiń ol spektáklderinde de oınady, konsertterine de qatysty, oryssha jáne qazaqsha óleńderdi jatqa da oqydy. Mekteptiń qabyrǵa gazetiniń betine ózi de qysqasha óleńder jazdy.

Baıjan orta mektepti bitirgen jyldyń jazynda, Almaty qalasynda jas ónershilerdiń respýblıkalyq olımpıadasy shaqyrylyp, Soltústik Qazaqstan oblysynyń atynan baratyn ókilderdiń tizimine ol da ilikti.

Almatyǵa samoletpen barǵan olardy aeroportta kútip turǵan mashına Kalının kóshesindegi on ekinshi mekteptiń úıine alyp keldi. Ózge oblystardan kelgen jas ónershiler de osy úıge ornalasqan eken.

Úıdiń aldyndaǵy kóp basqyshty satymen kóterilip kele jatqan Baıjannyń kózi, shýlasa, kúlise, ersili-qarsyly sapyrylǵan kóp jastyń arasynan bir qyzǵa túse qaldy. Qyzdyń ústinde tústi jibekten tikken ózbekshe kóılek, basynda ózbektiń túrli túspen kestelegen topysy, aıaǵynda da túrli tústi bylǵarydan oıýlap, kestelep tikken bıik óksheli etik. Uzyn qara shashyn da qyz ózbekshe qyryq taram qyp órip, ıyǵyna jaıyp jiberipti.

Qasynan janasa etip tómen túse bergen qyzǵa, Baıjan kidirip qaraı qaldy. Ony sezgendeı qyz da jalt qarady da, betin tez buryp temen qaraı júgire basyp jóneldi. Qyzdyń sopaqtaý kelgen aqshyl beti, keń mańdaıly, ıilgen qoıý qara qasy, uzyndaý, qaıqylaý kirpikteri, kógildirleý kózi, ortasy dóńesteý qyr murny Baıjannyń kóńilinde qalyp qoıdy. Qyzdyń basqyshtarmen tómendep bara jatqan taldyrmash denesine Baıjan uzaǵyraq qarap qalar ma edi, qaıter edi, eger bir serigi:

— Sonshama nege qyzyǵa qaldyń?! — demese.

— Kimge? — degen sóz shyǵyp ketti, serigine jalt qaraǵan Baıjannyń aýzynan.

— Qyzyǵa qaraǵan qyzyńdy kórmedi dep tursyń ba? Taǵy da jolyqpaspyn deısiń be, júr ilgeri...

Joldastarymen joǵary kóterile bergen Baıjan, ol qyzdy taǵy da kerýge qumarta tústi.

Erteńińe olar Kórkemóner basqarmasynyń úıinde bolǵan máslıhatta jolyqty. Áli qylaýy túspegen jasóspirim bolǵanmen, Baıjan ózin jastarmen, ásirese qyzdarmen tanysqysh, úıir bola ketkish jigitke sanaıtyn edi. Myna qyzǵa olaı batyl bola almady. Máslıhatta toltyrǵan anketasyna qarasa, qyzdyń aty-jóni Gúlnar Anatolevna Polevaıa!.. Qazaq serikteri ony Gúlnar dep ataıdy.

«Bul qalaı?! — dep oılady Baıjan, — kıim-keshegine, atyna qarasań ózbek qyzy!.. Keskini qazaqqa jaqyndaıdy... Sózi de taza qazaqsha... Ákesiniń aty men famılıasy oryssha!.» Baıjannyń baqytyna qaraı, máslıhatta Gúlnar ekeýi olımpıadanyń programmasyn basqarýǵa saılandy. Osy qyzmette Baıjan jaqynyraq tanysyp baıqasa, qyz ózin ózgelerden syrǵaqtaý ustaıdy. Olımpıadaǵa kelgen ózge qyzdar men jigitter bir-birine soqtyǵysyp, ázildesip, shýlasyp óleń aıtysyp jatqanda, Gúlnar baıyrǵy bir adam sıaqtanyp, jelpeńdeı qoımaıdy.

Bul minezderin Gúlnar Baıjanǵa da kórsetkenmen, jalbarynyp júrip, aqyry qyzǵa kim ekendigin sóıletti.

— Meniń ákem Anatolıı Kondratevıch Polevoı Moskvada týyp esken orys, — dedi qyz, — onyń ákesi Moskvada vrach qyzmet atqarypty. Ákem Moskvanyń melıoratıvtik ınstıtýtyn bitirip dıplom alǵan jyly, «stýdentterdiń revolúsıalyq isine qatynastyń» degen aıyppen Orta Azıaǵa jer aýdarylypty. Sol kezde Ózbekstan jerinde «Patsha aryǵy» deıtin kanal qazylyp jatyr eken. Ákem sonda ınjener-melıorator bop qyzmetke ornalasypty. Kanaldy qazýshylar ózbekter. Ákem solarmen sińisedi de, ádetin -ǵurpyn, tilin úırenedi, dostasady. «Mırab» degendi siz biletin bolarsyz?

— Árıne, — dedi Baıjan, — dıhan arasynan shyqqan sý mamany ǵoı olar, «mır» — ólsheý, «ab» — sý. Mırab — «sýdyń ólsheýshisi». Qazaqtar mırabty «murap» deıdi ǵoı.

— Bildińiz. Jańaǵy aıtqan «Patsha aryǵyn» qazýshy ózbekterdiń ishinde Qurban degen qart mırab bar eken. Sonyń Shahadat atty jalǵyz qyzy bolady eken. Osy qyzǵa meniń ákem ǵashyq bolady.

— Sizdiń shesheńiz be? — dedi keńeske endi qumarta bastaǵan Baıjan.

— Ia — dedi Gúlnar.

— Sodan keıin?

— Tyńdańyz. Qyz da ákemdi súıedi. Biraq, ekeýine qosylýǵa múmkindik joq. Eski tilmen aıtqanda biri — kápir, biri — musylman, qosylam dese-aq ekeýin de dinshil ózbekter óltiredi. Ne isteý kerek? Árıne, ol aradan ekeýi de ketý kerek. Biraq qaıda? Rossıaǵa ákem bara almaıdy, jer aýdarylǵan adam, ózbek arasynda turýǵa taǵy da bolmaıdy...

— Qıyn hal bolǵan eken, — dedi Baıjan.

— Dostary ákeme: «Qyzdy al da Syrdarıanyń tómengi jaǵyndaǵy kóshpeli qazaqtardyń arasyna ket, olardyń aryq qazýyna járdemdesseń seni jasyrady» deıdi. Ákem sol aqyldy alyp, sheshem ekeýi bir túnde joq bolady da, qazaqtar arasyna barady. Aryq qazýyna járdemdesken soń qazaqtar ony jasyrady. Sodan ol revolúsıaǵa deıin jasyrynyp júredi. Onyń basqarýymen Syrdarıanyń qazaqstandyq jaǵasynan kóptegen usaq aryqtar qazylady. 1928 jyldan bastap ákem Qyzylorda oblysynyń sý sharýashylyq mekemesinde bas ınjener bop qyzmet atqarady.

Jas jaǵynan Gúlnar Baıjanmen túıdeı qurdas bop shyqty. On jyldyq mektepti de ol bıyl bitiripti. Óz jaıyn qysqasha aıta kep:

— Ákemniń týysy orys bolǵanmen, turmysy qazaq bop ketken, — dedi Gúlnar. — Sóılegende ony qazaqtan aıyryp ala almaısyz. Qazaqtyń ádet-ǵurpyn da bir qazaqtan kem bilmeıdi. Al, sheshem orysqa kúıeýge shyqqanymen, kóp jyl qazaq arasynda turǵanmen, biraz jaǵdaıda ózbek saltyn qoldanatyn.

— Ol ne salt? — dep surady Baıjan.

— Siz ózbek úıiniń qalaı qurylatynyn bilesiz be? — dedi Gúlnar.

— Qaı qurylysyn aıtasyz? — dep surady, Gúlnardyń suraýyna túsinbegen Baıjan.

— Eski azıalyq saltpen salǵan ózbek úıiniń kóshe jaqqa qaraǵan terezesi de, esigi de bolmaıdy, olardyń bári qoranyń ishine qaraıdy.

— Ony estigem.

— Ondaı úıler «ishkarı, tashqarı» atalyp ekige bólinedi. Túsinesiz ǵoı?

— «İshkeri», «tysqary» degen sózi bolar, — dedi Baıjan oılanyp ap.

— Durys. «İshkarı» degeni — áıelder bólmesi, «tashqarı» — erkekter bólmesi. Sol úıdiń óz adamdarynan basqa erkek, «ishkarıǵa» eshýaqytta bas suǵa almaıdy.

— Ol týraly da estigen em, — dedi Baıjan.

— «İshkarı» men «tashqarıǵa» bóletin keń páter, — dedi Gúlnar, — meniń áke-sheshemde revolúsıadan buryn bolmaǵan. Men árıne, bes bólmeli keń páterde týyp óstim. Bul bólmelerdiń bireýin sheshem «ishkarı» sıaqtandyryp, ózbek saltymen jasaýlap ustady. Ol kisi mýzykany jaqsy kóretin edi. Ózbekshe «áshýlá», tatarsha «jyr», qazaqsha «án» aıtyp otyratyn edi. Ózbek áıelderinde «bázim» jasaý bar. Ol, qazaqtyń «bastańǵysyna» keledi. Erkegi jolaýshy shyqqan kúni, áıeli dos áıelderiń olardyń qyzdaryn shaqyrady da, dýtar tartyp, áshýlá aıtyp májilis qurady. Meniń sheshem, osyndaı «bázim» jasaýdy jaqsy kóretin. Maǵan da ol oryssha, qazaqsha, ózbekshe ánder aıtqyzyp rahattanatyn. Sóıtip júrgende... — deı berip, Gúlnardyń daýsy da, keskini de buzyla qaldy.

Sheshesiniń jaıyn aıtqan keńesiniń sońǵy jaǵynda, Gúlnar ony ótken dáýirdiń kisisi sıaqtandyryp sóılegen soń, Baıjan ishinen «sheshesi ólgen bolar ma munyń?!» dep joramaldaı bastaǵan. Endi Gúlnardyń keskini men daýsy buzyla bastaǵan soń, «sol oıym ras boldy ma» degendeı, túnere qaraı qap edi. Gúlnar eki alaqanymen betin basyp jylap jiberdi.

— Oı, Gúlnar, munyń ne? — dep ustaı alǵan Baıjan, ony áreń degende ýatyp jaıyn surasa, sheshesi Shahadat ótken jyly qyltamaq bolyp ólgen eken. Sol ólimge egile qaıǵyryp, oıyn-saýyqtan qol úzgen Gúlnardy ákesi myna olımpıadaǵa zorlaǵandaı áreń jiberipti.

«Gúlnardyń ózin tuıyq ustaýyna sebep — sheshesiniń ólimi bolý kerek» dep joryǵan Baıjan, bir jaqtan, onyń qaıǵysyn jeńildetý maqsatymen, ekinshiden, óz qumarlyǵyn oǵan uqtyrý maqsatymen endi odan jubyn jazbaı, uıqydan basqa ýaqyttaryn únemi sonyń tóńireginde ótkizýge tyrysty. Bul jolyǵysýlar, syrtyn salqyn ustaǵan Gúlnardyń ishki salqyndyǵyn jylytpaı qoıǵan joq. Gúlnardy birinshi kórgende Baıjannyń kóńili qandaı aýsa, sol kergende Gúlnardyń da kóńili sondaı aýǵan edi.

Gúlnardyń sheshesi Shahadattan estýinshe, «Samarqannyń kók tasy» degen bar. Jazdyń bastalýyn ol aranyń halqy sol kók tastan biledi. «Kúnniń de eki kózi bar: bireýi jazdyq, bireýi qystyq. Qys bastalarda kún jazǵy kózin jumady, jaz bastalarda qysqy kózin jumady. Kúnniń jazǵy kózi ashylǵanda, eń alǵashqy sáýlesi Samarqannyń kek tasyna túsip, otqa qyzdyrǵan qorǵasyndaı tas balqıdy. Jazdyń basy sol kún».

Baıjan Gúlnarǵa kúnniń jazdyq kózi sıaqty boldy. Suńǵaq boıly, keń jaýryndy, tolqyndy qara buıra shashty, keń mańdaıly, qıylǵan qoıý qara qasty, dóńgelek qaratory júzdi, kishirek kelgen móldir qara kezdi, sholaq ta dóńes muryndy, bálkim ústi qalyńdaý erindi, áli túk sıaqty emes, túktiń kóleńkesi sıaqtanyp, joǵarǵy ernin jıektep kele jatqan bolar-bolmas qyrbyq murtty, súıirleý ıekti, tolyq moıyndy, arshyn-tik deneli Baıjan, jolyqqan saıyn Gúlnardyń qumarlyǵyn arttyra tústi. Jolyqqan saıyn olardyń kózderi bir-birine ilgeri jolyǵýdan artyǵyraq qadalysty. Bul qadalýdyń ne qadalý ekenin eki jaǵy da aıtpaı-aq uǵysty.

Júrektiń osy syryn kim buryn aqtarý kerek?

XIX ǵasyrdyń orta kezinde jasaǵan qazaqtyq sal jigiti Birjan men aqyn Sara aıtysqanda, Sara Birjanǵa «Haýa anaǵa buryn barǵan Adam ata» deıdi. Sol aıtqandaı eki jynysty adam birin biri súıe qalǵan kúnde, júrek syryn aqtarý erkekten bastalýy — Adam ata men Haýa anadan beri úzilmeı kele jatqan salt emes pe?

Birin biri Almatynyń olımpıadasynda kórip, kóńilderi uıalasa qalǵan bizdiń eki jas ta osy saltty buza almady. İshteı birin biri súıe otyryp, alǵashqy kúnderi olardyń aýyzdary qaljyńnan artyq sezge bara almady.

Betpe-bet kelgende júrek syryn aqtarýǵa, qylaýy túspegen betteri qyza bergen soń, bul uıatty, betinde qany joq qaǵaz moınyna júktedi. Baıjannyń syry Gúlnarǵa bir kúni óleń hat bop qaǵaz arqyly jetti.

Bir-birine hat arqyly syrlaryn aqtaratyn jastar, eger ózderi aqyn, jazýshy bolmasa, jazýshylardyń shyǵarmalaryndaǵy geroılardyń hattarynan sóz urlaıdy desedi. Sóıtti me, álde mahabbattyq júrekteri birdeı soqqandyqtan, sózderi de birdeı shyqty ma, Baıjannyń óleń-hatyn Gúlnar oqyp kerse saryny aýmaǵan Onegınniń Tatánaǵa jazǵan haty sıaqty.

Baıjan Onegın bola qalǵanmen, Gúlnar Tatána bola qalmady, hattaryna hatpen jaýap bermedi. Erteń qaıtamyz degen kúnniń, keshine Baıjan Gúlnardy «parkke baraıyq» dep ertip shyqty da, baqshanyń alysyraq bir túkpirine alyp ketip, júrek syryn endi sheshti. Ol uzaq sóıledi.

Aqyry, Baıjan, endi aıtar sózi qalmaǵandaı, ne paıdasyz sóıleı berýden maǵyna shyqpaýyna kózi jetkendeı, ıa sharshaǵan adamdaı:

— Otyrsaq qaıtedi, Gúlnar, — dedi.

Baqshanyń bul tusyndaǵy alma aǵashtary biraz jasap, túpteri jýandap, butaqtary keń tarmaqtana kóbeıgen edi. Sol butaqtarǵa bıyl bitik shyqqan aportty almalar áli pispegenimen, kúngeı beti alaýlanyp, atqan tańdaı qyzyl kúreńdene bastaǵan. Ár japyraqtyń túbine osyndaı beınemen tórteý-beseýi uıysa esken almalar, butaqtardy ıip, bastaryn jerge tıgizetin bolǵan soń, baqshashylar butaqtardyń astyna tireý qoıǵan.

Baıjan men Gúlnar tirelgen butaqtardyń kóleńkesindegi jasyl betegege jantaıa qatar otyrysty. Butaqtardyń arasynan syǵalaǵan kún, olardyń aq jibek kıimderine, deneleriniń ashyq jerlerine, alma aǵashynyń basynda bar baılyqtyń kóleńkesin túsirip, butaqtardyń, japyraqtardyń, almalardyń, beıneleri denelerine tańba bop basylǵan jas alma aǵashynyń máýesi salbyraǵan butaqtaryna aınalǵandaı boldy. Jelsiz kúni sybdyrsyz turǵan alma aǵashyndaı, eki jas ta birazǵa sheıin únsiz tyna qalysty.

Baıjannyń úndemeýi jaýapty Gúlnardan kútkendikten ekeni bizge málim, endeshe, biz Gúlnardyń, nege úndemeýine toqtalaıyq. Onyń Baıjandy unatqandyǵyn biz bilemiz, sóıte tura, Baıjan hatpen de, aýyzsha da bar bilgen sózin aıtqanda, sol sózderge kóńili uıı tura, suraýly sózderine jaýap bermeýi mineziniń tuıyqtyǵynan, ıa erekshe sabyrlylyǵynan ǵana emes edi. Túpki nıeti Baıjandy unata týra, oǵan qazir berer ýádesi joq. Nege óıtetindigi ózinshe dálelderi bar, solaryn aıtaıyn dese, Baıjanǵa dálel sıaqty kórinbeýi múmkin.

Biraz únsiz otyrǵannan keıin, Gúlnardyń, aýzyna «qaıtpaımyz ba?» degen sóz kep qalyp edi, «qa...» deı berip aýzyn jınap ala qoıdy, onsyz da ókpeli otyrǵan Baıjandy odan zor ókpeletip alarmyn dep oılady.

— Ia, ne aıtaıyn dep edińiz? — dedi Baıjan. betin buryp.

— Bıylǵy jyly alma shyǵymdysy-aı! — dep tańdanǵan boldy Gúlnar bultaryp.

— Basqa birdeme aıtýǵa yńǵaılanǵan sıaqty edińiz ǵoı?

— Ony qaıdan bilesiz?

— «Qa» dep bastaı berip toqtaı qaldyńyz ǵoı?

— Aýzymdy ańdyp otyr ma edińiz?

— Sizdiń aýzyńyz maǵan, meniń izdegen aqym túbinde tyǵylyp jatqan in sıaqty bop júrgen joq pa?

— Á, solaı ma edi? — dedi Gúlnar kúlkili daýyspen. — Tyǵylǵan ań bary ras bolsa, in túbinde jatýǵa qansha shydar deısiz? Ne quralmen ustamaq edińiz ony? Qaqpan men be? Tor men be?

— Qaı sáti túskeni bolady da. Tek, toryǵan ań shyqsyn deńiz.

— Shyqpaı qalaı shydaıdy ol? Jandy maqluq túgil, myna alma sıaqty jemister de mezgili jetse úzilip túspeı me?

— Baqshashylardan estýim — ózi úzilip túsken alma tez shirıdi. Ony butaqtan qolmen úzip alý kerek.

— Ras. Biraq, piskende ǵana. Sonda ǵana odan lázzat alasyń. Pispese jeýge jerkenesiń.

— Nemenege mysal qyldyńyz ony?

— Ózime. Meniń áli boıym piskenmen, oıym pisken joq. Bizdiń zamannyń jasyna oıyn pisirmeý — qylmys. Ras pa osy?

— Ras. Biraq, oıdyń pisýi, súıisken kóńildi tejeýge baılanysty ma eken?

— Jumbaqtasa beretin, biz baıaǵynyń ǵashyǵy emespiz, — dedi Gúlnar. — Biz komsomolestermiz. Ómirge bizdiń kózqarasymyz burynǵy jastardan basqa. Sondyqtan bizdiń pikirimiz de ashyq bolýy kerek.

— Meniń tilegenim osy ǵoı, — dedi Baıjan sergip, — ap-ashyq máseleni jumbaqtap júrgen ezińiz. Keshirińiz, sóz sizdiki.

— Eń aldymen «al, jaraıdy» deı qoıýǵa biz áli bir-birimizdi jaqsy bilmeımiz. Ómir joly uzaq. Oǵan seriktesip sapar shekken adamdar, eń aldymen birin biri jaqsy bilip alýy kerek.

— Olar jol ústinde bilispeı me?

— Jol ústinde shyn serik bolyp kete alsa jaqsy, eger kete almasa, onyń ókinishin qaıda qoıasyz?

Suraýly keskinmen qaraǵan Gúlnarǵa Baıjan jaýap bermedi.

— Qaıtalap aıtaıyn, — dedi Gúlnar, — ómirdiń uzaq jolyna seriktesip attaný úshin adam birin biri jaqsy synap bilip alý kerek.

— Oǵan men ázirmin, — dedi Baıjan, — sol synnyń qandaı syn ekenin bilýge bolar ma eken?

— Sózdiń syny emes ol, júrektiń syny. Bir kúnniń emes, ol kep kúnniń syny.

Baıjan birdeme deýge yńǵaılana bergende, Gúlnar ony bógep:

— Ómir jolyna seriktesip shyǵar aldynda meniń ázirge úsh shartym bar, — dedi.

— Birinshi? — dedi Baıjan.

— Biz sovettik sanaly jastarmyz. Biz ózimiz úshin ǵana emes., elimiz, Otanymyz úshin de qyzmet atqarýymyz kerek. Ol úshin eń aldymen ózimiz qalaǵan bir ǵylymnyń shegine shyǵyp, belgili bir júıege maman bolýymyz kerek.

— Durys. Biraq, mamandyq alýdyń mahabbatqa ne bógeti bar?

— Nege asyǵasyz siz? Sizshe búgin qosylsa mahabbat bop, erteń qosylsa mahabbat emes pe?

— Ekinshi shart? — dedi sózden tosylǵan Baıjan.

— Bul máseleni osy tuıyq kúıinshe, joǵarǵy mektepti bitirgenshe qaldyramyz.

— Maqul. Oǵan da kendik. Qaıda oqımyz sonda?

— Men medısına ınstıtýtyna túsem.

— Sebebi?

— Sebebi — sheshem qyltamaqtan ólgennen beri, men adam balasynyń ómirin mezgilsiz sýaldyratyn syrqattyń bárine óshpin. Ásirese rakqa óshpin. Sonyń emin tapqym keledi.

— Túsinikti.

— Eger meni súıetinińiz ras bolsa sizdiń de ne mamandyqqa daıarlanýyńyzdy meniń aıtqym keledi.

— Aıtyńyz.

— Ótken bir kezde, Syr boıynda ósken Maqpal .deıtin qyzǵa, Arqanyń Segiz degen jigiti ǵashyq bolypty. Ózge ǵashyqtarǵa kılige ketetin úshinshi bireý, ol ekeýiniń arasynda bolmapty. Qıyndyqqa qosylǵannan keıin ushyrapty.

— Ol ne eken?

— Maqpaldy Segiz Arqaǵa uzatyp áketedi. Arqaǵa bara, Maqpal sary kezik bop aýyryp, kúzgi shópteı sola bastaıdy. Baqsy-balgerdiń bireýi de em taba almaıdy.

Maqpaldyń syrqatyn estigen soń, Syr boıynan áke-sheshesi keledi. Shóldi keship kelgen olar, torsyqqa quıǵan Syrdyń sýyna malta salǵan eken deıdi, sol sýsyn aýzyna tıgen soń-aq Maqpal saýyǵa bastaıdy... Sýsyn taýsylǵannan keıin Maqpal taǵy da aýyrady. Sonda jurt: «buǵan Syrdyń sýy em bolar ma» dep oılap, Segizben ekeýin syrǵa jiberedi. Syrǵa jetip sýyn ishken soń, Maqpal taǵy da saýyǵyp ketedi. Sodan keıin Arqaǵa qaıtsa taǵy aýyrady... Qysqasy, Maqpal Syrdyń sýsyz tura almaıtyn bolǵan soń, Segiz Arqadan birjola kóship kep, sonda turyp qalady. Onyń urpaqtary qazir Syrda deıdi:

— Túsinikti, — dedi Baıjan, — ony meniń sizge degen mahabbatymmen nege baılanystyrdyńyz?

— Bul suraýyńyzdyń jaýabyn ózbektiń bir ertegisinen tabasyz. Ertede ótken ózbek aqyny Navoı «Farhat — Shyryn» atty poema jazǵan. Meniń sheshem sol poemany asa súısinip oqyp otyratyn edi.

— Ne týraly eken ol?

— Farhat degen jigit Shyryn degen qyzǵa ǵashyq bolady. Shyryn onyń aldyna mynadaı shart qoıady: «Meniń elim, Syrdarıadan alys jerdegi shólde, sol shóldi gúldendirý úshin aryq qazyp, Syrdyń sýyn aparý kerek, men saǵan, eger osyny isteseń ǵana qosylam» deıdi.

— Oryndap pa ol tilekti Farhat? — dedi Baıjan.

— Oryndamasa súıgeni qaıda?

— Túsinikti. Maǵan da qoıasyz ba sol shartty?

— Onyń da jaýabyn aıtam, — dedi Gúlnar, ertegiler aıtýdan bastap kúlimdep otyrǵan keskinin taǵy da salmaqtandy. — Meniń búkil dúnıege aıyrbastamaıtyn bir qymbattym bar, ol — ákem. Ákesin kim jek kóredi?.. Jaqsy kórýdiń ústine men ony tastap, basqa jaqqa kete almaımyn.

Baıjan qarqyldap kúlip jiberdi.

— Nege kúlesiz? — dedi Gúlnar jábirlengendeı.

Baıjan kúlkisin tyımady.

— Jaqsy onda... — dep Gúlnar túregeldi de, jónele berýge aınaldy.

— Oý, joldas. Onyńyz qalaı? — dep Baıjan da túregep, Gúlnardyń aldyn bógep edi:

— Men sizge salmaqty sóz aıtaıyn desem, — dedi Gúlnar kidirip, — sizdiń tyńdaǵyńyz kelmeıdi...

— Keshirińiz, — dedi Baıjan, Gúlnardyń sózin bólip, — tanyspaı jatyp janjaldaspaıyq. Al, tyńdadym.

Baıjan Gúlnardy otyrǵyzaıyn dep edi, Gúlnar otyrmaı, aıtaryn túregep turyp aıtty.

— Qaljyń kórińiz, ıa shyn kórińiz, yqtıar sizde, qalaı kórseńiz de aıtarym — ákemnen men aıryla almaımyn. Onyń jeke ómirinde menen basqa baqyty joq. Baqyt shamyn óshirip, men basqa jaqqa qalaı ketem?

— Kúlse ókpeleısiz, — dedi Baıjan, — kúlmeıin dese balanyń sózin aıtasyz: qyzyn kúıeýge berý baqytsyzdyq dep kim aıtqan? Jaqsy, ákeńizdi qımaı-aq qoıyńyz. Sonda, ol kisini baratyn jaǵyńyzǵa ala ketýge bolmaı ma? Ákesi uzatqan qyzynyń qolynda bolý bul zamanǵa uıat pa?

— Uıat emes. Men ala keter em, ákem barmaıdy. Ol Syrdan súıreseńiz de ketpeıdi.

— Nege?!

— Meniń ákemniń basynda máńgiden beri shólirkep jatqan Syrdarıanyń ólkelerin sýlandyrýdan basqa oı joq. Ol barlyq ómirin osy jumysqa arnaǵan adam. Ony bul maqsatynan eshbir kúshpen aıyrýǵa bolmaıdy.

Bul keńestiń arty uzaqqa sozylyp, ol kúni bitpedi. Erteńine Qyzylordaǵa júretin poezǵa Gúlnardy Baıjan shyǵaryp saldy. Ekeýi perronda poezd qozǵalǵansha júrip, keshegi sózderdiń jalǵasyn keńesti. Aqyry Baıjan Gúlnardyń sý sharýashylyq ınstıtýtyna túsińiz degen usynysyn qabyldady. Qaı qaladaǵy ınstıtýtqa túsýiń Gúlnar ákesimen aqyldasyp habarlandyrmaq boldy.

Gúlnarmen qoshtasyp Qyzyljarǵa qaıtqan Baıjan, keshikpeı Qyzylordanyń oblystyq sý sharýashylyq bóliminen shaqyrǵan telegramma aldy. Baıjan Qyzylordaǵa kidirmeı jetti. Ol kelse, Gúlnardyń ákesi Anatolıı Kondratevıch Almatyǵa shaqyrylyp, Baıjanǵa hat tastap ketken eken. Hatynda Moskvadaǵy sý sharýashylyq ınstıtýtyna barýyn, eger oǵan rıza bolsa, Qyzylordanyń oblystyq sý sharýashylyq bólimimen kontraktasıa jasaýyn ótinipti. Baıjan bul ótinishti oryndady.

Instıtýtty Baıjan tórt jylda bitirdi. Sol jyly Gúlnar da Almatydaǵy medısına ınstıtýtyn bitirip, Qyzylordada tabyspaq boldy.

Baıjannyń saparlas áıelge aıtpaı kele jatqan syry osy edi.

Kúni ystyq, alys joldan qajydy ma, álde oı órisin túgelimen súıgen qyzy jaılady ma, Moskvadan shyǵa Baıjannyń bar ermegi kitap qana bop, jolshybaı saparlas adamdarynyń eshqaısysymen shúıirkelese qoıǵan joq. Sol minezin ol Rahmetke de kórsetip, onyń áıelge aıtqan kúlkili ertegilerin salmaqpen ǵana, yqlaspen tyńdady. Sondaı qalpyn kórgen soń, Rahmet te oǵan jalpańdaı qoıǵan joq.

Qarbyz jelinip bolǵan soń Baıjan Rahmetke alǵys aıtty da kýpesine ketti. Onyń Moskvadan Qyzylordaǵa qyzmetke kele jatqan jas ınjener ekenin Rahmetke áıel tanystyrdy.

— Túsinikti, — dep bastap, Rahmet áıelge Baıjannyń bul araǵa nendeı baılanysy bary týraly esitken-bilgenin qysqasha aıtyp berdi.

— Aha, — dedi áıel Rahmettiń keńesin tyńdap bop, — osyndaı ystyq jaqqa jas ınjenerdiń nege kele jatqany maǵan endi ǵana túsinikti boldy...

Poezd Qyzylorda stansıasyna taqala bergende áıel Rahmettiń terezesi ashyq kýpesinen basyn suǵyp qarap edi, kózi vagon esiginiń basqyshynda turǵan Baıjanǵa tústi. Baıjan basqyshtan poezd toqtamaı-aq qarǵydy da, ilgeri qaraı júgirdi. Oǵan qarsy, ústinde keń tikken shaıy kóılegi, basynda ózbek topysy bar, shashyn kóp taramdy qyp órgen qyz júgirip keledi eken. Ekeýi qushaqtasa ketken tusqa kep Rahmet pen áıel mingen vagon toqtaı qaldy.

— Qalyńdyǵy osy ma? — dedi áıel Rahmetke.

— Osy!

— Jaqsy jubaılar eken!.

— Ia, jaqsy jubaılar...

EKİNSHİ TARAÝ

POLEVOIDYŃ SEMÁSY

Anatolıı Kondratevıchtiń jeke basyndaǵy turmys saltyna qaraǵan kisi ony shyǵystan, ásirese, qazaqtan aıyra almas edi. Eń aldymen, ol qazaqtyń tilin barlyq maqal-mátelimen, barlyq aksentimen anaıy qazaqtyń bireýindeı sóıleıdi. Onyń otyrys-turysy da, as ishýi de qazaqsha: maldasyn quryp otyra qalǵanda, aýyl qazaǵynan aıyra almaısyń. Qazaqtardaı ol da etti jaqsy kóredi jáne aýyl qazaǵynda maıly etti alaqanymen toltyra asaıdy. Qymyz ishýde ol, qazaqtyń bireýimen talasa alady — aqquba keskini kúreńdenip ap, syzdyqtaı simirýge kún uzyn jalyqpaıdy.

Qazaqtardaı o da atqa qumar, talaı jylmıǵan júırik, taıpalǵan jorǵa onyń taqymynan tarady. Jaqsy at onyń qolynan ketpedi, sol jaqsy atqa ol, qazaqtyń basy qoshqar múıizdi, turmanynyń bárin kúmistegen qurandy erin salyp, únemi salt júretin boldy. Qalaǵa qyzmetke ornalasqannan keıin de, ol osy saltyn ózgertken joq; bir ádemi atty úıinde ustady da, keńsesine sony salt minip baryp qaıtady, kóshe qydyrsa, ıa bir jaqqa shyqsa, únemi solaı salt júrdi. Ol ańshy edi. Keńsede qyzmet atqaratyn ózge ańshylardyń múmkinshiligi bary ańǵa mashınamen shyqqanda, Anatolıı Kondratevıch mashınasy bola tursa da, tazysyn jetekke alyp, myltyǵyn asynyp salt ketetin.

Syr boıynda Anatolıı Kondratevıchti bilmeıtin qazaq joq, solardyń, bári onyń, atyn qazaqshylap «Anatól» dep, oǵan «sýshy» degen sóz qosyp, «sýshy Anatól» deýshi edi, kóbi onyń ákesiniń aty men famılıasyn bilmeýshi edi. Biraq «sýshy Anatóldi» eńbektegen jastan bastap eńkeıgen kárige deıin túgel bilýshi edi. Tanyspaı, sóılespeı turyp, ony orys dep oılap, ol týraly yqǵaısyz sezder aıtyp qap, artynan uıalǵan qazaqtar ár jerde kezdesti.

Ol týraly el arasynda talaı kúldirgi áńgimeler de shyqty. Anatolıı Kondratevıch el qydyryp júrip, bir qazaqtyń úıine túsedi. Qazaqtyń úıi úsh taǵanǵa qoıǵan shoıyn qumanǵa et asyp otyrady. Qarny ashyp kelgen Anatolıı Kondratevıchtiń etti jegisi keledi. Úı ıesiniń tanymaǵan qonaqqa etti bergisi kelmeı, aıran-shalappen attandyrmaq bolady. Aırandy iship Anatolıı Kondratevıch úıden shyqpaı otyryp alady. Burqyldap qaınaǵan sháınektegi sorpa azaıyp, sháınek qaqsyp, ettiń qońyrsyp kúıgen ısi shyǵa bastaıdy. Eri áıeline: «myna bir orys otyryp aldy-aý» deıdi, áıeli: «basynda qazaqsha bórki bar ǵoı, tóbesi jaryq bop júrmesin» deıdi. Sonda Anatolıı Kondratevıch taza qazaq tilimen: «jeńgeı, meniń basymda jaryq bolsa sizge zalaly joq, otqa qaqsyp anaý sháınegińiz jarylsa zalal bolar, ári etińiz kúıin keter, soǵan sý quıyńyz!» deıdi. Eri de, áıeli de myna sózden qatty uıalyp, «Anatól» ekenin bilgennen keıin mal soıyp attandyrǵan eken desedi.

Anatolıı Kondratevıch týraly osyndaı kúldirgi áńgimeler Syr qazaqtarynyń arasynda jıi kezdesedi.

Syrty jáne salty azıalyq sıaqty kóringenmen, ishki saraıyn aqtarǵan kisi, onyń shyn maǵynasyndaǵy orys balasy ekenin eki máselede aıqyn kóretin edi: birinshi — eginshilik máselesinde, ekinshi —-semá máselesinde.

«Orta Azıanyń, — deıtin edi ol. syrlasqan adamdaryna, — ǵasyrlar boıy patrıarhaldyq qalyptan buljymaı kele jatqan mádenıetin, onyń ishinde eginshilik mádenıetin ǵylymnyń sońǵy tabysynyń jolyna túsirgen bizdiń orystar. Agronomıalyq ǵylym Orta Azıaǵa ózge Evropadan emes, orystan keldi, bul bir; ekinshi — árıne, eginshilik jumystary Oktábr revolúsıasyna sheıin, ásirese, aýyl sharýashylyǵy kolhozdanǵanǵa sheıin bizdiń Rossıada kemeline kelgen joq. Bul jumysty tarıhta bolmaǵan bıik satyǵa Sovet ókimeti kóterdi. Biraq, bul da orys halqynyń áreketinen týǵan emes pe? Oktábr revolúsıasynyń avtory orys emes pe? Revolúsıa bolmasa, aýyl sharýashylyǵy osylaı kolhozdasar ma edi? Kolhozdaspasa, qazirgideı egin sharýashylyǵy órkender me edi? Qazir bizdiń Sovet Odaǵynyń egin sharýashylyǵyna dúnıe júzinde talasa alatyn sharýa bar ma? Eginshiliktiń eń zor mádenıeti bizde emes pe? Osy mádenıettiń avtory orys desek, men de sol orystyń bir balasymen maqtanýym emes, Orta Azıada, onyń ishinde Qazaqstanda sýarmaly egin kásibin órkendetýde. meniń eńbegim az bolǵan joq. Sol eńbekti, men eń aldymen, orys ǵylymynyń, Orta Azıaǵa mádenıet taratýdaǵy ókiliniń birimin dep atqaram. Jáne sondaı eńbek atqarýdy ózimniń ǵana emes, týǵan halqym — orystyń maqtanyshy kórem».

«Orta Azıa halyqtaryn, semályq ómir jaǵynan men ekige bólem, — deıtin ol syrlas, — ózbek, tájik sıaqty otyryqshy elder; qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq, túrikpen sıaqty kóshpeli elder. Osy eki júıeli elderdiń de semá jasaý tártibine men narazy. Otyryqshy elder áıelin erlerden jasyryp, páránji astynda ustaıdy Sharıǵat týdyrǵan bul zań baryp turǵan taǵylyq. Qoǵamnyń teń jarasy áıeldi munsha qorlatyp, munsha jabyq dúnıede ustaý — baqytty halyqtyń emes, sorly halyqtyń isi. Teń jarasy abaqtydaı turmysta kún keshirgen-el qaıdan baqytty bolady...»

«Al, kóshpeli elderdi alsańyz, — deıdi ol, — ol elder áıeldi páránji astynda, jabyq úıde ustamaıdy, olaı ustaýǵa olardyń ómirinde jaǵdaı da joq. Biraq, ol elderdiń áıeli onymen baqytty bop júrgen joq. Qaıdan baqytty bolady, ol elde qyzyn qalyńmalǵa satady, qalyń tólese qyzdy kári de, kemtar da ala beredi. Osy salttyń saldarynan, kúıeýine rıza bop baratyn qyzdy sırek ushyratasyń... Orta Azıanyń otyryqshy elderinde de, kóshpeli elderinde de, qyz ben jigit birin biri óz betimen unatysyp qosylǵan emes, olardy qosatyn áke-shesheleri, týysqandary. Kúıeýi de, qyz da, tek týysqandaryna unasa boldy. Ózderi birin biri unatý, unatpaýy esep emes, solaı qosylǵandyqtan Orta Azıanyń semálarynda, erli-zaıypty adamdar, eger birin biri syılasa súıgendikten emes, taǵdyry solaı bolǵandyqtan, sóıtýge mindettimin dep syılaıdy, basqa túrli syılaýdyń tıanaǵy bolmaıdy. Nesi ómir, osynyń?!. Bizdiń orysty alsaq, revolúsıaǵa sheıin onyń da eńbekshi kópshiliginiń kún kórisi aýyr bolǵanmen, krepostnoılyq pravo joıylǵannan beri, qyzdy súımegenine zorlap berý, jigitke súımegenin zorlap alǵyzý sırek kezdesetin, halyqtyń ǵurpyna shyqqan salt. Sondyqtan revolúsıadan burynǵy kezdegi eńbekshi kópshiliktiń tirshiligin alǵanda, turmys aýyrlyǵy birdeı bolǵanmen, men ózim, orys kresánynyń semályq ómirin ózbek dıhanynyń ıa qazaq baqtashysynyń semályq ómirinen joǵary qoıamyn. Kresánnyń ómirinde qyz ben jigit birin biri unatyp erkimen qosylý bar. Ózbek pen qazaqta ol joq».

Revolúsıadan burynǵy semályq tirshilikte, Anatolıı Kondratevıchke unaıtyn áıelder: ǵylymnyń, sońǵy tabysynan erkin habarly, ózine tán oı-pikiri bar, oı-pikiri progresshil, qoǵam isinde ezin kimmen de bolsa teń ustaı alatyn, bilimniń mólsherinde qoǵamǵa paıdaly bola alatyn, túzde kópshilikpen, úıde týysqan-týǵandarymen, erimen, bala-shaǵasymen kelise alatyn, syılasa alatyn adam.

Sondaı semány orys ıntellıgensıasynyń arasynda kezdestirgen ol, ózi de sonyń biri boldy. Arman etip júrgende, taǵdyr ony Orta Azıaǵa aıdady da, ózbek qyzy Shahadatqa kezdestirdi. Ol Shahadattyń ózin súıgenmen, ósken ortasynyń ǵurpyn súıgen joq. Sol ǵuryptyń biraz saldaryn Shahadattyń da boıynan tapqan ol, óz oıyma kóndiremin degen maqsatpen úılendi.

Biraq, Shahadat unatqanyn ǵana qabyldaıtyn, unatpaǵan isinde óz yrqyna aýmaıtyn, kúıeýine ezin bıletýden góri, ony ózi bıleýdi jaqsy kóretin, ne bolsa da betke aıtatyn, ishinde qaltarysy joq, bir sózdi, bir betti adam bop shyqty da, Anatolıı Kondratevıchtiń degenine ıek qaǵa bermeı, jóndi degen jerde onyń erkine kóndi de, jónsiz degen jerde ony erkine kóndirdi. Sol kelisýlerdiń bárin saıyp kelgende, Shahadat Anatolıı Kondratevıchtiń qıalyndaǵy dama da bolǵan joq, ózbek áıeli de bolǵan joq.

Sóıtip ekeýi birin biri óz tárbıesine túgel aýdaryp ákete almaı orta jerden túıisti de, kelisimde ómir súrdi.

Jubaılyq ómirlerinde, orys pen ózbek tárbıesiniń orta kezeńine toqyrasqan olar, bala tárbıeleýde de sondaı kelisimge keldi.

Shahadatpen kóńili qosylǵan kúnnen bastap-aq, onyń atyn Shýra qoıǵan edi. Sol Shýrany erkelete aıtýdan, erkinde ustaýdan otyz jyldaı otasqanda bir aınyǵan joq.

Anatolıı Kondratevıch Shahadatqa jıyrma bes jasynda úılengen edi. Kelesi jyly olar perzent kórdi. Bala birer aı ómir súrgennen keıin qaıtys boldy. Odan keıingi balalary da turmaı júrip, Anatolıı Kondratevıch otyz bes jasqa shyqqanda, dúnıege Gúlnar keldi...

Burynǵy shyǵystyń saltynda qyzdy áke «balam» dep jaqsy kórgenmen, «baqytym» dep jaqsy kórmeıtin. Sebebi, olardyń uǵymynda qyz «jat jurttyq», ol «urpaq emes, óris» qana.

Osy saltty jaqsy biletin Shahadat, orystar da solaı túsinetin bolar degen oımen, Anatolıı Kondratevıchtiń uldary toqtamaýy, aqyry jalǵyz balasy ǵana toqtap, ol da qyz bop, odan keıin bala kótermeýi ishteı asa qynjylatyn da, keıde qaıǵyratyn da edi. Biraq júre kele, osy pikirden Shahadat qaıtty. Oǵan sebep — eriniń Gúlnardy janyndaı jaqsy kórýi boldy.

Anatolıı Kondratevıch súıikti «Galásyn» jasqandyrmaı, jabyrqatpaı, erikti, erkin, erke ósirýge tyrysty. Osy máselede evropalyq semáda ósken ony men shyǵystyq semáda ósken Shahadattyń arasynda shalqaıysqan emes, qabysqan qaıshylyq kep týdy. Ákeniń oıyna salsa Galány evropasha tárbıeleý kerek edi de, sheshesiniń oıyna salsa shyǵyssha tárbıeleý kerek edi.

Alǵashqy kezde ekeýi de óz jónderine tartqysy kelgenmen tárbıeleıtinderi bir-aq, bala bolǵan soń azdap arbasyp kárip, aqyry birin biri uǵynysty.

— Páránji salatyn qyz emes, sovet qyzy, únemi ýysta ustaımyn deýge bolmaıdy, — degen ákesiniń sózine sheshe kóndi.

— Sovet qyzy bolǵanmen, qyzdyń aty qyz, ul emes, qyzdyń ózine tán minezi, sypaıyshylyǵy, júris-turysy bolýy kerek, men ony betimen sekeńdetip ósire almaımyn, — degen sheshesiniń sózine áke kóndi.

Gúlnardyń júrip-turý erkin túgelimen sheshesiniń qolyna bergen Anatolıı Kondratevıchtiń mektepke túsken kúnnen bastap, qyzyna óz basyndaǵy oıyn sińirý jolynda qoldandym degen quraly — kitap.

Anatolıı Kondratevıch ózin moralıst sanaıtyn kisi edi de, sol oqyǵandaryn ol ózgege de aıtyp otyrýdy jáne aıtyp qoımaı, aıtqanyn tyńdaýshysyna sińirýdi jaqsy kóretin, Gúlnardyń mektepten tys ýaqytta da kitap oqýǵa yntalylyǵyn baıqaǵan ol, kez kelgen kitap emes ózi unatatyn kitaptardy oqytty, unatpaǵan kitaptardy oqýdan tyıdy, ondaı kitaptar qolyna túspeý úshin, aıtqanyn eki etpeıtin qyzyna, «menimen rızalaspaǵan kitapty oqyma» dep tapsyrdy. Gúlnardyń qaıran qalǵany: melıoratorlyq qyzmet atqaratyn, ýaqytynyń kóbin el arasynda ótkizetin, úıde de sol máselemen kóp shuǵyldanatyn ákesi, sý sharýashylyǵynan basqa júıeli kitaptardy da asa kóp oqyǵan. Jerdiń, kóktiń, olarda bolatyn qubylystardyń jaıy týraly, ósimdikterdiń, haıýandardyń, adamnyń ómiri týraly neler qyzyq áńgimelerden basqa, Anatolıı Kondratevıch kórkem ádebıettiń de ár dáýirde jazylǵan, ár elde jazylǵan talaı nusqalaryn biledi. Gúlnar, es bilgeli solardy aıtyp, onyń aýzyn talaı tamsandyrdy.

Qyzyn belgili baǵytta, ıaǵnı, moraldyq qasıeti joǵary dárejede ósý baǵytynda tárbıeleýge tyrysqan Anatolıı Kondratevıch oǵan basyna kelgen áńgimeniń bárin aıtpaı, óz baǵytyna jetekteıtin áńgimelerdi ǵana aıtty. Ol qyzyna eki pikirdi sińirýge qatty tyrysty: bireýi — buljymaıtyn turaqtylyq, ekinshisi — aınymaıtyn mahabbat.

Bertin Gúlnar aqyl toqtata bastaǵan kezde, Anatolıı Kondratevıch qyzynyń oqyǵan kitaby týraly sóılesýdi syltaý qyp, óz oıyn qozǵaıtyn pikirleri týraly onymen uzaq keńeske ketetin boldy. Esin bilgen kezdegi mundaı uzaq keńesterde, Gúlnar ákesi ne aıtsa, balalyq shaǵyndaı basyn ızeı bergen joq. Ol keı máselede «joq, áke, sizshe olaı bolǵanymen, bizdiń komsomoldyq sanamyz boıynsha olaı emes» dep talasty da. Ondaı máselede pikirleriniń qabyspaýy, áke men qyzdyń arasynda týysqandyq mahabbatqa bóget bolǵan joq.

Shahadat qaıtqan jyly Anatolıı Kondratevıch elýden ári shyǵyp edi. Erjetip esin bilip qalǵan Gúlnar ákesin úılener dep oılady. Jáne áıelsiz baby kele me dep sanaǵan ol, syrlasyp úırengen ákesine, bul pikirin aıtty da, biraq:

— Bolmaıdy, — dedi ákesi, — endigi baqytym úıde — óziń, tysta — qyzmetim.

Sodan keıin Gúlnar. bos ýaqytyn ákesiniń kútimine, kóńildi júrýine arnap, ony baladaı mápeledi. 1936 jyly Almatydaǵy olımpıadada tanysyp syr ashysqan Baıjanǵa, onyń «ákemdi tastap basqa jaqqa kete almaımyn» deýi de osydan bolatyn.

Baıjanmen ýáde baılasqanyn, olımpıadadan qaıtqan Gúlnar ákesine aıta keldi. Biraq, ol kúıeý taýyp qaıttym degen joq, «sizdiń jolyńyzdy qýyp, melıorator bolǵysy kep júrgen bir jas jigitti kórdim, sý sharýashylyq ınstıtýtyna túspek, qaı qaladaǵy ınstıtýtqa túskeni paıdaly bolaryn sizben aqyldasyp, men hatpen habarlandyrmaq boldym» dedi.

Jastyqta aralaǵan ólkeniń bárin qydyryp kep, ol ólkeniń oıynda ne, qyrynda ne baryn jaqsy biletin Anatolıı Kondratevıch, qyzynyń syryn aıtpaı-aq kóre qaldy da:

— Tashkentte oqıdy da onda, — dedi.

— Ol jigit ystyqty jek kóredi. Tashkent túgil Almatynyń ystyǵyna áreń shydap júrdi, — dedi Gúlnar.

Anatolıı Kondratevıchtiń aýzyna «endeshe Syrdarıa boıynda qalaı qyzmet atqarady?» degen suraý kep qaldy da, qyzyn uıaltqysy kelmeı, tek keskinine jymıa qarady. Ákesiniń oıyn túsingendeı, qyzy qyzarańdap tómen qarady. Endi uıaltqysy kelmeı:

— Árıne, — dedi Anatolıı Kondratevıch túsin salmaqtanyp, — Moskvada da oqýǵa bolady. Onda da sý sharýashylyq ınstıtýty bar.

Anatolıı Kondratevıch oblystyq sý sharýashylyq mekemesi arqyly Baıjandy Qyzyljardan Qyzylordaǵa shaqyrtyp ap kontraktasıa jasatty da, Moskvanyń sý sharýashylyq ınstıtýtyna attandyrdy.

Qyzynyń nege qamqorsýyna ol, Baıjandy kórgennen keıin ǵana túsindi. Bir qyz qandaı bolsa da tatyp jatqan jigit. Onyń ústine, erteginiń ǵashyqtarynda, úılengisi kelgen qyzdyń aýyr shartyna kóngen túri mynaý!

Ózin kisi tanıtyn adamǵa jorıtyn Anatolıı Kondratevıchtiń baıqaýynsha, Syrǵa qumartyp júrgen Baıjan joq. Qumartý bylaı tursyn, Moskvada oqyp júrgen jyldardyń jazǵy kanıkýldarynda tájirıbe jumystaryn syltaý qyp Gúlnarǵa keledi de, Qyzylordanyń mıdy qaınatatyn ystyǵyna shydaı almaı, ahlap-ýhlep óle jazdaıdy. Sondaı halin kórgende, oıynshyl Anatolıı Kondratevıch:

— Qalaı, bala, — deıdi Baıjanǵa, — mahabbat oty ystyq pa eken, Qyzylordanyń kúni ystyq pa eken?

— Ekeýi de ystyq qoı deımin! — deıdi Baıjan.

— Rasyńdy aıtpadyń, bala. Mahabbat oty kún otynan ystyǵyraq pa deımin.

— Nege?

— Mahabbat otynyń lebi taptamasa, sen munda súırese de kelermisiń! Kún otynyń, qyzýy osylaı ózine tarta ala ma seni?..

Baıjan moıyndaǵandaı úndemeıdi.

Rasynda, Baıjan Qyzylordaǵa kanıkýl kezinde de, ınstıtýtty bitirgennen keıin de, bir ǵana Gúlnar úshin keldi. Áıtpese, Anatolıı Kondratevıch oǵan jolyqqan saıyn Syrdarıanyń jaǵdaıyn bar yqlasymen áńgime qyp, Syrdyń ólkesin súıdirýge tyrysqanmen, bul keńestiń bireýin de Baıjan kóńil qoıyp tyńdaǵan da emes, Syrdyń sýyn da, shóldi dalasyn da súıgen emes. Sondaǵy onyń oıy: legin ósirýge Syrdan basqa jer joq pa? Syrǵa úırengender osynda esire bersin eginiń úırenbegenge keregi ne onyń? Ózge jer jetpeı jatyr ma?»

Osydan oıy aýmaǵan Baıjannyń, ózinshe ishteı jasaǵan qýlyǵy: oqýdy úndemeı bitirý, biraq mamandyqty kanal qazý men jer sýarý jóninde emes, jer astynyń sýyn meńgerý jóninde alý, sóıtip, oqýdan keıin Gúlnardy óz yrqyna shyjymdap tartyp jónine ketý boldy. Biraq munyń bárine tásil kerek. Óıtpese Gúlnardy da, onyń ákesin de ókpeletip alýy múmkin.

Ol úshin ne isteý kerek?

Qyzylorda oblysynyń bir aýdanynda, 1940 jyldyń jazynan Syrdarıada zor kanal qazylmaq. Gúlnar Baıjandy sonyń qurylysyna qatynasady dep oılap júr. Osy oıyn ol aýyzsha da aıtqan, hatqa da jazǵan, Baıjan kóngen qalyp kórsetken.

Baıjannyń óz oıy — qurylystyń jaýaby jeńil bir jumysyna ornalasý da, birer jyldan keıin ebin taýyp aldy. Bul jónde, Almatydaǵy Sý sharýashylyq Komısarıatynda jaýapty qyzmet atqaratyn tanys bireýdiń «birer jyldan keıin kórermiz» degen ýádesi de bar.

Bolashaq kúıeýiniń bul qýlyǵyn Gúlnar sezbegenmen, Anatolıı Kondratevıch joramaldaıdy, biraq eki sebepten oǵan qynjyla qoımaıdy: birinshi — Syrdarıanyń taǵdyry Baıjannyń qolynda tur ma eken; ekinshi — Syrdy súıý úshin, onyń jaǵasynda turý kerek. Oǵan kýá — Anatolıı Kondratevıchtiń ózi. Ol da alǵashqy kezinde Syrǵa Baıjan qaraǵan. Alǵash kergende ol, Syrdan qalaı qashyp qutylýdy bilmeı keıigen. Aqyry, Syrdyń jaǵasynda tura kele, úırene kele, odan súıreseń ketpeıtin boldy. Baıjannyń da sóıtpeýi kim kepil!..

Baıjannyń bolashaqta qaıda turýyn turmystyń óz talqysyna tapsyrǵan Anatolıı Kondratevıch, onyń tez kelýin kútip júrgende «Moskvadan shyqtym» degen telegramma keldi. Naq sol kúni Anatolıı Kondratevıch qazylý ázirligi júrip jatqan kanaldyń bir tyǵyz jumysymen aýdanǵa shyqqaly jatyr edi.

Ne isteý kerek?

Qyzmet babyna ol qatal kisi. Ómirinde talaı qıynshylyqtardy kezdestire júre, shamadan asyp ketpese, ol atqaratyn qyzmetinen qalyp kórgen emes. Ózge qıyndyq bylaı tursyn, ómirde eń jaqsy kóretin jany — Shahadatty jerlegen kúnniń erteńinde qyzmetke shyǵýy, biletin adamdardy haıran qaldyrǵan.

Baıjannyń oqýyn bitirip kele jatýyn Anatolıı Kondratevıch árıne ózine baqyt sanaıdy. Áıeli ólip, qyzy oqýǵa ketip, sońǵy eki-úsh jylyn semályq ómirinde jalǵyz ótkizgen onyń basynan ishi pysqan, jalǵyzsyraǵan talaı kúnder ótken. Úıinde qyzmetker qartań áıelden basqa jan joqtyqtan, qulazyp turǵan birneshe bólmeli úıiniń qaı túkpirine qarasa da, kezine Shahadat elesteı bergendikten, Gúlnar joq kúnderde Anatolıı Kondratevıch osy úıde bolmaýǵa, ýaqytyn komandırovkada ótkizýge tyrysatyn.

Mine, sondaı qulazyǵan úı, Baıjannyń kelýimen tolǵaly otyr, Shahadat ólgeli bul úıden qashqan baqyt qaıta kep qonǵaly otyr. Oǵan Anatolıı Kondratevıch qalaı qýanbas!

Qýana tura ańsap kútken kúıeýi kele jatqanda úıde bolmaýdyń uıat ekenin bile tura, Anatolıı Kondratevıch daǵdysynan asa almady da:

— Galochka! — dedi qyzyna, — komandırovkaǵa júrip keleıin men. Asa qajetti qyzmet edi, atqaryp kelmeýge bolmaıdy. Qonaqty sen qarsy alarsyń.

Qyzy úndemedi. Ony ákesi daǵdyly uıalshaqtyǵyna toryǵan joq, renjýine jorydy. «Renjise qaıtem, — dep oklady ol, — úı ishiniń kóńiline qarap, memlekettik isti bógeýge bola ma?»

Gúlnar rasynda renjidi. «Qyzmet degenmen, — dep oılady ol,- — tórt-bes kúnge shydaýǵa bolmaı ma? Kúıip-janyp bara jatqan eshteme joq. Daǵdyly qyzmet. Bu nesi ákemniń? Álde aıtpaı júrgen narazylyǵy bar ma eken?» Osylaı renjı tura, Gúlnar ákesine ustaıtyn daǵdyly sypaıylyǵynan aspady, ókpesin aıtpady.

Az ýaqytqa, ıa kóp ýaqytqa ajyrassyn, ne ol keterinde ne ózi keterde, Gúlnardyń mańdaıynan súıý Anatolıı Kondratevıchtiń daǵdysy edi. Sol daǵdysymen ol, komandırovkaǵa júrerde qyzyn súıdi de:

Qonaq bizdiń úıge túser, Galochka! — dedi.

Gúlnar oǵan da jaýap bergen joq. Qyzynyń bul úndemeýin áke uıalshaqtyqqa jorydy.

Qyzylordaǵa kele júre, qaıyn atasynyń keń páteri bola tura, Baıjan ol páterge túsken emes, tús dep ıeleri shaqyrǵan da emes. Gúlnardyń shaqyrmaýy — kúıeý máselesinde shyǵys qyzynyń saltyn ustaıtyn, jetektep ákelýge, ákesinen qymsynǵandyqtan, al, Anatolıı Kondratevıchtiń shaqyrmaýy — «kózi kelgende birge turar, ázirge aýlaǵyraq turýlary durys» degendikten.

Ákesiniń ol oıyn sezetin qyzy, myna joly Baıjandy úıge túsir deýine tańdandy da, biraq, ne «túser», ne «túspes» dep tús ashpady.

Anatolıı Kondratevıch júrip ketti.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

QARSY ALÝ

Baıjan otyrǵan poezd Qyzylordaǵa kún eńkeıe kelgenimen, áli ystyq basylǵan joq edi.

Vagonda shypshyp qana terlep otyrǵan ol, bultsyz aspannyń batys jaq eńisinen shańqaıa qaraǵan kúnniń sáýlesine shyǵa kelgende otqa qalaǵan muzdaı erip, denesinen aqqan ter, tóbesine quıǵan sýdaı aqtaryldy. Qyzylordanyń jazynda ǵana kıýge arnap tiktirgen onyń aq sýsha kostúmy terden shylqı shylanyp, denesine jabysyp qaldy.

— Dostym, munyń qalaı?! — dedi, onyń júgin kóterisip, vokzal úıine qaraı qatar kele jatqan Gúlnar qaljyńdap, — otqa qaqtaǵan qorǵasyndaı eridiń ǵoı.

Baıjan ter ashytqan kózin tós qaltasyndaǵy oramalymen bir súrtip Gúlnardyń keskinine qarasa, mynadaı aǵyl-tegil bola qoıǵan joq, tek, kúreń tartqan keskini azdap qana shypshypty.

Vokzal ishinde azdap salqyndap, ekeýi ári qaraı shyqsa, poezdan túskender men olardy qarsy alǵandardyń júrisinen kóterilgen bozǵylt shań tumandanyp tur eken. Tumannyń ishinen, erbeńdegen adamdardan basqa, árirek jerde jadaǵaı arbalaryna esek, nemese at jekken arbakeshter, bir «emka», eki «vıllıs» jáne shógerilgen eki túıe kerindi. Solarǵa qarap ańyra qalǵan Baıjanǵa:

— Kettik ! — dedi Gúlnar.

— Qaıda? — dedi Baıjan.

— Gostınısaǵa.

Ekeýi Baıjannyń júgin kótere bergende, basynda ózbek taqıasy, ústinde ózbektiń ala shapany bar jastaý jigit júgire basyp keldi de Baıjanǵa amandasty.

— Bizdiń jańa shofer Jantas, — dedi Gúlnar tanystyryp.

— Ákejan, mán alaı! — dep jigit júkti kótere jóneldi.

Sapyrylysqan adamdar men arbakeshterdi aralap, qoıý shańǵa qumyǵa olar mashınaǵa jetti de, minip ap júrip ketti.

Mashına kóshesine kire bergen bul qalanyń tarıhy da Baıjanǵa tanys edi. Naq qaı jyly ornaýy belgisiz bul qalany XIX ǵasyrdyń ortasyna sheıin Qoqan handyǵy bılep kelgen de, odan keıin Perovskıı basqarǵan patsha úkimetiniń áskeri jaýlap ap, burynǵy Aqmeshit atyn Perovskige aýystyrǵan. Perovsk revolúsıaǵa sheıin sándi bolǵan qala emes. Onyń kósheleri Orta Azıadaǵy ózge eski qalalardaǵy kóshelerdeı ári tar, ári qısyq. Túzý salynǵan — qazirgi Karl Marks atyndaǵy kóshe men soǵan jalǵasa shyǵatyn Lenın atyndaǵy kóshe. Táýir úıler de buryn osy eki kósheniń ǵana boıyna salynǵan. Etajy bireýden-aq bolǵanymen, bul eki kóshedegi úıler Evropa úlgisimen qyshtan1 qalanǵan. Ózge kóshelerde ondaı úıler qadaq – qudaq-aq kezdesedi. Olarda kezdestiretinniń kóbi — syrty qam kesekten qańqaıta salǵan bıik dýaldy, terezeleri qoralarynyń ishine qaraǵan ózbek úılerine beıneles.

Baıjan da otyrdy. Ekeýi de ún-túnsiz. Ekeýi de «qasymdaǵy neǵyp otyr eken» degendeı, birinen biri kózin urlap qarap qoıady.

Gúlnardyń úndemeýin Baıjan, «úıine túsirmegen uıalýy» dep joryp otyr; biraq, Gúlnardyń ózi qozǵalmasa, ol jónde aýzyn ashpaq emes. Al, Baıjannyń úndemeýin Gúlnar — «úıine túsirmedi dep ókpeleýi» dep oılap otyr. Biraq ol da, eger Baıjannyń ózi birdeme dep qalmasa, ol jónde sóz qozǵamaq emes.

Tym-tyrys qalypta az otyrǵannan keıin:

— Al, endi, tynyǵasyń da, — dedi Gúlnar túregep.

— Sóıtemiz de, — dedi Baıjan da túregep salqyn daýyspen.

Bólmege kútýshi áıel kirdi de, dýsh daıar bolǵandyǵyn aıtty.

— Kettim, — dedi Gúlnar, esik aldyna shyǵaryp salǵan Baıjanǵa.

Gúlnar jónele berip jalt buryldy da, únsiz turyp qalǵan Baıjanǵa oralyp kep:

— Keshikpeı kelem. Jýyn. Kıin. Keshke baqshaǵa baramyz, — dedi.

Sodan keıin buryla bergen Gúlnar, Baıjannyń keskinine kúlimsireı qarap turdy da, oń jaq jaǵyn jumsaq alaqanymen sıpap qap:

— Ný!.. Do svıdaná, moı orlónok! — dep júrip ketti.

Ol oralyp kelgende Baıjan baptanyp bolyp ázir otyr edi.

— Áýeli bizge baryp as isheıik, — dedi Gúlnar. — Sodan keıin baqshaǵa baramyz.

Baıjan: «restoran bar emes pe?» — dep kele jatyr edi:

— Bros ty, erýndý, — dep Gúlnar nazdy daýyspen jekip tastady.

— Molchý, — dedi Baıjan.

— Kettik, — dedi Gúlnar.

— Qup bolady, — dep Baıjan sońyna erdi.

Keshki mezgil ǵoı dep Baıjan qońyr shalbaryn, ústine ýkraınnyń kesteli aq jibek kóılegin kıgen edi.

— Penjak kı! — dedi Gúlnar.

— Osyndaı qapada ma?

— Bizdiń qalanyń kúndizi qandaı ystyq bolsa, túni sondaı salqyn bolatynyn bilmeıtin be ediń?

Dala ras salqyn eken. Kúndiz ashyq aspanǵa qas qaraıa bozamyq sırek bult jaıatyn daǵdyly saltyn Qyzylordanyń túni búgin de istepti. Áldeqaıda bult astynda qalqyǵan aı bary túnniń qońyrqaı surǵylt beınesinen baıqalady.

Bul úıde Shahadat zamanynan kele jatqan shala tatar shala qazaqta Marfýǵa atty áıel bar. Shahadat ólgeli ol ózin Gúlnardyń qamqorshysymyn dep túsinedi, barlyq babyn tabýǵa tyrysady jáne tabady da, ákesi de Marfýǵany syılaıdy. Úı-ishiniń qojasy sol.

Ákesiniń ruqsaty bola tura, Gúlnar Baıjandy osy Marfýǵanyń sózine qarap, úıine túsirmedi, Bul jóninde Gúlnar aıtqanda:

Astaǵfıralla! — dep Marfýǵa óre tura keldi. — Nárse dıgániń ýl? Nıkah ýqylmaǵan úıgá kúıáý kılá má ıkán? Halyq nárse dı? Aıta kýrmá, qyzym. Nıkah ýqytqan sýn, qaıda birláship tursaǵyz da yhtıar, qazir rýhsat ıýq.

— Apa, qazir nıkah joq, ZAGS qana bar ǵoı, — dep Gúlnar qaljyńdaıyn dep edi, Marfýǵa:

— Sizshá — ZAGS, bizshá — nıkah. Ijáp — qabylynyń bári bir; siz ZAGS-qa da barmaǵansyz áli, — dep óz josyǵyn qoldady.

Marfýǵanyń da ózinshe qýlyǵy bolatyn edi. Eger Gúlnar, ne Anatolıı Kondratevıch ony áldeneden tyńdaǵysy kelmese, Shahadatty aıtyp aǵyl-tegil jylaı bastaıtyn. Sonysynan qorqyp Gúlnar da, ákesi de yrqyna kóne qoıatyn. «Yrqyna kóndi» degende, Marfýǵanyń teris jaıylatyn túgi de joq, bar kózdeıtini osy úıdiń paıdasy ǵana.

Marfýǵanyń yrqyna solaı baǵynyp úırengen Gúlnar, Baıjandy úıine ákep túsiremin degen sózin Marfýǵa unatpaǵan soń qaıtalamady, qonaqqa shaqyraıyq degen sózine Marfýǵa da qarsy bolmady.

Qonaqasyny Marfýǵa qazaqsha daıarlaǵan eken: shaıdy baýyrsaqpen berdi, etti besbarmaq qyp tartty.

Baqshaǵa Gúlnar men Baıjan keshigińkirep bardy.

Uzyn turqy kúngeıden teriskeıge qaraı sozylǵan Karl Marks kóshesiniń orta kezinde, shyǵys jaǵyn ala ornaǵan bul baqsha, kólem jaǵynan keń de, ósimdik jaǵynan kórikti de bolýshy edi. Onyń serýenge arnalǵan aleıalarynyń eki jıegine esken shynarlar qatar tikken qazdyń qaýyrsynyna uqsap, butaqtary tik órleıdi de, kúndiz de bıik shynarlar, tún mezgilinde kúndizgisinen uzarǵandaı, túnergen aspanǵa shyrqap qaqshańdap ketedi. Solardyń aralarynda, bıik seleýdiń túbine uıysa ósken qalyń kódege uqsap, butaqtary jaıyla bitken alasa boıly qara aǵashtar turdy. Arǵy ishi shoqtana esken qalyń tal.

Baqshaǵa qoltyqtasa kirgen Gúlnar men Baıjan, osyndaı aleıanyń bireýin boılaı, túkpirine qaraı tartty; óıtkeni baqshanyń bergi ishi sapyrylysqan kóp halyq eken jáne ár jerde mýzykalar oınalyp, ánder aıtylyp, túrli saýyqtar júrip, baqshanyń bul jaǵy yń-jyń. Sol shýdan Gúlnardyń Baıjandy ońasha alyp ketkisi keldi.

Budan bir jyl buryn Gúlnar Baıjanǵa mynadaı bir syryn aıtqan edi: «Meniń minezimniń tuıyqtaý ekendigin min kórgiń keledi. Ras, tuıyqtaýmyn men. Tuıyqtaý ǵana emes, tuıyqpyn. Biraq, osy minez boıyma sheshemniń sútimen kirdi desem qatelespegen bolar edim. Sen meniń sheshemdi kórgen joqsyń. Ol kisi sózge sarań bolatyn-dy. Bireýdi jek kórip tursa da, jaqsy kórip tursa da, «men solaımyn» dep aqtaryla qoımaıtyn. Solaı bola tura, jaqsy kórse de oılanyp baryp, ólshep-piship baryp jaqsy kóretin, jek kórse de sóıtetin. Al, eger jaqsy, ıa jek kóre qalsa, ol betinen burý qıyn bolatyn... Esimdi bilgen kúnnen bastap, sheshem maǵan osy minezin sińirýge tyrysty. Ol talabyn sheshemniń qanshalyq iske asyrǵanyn bilý maǵan qıyn, degenmen, sheshemniń kóp mineziniń keıde ózi, keıde kóleńkesi mende qalyp qoıǵan sıaqty. Sondyqtan, eger men saǵan ózeýreı qoımasam, ol meniń seni jaqsy kórmeýimniń belgisi emes, minezindegi kemshilik».

Baıjan Gúlnardy yrqyna kóndirdi de, serýendegen kópshiliktiń arasyna alyp kirdi.

Tanys kópshilik. Bul kópshiliktiń Moskva, Almaty, Tashkent taǵy solardaı qalalardyń baqshalarynda serýendegen jurttan aıyrmasy joq. Sovettik eldiń barlyq baqshalarynda serýendegen adamdardaı, bulardyń da júzderi jarqyn, óńderi ajarly, kıimderi sándi, óıtkeni, olardyń árqaısysynyń óndire eńbek atqaryp, mádenıetti dem alýǵa haqysy jáne múmkinshiligi bar.

Kishirek qalalardyń bir salty — shetten kózge túserlik bireý kelse bile qoıady ǵoı. Baqshada qydyrǵandar Baıjan týraly da sóıtti.

— Mynasy kim? — dep qaldy, Gúlnar men Baıjanǵa qarsy kelgen bir top jastyń biri, qastarynan ete berip.

— Qasyndaǵy ınjener Polevoıdyń qyzy emes pe? — dedi ekinshisi, — oqýyn bitirip kep, qalalyq bolnısaǵa qyzmetke kirdi degen.

— Eger ol bolsa qasyndaǵy jigit sonyń kúıeýi, — dedi úshinshi, — ol da oqýyń bitiredi degen, Moskvada sý sharýashylyq ınstıtýtynda oqıdy degen, bizdiń Qyzylordaǵa qyzmetke keledi degen.

— Bildim, — dedi bireýi, — ol bolsa, bıyl bizdiń oblysta qazylǵaly jatqan kanalǵa nachalnık bolady.

— Ony kimnen esittiń? — dedi ózgeleri.

— Meniń ákem sonda qyzmet istemeı me, — dedi anaý, — sodan estımin.

— O, endeshe bizge de nachalnık deseıshi, — dedi bireýi kúlip.

— Kanal qurylysyna sen de baratyn bolyp pa eń? — dep surady ekinshisi.

— Qyzyq ekensiń-aý! — dedi anaýsy. — Úsh jarym myń komsomoles baraıyn dep otyrǵan joq pa qaladan, kanal qurylysyna? Sen meni álde komsomoles emes dep oılaıtyn ba ediń?..

Kópshiliktiń arasymen júrip kele jatqan Baıjan men Gúlnar, tóńiregin alasa qazyqty toqyma sharbaqpen qorshaǵan, aǵash arasyndaǵy ashyq restoranǵa kezdesti.

— Qyzylordanyń mantysyn jaqsy kórýshi edim, sony jesek qaıtedi? — dedi Baıjan.

— Jaqsy.

Sharbaq ishi keń, stoldar kóp bolǵanmen, oryn ataýlyda bosy joq eken. Tamaqtaryn taýysýǵa jaqyndaǵan eki qazaqty tosyp turyp Gúlnar men Baıjan olardyń aýzynan shyqqan sezderdi yqlaspen tyńdady. Sóz álpetterine qaraǵanda, ekeýdiń tosqaly Jalaǵash aýdanynan endi biri oblystyq tutynýshylar odaǵynyń dúken aýdannan kelgendi dúkenshi «naǵashy» dep, ol «jıen» dep sóıleıdi.

Bu keńesti doǵaraıyq, jıen, — dedi naǵashysy, — myna balalardy, — dedi ol Baıjan men Gúlnardy ıegimen nusqap, — turǵyzyp qoıyp uıat boldy ǵoı.

Shydamsyzdanyp turǵanmen, Baıjan:

Asyqpańyz, aqsaqal, — dep sypaıysyp edi:

Biz boldyq, balam, — dedi naǵashysy, — al eseptes, jıen alǵan tamaǵyńa. Sodan keıin kóterileıik.

Olar eseptesti de, ketti.

Bul arada kanal qurylysynan basqa sóz bolmaıdy eken-aý! — dedi Baıjan otyra berip.

Endi qalaı, — dedi Gúlnar, — tirshiliginiń tetigi kanalda emes pe. Mantyny jegen soń, men saǵan onyń planyn kórseteıin.

Qaıdaǵy?!

Osy baqshadaǵy. Ol ete orıgınalnyı plan — ekken gúlderden oıýlap keltirilgen.

Interesno! — dep qoıdy Baıjan.

Barsa, ras ǵajap plan eken: keńdeý bir alapta, túrli tústi gúlderden keltirip Syrdarıanyń, odan alynatyn kanalynyń, kanaldan sýarylyp gúldenetin baqshalar men egistik ólkelerdiń beınelerin salypty.

— Eto ýj ýnıkým!2 — dedi Baıjan qaıran qap.

— Bizdiń qalada da osyndaı ádemilikter bolady! — dedi Gúlnar masattanyp.

— Ia!.. Mynaý ádemiliktiń de ádemiligi.

Ol aradan jyljyǵan ekeýi, orala aıańdap otyryp, baqshanyń tym-tyrys bir betine shyǵyp ketipti.

— Ádemi baqsha eken de mynaý! — dedi, mahabbat sezimine mas bop kele jatqan Baıjan, bir tuıyqta bógelip.

— Súımeýge bola ma, osyndaı baqshany? — dedi Gúlnar.

— Árıne, bolmaıdy.

Baıjan keýdesin kere dem aldy da:

— Osyndaı baqshada ósken ǵashyǵyn súımeýge bola ma, Gúlim? — dedi.

Jaýap bermegen Gúlnardy, sol kezde qumarlyq bılep ketken Baıjan ıyǵynan qushaqtaı ezine tartyp edi, kúshi asty ma, álde Gúlnar qarsylaspady ma, jabysa jaqyndaı qaldy.

Sol kezde, Baıjan Gúlnardyń betin ezine qaraı buryp, súıýge yńǵaılanyp edi, kózin jumǵan Gúlnar, Baıjannyń qushaqtaǵan qolyna súıenip shalqaıa berdi.

Eńkeıe bergen Baıjannyń erinderi, Gúlnardyń erinderine jabysa ketti...

...Bul olardyń birinshi súıisýi edi...

TÓRTİNSHİ TARAÝ

SYRDARIA

Baıjannyń kelgenin estigen Qyzylordanyń turǵyn halqy Baıjan men Gúlnardyń nekelený toıy týraly tolyp jatqan joramaldar aıtysty. Bireýler:

— Soqa qara basy júrgen jalǵyz erkek, toıǵa daıarlanyp ne óndirdi deısiń, — dep kúdik aıtyp edi:

— Onyń ózi emes, qaıyn atasynyń daıarlanýynda kemdik joq, — dep daýlasty biletinder, — palaýǵa degen bir qap erik, meıizi, eki qap kúrishi, jýyrda ǵana dálizinde tıelip turǵanyn kórgenbiz. Osy toıǵa arnap bazardan on tý qoı satyp ap,toıǵa sheıin júre tursyn dep, darıanyń arǵy betindegi Amankeldi kolhozyna aıdatyp jiberdi.

— Erkekter men áıelderdiń shomylatyn jeri basqa bolady, áne, — dedi Gúlnar.

İsher sýyn qudyqtan ap, darıa jaǵasyna barýdy bilmeıtin Marfýǵanyń basyna áıelderdiń kúndiz darıaǵa shomylýy kirmeıdi.

— Áıtmá, áıtmá! — dep zyryldaıdy ol, — ırlár týgil quıashqa kýrsátirgá býla mynı, hatyn-qyzlarǵa tánin?!.

Gúlnar shomylatyn kostúmy baryn aıtady. Ondaı kostúm Marfýǵa biledi: jeńderi joq, balaqtary joq, denemen dene bop turatyn toqyma kıim. Sol kıimdi Gúlnar Marfýǵaǵa ońasha kórsetse, uıat kórgen Marfýǵa:

— Astaǵfıralla, mınnán bashqaǵa kýrsátmá any! — dep zyr qaǵady.

Marfýǵany syılaı tura, kóńiline qaraı tura, shyn súıgen Baıjanmen bos ýaqytyn birge ótkizbeı tura almaıdy Gúlnar. Marfýǵaǵa «Baıjan meni qyzmetten shyǵarda kútip turady» degenmen, kóbinese, gostınısadaǵy Baıjanǵa, qyzmetten shyǵa Gúlnardyń ózi barady.

Baıjannyń oıy, Anatolıı Kondratevıch kelgenshe qyzmetke ornalaspaı ýaqytyn bos ustaý edi. Biraq, ol oıy bolmaı, Qyzylordaǵa kelgennen bir juma keıin, kanal qurylysynyń materıaldarymen shuǵyldanyp ketti. Oǵan mynadaı sebep boldy. Kelgennen eki-úsh kún keıin ol qalalyq partıa komıtetine baryp esepke kirip edi, sodan bildi me, álde, bylaı da esitti me, ony oblystyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary shaqyryp aldy. Baıjandy asa jyly shyraımen qarsy alǵan ol, oqyǵan ınstıtýtynyń jaıyn, dıplomynyń temasyn, Qyzylordada ne isteýge oıy baryn asyqpaı uzaq surap otyrdy da:

— Jańa qurylysta qyzmet atqarmaq bolǵanyńyz ete jaqsy, — dedi ózi sóz alyp, — qazaqtyń ári jas, ári jigerli, ári oqyǵan mamanyna bul qurylysta qyzmet kóp. Qurylysshylardyń júzden toqsan besi qazaq bolady. Olardyń isin basqaratyn kisi tilin de, ádet-ǵurpyn da jaqsy bilý kerek, solaı emes pe, joldas Bektasov?

— Ras.

— Bizde sondaı qyzmetkerler ete az, ásirese mamandar... Tehnık-qazaqtar birtalaı, al, ınjener-melıorator qazaq — jalǵyz siz ǵana. Tehnık te qajet bolǵanmen, ol ınjenerdiń mindetin atqara almaıdy, ras pa?

Sekretardyń bul sózine Baıjan eleńdeı qaldy. «Osy kisi meni kanaldyń jaýapty bir isine tartqaly otyrǵan joq pa» degen oı keldi oǵan, «biraq qaıda?»

— Qaıdaǵy «sıstema» ol?.. Revolúsıadan buryn shyn maǵynasyndaǵy kanal bizdiń oblysta bolǵan joq. Bolǵany aryqtar men aryq symaq... Olardyń qasıeti qandaı bolǵanyn attary da kórsetip tur ǵoı, aryq degen jaqsy sóz be? Aryq mal, aryq adam jaqsy ma, aryq sý da sondaı emes pe?

— Árıne, — dedi «aryq» degen sózdiń ekinshi maǵynasyn endi ǵana esine túsirgen Baıjan.

— Sizdiń Mansur aqyn men Dáme qyzdyń aıtysyn estigenińiz bar ma?

— Joq, — dedi Baıjan.

— Qazirgi Nartaı aqyn Begejanovty bilesiz ǵoı.

— Bilem.

— Mansur sonyń týǵan aǵasy, erterek ólgen adam. Sol Mansur kóshpeli Jappas rýynan shyqqan aqyn qyz — Dámeni izdep baryp aıtysqanda, qyz Syr boıynda egin kásibin isteıtinderdiń aýyr azabyn bylaısha sýrettegen eken:

Medıne, seniń jeriń Meke me edi? Múbárak, paıǵambardyń mekeni edi!.. Jalańash jazdygúni shekpen kıip, qýraǵan kedeıińniń shekeleri. Jerińniń beti shımaı, asty aryq. Júrmeısiń joldy taýyp tóte jerdi. Sezimniń ótirigi bolsa ishinde, Mynaý she, deshi káni, beker edi! Aıtpassyń sen jamandap túbi qumdy. Aıtarsyń kemitkende qudyǵymdy Kedeıiń shıqyldatyp jazdaı aıdap, Júrgizgen kók taryǵa shyǵyryńdy Tuzaqqa qyrǵaýylǵa qylyn julyp, Quıryqsyz qor qylasyń tuǵyryqty. Júredi keı kedeniń kesirlenip, Jelbegeı jeńi bolmas suǵyný. Kóterip kók taryǵa kıim kıip, Tapqanyn kúz noǵaıǵa tyǵyný. Kóterer qys azyǵyn qaryz taǵy, Qaldym dep óteı almaı shyǵynymdy, Al Mansur sol kedeıdiń sen de biri, Aıtpasam bolmady ǵoı qylyǵyńdy.

— Qalaı bul? — dep surady sekretar.

— Ǵajap eken, — dedi Baıjan.

— Mynadaı taǵy bir jeri bar, Dáme qyzdyń sıpattaýynda, — dep sekretar taǵy da aıta jóneldi:

Syryńnyń kóli sasyq shóbi jasyq,

Jarly ózi jalańqaıa, eli pasyq.

Shýlaıdy qurbaqamen eli birge,

Darıadan shyqsa syrtqa sýy tasyp.

Tań atsa ógizine júgin artyp,

Qurǵaqqa shubyrady asyp-sasyp.

Kókjıek kóterilip kún batqan soń,

Zarlanyp dabys qalyp zahar shashyp,

Jyrtyǵyn kıiziniń shóppen qymtap,

Jan adam shyǵa almaıdy esik ashyp.

Tezekpen ortasyna tútin salyp,

Jatady jer baýyrlap betin basyp.

Sol úsh plotınany qurǵanda da, — dedi sekretar, Baıjanǵa oıly kózben qarap qoıyp, onyń oıyn Syr boıyndaǵy qurylys isterine bóle túskisi kep, — Syrdyń oblysymyzdaǵy ólkesiniń egindik jerinen úshten birin ǵana ıgere alamyz!.. Kórdińiz be, aldymyzda nendeı zor ister turǵanyn?.. Sol isterdi júrgizýge kadr kerek, ásirese mamandar... siz solardyń birisiz... sizdeı maman oblysymyzda az, ásirese, Qazaqstanda... Sonyń saldary isimizge de tıedi... Mysaly, joǵaryda atalǵan úsh plotına. Solar týraly máseleni biz úkimet aldyna ázirge qoıa almaı otyrmyz... Nege?.. So qurylystardyń planyn jasap beretin mamandarymyz jetispeıdi, áıtpese, teorıalyq jaǵynan ol plotınalardyń qurylýy dáleldengen, úkimet qarjy berýge ázir, tek qana jetpeıtini — so qurylystardyń is planyn jasaý ǵana... Oblysymyzda bul iske jetik jalǵyz maman joldas Polevoı. Onyń qoly plandalǵan kanaldardy júzege asyrýdan tımeıdi, plotınalardy plandaýǵa bosamaıdy, bosataıyn deseń, ornyn basar kisi joq, mine, bizdi qatty qınap júrgen másele osy...

Sekretar stolǵa qaraı bardy da, kresloǵa otyra ketip, ekinshi kreslodan Baıjanǵa ymmen oryn nusqady. Qarsy otyrǵan Baıjanǵa ol jymıa qarap aldy da:

— Sizden meniń ne kútetinim endi málim boldy-aý deımin, jas joldas, — dedi.

— Uǵam, — dedi Baıjan salmaqty keskinmen.

— Bul qurylystar, partıanyń jeńimpaz týynyń saıasynda komýnızmge aparatyn sosıalızm jaryq jolynyń shamshyraqtarynyń biri, — dedi sekretar, — siz kommýnıssiz jáne ınjener-melıorator kommýnıssiz, sondyqtan komýnızm jolyndaǵy uly qurylystyń syrtynda qala almaısyz... Kelisesiz be, osyǵan?

— Árıne...

— Endeshe, sizge bar aıtaıyn degenim osy edi, — dedi sekretar jymıyp, — sizdiń partıalyq isterińizben men tanyspyn.

— Meniń?..

— Ia, sizdiń. Birer kún keshikkenmen, siz qalalyq partıa uıymyna esepke turǵan joqsyz ba?

— Ia, jýyrda, — dedi Baıjan.

— Ia, jýyrda ǵana, — : dedi sekretar kúlip, — oqasy joq. «Eshten de kesh jaqsy» depti. Men sizge kóńilimdi kópten bólýsiz Moskvaǵa oqýǵa ketkennen jáne ne sebeppen ketkenińizden de habarym bar, qalaı oqyǵanyńyzdy da surastyryp júrdim... Sizdiń dıplomyńyzdy bireý maǵan jańalyq dep maqtady. Anyǵyn aıtqanda, qalalyq komıtetke kep partıa esebine kirgenshe, sizdi bul oblystyń qyzmetinde qalar degen senimim berik emes edi, endi bekindim de, qýandym da!.. Endi qalaı... Ózi ınjener, ózi komýnıs!..Myna qazylǵaly jatqan kanalda áli kúnge deıin ınjener joq.

Sol kezde Baıjan da sýǵa kúp berdi.

— Sen qýasyń ba, men qýa ma? — dedi Baıjan sýda bir qyryndaı, qulashyn sermeı júzgen Gúlnarǵa.

— Yqtıar sende.

— Eldiń «qyz qýý» saltyna baqsaq, jol maǵan keledi de.

— İqtıar. Men ekeýine de ázirmin.

— Endeshe, men-aq qashaıyn, sen-aq qý! — dep Baıjan jaltara jóneldi.

Sýda ózin júırik-aq sanaıtyn Baıjanǵa, Gúlnar qýsa jetti, qashsa shaldyrmady. Sýdan shyǵa «bu qalaı boldy?» dep Baıjan jábirleneıin dep edi:

— Árkim óz sýynda júırik bolady da, — dedi Gúlnar, — Syrdyń turǵyny bolsań ǵana menen ozýyń múmkin.

* * *

Gúlnar Baıjandy úıine alyp kelse, ákesi komandırovkadan qaıtqan eken de, as bólmede shaı iship otyr eken. Baıjan men Gúlnar kirgende ol ornynan turyp qarsy júrdi de:

— Aı – aı-aı! — dedi Baıjanǵa qaljyńdy daýyspen, — bu qalaı, bizge túspeı, gostınısaǵa túsip?!

— Aıypty menmin, — dedi Gúlnar.

— Solaı ma? — dedi Anatolıı Kondratevıch, — bólinip turatyn ýaqyt bitken bolar, endi toıdy jasaý kerek...

Shaı quıyp otyrǵan Marfýǵa, Anatolıı Kondratevıchke bildirmeı, bet-aýzynyń qımylymen, «kúıeýińdi ertip kep, ákeńniń aldynda uıatty boldyń ǵoı» degen belgi bildirdi.

Qaljyńy, kúlkisi aralasa, shaı ete kóńildi ishildi. Shaıdan keıin Baıjan Polevoıǵa obkomnyń sekretary jasaǵan usynysty, ol týraly oılana kep, bas ınjener bolýdy qıynsynýyn aıtty. Anatolıı Kondratevıch bul keńeske sóz qosqysy kelmegendeı, tyńdap bolǵannan keıin ornynan túregeldi. Gúlnar oǵan «jatasyń ba, papa?» dep edi:

— Jumysym bar, — dedi de kabınetine bettedi.

«Kabınet» atalatyn bólme, Baıjanǵa, osy úıge aralasqaly jumbaq. Jyl saıyn az ýaqytqa kelse, ádeıi qashqandaı, Anatolıı Kondratevıch úıinde bolmaıdy, ol joqta, kabınet únemi jabýly bolady. Baıjan kórgisi keletinin bildirse, «renjıdi, ózi joqta ashýǵa ruqsat etpeıdi» ózi Marfýǵa da, Gúlnar da olaı qaraı aıaq baspaıdy.

Sol kabınetti kórýge Baıjan osy joly da qumartyp, ákesiniń kelýine qaratqan edi. Osy tilegin Gúlnar bildirgennen keıin:

Ótinemin — dedi Anatolıı Kondratevıch kabınetine kirdi de Baıjanǵa.

Kabınettik bólme keń eken. Bólme qabyrǵalarynyń tórinde Lenınniń, eki jaq qabyrǵada Marks pen Engelstiń, bosaǵada Gersen men Chernyshevskııdiń portretteri tur. Oń jaq qabyrǵasynyń tómengi jaq jartysyn ala ilingen, Qyzylorda oblysynyń fızıkalyq kartasy. Onyń arjaǵynda tolyp jatqan fotosnımokter. Sol jaq bosaǵada birneshe shkaf. Olardyń birazynda kitaptar, qaǵaz toltyrǵan papkalar kórinedi, al, endi bireýlerinde áldene suıyq zat quıylǵan býtylkalar qaz-qatar tizilip tur.

Tamasha oı eken, — dedi Baıjan, — jınaǵanyńyz kóp eken, qashannan shuǵyldanyp edińiz?

Men Syrdarıanyń patrıoty emespin be, — dedi Anatolıı Kondratevıch qaljyńdy daýyspen, — menen kári melıorator bul ólkede bola qoıar ma eken. Bylaı aıtqanda, siz sıaqty dıplomy bar ınjenerge, munda jańalyq, eshteme joq, bári de málim ister...

Anatolıı Kondratevıch sypaımen, onyń sý sharýashylyǵy týraly biletininiń júzden birin ǵana bilermin degen oı Baıjannyń basyna, birinshi ret tanysqanda-aq kelip edi, áli de sol oıdaǵy Baıjan:

— Sizben salystyrǵanda, men ne bilem, — dedi týra oıyn aıtyp, — ete az bilem, sondyqtan, bul týraly árdaıym keńesińizdi tyńdaýǵa daıynmyn...

— Á, solaı ma, — dedi Anatolıı Kondratevıch jymıyp, — oqasy joq... Syrdarıanyń tarıhyn sen jaqsy bilesiń be?

— Kitaptan oqyǵannan basqa ne bilem men, aıtyńyz!

Syrdarıa týraly keńesin onyń tarıhyn baıandaýdan bastaýdy jaqsy kóretin Anatolıı Kondratevıch:

— «Syrdarıa» degeniń mynaý, — dedi kartanyń betine, qolyndaǵy shybyǵyn júgirte sóılep, — onyń basy úlken eki ózennen quralady: anaý — Gımalaı taýynan bastalyp aǵatyn Qaradarıa men mynaý — Qyrǵyzdyń Alataýyndaǵy Ystyqkóldiń bergi irgesine jaqyn jerden bastalyp aǵatyn Narynnan. Osy eki darıa, Ózbekstannyń anaý Ferǵana ólkesinde ushtasyp, sodan Syrdarıa bastalady. Syrdyń uzyn turqy 2200 kılometr, osynyń 1800 kılometri Shynazdan bastap Qazaqstannyń kúngeı-batysyn jıektep otyryp, Aral teńizine quıady. Syrdyń bulaı qaraı aǵatyn sebebi — arjaǵy ber jaǵynan joǵary. Máselen, Myrza shól teńiz betinen 273 metr bıik bolsa, Qyzylorda 129 metr, Aral saǵasy 67 metr bıik.

— Eger, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — Qazaqstandyq Syrdyń eki jaq ólkesi túgelimen egistik jer bop, Syrdyń sýyn baılap túgel paıdalana alsaq, onyń sýy jylyna on mıllıon gektar egindi sýǵarýǵa jeter edi; átteń ne kerek, — dep arman etti ol, — Syrdyń batysynda sozylyp jatqan Qyzylqum men shyǵysynda sozylyp jatqan Qaraqum, úsh júz on segiz myń da segiz júz qyryq sharshy kılometr jerdiń, eki júz alpys myń da jeti júz on eki sharshy kılometriń ıaǵnı seksen eki prosentin alyp jatyr.

— Biraq, — dep sergildi Anatolıı Kondratevıch, — paıdaǵa asatyn elý segiz myń da bir júz jıyrma segiz sharshy shaqyrym jerde sýarýǵa az bop jatqan joq; latyn tilimen aıtqanda, bul jerdiń — «brutto»-cbi men «nelto-syn aıyrǵanda, ıaǵnı jalpy mólsherimen, onyń arasyndaǵy paıdaǵa aspaıtyn oımysh-oımysh jerlerdi shyǵaryp tastaǵanda, naq egiske jaraıtyn «netto-nyń ózi, Kazaqstandyq Syrdyń eki jaq jaǵasynda bes mıllıon gektardaı. Osy bes mıllıon gektar jerdiń, bıyl — 1940 jyly jetpis bes myń-aq gektary egilip otyr.

— Monǵoldar búldirgen Syr boıynyń egin sharýasy, — dedi, Syrdyń tarıhyn Baıjannyń biletindigin kórse de, óz bilgenin túgel aıtyp shyqqysy kelgen Anatolıı Kondratevıch, — Syr boıy on toǵyzynshy ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Rossıaǵa qaraǵansha túzelgen joq. Patsha úkimeti búlingen sharýany túzeımin degenmen, oıdaǵydaı túzeı almady. Qalaı túzesin, ol kezdegi aýyl kedeıinde aryq qazatyn shama joq, úkimet olarǵa járdem bermeıdi, baılar qazdyrǵan azyn-aýlaq aryqtar, olardyń óz jerin sýarýdan aspady. Sondyqtan, revolúsıaǵa sheıin Syrdyń Qazaqstanǵa qaraıtyn barlyq ólkesinde, 15-aq myń desátına egin sebildi. Sonyń ishinde, eń mol ónetin kúrish, máselen, 1913 jyly qansha egildi dep oılaısyz?

— Ondaı málimet meniń qolymda joq, — dedi Baıjan.

— Toǵyz, — dedi Anatolıı Kondratevıch.

— Bir toǵyz ba?!. — dedi Baıjan nanǵysy kelmeı.

— Ia, toǵyz desátına ǵana!..

— Iapyrmaı, tym az eken! Sebebi ne eken, onyń?

— Sebebi: óziń bilesiń, kúrish — sýda ǵana ósedi ǵoı. Mol egindi qamtamasyz etetin sýdy Syrdarıadan tartyp shyǵarýǵa ol kezde kimniń kúshi kelsin! Bul bir. Ekinshi, kúrish egilgen jer, az jylda sazdanyp, batpaqqa, kólge aınalyp ketpeı me?

— Ras.

— Osy eki sebeppen, burynǵy ýaqytta jurt kúrish egisin órkendete almaǵan.

— Siz Syrdarıa ólkesinde bıyl 75 myń gektar jer egildi dedińiz, — dep surady Baıjan, — sonyń qanshasy kúrish eken?

— 22 myńy.

— Molaıyp qalǵan eken, — dedi Baıjan.

— Qaıdan mol bolady! — dedi Anatolıı Kondratevıch, — bul óte az.

Anatolıı Kondratevıch bir shkafty ashty da, ishinde tekshelene jınalǵan papkalardy sýyra bastap taǵy da sóıledi:

Obkom sekretarynyń «Syrdarıa ólkesin sýlandyrý máselesi Sovet tusynda ǵana sheshile bastady» deýi durys. Qazaqtyń «qýyrdaqtyń ákesin túıe soıǵanda kórersiń» degen maqaly saǵan tanys. Kishkentaı aryqtarmen uzaqqa bara almaısyń..Jańa kanaldy qazsaq júz myń gektar kúrish ege alamyz... úsh plotınany qurǵan soń mıllıon jarym gektardy ıgeremiz... Ótken jyly bir kolhozda gektarynan elý sentnerden kúrish aldy... Eger jerdi kúte bilse, odan da artyq alýǵa múmkindik bar, mysaly, 75 sentnerden...Sony mıllıon jarym gektarǵa kóbeıt...

Endeshe, ashyǵyraq aıtaıyn, ulym. Komýnızm qurýdan maqsat — adam tabıǵatqa betpe-bet kep, onyń jarym baılyǵyn asha berý ǵoı.

— Ras.

— Sondaı isterge, besjyldyqtar bizdiń Otandy jyldan-jylǵa molyqtyryp kele jatqan joq pa?.

— Ras.

— Osy zor isti molaıta túsý úshin adam men adamnyń, top pen toptyń arasynda sosıalısik jarys bara jatqan joq pa?

— Ras, — dep Baıjan, «bul keńestiń aıaǵy nege soǵar eken?» dep aıalap, biraq, nege soǵaryn joramaldaı almaı.

— Bizdiń Orta Azıany emizetin eki anasy bar ǵoı, ulym, biri — Syrdarıa, biri — Amýdarıa. Maǵan tanys mamandardyń aıtýynsha, Amýdarıany Kaspııge buryp, jolyndaǵy keń shóldi gúldendirý týraly ǵajap bir jospar jasalyp jatyr. Syrdarıa gúldený jóninde egizinen artta qalsa uıat bolmaı ma?

— Árıne.

— Endeshe Syr boıynda ornaıtyn plotınalardy tezdetý kerek pe?

— Kerek.

— Sony josparlaýǵa otyrý kerek pe?

— Bul kimge jasaǵan usynysyńyz? — dedi Baıjan, Anatolıı Kondratevıch sóz quıylysyna endi ǵana túsinip.

— Ol ashyq másele ǵoı. Kanal jospary pisip turǵan is, ony oryndaýǵa jiger men qaırat qana kerek, ol ekeýi de sende bar. Otyryp atqaratyn qyzmet shaldarǵa laıyq bolady da...

— Túsindim, — dep kele jatqan Baıjandy Anatolıı Kondratevıch «ol týraly keıin sóılesermiz» dep bógedi de:

— Aıtshy, jas ınjener, — dedi, — Otanymyzdyń bolashaǵy sıaqty, Syrdyń bolashaǵy da asa jarqyn emes pe?

— Árıne!..

— Bolashaǵymyzdyń beınesi osynsha jarqyn bolsa, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — ótken kúnderdiń beınesi qanshalyq qarańǵy ekenin dáleldeıtin myna papkada kýálikter bar, endi solardy kór!..

Papkany Baıjanǵa ustatty da, Anatolıı Kondratevıchtiń ózi otyrdy. Baıjan da otyryp aqtarsa, papka ishi fotoalbom sıaqty eken.

Birinshi fotoda: bet-aýzy kúıgen kóńdeı tyrysyp qalǵan, aǵarǵan saqal-murty «káriqyz» jabysqan jylqynyń jalyndaı uıysqan, balaǵy jyrtylǵan dambalyn tizesinen joǵary túrgen, ústinde ózge kıim joq, súıekterin sanap alarlyqtaı aryq shal. Shaldyń aldynda, uzyndyǵy onyń, keýdesine ǵana keletin, aıyr butaqty asha. Ashanyń arasyna aǵash kúrekke uqsaǵan birdeme kóldeneń ornatylǵan. Kúrektiń jalpaq basy, ashanyń qasyndaǵy áýitte tur, sabyn shal ustap tur. Bul fotonyń astyna «atpaq» dep jazyp qoıǵan.

— Bul ne? — dep surady qasyndaǵy Anatolıı Kondratevıchten Baıjan.

— Áı jastar, jastar! — dep Anatolıı Kondratevıch Baıjanǵa oıly keskinmen qarap qoıdy da baıandaı bastady. — Baıaǵyda kedeıdiń aryq qazar kúshi joq kezde, ashyp ólmeýge jantalasqan olar darıanyń jaǵasynan shuqanaq qazady, onyń atyn «áýit» deıdi. Sol shuqanaqqa jyryp sý aparady. Shuqanaqtyń qasyna mynany ornatady, onyń jyqpylyna basy ojaý sıaqty, sapy alyp, myna kúrekti baılaıdy. Ornatýshy adam sol kúrektiń sabynan ustap, basyn sýǵa batyrady da, ojaýǵa jerine shashady.

Bul fotonyń astyna «kedeıdiń shyǵyry» dep jazǵan.

— Bul shyǵyrdan qansha astyq alady eken? — dedi Baıjan.

— Budan shermende alady. Tek darıada sý bolsyn.

Tórtinshi fotoda: sýdyń jaǵasynan shyǵyr ornatylǵan.

Onyń dońǵalaǵy da álgi kórgen shyǵyrdan eki-úsh ese úlken aǵashtary da áldeqaıda som, uzyn. Dońǵalaqqa jıyrma shaqty shelek baılap. Shyǵyrdy kózin baılaǵan eki egiz aınaldyryp jatyr. Shelekterden tógilgen sý eni astaýdaı ǵana tar aryqty toltyra, egin dalasyna qaraı aǵyp barady.

— Aýqatty adamnyń aryǵy osylaı bolatyn, — dedi Anatolıı Kondratevıch. — Endi baıdyń shyǵyryn kór!

Besinshi fotoda: sýdyń naq jaǵasynda, álgiden eki ese zor derlik shyǵyr tur. Dońǵalaǵyna baılanǵan shelektiń sany otyz. Shyǵyrǵa kózin baılaǵan eki nar túıe jegilgen. Bul shyǵyrdyń darıa jaǵasyndaǵy áýitten ilip alǵan sýy jardyń jaǵasyndaǵy keń áýitke quıylyp jatyr. Áýittiń jaǵasyna ornatqan ekinshi shyǵyr, keńdeý qazylǵan aryqqa sý tógip jatyr.

— Baıdyń shyǵyry degen osy, — dedi Anatolıı Kondratevıch. — Mundaı shyǵyrmen bir jazda besten on desátınaǵa sheıin sýarýǵa bolady. Shyǵyrdyń eski túriniń en, táýiri osy. Munyń atyn «astan-kesten» deıdi.

— Munysy eńbekke turady eken, áıteýir, — dedi Baıjan. «Atpaq» keńesi bastalǵannan beri Syrdarıaǵa sýyp otyrǵan kóńili, endi ǵana azdap jaı tapqandaı.

— Siz shyǵyrdyń qurylysyn bilesiz be? — dep surady Anatolıı Kondratevıch Baıjannan.

— Bilmeımin.

— Endeshe aıtyp bereıin, — dep, Anatolıı Kondratevıch shyǵyrdyń, bólimderiniń attaryn sanaı jóneldi: birinshi — oryn aǵash. Bul jýan aǵash, jerge tóseledi de, qozǵalmastaı bop bekiledi. Aǵashtyń ortasy oıylyp, tik dińgek ornatylady. Onyń aty — usqyn. Boıy del-sal bireýge qazaqtyń «usqynyń jaman eken» deýi osydan. Bul ekinshi bólshek. Úshinshi bólshek — usqyn aýmaý úshin, tóbesinen bastyryq salyp, bastyryqtyń eki basyn jerge qadamen bekitip tastaıdy. Bul úsh. Tórtinshi bólshek — usqyndy aınaldyratyn kólik jegý úshin jetek isteıdi, onyń aty tires». Besinshi — usqynnyń túbinde shyǵyrdyń sý tarta dońǵalaǵyn aınaldyratyn kishkene dońǵalaq bolady, onyń aty «toǵyn». Toǵyn jýan aǵashtan dóńgelete oıylyp tutas jasalady. Ol dońǵalaqtyń tisterin «irkis» deıdi, irkiske qabysyp jatatyn ekinshi dońǵalaqtyń tisterin «tires» deıdi. Qazaqtyń arazdasqan aǵaıyndy «irkis-tirkis boldy» deıtini osydan. Bul ekeýimen jeti. Segizinshi — eki dońǵalaqty jalǵastyratyn syrǵaýyldy «kindik» deıdi. Kindiktiń basy doǵaldaý, shoqparlaý keledi, onyń atyn «ebeı» deıdi. Qazaqtyń «ebeı basty sary úlek» dep túıeni sıpattaýy osydan. Bul toǵyz. Onynshy — jerden shelekpen sý tartatyn úlken dońǵalaqtyń qursaýyn «tóbeldirik» deıdi, ony túzý aǵashtan tutas ıedi. On birinshi — kúpshek. Bul domalaq jýan aǵash. Kúpshek pen tóbeldirikti jalǵastyratyn tarmaqtardy «kegeı» deıdi. Kegeı, bir dońǵalaqta tórtten on ekige deıin, uzyndyǵy segizden jıyrma sheıin bolady. Bul on ekinshi. On úshinshi — tóbeldiriktiń ishin aınala, sý tartatyn shelekter baılanady, olardyń sany besten otyzǵa sheıin. On tórtinshi — aınalǵan shelekterdiń sýyn tóńkerip shuńqyrǵa quıatyn, uzyndyǵy oqtaýdaı aǵash bolady, onyń atyn «qasinek» deıdi.

Eń aldymen, shyǵyrǵa laıyqty aǵash Syrdyń boıynan tabyla qoımaıtyn. Túzý aǵash, jýan aǵash sırek qoı munda. Sondyqtan, erterek kezde aǵashty Shymkent, Almaty jaqtan túıemen tasyp, qunyńdaı baǵaǵa áreń satyp ákeletin.

— Mundaı shyǵyrlarmen qansha jer sýara alatyn edi?

— Bes-alty qorymnan artyq jer ege almaıtyn.

— «Qorymyńyz» ne?

— Aınala atyz soǵyp, qorshap alǵan jer, eń kóp qorymy bar degen baı, shamasy on gektardaı ǵana egetin. Kedeıdiki bolsa-bolmasa da az ǵoı. Aınala júz qulash ekken kedeı az bolatyn. Atpaqpen nemese tasymalmen egetinder, at arqasyndaı ǵana jerge úıiletin. «Keriz» degendi bilesiń be?

— Estigenim bolmasa, kórgenim joq.

— Ol mynaý, — dep Anatolıı Kondratevıch taýǵa órmelep jer qazyp júrgen bireýlerdiń fotolaryn kórsetti de baıandaı bastady. — Men bir kezde orystyń orıentalıstke eliktep, qazaqtyń fólkloryn jınap em. Sonda Arǵynnyń Altaı degen rýynan shyqqan Qultýma degen aqyn, sol rýdyń ataqty eki baıy — Aqqoshqar, Saıdaly degenge óleń aıtqanda:

«Týyp eń bir anadan egiz bolyp,

Aryǵyń kúılenip tur, semiz bolyp,

Shalqyǵan ekeýiń de darıa emes pe eń,

Qalmasań bertin kezde keriz bolyp?» —

depti. Osy «keriz» taýdan qazylatyn aryqtyń bir túri. Mysaly, taýdyń, bıiginde egindik jer bar. Oǵan tómennen sý shyǵarýǵa bolmaıdy. Ondaı jerdi egýde mynadaı aıla jasaǵan: taýdyń basynda bulaq aǵatyn jer bolsa, sol aradan qudyq qazyp, bulaqtyń sýyn sarqıdy. Tómennen satylap taǵy birneshe qudyq qazady da, solardyń arasyn jyryp qosady. Joǵarǵy qudyqqa tolǵan sý, jyraq pen tómenge aǵady da, birneshe satymen egistik jerge jetedi. Osyny qazaqtar «keriz» deıdi. Parsyda «qaryz» degen sóz bar. Onyń maǵynasy da osy. Biraq, qazaqtyń bilgishteri, «kerizdi» qaryzdan alynǵan emes, qazaqtyń, «ker» jáne «iz» degen eki sózinen quralǵan, «kerdi» qazaq «keıin» maǵynasynda qoldanady, keıin ketkendi «ker ketken» deıdi, ker aǵatyn sý bolǵan soń «keriz» qoıǵan desedi. Qaısysy rasyn kim bilsin?..

Bul fotolardy kerip shyǵý Baıjanǵa, Syr boıyn jaılaǵan eldiń egin kásibin qalaı órkendetýi týraly oqyǵan ǵylymı leksıa sıaqtandy.

— Endi bizdiń, sovet zamanynda qazylǵan kanaldardyń jaıyn kórsetetin myna fotolarmen tanys, — dep Anatolıı Kondratevıch bir júıeli fotolardyń betin ashty.

Baıjan kóre bastady.

Birinshi fotoda: shegerilgen túıelerdiń arasynda, jer ólsheıtin apparatqa syǵalap qarap turǵan Anatolıı Kondratevıch. Munyń astyna «Kerkelmes kanalynyń baǵytyn belgileý» dep jazypty.

Ekinshi fotoda: jan-jaqtan kerýendeı tizilip qurylysta kele jatqandar.

Úshinshi fotoda: qaz-qatar turyp ketpen shapqandar.

Tórtinshi fotoda: túıeler, esekter, attar, mashınalar, orynǵa ákep, bolashaq kanal qurylysyna kerekti zattardy tógip jatyr.

Besinshi fotoda: shlúz jasalatyn arnaǵa, sereıip dińgekter ornap qalǵan.

Altynshy fotoda: sementke aralastyratyn tastardy untap jatqan drobılka.

Jetinshi fotoda: bir domalaq mashına, sement pen tastardy sapyryp aralastyryp jatyr.

Segizinshi fotoda: sementten quıylǵan, shlúzdiń jýan-jýan tirekteri.

Toǵyzynshy fotoda: sement dińgekterdiń aralary temirli betonmen tutasyp, zor qorǵannyń qabyrǵasy sıaqtanyp ketken. Qabyrǵanyń bes jerinde sý aqtarylatyn keń temir qaqpa.

Onynshy fotoda: aǵash pen temirden shaınastyryp jasaǵan toǵan. Budan toǵandardyń birneshe túri kórsetilgen.

On birinshi fotoda kanaldyń magıstraly men tarmaqtarynyń oqtaı túzý, biraq áli sý jiberilmegen arnalary túsirilgen.

On ekinshi fotoda shlúzdiń alǵash ashylýy, kanalǵa sý jiberilýi kórsetilgen. Ol arada jınalǵan top, qýanyshty keskinmen, áldekimderdi kanalǵa shyqqan sýǵa, beline arqan baılap, kıimsheń laqtyryp jatyr.

Bulary nesi? — dep surady Baıjan.

Aryqqa alǵash sý jibergende, sol aryqty bastap qaldyrǵan adamdy sýǵa kıimsheń malyp alý, bul eldiń ádeti.

Onda sizdi malý kerek qoı? — dedi Baıjan kúlip.

— Mynaý foto maǵan uqsamaı ma? — dep Anatolıı Kondratevıch, kıim-keshegimen sýǵa malshynǵan, aınala qorshaǵan jurt oǵan kúlip turǵan bireýdi kórsetip edi:

— Dál ózińiz, — dedi Baıjan, úńile qarap, — sýǵa tunshyqpaı ma, adam búıtkende?

— Árıne tunshyǵady. Keıbireý ólerdeı bop shyǵady. Eldiń ǵurpy! Amal neshik, kónesiń.

— Ózińizge neshe ret osylaı shomyldyrdy? — dep surady jymıyp.

— Jetpis alty ret.

— Sovet tusynda? Tórt ret.

— O qalaı az?

— Lenın aıtqan joq pa: «az bolsa da jaqsy bolsyn» dep. Sovet tusyndaǵy tórt aryq, eski zamannyń tórt júz aryǵynan artyq.

Fotolardy qarap bitirgen Baıjan, kitap shkaftaryn kórse ár shkaftyń mańdaıyna aq boıaýmen, osy shkafta nendeı kitaptar bary jazylypty: Birinshi shkaftyń mańdaıynda «Irrıgasıa men melıorasıa týraly» dep jazypty, ekinshi shkaftyń mańdaıyna «Syr boıyn sýlandyrýdyń materıaldary» dep jazypty, onda nomer qalyń papkalar; úshinshi shkaftyń mańdaıynda «Marksızmniń klasıkteri» dep, tórtinshi, besinshi shkaftardyń mańdaıyna «Kórkem ádebıet kitaptary» dep jazypty.

Olarǵa biraz úńilgen Baıjan shkafqa qatarlana ilingen býtylkalardy kóre, Syrdyń sýynyń, jyldyń ár kezinde hımıalyq qurylysynyń qandaı bolatyndyǵyna kepildemeler eken. Odan arǵy grafıkterde, Syr boıynda aýa raıynyń qaı kezderde qalaı qubylatyndyǵy kórsetilipti. Odan arǵy dıagramlarda Syr boıynda aryqtyń qaı kezde qanshalyq qazylǵandyǵy, qaı kezde qansha jer sýarylǵandyǵy aıtylypty.

Bul kabınette óziniń aldaǵy isine qansha járdem baryn shamalap, oǵan ishteı qýanǵan Baıjan, Anatolıı Kondratevıchtiń turǵan ólkesin sheksiz súıetindigine haıran qap, alǵys aıtty.

— Baqshaǵa kirip tynystaıyq, — dedi Anatolıı Kondratevıch, bir kerýge osy da jeter degen oımen.

Bul usynysty Baıjan qýanyshpen qarsy aldy. Anatolıı Kondratevıchtiń qolynan jasalǵan baqshany, osy úıge kelgen saıyn ol Gúlnarmen birge aralap shyqpaı tynbaıtyn edi. Baqshany Anatolıı Kondratevıch, Syrdyń topyraǵyna qandaı aǵashtar men gúlder esýin synaý maqsatymen qurǵan. Ne ekse sonyń bári oıdaǵydaı engen baqshasyn ol qaljyńdap «bolashaq baqshasy» ataıtyn da, eger baptap ustaı bilse, búkil Syrdyń boıy osyndaı baqshaǵa aınalýyna dálel qylatyn.

Anatolıı Kondratevıch pen Baıjan as bólme arqyly baqshaǵa shyqty. Keshkirgen kúnniń qyzýy áli de qaıtpaǵan kindik shapyn, jupar ısi ańqyǵan ishi qońyrjaı Baıjan tóńiregin kózimen sholyp turyp uzaq dem aldy da:

— Jasasyn gúlder! — dep aıqaılap jiberdi.

Bul onyń jan júreginen shyqqan shattyq úni edi. Óıtpegende qaıtsyn! Klýmbalarda ósken gúlderde, tabıǵatta kezdesetin boıaý tústerinen joǵy joq!.. Osy baqshany ol keshe ǵana kórgen edi, búgin, keshe kózge túspegen neler tústi gúlder ashylǵan sıaqty!.. Baıjannyń bul tańdanýyna jymıa qaraǵan Anatolıı Kondratevıch:

— Qalaı unaı ma meniń kilemderim? — dedi.

— Bularǵa saıtannyń kilemi teńessin be, — degen sóz shyǵyp ketti Baıjannyń aýzynan. Bul sózine yńǵaısyzdanǵandaı qaıyn atasynan keshirim surady da, — joq-aý, — dedi sózin jalǵastyryp, — rasynda, dúnıedegi eń zor sheber osy sıaqty tústerdi, tústerdiń osy sıaqty ózara kelisimderin, japyraqtar pen búrshikterdiń osynsha ǵajap názik túrlerin jasaı alar ma!..Tabıǵat — tamasha zat!.. Eger osyndaı kórkem beınelerden úlgi almasa, úsh ese Rembrandt bop týsa da, eshbir sýretshi túkke turmas edi. Sýretshini kórkemdikke kórkem tabıǵat qana jetekteı alady...

Kórkem baqshany aralaýǵa kiriskende kúle, qaljyńdasa, sambyrlaı sóılesken Baıjan men Gúlnardyń oılaryn kórkem beıne ózine tartqandaı, birazdan keıin ekeýi de tym-tyrys bola qaldy. Osy halde olar baqshany orap shyǵyp, Anatolıı Kondratevıch otyrǵan skameıkaǵa jaqyndady. Baıjannyń kózi, skameıka mańynda buryn kezdestirmegen tarmaǵy keń sarǵylttaý gúlderge tústi. Sonyń bireýin úzip ap Gúlnarǵa syılaý maqsatymen ol qolyn soza berdi de, saýsaqtaryna tiken qadalǵan soń, balasha baqyryp qap. tartyp alǵan qoly ashyp, dýyldaı jónelgende aýzyna tyǵyp úrleı bastady. Qalǵyn otyrǵan Anatolıı Kondratevıch Baıjannyń daýsynan oıanyp ketti de:

— Ne boldy? — dedi.

— Myna bir gúlder tikendi eken, — dedi Baıjan, qolyn aýzynan bir alyp, bir salyp...

— Mundaǵy gúlderdiń bári de tikendi bolady, shyraǵym,- — dedi Anatolıı Kondratevıch, — olardy úze bilmeseń, árdaıym jaralanasyń. Úze bilgender ǵana olardan lázzat alady...

— Oqasy joq, — dedi, qolynyń ashýy báseńdegen Baıjan kúlip, — tek, sheshek atatyn gúl bolsyn da, úzý jáne ustaý tásilin tabarmyz!..

BESİNSHİ TARAÝ

İS ÚSTİNDE

Baıjannyń úılený toıy ótkennen bir juma keıin Anatolıı Kondratevıch pen ol obkomǵa shaqyryldy.

Buǵan sheıin birneshe ret jolyqqan Baıjannan obkomnyń sekretar kanal josparynyń árbir detaldary týraly ǵana keńesetin de, bas ınjener bolýy týraly sózin qaıtalamaıtyn.

Sekretardyń keń mańdaıly, tunyq qarshyǵa kózdi basyna úkimet pen partıa senip tapsyrǵan.

Sekretar Baıjanǵa kanaldyń is plany obkomnyń búrosynda áli aqtyq ret bekilmegenin aıtty.

— Ol plan daıar, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — meniń bul orynbasaryma,- — dedi ol Baıjandy ıegimen nusqap, — daıar planmen tanysyp, qosar, alary bolsa pikirin aıtýy jón... Budan bylaı qurylys jumysynyń salmaqty jaǵy bul jigitte bolady ǵoı, — dedi ol sekretarǵa kózin qysyp qoıyp.

— Árıne, — dedi sekretar jymıyp, — búro kelesi jumada bolar, soǵan deıin daıarlańyz, joldas Bektasov!..

Baıjan iske kiristi.

Jalpy Syrdarıa týraly, odan qazylǵaly jatqan kanal týraly Baıjannyń burynǵy bilemin degenderi, baıandamaǵa ázirlený maqsatymen materıaldar aqtarǵanda túkke turmaıtyn sıaqtanyp ketti.

Onyń pıoner kúninen bastap zer sala qaraıtyn bir máselesi soǵys ǵylymy edi. Ol, ásirese, soǵystyń aıla-ádisin baıandaıtyn kitaptardy kóp oqyǵan. Solarǵa qarap otyrsa: bir memleketpen ekinshi memleket soǵysý úshin, eń aldymen bir-birine astyrtyn barlaýshy jiberip materıal jınaıdy. Ondaǵy qajet materıaldar: qarsy memlekettiń jeriniń, baılyǵynyń, óndiris kúshiniń, tehnıkasynyń mańdaılyǵy, qanshalyq soǵys kúshin shyǵara alatyndyǵy, soǵystyń qural túrleri, halqynyń birliginiń qanshalyq beriktigi, qansha áskeriniń barlyǵy, olardyń soǵysqa qanshalyq ázirlikteri... Qaı memleket bolsa da, osy jaǵdaılardy áýeli anyqtap alyp, jeńýge shamam keledi dep dámelense ǵana soǵysady da, shamasy kelmeıtinin kórse, ólerin bilmeıtin esersoqtaý bireýi bolmasa qarsy jaqtyń degenin istep, tym-tyrys otyra qoıady, ózara soǵysy osylaı esepti bolatyndary bar Baıjan, tabıǵat pen adamnyń arasynda máńgilik kúresti de soǵystyń bir túrine meńzeıdi, solaı emes pe?

Baıjannyń qolyna túsken materıaldarǵa qaraǵanda, sovet dáýirine sheıin, Syrdarıanyń asaý sýyn jeńip baǵyndyryp bir el de, bir memleket te bolmaǵan. Sovet zamanynda, Syrdarıanyń moınyna buǵalyq tastaý áýeli Ózbek ólkesinen bastalyp, «Myrza shól» arqyly Qazaqstan eline de taraǵan. Biraq, ázirge, buǵalyqqa jýasyp jat jas ınjenerge Syrdarıa kanalynyń qurylysy sıaqty zor isti basqarý ońaı ma eken!.. Árıne, qıyn... Biraq, sizdiń jalǵyz emestigi esten shyǵarmaý kerek, joldas Bektasov. Sizdiń qasyńyzda halyq, aldyńyzda bólshevıkter partıasy. Ol jeńimpaz partıa ekenin bilesiz. Onyń kúsh bulaǵy halyq ekeni de sizge málim. Endeshe sizden tileıtinimiz ne? Memleket tapsyrǵan iske adal kirisip yntalana atqarý. Eger aktıvke súıene otyryp, solar arqyly halyqty basqara bilseńiz, oryndalmaıtyn is joq. Ras, is ústinde qıynshylyqtar da kezdesedi, odan qoryqpaý kerek, jeńe bilý kerek... Sonymen, iske kirisemiz be, joldas bas ınjener?..

— Árıne, — dedi Baıjan.

Sekretar Baıjanǵa kanaldyń is plany obkomnyń búrosynda áli aqtyq ret bekilmegenin aıtty.

— Ol plan daıar, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — meniń bul orynbasaryma, — dedi ol Baıjandy ıegimen nusqap, — daıar planmen tanysyp, qosar, alary bolsa pikirin aıtýy jón... Budan bylaı qurylys jumysynyń salmaqty jaǵy bul jigitte bolady ǵoı, — dedi ol sekretar kózin qysyp qoıyp.

— Árıne, — dedi sekretar jymıyp, — búro kelesi jumada bolar, soǵan deıin daıarlańyz, joldas Bektasov!..

Baıjan iske kiristi.

Jalpy Syrdarıa týraly, odan qazylǵaly jatqan kanal týraly Baıjannyń burynǵy bilemin degenderi, baıandamaǵa ázirlený maqsatymen materıaldar aqtarǵanda túkke turmaıtyn sıaqtanyp ketti.

Onyń pıoner kúninen bastap zer sala qaraıtyn bir máselesi soǵys ǵylymy edi. Ol, ásirese, soǵystyń aıla-ádisin baıandaıtyn kitaptardy kóp oqyǵan. Solarǵa qarap otyrsa: bir memleketpen ekinshi memleket soǵysý úshin, eń aldymen bir-birine astyrtyn barlaýshy jiberip materıal jınaıdy. Ondaǵy qajet materıaldar: qarsy memlekettiń jeriniń, baılyǵynyń, óndiris kúshiniń, tehnıkasynyń qandaılyq qanshalyq soǵys kúshin shyǵara alatyndyǵy, soǵystyń qural túrleri, halqynyń birliginiń qanshalyq beriktigi, qansha áskeriniń barlyǵy, olardyń soǵysqa qanshalyq ázirlikteri... Qaı memleket bolsa da, osy jaǵdaılardy áýeli anyqtap alyp, jeńýge shamam keledi dep dámelense ǵana soǵysady da, shamasy kelmeıtinin kórse, ólerin bilmeıtin esersoqtaý bireýi bolmasa qarsy jaqtyń degenin istep, tym-tyrys otyra qoıady.

Sovet zamanyna sheıin de jýasytqysy kelgenderdiń. talaıynyń basyn qatyrǵan tentek Syrdarıa, Sovet tusynda da az adamdy áýrelemedi. Bul jónde, sovet ınjenerleri talaı tomdy eńbekter jazypty, olardyń keıbiri kitap bop ta shyǵypty. Sol eńbekterdiń negizdi túgelge jaqyn qaraǵan Baıjannyń kelgen qorytyndysy: Syrdarıanyń eki myń shaqyrymnan artyq ólkege ıreleńdeı árdaıym arnasyn aýystyra aǵatyn tentek sýyna, týra aǵatyn sementti arna jasap alǵansha, neshe jerden plotına qurǵanymen, yrqyńa túgel baǵyndyra almaısyń. Túbinde osylaı isteý kerektigin ınjener ataýlynyń bári de aıtady. Biraq, qashan? — Másele sonda. Bir ınjenerdiń, esepteýinshe, Syrdarıaǵa qoldan sementti arna jasaý úshin, máselen, Sovet memleketiniń 1936 jylǵy búkil búdjetiniń teń jartysy jetedi eken. Bul qyzmetti bir jylda atqaryp shyǵý úshin, Orta Azıa elderi men Qazaqstannyń barlyq jumysqa jararlyq adamdary túgel qatynasý kerek eken. Bul qyzmetti bir jylda atqaryp shyǵý úshin, Orta Azıa elderi men Qazaqstannyń barlyq jumysqa jararlyq adamdary túgel qatynasý kerek eken. Árıne, bir jylda munsha qarajat shyǵarý, munsha adam jumsaý ázirge múmkin emes, másele, qazir onda emes, qazirgi másele — bar múmkinshilikti paıdalanyp, Syrdarıanyń qymbat sýyn kúsh kelgen mólsherde kádege asyrý.

Baıjan basqaryp aldaǵy kúnde qyzdyrylǵaly turǵan Syrdarıa kanaly, Syrdyń qazaqstandyq jaǵasynda qazylǵan aryqtardyń eń zory bolmaq. Osy «eń zor» degen kanaldyń ózi Syrdarıanyń sýynyń myńnan birin býyp ala alsa, sol osyndaı az ǵana sýdy býyp alýdyń ózine, materıaldarǵa qaraǵanda, qansha adamnyń mıy sarp bolǵan.

Baıjan materıaldarǵa qarap otyrsa — aýmaǵan zor soǵystyń plany: plan jasalardan buryn, kanal qazylatyn ólkege talaı ekspedısıalar shyǵyp, talaı ret barlaǵan talaı júıeli josparlar jasalǵan, solardyń kóbi iske aspaı, arhıvtiń materıaly bolyp qalyp qoıǵan: iske asatyn kanaldardyń ishinde eń qolaılysy Anatolıı bop shyǵyp, aqyry, sol qabyldanǵan.

Kanal qurylysyn osylaı tutas alǵanda, barlyǵy 25 mıllıon kýbometr jer qazylmaq.

Bir kisi bir kúnde orta mólshermen úsh kýbometr topyraq qaza alady desek, jıyrma, on bes mıllıon kýbometrdi bir kúnde qotaryp shyǵarý úshin jeti-segiz mıllıon adam, bir aıda qotaryp shyǵarý úshin eki júz myńnan astamǵa jaqyn adam kerek bolar edi.

Sol jyly búkil Qyzylorda oblysynyń barlyq kolhozdarynda 150 myńdaı jan bar, solardan bala-shaǵam, kári-qurtańdy shyǵaryp tastaǵanda, qolyna ketpen alatyndary 70 myńǵa jaqyn kisi, olar túgel jumylǵanda, kanaldy úsh-tórt aıda qazyp ketýi múmkin. Biraq, kolhozda kanaldan basqa da jumys kóp bolǵandyqtan, oblystyń barlyq kolhozy eń kóp degende 40 — 50 myń kisi ǵana shyǵara alady. Bular da egindi egý, sýarý, orý kezderinde túgel bosamaıdy. Oktábrdiń jýan ortasyna kire, Qyzylorda oblysynyń jeri tońdanyp qatady da, martta ǵana jibıdi, bul aılarda da kanal qazý múmkin emes... Kanal qurylysy — jalǵyz jer qazý emes. Onyń boıyna talaı jerden ulyly-kishili toǵandar, kópirler salynýǵa tıisti.

Osynyń bárin jáne jer qazýǵa jumsalatyn mashına kúshterin eseptep, oblystyq sý sharýashylyq bólimi kanaldyń qurylysy eki jylda aıaqtalady dep eseptegen.

Qurylystyń bárine úkimet jıyrma mıllıon som aqsha bergeli otyr.

20 mıllıon som aqsha!.. Ony jumsaı bilý ońaı bop pa?!. 40 — 50 myń adam!.. Ony jumsaı bilý ońaı bop pa?!. ?Káne qandaı adamdar olar? — Sovet adamdary!.. Olardyń tilegine laıyqty jaǵdaı: baspanasy, tamaǵy, qural-saımany bolý kerek.

Solarmen ǵana qanaǵattanyp qoıa ma olar?.. Olarǵa klýb kerek emes pe?.. Klýbta kıno, teatr, konsert júrip jatýdy tilemeı me?.. Jastaryna sport oıyndary qajet emes pe?.. Radıo qaıda?.. Kitaphana, gazet, jýrnal qaıda?.. Bulardan basqa da mádenıet tilegi joq pa, olardyń?..

Osynsha zor qurylystyń bas ınjeneri bizdiń Baıjan!.. Jas Baıjan osynyń bárin durys basqaryp shyǵa alsa jaqsy, eger shyǵa almasa?..

Alǵash júreksingenmen, iske kirise Baıjan bekindi. Oǵan uly joryqty bastaıtyn qolbasshylyq sezim paıda boldy. Shabýyl jasaıtyn «jaýy» — Syrdarıa. Bul joryqqa kerekti kúshtiń bári qolynda. Endigi mindet — sol kúshti jumsaı bilip, jeńiske jetý.

Baıjan Mahambettiń óleńderin jaqsy kórýshi edi, ásirese «Ereýil atqa er salmaı» degen eleńin erekshe unatyp, bala kúninen jatqa aıtatyn. Osy eleńdegi «er tósekten bezinbeı» degen sózdiń shyn maǵynasyna, kanaldyń materıaldarymen shuǵyldanǵannan keıin ǵana túsingendeı boldy.

Onyń úılengeni jýyqta ǵana. Jáne ol áldekimge emes, óziniń birneshe jyl qumartqan adamyna qosylyp otyr.

Syrdarıa — kúrs tamyr kúre jan-jaqqa áýeli jýandana, odan keıin jińishkelene tamyrlar tarap, deneniń bar múshesine qan taratyp, jan beretinin sıaqty, kanaldyń magıstralynan jan-jaqqa jýandala, jińishkelene aryqtardyń tolyp jatqan taramdary tarap ketedi eken.

Solarǵa qarap turyp, «tamyrlar bolmasa, tánniń óletini sıaqty, aryqtar bolmasa Syrdyń ólkeleri de ólik ekeni ras-aý! — dep oılady Gúlnar. — Syrdyń dalasyna ómir ornaý — ony jaılaǵan elge ómir ornaý. Sol ómirdi ornatýshynyń bireýi meniń jubaıym bolsa, o da maǵan zor baqyt emes pe!»

Baıjan keńseden tysqary qyzmetin, Gúlnar men ekeýiniń sybaǵasyna tıgen, kólemi kishirek, ishi shyǵyssha sándele jınalǵan bólmede atqardy. Bólmeniń terezesi qoraǵa qaraıdy. Naq aldyna ósken alma aǵashy bólmege kún sáýlesin túsirmeıdi, jel tursa yrǵala teńselip, jelpingen butaqtar, bólmeniń ishine jupar ıisti salqyn berip turady. Túndi eńserip baryp jatatyn Baıjan, Gúlnar áldeqalaı oıanyp qarasa, maıkasymen, trýsıimen ǵana, qyzmet stolyna keýdesin artyp, qaǵazdaryna tónedi de jatady.

Tereze ol kezde ashyq turady. Bólmege masa kirip ketpeý úshin jaqtaýlap kergen marlá qoıylady. Jańada qosylǵan eki jasty quttyqtaǵandaı, tań belgi bergen kezde, ashyq terezeniń aldyndaǵy alma aǵashyna qonǵan bulbul kún kóterilgenshe saıraıdy da turady. Soǵan ún qosqandaı, Baıjan da álde ne bir ándi aqyryn ǵana ysqyryp, jumysyna shuqshıa túsedi.

Bulbuldyń da, Baıjannyń da ánderin qumarta tyńdaǵan Gúlnar, qozǵalsa, ıa dybys shyǵarsa jubaıynyń kóńilin bóletindeı kórip, aqyryp alǵan demmen kirpigin ashyp -jumyp biraz jatady da, tátti uıqyǵa ketedi...

ALTYNSHY TARAÝ

«TARTOǴAI»

Kanal qurylysynyń materıaldaryn meńgerip bolǵan Baıjan, obkomnyń sekretaryna jolyqty da, kanal qazylatyn ólkege baryp, jer jaǵdaıyn kórip qaıtý tilegin aıtty. Sekretar:

— Jaqsy! — dep maquldyq bildirdi de, — árıne, Anatolıı Kondratevıchpen, — dedi.

— Árıne! — dedi Baıjan da.

Túıe moıynnyń arjaǵy tep-tegis jazyq eken. Sol jazyqqa shyǵa bergende, jyraq ta saǵymmen buldyrap kógildirlengen bıik birdeme kórindi.

— Sonaý ne? — dep surady Baıjan Anatolıı Kondratevıchten.

— «Tartoǵaı» degen sol.

Jaqyndap kelse, «Tartoǵaı» degen, aınalasyn ózen orap ketken bıikteý tóbeshikke shoqtala ósken aǵash eken.

— Ekken be, ózi shyqqan toǵaı ma? — dep surady Baıjan.

— Bul toǵaıdyń birsypyra tarıhy bar, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — osy ara ótken ǵasyrdyń ortasyna deıin Qoqan handyǵyna baǵynyp turǵan ǵoı. Hannyń turǵyn elden bólingen ákimin «datqa» degen ǵoı. Osy toǵaıdyń, yǵynda Torǵaı datqa degenniń áýleti turǵan. Ol áýlet elge asa sodyrly bolsa kerek te, zorlyq kórgender óltirip tastar dep qoryqsa kerek. Biraq, otyryqshy eldiń beginde olardyń qorǵandy saraıy joq. Olar qysy-jazy malymen kóship júredi eken de, kóktemde tary ektirip birer aı, kúzdigúni tarysyn jıǵanda birer aı Syrdy saǵalap otyrady eken. So kezde Syrdyń doǵadaı bop ıilgen osy bir qoınaýyna mekendepti de, ishine aǵash ektirip, qalyń toǵaı shyqqan toǵaıdy «Tartoǵaı» atapty. Toǵaıdyń yǵyna datqa tuqymy bertinirek kúıgen kirpishten meshit, medrese jáne birneshe úıler saldyryp, qystaıtyn da boldy. Keıin, 1928 jyly olar konfıskasıalanǵan iri baılardyń tizimine ilikti de ketti, mekeni kedeılerdiń qolynda qaldy. Sol araǵa ornalasqan kolhozdyń da aty «Tartoǵaı». Meniń jas shaqtan bergi dosym Syrbaı da osy kolhozda.

Anatolıı Kondratevıch Syrbaıdan qysylyp kele jatyr, oǵan sebep — budan burynǵy saparynda Anatolıı Kondratevıch kúıeýi kelgenin jáne jýyrda qyzyn uzatý toıy bolatynyn aıtqanda Syrbaı: «toıdy aýylda jasaıyq, shyǵynnyń kóbin men-aq kótereıin» dep dosyna jabysqan. Syrbaıdan qutyla almasyn kórgen Anatolıı Kondratevıch, «kúıeýimmen aqyldasyp kóreıin» dep emeksitken sóz tastap ketken. Toıdy qalada jasaýǵa bekingen Anatolıı Kondratevıch, «jaǵdaı osylaı bop qaldy, toıǵa kelsin, aýyldaǵy toıdy taǵy da ótkize jatarmyz» dep habar salǵanda, Syrbaı kelmeı qalǵan.

Dal osy sátte kolhozdyń kóshesine kire bergen olardyń astynda jorǵalaǵan jaraý qula aty bar, basynda qarakólmen tystaǵan sýsar bórki bar, kóılegin galıfe shalbarlanyp alǵan bir jas jigit kóldeneńdeı berdi.

— Assalaýmaǵalaıkým! — dedi jigit Anatolıı Kondratevıchke.

— Ýaǵalaıkýmássálem! — dedi Anatolıı Kondratevıch baıyrǵy qazaqtyń daýsymen. Ekeýi qol alysty.

— Meniń kúıeýim, tanys! — dedi Anatolıı Kondratevıch Dáýletke mashınanyń ashyq esiginen Baıjandy nusqap.

— Á, osy jigit pe? Sálámatsyz ba? — dep Dáýlet Baıjanǵa qolyn usyndy.

Dáýlettiń alaqany da denesine sáıkes eken: qol alysqanda Baıjannyń jińishke saýsaqty alaqany balaniki sıaqtandy.

Olardyń amandyq keńesterin jan-jaqtan atty-jaıaýly qaptaı qalǵan adamdar bóldi. Anatolıı Kondratevıch olarǵa mashınadan túsip amandasty.

— Kúıeýińmen, qyzyńmen keledi degeni qaıda? Toıdy osynda jasaıdy degeni qaıda? — desti árkimder oǵan.

Jónin aıtqan Anatolıı Kondratevıchten, kúıeýdiń osynda ekenin bilgen jurt:

— Munysy qaı páldený? Mashınadan nege túspeıdi? — dep ajýalaı bastaǵan soń, jastar jaǵy, — kóreıikshi ózin! — dep, mashınanyń esik-terezesine úımeleı bastaǵan soń, Baıjan da syrtqa shyǵyp, kópke amandasty.

Qurylǵaly jatqan kanaldyń bas ınjeneri osy kúıeý ekenin estigen jurt:

— «Kelinniń aıaǵynan, qoıshynyń taıaǵynan» dep edi, bul yrys ákelgen kúıeý boldy ǵoı! — dep qýanysty. Bireýler: — «bógemeńder, endigi sózdi ornyǵyp otyryp sóıleseıik», — degen soń, qonaqtar mashınasyna minip jónine tartty.

Kósheniń ilgeri joly tegis eken. Sonymen zymyraı jónelgen mashınaǵa Dáýlettiń jorǵasy jetkizbedi.

— Iapyraı, ushqyr eken, myna jorǵa! — dedi Baıjan.

— Keremet jorǵa! — dedi Anatolıı Kondratevıch, — etken jazda Ulytaý jaqtan bir qyzdyń, qalyńmalyn tólep alypty. Munsha qymbatqa nege aldyń? — desem, «joq kezinde, jorǵa túgil esekke de zar boldyq, bar kezinde, balalar qalaǵanyn minsin!..» dedi.

Syrbaıdyń qam kesekten soqqan úsh bólmeli úıi bolýshy edi, biri qonaq jaıy. Syrbaı qonaqtaryn sol bólmege túsirdi.

Syrbaı Anatolıı Kondratevıchti jolshybaı aıtqanyndaı salqyn júzben emes, jarqyn júzben qabyldady. Qaıyn atasy tanystyrǵan Baıjanǵa da ol asa jyly ushyrap qolyn aldy da:

Qaıyrly bolsyn, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — «quda bolǵan jeriń bar ma edi? Bul zamanda júdá3 baıaǵynyń qudalyǵy bar ma, ákeniń ózi bilip atastyra salatyn? Súıip qosylý degen bar emes pe, bul kúnde. Balanyń kózdep júrgen jeri bar, soǵan men de júdá rızamyn.

— Ol kim edi? — dedi Anatolıı Kondratevıch.

— Osy úıge kelgen de kimdi kóbirek kórýshi ediń? — dedi Syrbaı jymıyp.

— Aıbarsha ma? — dedi Anatolıı Kondratevıch, az oılanyp.

— Ázirge júdá solaı sıaqty, — dedi Syrbaı kúlip, — artyn qaıdam...

— Qaıyrly bolsyn, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — balańyzǵa tatyrlyq qalyńdyq.

— Men de júdá maquldaımyn, — dedi Syrbaı.

— Toı qashan?

— Oǵan júdá alysyraq pa, qalaı. Aıbarsha bıyl on jyldyq mektepti bitiredi bilem. Sodan keıin ilgeri oqýǵa baram deı me, nemene. Júdá qoısaı, barmasaı deıtin jigitim de joq bilem, — dedi Syrbaı kúlip.

— Bu zamannyń salty sol ǵoı, aqsaqal. Oqýǵa yntalanbaıtyn jas bar ma qazir. Balańyzdyń ózi de oqımyn deı me?

— Onshasyn áli suraǵam joq...

Bólmege jańa eki qonaq kelip kirdi, biri Baıjanǵa tanys. Rahmet, ol osy aýdandaǵy raıkomnyń sekretary bop shyqty. Ekinshi, dembelshe, orta boıly, qońyr óńdi, kóterińkileý sholaq muryndy, qysqalaý qoıý qara murtty jigitti Baıjan tanymady.

— Samarqan Aqqojaev, — dep tanystyrdy ol ózin Baıjanǵa.

Bul jigitti Anatolıı Kondratevıch Baıjanǵa syrttan baryp, «aýdandyq agronom, jer-sý jaıyn jaqsy sharýaǵa da qyrly, sony kanaldyń sharýashylyq «basqarýǵa alý kerek» degen edi.

Syrbaıdyń kúshi áli de moldyǵyn Baıjan tez kerdi. Úıde biraz otyryp jaılanǵan Baıjan tysqa shyqsa, odan buryn shyǵyp ketken Syrbaı, jýandyǵy kisiniń keýdesin, uzyndyǵy kisiden bıik bir sekseýildi jerdegi kesek basqa kótere soǵyp jatyr eken. Baltamen shabýǵa sekseýildiń tasqa ursa ǵana mort synatynyn Baıjan Syrbaıdyń janyna toqtaı qap tańdana qaraǵanda, qaıran bop turǵany, sekseýildiń tasqa soǵylyp synýy emes, sondaı zor sekseýildi Syrbaıdyń myqshımaı erkin kóterip soǵýy. Baıjan: «maǵan bere turyńyzshy, kep kóreıin» dep alyp kórip edi, qulashtap tasqa soqpaq túgil, jerden áreń kóterip aldy.

— Iapyraı, myqty ekensiz, aqsaqal! — dedi Baıjan sekseýildi tastaı berip.

— Júdá kúshtiń qaıtqan kózi ǵoı bul, shyraǵym, — dep Syrbaı. — Maqtandy deme, balam, kúsh túgel kezde júdá túıeniń júgin kóterip kete berýshi em.

Syrbaıdyń burynǵy áıeli qaıtyp, jasy otyzdan astam bir áıeldi alǵanyna on shaqty jyl bopty. Aty Tárbıe eken. Ol da kúıeýi sıaqty jupyny, sharýa baqqan, tilge sarań kisi eken, qonaqtardyń ústine as bergennen basqa ýaqytta kirgen joq.

Qonaqtardy qarsy alýshylardyń ishinde kolhozdyń bastyǵy Masaqbaı bar edi. Suıyqtaý qara murtyn jetken jerine sheıin ósirgen, qyrma saqaldy, tańqy muryndy, qasqa basty, balpıǵan semiz deneli Masaqbaıdyń Rahmetke orynsyz jalpyldaýy Baıjanǵa unaǵan joq.

Qonaqtar kelgen kúnniń keshine qaraı, osy úıge, uzynyraq kóıleginen basqa kıimderiniń bári qalasha, basyna qyzyl jibek oramal tartqan, ıyǵynda uzyn eki burymdy shashy bar, tolyqsha orta boıly, keń jaýryndy, tar myqyndy, dóńgelek betti, óńi qyzyl shyraıly bir jasyraq qyz paıda bolǵan edi, Baıjan ony osy úıdiń qyzyna joryǵan. Surastyrsa, syrtynan tanysqan Aıbarsha osy bop shyqty. Qyz tym erkin. Osy úıge kelin bolam dep qymsynyp júrgen ol joq, ekpindeı, árkimdi qaǵyta sóıledi. Alǵashqyda ol Dáýletke erip keldi de, qonaqtarmen túgel qol alysyp, totyqustyń sýretiniń qasynda turǵan oryndyqqa otyrdy. Tórde radıonyń únsiz reprodýktory turǵan.

— Anaý nege sóılemeı tur! — dedi qyz, az otyrǵannan keıin Dáýletke, reprodýktordy semizsheleý qolynyń súıirleý saýsaǵymen nusqap.

— Buzylǵan ǵoı deımin. Kesheden úndemeı tur.

— Patefon qaıda?

— Myna bólmede.

— Alyp kelshi!

Qyzdyń buıyra sóıleýi qonaqtardyń bárine jat estildi. Dáýlet túregeldi de, «qonaqtardan yńǵaısyz bolar» degendeı kidirdi.

— Ákel, ákel! — dedi qyz, — áneýgi Tashkentten aldyrǵan plasınkalardy ákel!..

Dáýlet qyzyl tústi barqytpen tystalǵan patefondy alyp keldi de qyzdyń qasyna qoıdy. Qyz jerge otyrdy da, plasınkalardy aqtaryp, ishinen bireýin alyp, qulaǵyn buraǵan patefonǵa qoıdy — «Moskva» degen oryssha án eken.

Plasınka oınalyp bolmaı, Tárbıe qymyz quıǵan tegeneni alyp keldi de, qoltyǵyna qystyra kelgen dastarqandy qonaqtardyń aldyna jaıdy. Dastarqanda tarelkaǵa salǵan sary maı jáne baýyrsaq bar eken. Kútkisi kelgen qonaqtyń aýzynan as aıyrmaý, árbir áldi qazaqtyń salty. Shańqaı túste kelgen qonaqtardyń aldynan neshe as etkendikten, olar yqylyq ata toıyp otyr edi, qaıda da aýyldyń sypaıylyǵyn saqtap, Tárbıeniń dastarqan jaıýyna, qymyz quıýyna qarsy bolǵan joq.

— Shyraǵym, — dedi, uıqy ábden jeńip, keýdesine salbyraǵan basy denesin aldyna qaraı ala jyǵyla jazdap baryp áreń qalǵan Baıjanǵa, — úıge qaıtaıyq.

Qalǵyǵanyna uıatty boldym ba degendeı, qyzarǵan kózin keń ashyp jan-jaǵyna qaraǵan Baıjanǵa:

— Bar, shyraǵym, bar! — desti árkimder.

Meımandaryna shyn yqlasy túsip, baryn aıaǵysy kelmeı otyrǵan úı ıesi:

— Shaı daıar edi, sony iship ketse qaıtedi? — dep edi:

— Tynyqsyn bala, — dedi Syrbaı. — Túıemoıynmen júrip júdá jol qaqty bop kepti ózderi. Kelgeli tynym alǵan joq. Tynyqsyn bala.

— Onda bárimiz de taraıyq, — dep áldekimder qopańdaı bastap edi:

— Qonaq jigitke ruqsat, — dedi úı ıesi, — ózgeń tyrp etpeısiń.

«Siz qaıtesiz» degendeı kópshilik Anatolıı Kondratevıchke qarap edi:

— Kóntaqa bolǵan kárige jastaryń qaıdan shydasyn, — dedi ol, qaljyńdy keskinmen, tóńiregine qarap, — ylǵı kári-qurtań qalyppyz ǵoı irkilip. Uıqyǵa shydamaǵan jastar jónele bersin, biz úı ıesi bosatpaı taramaımyz.

— E, báse! — dep dý etti úıdegiler.

Ruqsat alǵan Baıjanǵa Syrbaı ere shyqty. Baıjannyń:

— Ózim de taba alam ǵoı úıdi, siz qala berińiz, — degen sózine:

— Joq, shyraǵym, júdá qalaı jiberem jalǵyz ózińdi, — dep Syrbaı bolmady.

Tysqa shyǵa, Baıjan:

— Syreke, Dáýlet qashan ketip qaldy? — dep edi.

— Kim bilsin, so shirkinniń júdá qashan ketip qalǵanyn, — dedi Syrbaı.

— Nege ketip qalǵan ol? — dep kele jatqan Baıjanǵa:

— Áı, balam-aı, qaıtalaı berdiń-aý júdá, suramaıtyn sózdi, — dedi Syrbaı jymıyp, — baılasa turatyn shaǵy ma onyń? Óz basyńdaǵy jastyq emes pe?

Suraýynyń yńǵaısyz bolǵanyn jańa ǵana túsingen Baıjan:

— Keshirińiz, Syreke, so jaǵy bar eken ǵoı, — dedi.

Dál sanyn kim surapty sonyń? — dedi Syrbaı, — shamasy jıyrma shaqty bolý kerek.

Qaı kezde egilgen baqsha, bul?

Datqanyń zamanynda azdap egilgen edi. Kolhoz bolǵan soń, odan áldeqaıda keńidi. Eski aǵashtary júdá shirip taýsyldy. Jemis berip turǵandary — keıingiler.

Kúzetshisi bolmaı ma, munyń?

Bar da. Álginde ǵana toqyldaǵynyń daýsy estilip turdy. Tań bilingen soń qalǵyǵan bolar, júdá.

Keńesip otyryp olar baqshanyń qaqpasyna kep qaldy.

Kire ketsek qaıtedi, Syreke? — dedi Baıjan.

Júdá jaqsy.

Olar qaqpadan kire berse, arqasyn sharbaqqa súıep shal qalǵyp otyr eken.

Záresin ushyrsam qaıtedi, óziniń? — dedi Syrbaı toqyraı qarap. Qaıtip?

Syrbaı jaýap bermesten, qabanǵa shabatyn jolbaryspen basyp, kúzetshiniń, tý syrtynan bardy da, óziniń tisteı salǵan shekpenin sybdyrsyz sheship, kúzetshiniń jaba sap, qapsyra qushaqtaı aldy. Uıqydan oıanǵan kúzetshi, alǵash eseńgirep qalyp, aha – a-lap qylyp edi, qarýly Syrbaı tyrp etýge álin keltirdi.

— Kári atan sıaqtanǵan kápir, ezip óltirip qunyma qala jazdadyń ǵoı, — dedi.

Kúzetshi túregeldi. Denesi Syrbaıdyń kindiginen ǵana keletin qaba aq saqaldy shal eken.

— Men týǵan jyly, osy ıt te týypty, — dedi Syrbaı Baıjanǵa kúzetshini nusqap. — Meni munymen qurdas dep kim aıtar? Ákemdeı emes pe meniń qasymda?

Shaldardyń sózine aralasqysy kelmegen Baıjan, Syrbaıdyń suraýyna jaýap bergen joq.

— Esektiń qodyǵynda boı bergen soń, qudaı muny, júdá jasyna jetpeı, myna sıaqty qýartpa?! — dedi Syrbaı, saqalynan ustamaq bop.

— Ket ári, qańqaıǵan túıe sıaqty kápir, dáretsiz qolyńmen perishte qonatyn saqalymdy ustamaı! — dep, Syrbaıǵa kúsh jaǵynan baǵynyp qalǵan kúzetshi shal, kúlimsiregen keskinmen shegine berdi.

— Qurdasym, shyraǵym, — dedi Syrbaı Baıjanǵa, — aty Saqpan, birge ósip, bite qaınaǵan tatý shirkin, oıynymyzdy ersi kórme, balam.

— O ne degenińiz, jarasyp tur, — dedi Baıjan.

— Bu jigitti tanymaıtyn bolarsyń, Saqpan? — dedi Syrbaı kúzetshige Baıjandy nusqap.

— Kórmegen jigitim sıaqty.

— Anatóldiń kúıeýi.

— Osy ma edi? — dep Saqpan Baıjannyń keskinine tóne qarady da, — qol alysaıynshy, — dedi jaqyndap.

Qolyn usynǵan Baıjanǵa:

— Saparyń oń bolsyn, balam! — dedi Saqpan qol berip. — Estip jatyrmyz, balam, mán-jaıyńdy. Atalaryń aıtypty: «jaqsy júrgen jerine kent salady, jaman júrgen jerine órt salady», — dep. Kent sala keldi dep estidik seni. Betińnen jarylqasyn, pyraq.

— Jobań túzý, — dedi Syrbaı, qurdasyna, — qýanǵanyńdy bileıin, shyǵasyń ba, ketpen ap?

— Shyǵam! — dedi Saqpan.

— Júdá, qıratarsyń sen shyǵyp, — dedi Syrbaı, — odan da kempirińdi jiberip, óziń úıde qal.

— Otta, shirkin! — dep, Saqpan arjaǵyn aıtpaı kúmiljip edi:

Ózi qoltoqpaqtaı bolǵanmen, báıbishesi eńgezerdeı dedi Syrbaı Baıjanǵa, — osyndaı qortyqqa balama, balalary sheshesine tartqan.

«Baı joqta bala qaıdan bolady» degen maqal bar edi. Kishkentaı bolsam da kishkentaı ekenimdi, saǵan juqtyra almaı qoıdym-aý, — dedi Saqpan.

Baıjan kúlip jiberdi.

Til-aýzym tasqa, — dedi Syrbaı, — azamat bes balaǵa par, bul kárińniń. Tórteýi bólek úı bop ketti. Júdá, Qudaı bergen shal bul. Sonda da qol qýsyryp otyrmaı, kúrke ózi tilenip kirip júr.

Báse, — dedi Saqpan, masattanǵandaı, — solaı deshi

Júdá.

— Al endi, aralat myna balaǵa baqshańdy! Ádeıi kóre ıildi.

— Júdá jaqsy.

Myjyraıǵan shaldyń óz isine myqtylyǵy baqshany alǵanda baıqaldy. Baqqan tabynynyń árqaısysyn jegen biletin malshy sıaqty, baqshada ósken barlyq jemis ashynyń tarıhy Saqpannyń qolynda eken. Qaı aǵashtyń, qymy qaıdan keltirilgeniń qashan otyrǵyzylǵanyń, neshe jyl jasaǵanyń qaı jyldan bastap jemis bergenin, Qaı jyly kóp, qaı jyly qysyraǵanyn, onyń sebebi nede tolǵanyn, keıbir kesilgen butaqtardyń qashan, ne sebepti kesilgenin, qaı aǵashtyń ne sebeppen eskirgenin... — osynyń birin sarnatyp aıtyp berdi.

— Túý, ne degen rahat edi! — dedi Baıjan, keýdesin kerip dem alyp. — Kógal da bar eken, osy bir jerde otyrsaq bitedi me, Syreke?

— Daıra tıip tur osy arada. Onyń, jaǵasynda budan da jaqsy kógal bar, soǵan shyǵaıyq onda.

Eresek kisi eńkeıip áreń ótetin bir kishirek esikke erip ákep:

— Men osynda qalam, — dedi Saqpan.

Ia, shyraǵym, — dedi Syrbaı, — kári kisi, júdá ne oıǵa ketpeıdi deısiń! Bu darıaǵa neshe ret úńilmedi deısiń, qartyń!.. Neler oı túspedi deısiń, shyraq, sonda!.. Mine, — dedi Syrbaı, betin baqsha jaqqa buryp, baqshanyń kólemin qolymen sholyp, — myna turǵan baqshany kemdigi bar dep kim aıtar!..

— Eshkim de aıta almaıdy. Tamasha baqsha.

Syrdyń ón boıyna túgel ósirýge bolmaı ma, osyndaı baqshany?

— Árıne bolady.

— Sol edi de, shyraǵym, júdá, oılaǵanym. Shirkin! — dedi Syrbaı, keýdesin kere dem alyp, — Syrdyń jalańash jaǵasynyń bári osyndaı jemis baqshasyna aınalsa!..

— Qıalyńyz ádemi eken, — . dedi Baıjan, — biraq, iske asatyn qıal ǵoı, Syreke, bul! Kanal qazýymyz sol qıalyńyzdy iske asyrýdyń joly emes pe.

— Solaı! — dedi Syrbaı, — senem oǵan. Biraq, biz kórmeımiz ǵoı ony.

— Nege, Syreke? Eki-úsh bes jyldyqtyń ǵana jumysy ol. Oǵan sheıin qartaıa qoıatyn túrińiz joq qoı...

— Al, úıge betteıik, bala! — dedi Syrbaı, Baıjannyń sózine senimi bekigendeı, taǵy da keýdesin kere dem alyp.

Ekeýi júrip ketti.

— Sizdiń atyńyz eki sezden quralady ǵoı, Syreke, — dedi Baıjan qatar kele jatyp, — «Syr» jáne «baı». Bul «Syrbaı», «Syr» sıaqty baı bolsyn degen tilekten týǵan-aý, zaly?

— Árıne, solaı bolady da, — dedi, Syrbaı, — dalbasada sol kezdiń. Qolda joqtan úmit qylý da, júdá. Áıt, qaı bir baıı qoıady dep oılady deısiń, ákem meni.

— Ol kisi kedeı bolǵan ba?

— Kedeıiń ne? Júdá qý taqyr bolǵan.

— Aty kim edi?

— Daırabaı degen kisi de, balam.

— Sizdiń el «daıra» dep darıany aıtady ǵoı, aqsaqal?

— Solaı, balam.

— Sonda, ákeńizdiń atyn da darıadaı baı bolsyn dep qoıǵan-aý?

— Olaı deseń, — dedi Syrbaı, — meniń besinshi atamnyń aty Eshkibaı. Ol kisi qys Syrda, jaz Arqada mal kóship júretin qoramsaq deıtin baıdyń balasy eken deıdi. Baıaǵyda qazaqty qalmaq shaýyp, mal-múlkin talap, atalarymyz júdá joqshylyqqa ushyrapty ǵoı. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» atanypty ǵoı sol jut.

— Tarıhta belgili oqıǵa ǵoı ol, — dedi Baıjan, ishteı eptep ap, — oǵan bıyl 217 jyl.

— Sol «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» keıin mal-múlikten, týysqan-týǵannan túgel aırylǵan Eshki laı, ózi sıaqty jaıaý-jalpy qańǵyrǵandarǵa qosylyp, osy jaqqa kelipti de, Syrdan bólinip aǵatyn «Kók sýǵa» turaqtapty. Sol top, jazdaı júdá balyqpen kún kóredi de, qys sý boıyna toǵan baılap, keler jaz egin sebedi. Eginderi júdá jaqsy shyǵady. Toǵannyń basynda Eshkibaıdan ul týyp, toǵandaı baı bolsyn dep atyn Toǵanbaı qoıady. Biraq Toǵanbaı toǵannan baıı almaıdy. Ol jigit bop úılengen kezde, «Kóksý» tartylyp, mekendegender júdá sýsyz qalady. Ne isteý kerek? Tartylmaıtyn bir ǵana sý Syrdarıa. Olar kóship darıaǵa keledi. Aryq qazbasa sýyn eginge bermeıdi. Keship kelgender aryq qazyp eginderin sýarady. Sol kezde Toǵanbaıdan ul týyp, týyn eginderin sýarady. Sol kezde Toǵanbaıdan ul týyp, aryqtaı baı bolsyn degen tilekpen, atyn Aryqbaı qoıady. ()l kezde jurt aryqqa sýdy shyǵyrmen shyǵarady. Shyǵyrdaı baı bolsyn dep, Aryqbaı balasynyń atyn Shyǵyrbaı qoıady. Shyǵyrbaı balasynyń atyn Daırabaı qoıady. Meniń ákem sol Júz jetige kep óldi ol kisi. Men ol kisiniń alpys úsh jasynda, tórtinshi áıelinen týyppyn. Jaılyqpen alǵan qatyndar emes, biri ólgen soń birin alǵany da. Burynǵy qatyndarynan bala joq. Ákem, men sıaqty uıa berik emes edi, sóz biletin, shejireni kóp biletin kisi edi. Sol kisiniń aıtqandary ǵoı, júdá bizdiń qulaqta qalǵan. Áıtpese, biz ne biledi deısiń.

— «Aqpa qulaqqa aıtsa aǵyp ketedi, quıma qulaqqa aıtsa quıyp alady» depti ǵoı. Quıma qulaqtyǵyńyz ǵoı, sonyń bárin uǵyp qalǵan.

— Ákem bertinde eldi, — dedi Syrbaı. — Meniń tentek jalǵyzym bar ǵoı. Sol týǵan soń óldi. Biz ózi, jeti atadan adaqtap jalǵyz-jalǵyzdan kelemiz. Týysymyz kep bolady da, turmysymyz az bolady. Menen de kóp týyp, qalǵany osy jalǵyz. Ákeme «sonyń atyn qoı» degenimde, ákem álgi aıtqan atalarynyń aty, óziniń aty jáne meniń atym ne sebepti qoıylǵanyn aıtyp keldi de «bu nemerem Eshki baı, Jylqybaı da bolmaı-aq qoısyn, Daırabaı, Syrbaı da bolmaı-aq qoısyn, kembaǵaldarǵa dáýlet bitken kezde týǵan bala, aty Dáýlet bolsyn» dedi.

— Tabylǵan at eken, — dedi Baıjan.

— Endigi tileý sonyń, ústinde, — dedi Syrbaı. — Biz ne istesek te, jastar sender úshin isteımiz. Sender baqytty bolyńdar!

— Sizder de! — dedi Baıjan.

— Senderdiń baqyttaryń bizge baqyt emes pe?

— Ras, Syreke!

So kezde, shaıy jibekteı qulpyrǵan shyǵys jaqtan, baqyttyń sımvoly sıaqtanyp, jer betine nuryn shasha kún de shyǵa berdi.

JETİNSHİ TARAÝ

«SHOLAQARYQ»

Kún kóterile ońasha bólmege jatqan Baıjan, kózi iline sala ádemi bir tús kórdi... Osy tústiń raqatyna batyp jatqanda, murny jybyr ete qaldy onyń. Shoshyp oıanǵandaı bolǵan ol, qoldaryn túregelgende, áldekim qushaǵyna ilige ketti. İlikken adamdy ózine qaraı qaýsyra tartyp alǵan Baıjannyń aýzynan:

— Gúlim! — degen sóz shyǵyp ketti.

Onymen ǵana qoımaı, kózin áli de erkin ashyp bolmaǵan Baıjan, qushaǵyna ilikken adamdy súıgisi kelgen belgi kórsetip betinen aımalamaq boldy. Qushaqqa ilige bosanýǵa umtylǵan adam, qansha tyrmysqanymen, qaýsyrǵan qushaq jibermesin kórgen soń:

— Jezde! — dedi súımek bolǵan Baıjannyń ıegin alaqanymen tirep, — bosat!

Áli de qalǵýdan arylyn bolmaǵan Baıjannyń qulaǵyna sap ete qalǵan myna ún oıatyp jiberdi. Áıel.. Kózin keń ashqan Baıjan qushaǵyndaǵy adamǵa qara — Aıbarsha!.. Arjaǵynda, esiktiń aldynda shegi qata kúlip Dáýlet tur.

— Izvınáús! — dedi, ne bop, ne qoıǵanyn bilmeı, bile eseńgiregen sıaqty bop otyrǵan Baıjan, Aıbarshany bosatyp.

— Oıpyraı, jezde-aı, qolyń qalaı qatty edi! — dedi Aıbarsha, — kúıretip jibere jazdadyń ǵoı qabyrǵamdy!...

— Ne, Aıbarsha, bu ne boldy ózi?! — dedi Baıjan kózin ýqalap. — Sen aıtshy, Dáýlet, ne bolǵanyn!

— Men qaıdan bileıin, — dedi ol kúlkisin tyıa almaı, — meniń kergenim — bir qyz ben bir jigittiń qushaqtasýy.

— Bildim, — dedi Baıjan, kózin qattyraq jumyp ashyp, mańdaıyn ýqalap jiberip, ne bolǵanyn endi ǵana shamalap, — ekeýińniń qaıdan dýshar bolǵandaryńdy bilmeımin, óz jaıymdy aıtaıyn senderge. Qyzylordada ekenmin deımin, qaıyn atamnyń páteri eken. Jaz eken. Kúndiz eken. Gúlnar ekeýmiz baqshada, gúldegen alma aǵashynyń kóleńkede, órik, meıiz sıaqty kepken jemispen shaı iship otyr ekenbiz. Belgili ǵoı, jańa úılengen kisiler ońasha otyrǵan soń, — dedi Baıjan qýlanyp, Aıbarshaǵa bildirmeı, Dáýletke kózin qysyp qoıyp.

— Árıne, — dedi Dáýlet. — Men de sondaı tús kórsem deımin!..

— Óńde bardy túste kerip qajeti ne, — dedi Baıjan, — Aıbarshaǵa júzim aldyr da...

— Boldy, jezde! — dedi Aıbarsha Baıjanǵa kózin nazdana alaıtyp qoıyp, — ashýlandyrma meni, áıtpese...

— Kesheden beri birimiz jezde, birimiz baldyz bolǵanymyz qaıda? Jezde ázilin baldyz kótermeı me eken?

— Urlanyp úılengen jezdege baldyzdyń ázilin kótermeýge de bolady, — dedi Aıbarsha, — kelmeı, tanyspaı jatyp betińizden alýǵa uıalyp júrgenmin, áıtpese, shyn jezde bolam deseńiz, sizde esem kóp.

— Bilýge bolar ma eken, sol eseni?

— Nege bolmasyn: «túıedeı qyz berip túımedeı etpedim» depti. Qarttardyń joly ózimen. Biz nege shaqyrylmaımyz toıǵa?

— Jeńildim... — dep Baıjan toıǵa nelikten shaqyra almaǵan sebebin bastaı berip edi:

— Ony qoıa tur, jezde! — dep Dáýlet Baıjandy bógelip, Aıym! — dedi Aıbarshaǵa, — ázil-nazyńa ýaqyt tabar,seni qushaqtaı alǵan sebebin bileıikshi, áýeli!

— Bileıik, — dedi Aıbarsha.

— Ia,... sonymen, — dedi Baıjan, aıtar sózin esine túsirip ap, — Gúlnar ekeýmiz shaı iship otyr ekenbiz deımin. Gúlnar meni shyntaqtaı otyrǵan... Ol erkelegen keskinmen, tarelkadaǵy meıizden alady da meniń aýzyma salady... men meıizdi tez jutam da, Gúlnardyń tóńkere qaraǵan kóziniń ústinen súıem. «Neniń aqysy?» deıdi ol. «Meıizge sýsynym qanbaý!» deımin men...

— Túh, aýzymnan silekeıimdi aǵyzyp jiberdiń ǵoı, jezde! —-dedi Dáýlet, aýzyn tamsanyp.

— Bólme, sezin! — dedi Aıbarsha Dáýletke buıyrǵan únmen...

— Qoıdyq...

— Sóıtip otyrǵanda, plotına qurylysyn qabyldaýǵa úkimet komısıasy shyǵady degen telegramma keldi...

— «Kanal» deńiz, — dedi Dáýlet.

— Kanal emes, plotına, — dedi Baıjan. — Plany ázirge bizdiń basymyzda ǵana júrgen plotına, túsimde qurylyp bolǵan eken deımin, jáne bir jerde emes, eki jerde: Qyzylorda men Jańaqorǵan qalasynda qurylǵan eken deımin.

— Al, endi ekeýiń aıtyńdarshy, qaıdan kelgenderińdi? — dedi Baıjan.

— Bizdiń keńes qysqa, — dedi Aıbarsha, — keshe Sholaqaryq boıyn búgin aralaımyz, degen ekensizder ǵoı. Dáýlet ekeýmiz de barmaq bolǵamyz, tańerteń keldim — uıqydan mana keldim — uıqyda. Bilesiń be, jezde, kún qaı ýaq bolǵanyn?

— Qaı ýaq?

— Tústen aýyp ketti.

— Qoıshy!

— Ras.

Baıjan saǵatyna qarasa, birge jaqyndap qapty.

— Ras eken, — dedi ol, — nege erterek oıatpańdar?..

— Sonan, — dedi Aıbarsha, — oıat desem uıqysy qansyn dep eshkim oıatpady, jurt kútip otyr. Sonan «men-aq oıataıyn» dedim de, murny qyzǵa qustyń qaýyrsynyn júgirttim.

— Jybyrlaǵan sol eken ǵoı, — dedi Baıjan qarqyldap kúlip.

— Bassalǵanda mundaı zárem ushpas! — dedi Aıbarsha da kúlip, — qushaǵyńyz qatty eken!..

— E, qatty bolmaı, «jigit» degen atym bar emes pe!..

— Maqtanba, jezde! — dedi Aıbarsha, — qapyda qulyptasa balýandy da kóterip soǵýǵa bolady. Baıqasyp ustassaq...

— Men daıyn! — dedi Baıjan Dáýletke kózin qysyp qoıyp.

— Endeshe Sholaqaryqtyń jolynda synasarmyz. Al, min, jezde, men shyǵa turaıyn. Aıbarsha shyǵyp ketti. Dáýlet qalyp qoıdy.

— İńirden qaıda joǵaldyń, Dáýlet? — dedi Baıjan kıinip jatyp.

— Júrdim de, aǵaı, — dedi Dáýlet kúmiljip.

— Aıbarshamen ǵoı?

— Joramaldasańyz solaı bolady da.

— Maǵan unaıdy Aıbarsha, — dedi Baıjan. — Er kóńildi qyz eken. Qandaı erkin ustaıdy ózin jáne erkinmin lep daraqylanbaıdy, qylyǵy da, sózi de kelisimdi! Jaqsy qalyńdyq tapqansyń, ómirli, baqytty bolyńdar.

Dáýlet jymıdy da úndemedi.

— Toı qashan?

— Sen tipti jaqyndatyp jiberdiń ǵoı, jezde, — dedi Dáýlet, — bizdiń jaqyndyq, áli dostyqtyń tóńireginde. Bola qalǵan kúnde de, toıǵa biraz ýaqyt bar.

— Sebep?

— Keıin, jata-jastana estirsiń ony.

— Jaqsy, — dedi Baıjan túregep, — tek, bir ǵana ótinishim — budan bylaı syrlas bolaıyq!

— Bolsyn!

Anatolıı Kondratevıchtiń ótinýimen, sáskelik as baqsha ishindegi shoqtana ósken taldardyń kóleńkeli qýysyna daıarlanǵan edi. Jýynyp baptanǵan Baıjan sol araǵa kelse, qaıyn atasy, Syrbaı, ińirde basqa bir kolhozdarǵa baryp qaıtam dep ketken Rahmet jáne biraz kisi dastarqandy aınala otyr eken. Baıjan otyra bere shaıdy qonaqtarǵa Aıbarsha quıyp berdi.

Shaı ústinde jol jóni sóz bolyp edi, Baıjan birneshe eski aryqtardy kórgisi keletindigin aıtty.

— Keshe aıttym ǵoı, — dedi Syrbaı, — eski zamanda bul mańda qazylǵan aryqtardyń eń zory Sholaqaryq dep. Aty da kórsetip tur ǵoı onyń qandaı aryq ekenin. Sony kórseń eski aryqtardyń bárin de kórgendeı bolasyń...

— Maqul, — dedi Baıjan.

Syrbaı es bilgeli eginnen basqa kásippen shuǵyldanǵan da emes, shuǵyldanam dep oılaǵan da emes. Egin ataýlydan onyń eń súıetini kúrish. «Azyǵyn taýyp esire bilseń, eki túrli daqylda júdá shek bolmaıdy, — deıdi ol, — bireýi — júgeri, ekinshisi — kúrish. Baıaǵyda, kúrish shyǵyp ketken jyly, onyń bir qabynan elý qap alǵamyz. Ózge daqyldan tonnadaı ónim alǵan adamdy ol kezde eshkimniń qulaǵy estigen emes».

Syrdarıanyń jerine ózge dándi egisten kúrish kep enetin jalǵyz Syrbaı ǵana emes, basqalary da biledi. Bilgende amaly neshik. Ózge dándi egisten kúrish sýdy kóp tileıdi de, tilegen mólsherdegi sýdy kolhozdardyń kóbi jetkizip bere almaıdy.

Sý!..

Bul sózdi Syrbaı qashan da keýdesin kere alǵan demmen aıtyp keledi. Onyń uǵymynda, dúnıedegi eń zor baılyq — sýda. Sondyqtan ol sýǵa asa qasıetti dep qaraıdy da, eń aıaǵy qolyn jýǵanda da artyq tamshy tógýdi obal kóredi.

Sýdyń ár tamshysyn sonsha qasıetti kóretin onyń kóz aldynda, mynaý Syrdarıa sıaqty mol sýdyń, aýlynyń tusynan paıdasyz aǵyp jatýy — óz denesiniń qany tógilip jatýdan kem batpaıtyn edi. Mine, endi sol Syrdarıanyń jaǵasynan, óz aýlyna jaqyn jerden kanal qazylady degeli Syrbaıdyń qýanyshy qoınyna sıar emes. Boıynda qalǵan kúsh sarqynyn túgelimen kanal qurylysyna bermek bop, qolyma ketpendi qashan alam dep ol asyǵýda.

Qonaqtarymen egin basyna jetkenshe, olarǵa aıtqany osy keńes boldy. Egindi aralaǵanda, olardyń kórgeni: ne zamannan beri tynymsyz jyrtylyp kele jatqan az kólemdi jer sortańdanyp ketipti, oǵan shyqqan egin de taz kisiniń, shashyndaı oımysh-oımysh.

— Kúıeýjan, baıqap kelesiń be, mynaý eginniń túrin? — dep qoıdy Syrbaı Baıjanǵa.

— Kórip kelem, ata! — dedi Baıjan, Syrbaıdyń suraýynyń astaryna túsinip.

— Seniń týǵan jerińdi bilem, men. Áne, júdá, jer den sony aıt. Sortańdanýdy, tozýdy bile me ol jaryqtyq!

— Nege bilmeıdi?! — dedi Anatolıı Kondratevıch, — tozǵanda sol tozsyn. Úsh-tórt jyl etken soń ol da óńdeýdi kerek qylady. Qajetti agrotehnıkany qoldanyp otyrsa, bul arany óńdeý, Sibirdiń jerin óńdeýden qıyn emes, tek, ne kerek, kolhozdardyń kóbi soǵan mán bermeıdi.

— Myna Masaq baıǵa aıtý kerek ony, — dedi Rahmet qaljyńdy keskinmen qarap qoıyp, — agronomnyń aıtqanyn tyńdasa, munyń biri de bolmas edi.

Raıkom sekretarynyń bulaı qaljyńdaýyn Masaq baı aýyr aldy. Taǵdyrym sonyń qolynda dep oılaıtyn ol shamasy kelgenshe mysyn shyǵarmaýǵa tyrysatyn, ondaı mysym joq ta shyǵar dep oılaıtyn. Rahmettiń álgi qaljyńy oǵan mystyń aýyry sıaqtandy.

Osyndaı maqluqtyń baryn Dáýletten estigen Aıbarsha, «maǵan ustap ákep ber» dep jabysty. Erkin bılep alǵan Aıbarshanyń ótinishin oryndamaýǵa, Dáýlette kúsh qaıda?..

Dáýlet kelesi ustap ákep edi, túsi sýyq-aq eken. Aıbarsha onyń túsinen qoryqsa, Dámetken «isinen» qoryqty. «Kári qulaq» deıtin Dámetkenniń úlkenderden estýinshe keles erkektiń astynan ótse beli ketedi, áıeldiń astynan ótse bala kótermeıdi. Sodan seskengen Dámetken ony Almatynyń haıýanat parkine jibertti.

Osylaı malshylyq, ańshylyq ómirge berilip alǵan Dáýletke, Aıbarshanyń «ol kásibińdi tastap, kanal qazýǵa kel» deýi kútpegen jańalyq boldy. Sondyqtan, ártúrli dálel aıtyp bultaqtaıyn dep edi:

— Ketpenge sen túgil men de túsem, — dedi Aıbarsha, — sonda sen uıalmaısyń ba?

Qatar kele jatqan ekeýi az ýaqyt kózderimen synasa qarap arbasqannan keıin:

— Jeńdiń, — dedi Dáýlet, — kóndim.

— Endeshe shart mynaý bolady, — dedi Aıbarsha qol alysyp, — árıne, qurylys basynda sosıalısik jarys uıymdasady, sonda men ózgemen emes, senimen jarysam.

— Bolsyn, — dedi Dáýlet, — biraq...

— Nege kidirdiń? Aıt, aıt! — dedi Aıbarsha jymıǵan keskinmen toqtaı qalǵan Dáýletke.

— Páleńnen qorqam, — dedi Dáýlet kúlip.

— Ne pále ol? Aıt, aıtaıyn degenińdi...

— Shataq shyǵarasyń...

— Qyzyq ekensiń ǵoı óziń, aıtsaı páldenbeı!..

— Janjal jasamaısyń ba?

— Jasamaıyn.

— Chestnoe komsomolskoe?

— Bolsyn, chestnoe komsomolskoe.

— Endeshe aıtýǵa bolady. Kanal qazysýǵa rızalastym ǵoı men, biraq men, ketpen ustap áýre bop júrem be? Tehnıkanyń tilin bilem, ekskavatorǵa otyrmaımyn ba? Sonda sen menimen qalaı jarysasyń?

Aıbarsha kidirip oılanyp qaldy da:

— Aha, uǵymdy, — dedi salmaqty daýyspen, — sonda s sı, sende ǵana qol men bas bar da, mende joq dep oılaısyń ba? — dedi.

— Áne, ashýlandyń endi...

— Ashýym emes, rasym — sen menen góri eń ekskavatordy men meńgere almaımyn ba?

— Árıne, meńgeresiń.

— Esime kezinde túsirdiń, — dedi Aıbarsha, — men de ony úırenýge kirisem.

— Endeshe, ákel, qolyńdy! — dedi Dáýlet qolyn usynyp.

Aıbarshanyń jigerlene ustaǵan ystyq qoly Dáýlettiń qolyn temirdeı qysty...

SEGİZİNSHİ TARAÝ

SHYNDYQ QIAL

Jaryspaı qalǵandardyń árqaısysy ezine tán ermek tapty. Eń artta qalǵan Syrbaı men Polevoı etken bir kúnderdiń keńesine berilip, attaryn aqyryn aıańdatty. Ózgelerge aıta qoıarlyq keńesim joq dep oılaǵan Masaqbaı, «kóre ketetin taǵy bir egis tanaptary bar edi» degendi syltaý qyp, serikterinen qıǵashtaı tartty. Baıjanmen jarysa túsip qatarlasqan Tyrtyq, jańa tanys bolǵan adamymen shúıirkelese keńespek bop edi, minezi shapshań Tyrtyqty unatpady ma, álde oıyn basqa birdeme bıledi me, Baıjan kelte ǵana jaýaptar berip, sheshile qoımady. Sol kezde olardy Rahmet qýyp jetti.

— Shyraq, — dedi ol azdan keıin Tyrtyqqa, — myna Bektasov joldaspen meniń azdaǵan keńesim bar edi, uıat bolmasa bizdi ońasha qaldyrsań qaıtedi?

— Oqasy joq, — dep Tyrtyq atyn tebinip shoqyta jóneldi...

Sóz álpetine qaraǵanda, Rahmet Baıjandy syrtynan Moskvaǵa ketken jylynan bastap biledi eken. Sol jóninde aıta kelip:

— Uzynqulaqtyń habarlaýynsha, oqý bitirgennen keıin bizdiń oblysqa seni qyzmetke kelýińdi de, kele sap úılenýińdi de bilip otyrdyq, — dedi ol kúlip, — qaıtalap aıtaıyn, jańa qyzmet, jańa mekeniń turaqty, jemisti bolsyn!..

— Aıtsyn, — dedi Baıjan.

— Seni erterek bir kórgen ekem, umytyp qappyn, keskinińdi poezd ishinde shyramyttym, — dedi Rahmet.

— Qaıdan kórip júrsiz?

— Sen bir ret Qabandyda boldyń ǵoı deımin?

— Ne ol «Qabandy?» — dep surady Baıjan.

— Bizdiń aýdannyń ortalyǵy.

— Qashan boldym eken? — dep Baıjan az oılandy da, — ıa, tústi esime, — dedi, — budan eki jyl buryn tájirıbe isinde júrip soqqam. Siz sonda da raıkomnyń sekretary edińiz ǵoı?

— Onda ekinshi sekretarymyn da, sonyń aldynda ǵana Almatynyń komvýzyn4 bitirip kelgem..

— Oǵan deıin qaıda bolyp edińiz?

— Oqýǵa Jezqazǵannan bardym. Sonda shahtada birneshe jyl jumysshy bop em.

— Poezd ishinde nege aıtpadyńyz tanıtynyńdy?

— Bizdiń ólkede qyzmet atqaratyndy bilgen soń, asyǵyp qaıtem dep oıladym.

— Bul qyzmetke rızalaspasam qaıtetin edińiz? — dedi Baıjan jymıyp.

— Bildim ǵoı rızalasatynyńdy, — dedi Rahmet te jymıyp.

— Qaıdan?

— Qazyq attan myń ese jeńil emes pe? Biraq, sol qazyqty jerge qaǵyp atty soǵan arqandasa, bulqynǵanmen at qaıda barady...

— Solaı deńiz, — dep Baıjan kúldi.

— Solaı, — dedi Rahmet, — Gúlnar turǵanda bul jaqtan qaıda barasyń sen. Solaı bolyp shyqqan joq pa aqyry?

— Árıne, solaı boldy, — dedi Baıjan, — biraq siz oǵan renjimeıtin bolarsyz?

— Qýanasyń deseıshi. Ras, bizdiń Syrdarıa ólkesi alǵash kórgen adamdy qyzyqtyra qoımaıdy. Qaıdan qyzyqtyrsyn: munda, tabıǵattan bir túıir dán ósirip alý úshin, sol araǵa on tamshy ter tógý kerek... Bul aranyń qarsyz qysy qary qalyń, jerden áldeqaıda yzǵarly... Jazy alaýlanǵan ańyzaq, jańbyry kereksiz kezde jaýady... Nesi qyzyqty osylardyń?.. Eshnársesi de emes... Munyń qyzyǵy — adamnyń eńbeginen týatyn jemistiń bári osynda... Adamnyń raqatyna qajetti eńbek jemisin shyǵaram degen kisiler osynda kelýleri kerek. Aqylǵa da, eńbekke de munda ermek kóp...

— Sizdiń Syr boıynyń barlyq adamy da maǵan romantık kórinedi, — dedi Baıjan jymıyp, — kimmen sóılesse ketseń de, bul ólkeniń bolashaǵy týraly basynda tunyp turǵan qıal.

— Qıal deısiń be? Shyndyqqa negizdelgen qıal emes pe, bul?.. Bul romantıka emes, bolashaqqa berik senim!..

— Ras...

— Osyǵan senbeıtinder de bar... Ásirese melıorasıa jónindegi keıbir mamandar... Ondaılardyń kóbi respýblıkamyzdyń tysqary ólkelerinen keledi de, munda turaqtamaıdy... Sondyqtan, — dedi Rahmet jymıyp ap, — vagon ishinde seni kórgende, jol-jónińdi joramaldadym da, ishteı «bizdiń torǵa túskeli kele jatqan bala ekensiń, odan tez bosana qoıar ma ekensiń» dedim de qoıdym.. Kóńilińe kelmesin, bul qaljyńym. Rasymdy aıtsam, basyma sonda kelgen oı: «ystyqtap keledi ekensiń, jas ınjener, Syrdyń sýyna janassań, ol seni tereńine tartar da salqyndatar... Bizdiń romantıka saǵan da juǵar... Kanaldy qoldan qurysarsyń, sodan keıin, biz ruqsat bergenmen óziń de kete qoıar ma ekensiń!..»

— Soǵan aınalyp keledi, — dedi Baıjan.

— Óte jaqsy... Qaıratty jas ınjener taǵdyryn Syrǵa baılanystyram dese, oǵan kim qýanbaıdy?.. Ásirese, jańa kanal ishinde qurylatyn bizdiń aýdan. Bul úlken aýdan emes. Kolhoz sany munda jıyrma eki-aq. Onyń da kópshiligi qonystanǵan joq. Aýdannyń teń jarasy mal sharýashylyǵyn baǵyp kóship júredi. Otyryqshy degenderdiń ózderin de kóshpeli dep esepteýge bolady. Olaı deıtinim — egindik jerler tozǵan, kóbiniń sortańy shyqqan, birtalaı ólke sazǵa, ne kólge aınalǵan, sonyń bári durys qurylǵan kanaldyń joqtyǵynan... Jeri tozǵandar tyń jer izdeıdi de, tapqan jerine qonys aýdarady. Ol "jer tozsa, tyń jerge taǵy kóshedi... Sonymen, qysqasy, taban tirep qonystanyp otyrǵan kolhozdy bul aýdannan óte sırek kezdestiresiń...

— Bul sizdiń ǵana aýdannyń emes, sizdiń oblystaǵy kóp kolhozdyń tragedıasy ekenin kórip júrmin, — dedi Baıjan, — Syrdarıa aýdanynda kolhozdasqaly mekenin úsh-tórt ret aýystyrǵan aýyldy kórdim. Jeke úılerimen qatar ol aýyldyń: mektep, klýb, saraı, qora sıaqty qoǵamdyq úıleri de kóshedi eken... Ne degen kóp jumys bul!.. Ne degen dalaǵa ketken eńbek!..

— Osy baqytsyzdyq bizdiń aýdannyń basynda...

— Jańa kanal munyń, bárin de jańartady... Biz jerdiń topyraǵyn azdyrýdyń ornyna nyǵaıtý sharasyn qoldanamyz. Biz qonystandyrǵan kolhozdyń irgesi sol qalpynan buljymaýǵa tıisti...

— Jańa kanaldan kútip otyrǵanymyz osy! — dedi Rahmet qýanyshty keskinmen, otyrǵan erinen kóterile túsip. — Búkil aýdan bop kútip otyr osyny. Aýdan adamdarynyń armany — jerge qozǵalmastaı meken teýip ap, sodan keıin jerdi ıigenshe saýý.

— Plotınasy keıinirek qurylatyn aýdandar bolmasa, sizdiń aýdanda bul tez iske asatyn tilek qoı.

— Ras. Kanal qurylysymen qatar, aýdannyń kolhozdaryn turaqty etip qonystandyrýdy da qolǵa almaqpyz. Sol mindettiń ishinde aýdan ortalyǵy — Qabandyny da mádenıettendirý isi kiredi.

— Qandaı mádenıetin aıtasyz?

Kezekti mindetterdi baıandaýdan buryn Rahmet Baıjanǵa Qabandy qalasynyń tarıhyn sóılep berdi.

Onyń aıtýynsha «Qabandy» degen kóldiń aty eken. Ortasy jaltyr, aınalasy qalyń qamysty bul shalqar kólde, erte zamanda qaban kóp" bop, sodan «Qabandy» atalyp ketipti.

Qazaqta «qysyń qatty bolsa qopaly kóldi qysta» degen maqal bar. Ótken bir kezde Syr boıynda qys qatty bolady da, bir joly osy keldi qystap, maldaryn jutatpaı alyp shyǵady. So qystaýdyń mańyna keıin el úıirile beredi de, bertinde kishirek qalaǵa aınalyp, sovet tusynda, oǵan áýeli bolystyń, odan aýdannyń ortalyǵy ornaıdy, aýdandyq mekemelerdiń keńseleri, ınternaty men orta dárejeli mektep, bolnısa taǵy sondaı qoǵamdyq úıler salynady.

Qystaý salynǵan kezde, darıa kólge jaqyn jerden aǵady eken, jyl saıyn darıa tasyǵanda kóldi toltyryp ketedi eken. Keıin, darıa ol tustan arnasyn aýystyryp alystap ketken de, qorynan aırylǵan kól jyl saıyn sarqyla berip, aqyry shalshyqqa aınalyp ketken. Darıadan bu kólge aryqpen sý tartyp ákelýge aýdannyń kúshi kelmegen. Buryn kólden sý ishetin egisterdiń bári birtindep quryp, keıingi kezde kól tóńiregi qulazyǵan shelge aınalǵan, qala halqy qudyqpen ǵana jan saqtaǵan.

Rahmet bul aýdanǵa, Qabandynyń osyndaı halge ushyraǵan kezinde kelgen eken. Aýdan ortalyǵyn bul aradan kóshirý máselesi bul kezde pisken, biraq qaıda?..

Osy kezde, bul aýdanda kanal qazylý máselesi qozǵalady. Bul másele obkomda birinshi ret qaralǵanda aýdan ókili bop Rahmet te qatynasady...

Baıandama jasaǵan Anatolıı Kondratevıch, bolashaq kanaldyń mańyzyn sıpattaı kep, onyń bir tarmaǵy Qabandyǵa keletinin, bul tarmaqtan sýarylǵan Qabandy burynǵydan da zor kólge aınalatynyn, keldiń óz qabaǵynan da jan-jaqqa aryqtar tarap, onyń tóńiregi gúldengen ólke bop ketetindigin bar yqlasyn sala, tiliniń bar kórkemdigin jumsaı, qyzǵylyqty jazylǵan poves sıaqtandyryp aıtyp beredi...

Bul jospar qabyldanýmen qatar, Qabandy qalasyn qaıta quryp shyn maǵynasyndaǵy mádenıet ornyna aınaldyrý týraly qaýly alynady da, ony josparlaý komısıasyna Rahmet te múshe bop kiredi...

Qabandyny qaıta qurý josparymen Baıjan tanys edi. Jańa josparmen qurylǵan Qabandy eń mádenıetti aýdan ortalyǵynyń birine aınalmaq ta, aty Almalyq qoıylmaq, jańa qalanyń qurylysy kanal qurylysymen qatar bitpek...

Aýdanǵa osyndaı qýanyshty ispen kelip otyrǵan Baıjanǵa, Rahmet keńesiniń aıaǵynda alǵys aıtty da:

— Aýdan bar kúshin aıamas, — dedi oǵan, — ketpen kóterýge jaraıtyn adamnyń bári jumysqa shyǵar... Qamyt kóterer kólikti de túgel jegermiz... As-sýymyzdy da almaspyz... Qysqasy, bizdiń aýdannyń barlyq múmkinshiligi qolymda dep oıla, joldas Bektasov!.. Tek, kanaldy, jańa qalany tez bitirtseń bolǵany...

— Ádemi qıal bul, — dedi Baıjan, — biraq shyndyq qıal, óıtkeni ol bólshevıktik qıal... Solaı emes pe, aǵaı?

— Solaı!..

TOǴYZYNSHY TARAÝ

OQPAN

Oıda joqtaǵy bir oqıǵa bop qaldy. Sholaqaryqtan qaıta, Anatolıı Kondratevıchtiń anda-sanda qaıtalaıtyn tropıkalyq bezgegi ustap bezek qaqtyrdy. Syrqattyń temperatýrasy túnge qaraı qyryqtan asty. Tósekte dirildep dóńbekshigen ony, ustap otyrýǵa tórt-bes kisiniń áli áreń keldi. Buryn mundaı bezgekti kórmegen Baıjan da, basqalar da ony álip ketedi eken dep qoryqty. Solaı dep oılaǵan Baıjan Tar toǵaıda járdemshi joǵyn aıtyp, Qyzylordadan samolet shaqyrtty.

— Tań biline kelgen samoletke qaıyn atasyn shyǵaryp salǵan Baıjannyń qalaǵa birge barǵysy kelip edi, bitirip qaıtqaly kelgen jumystyń tyǵyzdyǵyn aıtyp, Anatolıı Kondratevıch ruqsat etpedi.

Qaıyn atasyn Qyzylordaǵa Rahmetti Qabandyǵa jóneltken Baıjan, Syrbaıdy ertip kanal trassasy júretin jerlerdi, ásirese kanal saǵasy alynatyn «Qus tumsyqty» kermek bolyp edi, attanar aldynda Syrbaı ony «aıtar sózim bar edi» dep, kópshilikten ońasha alyp shyqty. Ol ekeýi sheńgel men topyraqty aralastyra jasaǵan aýlany aınalyp, qaýyn, qarbyz sıaqty jemis egilgen baqsha jaqqa jóneldi. Baqshada qatarlana qazylǵan tereń qaryqtardyń, Syrbaı birinen soń birine kıikteı qarǵyǵanda, oǵan áreń ergen Baıjan ishinen «bul kisi qaıda bastap aparady?!» dep oılady.

Baqshanyń arǵy túkpirinde, joǵarǵy jaǵynyń butaqtary muqyldanyp, muqyl mańaılaı ósken jińishke jas butaqtary keń jaıylyp ketken jýan terek tur edi. Sonyń kóleńkesine Baıjannan ozyp jetken Syrbaı, kópten sý jiberilmegen, jıegi opyrylǵan bir qaryqtyń kemerine, aıaqtaryn tereń jyraǵa salbyratyp otyra ketti. Entige adymdaı Baıjan da keldi.

— Otyr, kúıeý! — dedi Syrbaı qasynan oryn kórsetip.

Otyrǵan Baıjan azdap dem alǵannan keıin, Syrbaı qabaǵyn kótere bir qarap aldy da:

— Sen, bizdiń Syr eliniń «oqpan» degenin bilesiń be? — dep surady.

— «Oqpan» degen jer astynda kezdesetin qýys emes pe? — dedi Baıjan.

— Bildiń, — dedi Syrbaı. — Óziń kezdestiń be oǵan?

— Ótken jyly tájirıbe isinde júrip kezdestim.

— Úlkenine kezdeskeniń bar ma?

— Bar. Keńdigi seksen metr, uzyndyǵy umytpasam, eki júz alpys metr...

— Tifý! — dedi Syrbaı betin shúıirip, — júdá, sol ǵana ma?

— Az ba, ol?! — dedi Baıjan.

— Júdá, men onyń áke – babasyn daıyn kórdim.

— Qaıda?

— O. bir zamanda, — dedi Syrbaı daýsyn náshtep, — meniń bala jigit kezimde, Qazaly jaqtyń bir baıy, Syr boıyna túgel saýyn aıtyp, aryq qazdyrýǵa asar saldy. Júdá, jumyssyz júrgen kezim edi. «Jarlynyń bir toıǵany — shala baıyǵany» deıtin edi ǵoı, ol kezde.

— Estigenim bar, kitaptan oqydym da.

— Estiseń sol, — dedi Syrbaı, sol kezdegi halin kóz aldyna keltirgendeı qabaǵyn shytyp ap, — sonan álgi Qazalynyń baıy, asarǵa barǵandardy qaryq qylady degen soń, ózim sıaqty tamaq izdegenderge erip men de kettim. Bardyq. Shamasy, eki-úsh júzdeı kisi jınaldyq.

— Az ǵoı, — dedi Baıjan.

— Qaıdan az bolady, ol kez úshin júdá kóp kisi ol. Osy kez deımisiń, on myńdap jınala qalatyn, aryq qazylsa?

— Keshirińiz! Aıaqtańyz keńesińizdi.

Syrbaı az kidirip, sóziniń jalǵasyn esine túsirip aldy da:

— Iá, sonymen, — dedi, — jınalǵan kisi aryq qazatyn jerge bardyq. O kezde, bul arada Anatól men sen sıaqty jerdi oqýmen ólsheıtinderi joq. Jerdi qazaqtyń qara toqpaǵymen ólsheıdi. Bilemisiń, qalaı ólsheıtinin?

— Joq.

— Bilmeseń... Kózi qaraqty deıtin bireý aryqty júrgizemiz-aý degen betke qarap etpetinen jatady da, ıegin judyryǵyna súıep, aldyńǵy jaǵyna qaraıdy, sonda, kózi aryqty jetkizemiz-aý degen tusty bógetsiz shala alsa, sýdy apara alamyz dep jorıdy, shala almasa, apara almaımyz dep jorıdy.

— Qyzyq ádis eken...

— Sonan aryq qazatyn ólkege bardyq, Men sıaqty kúnge jaıǵan týlaqtaı júdá qyrysyp qalǵan qasańdaý bir qart bastap apardy.

Baıjan myrs etip kúldi.

— Iá, ıá, — dedi Syrbaı da ezý tartyp, — júdá aýmaǵan men!.. Onyń qasynda meniń ájimim azdaý; ol júdá menen de soraqy. Bet-aýzynyń qyrtysy — jańbyrdan keıin aıǵyzdanyp jarylatyn bizdiń daıra jeriniń qabyrshaǵy sıaqty... So káriń júdá bastap ta apardy, páleni de bastady — aryqtyń jolynda oqpan bar eken dep. Kóbimiz «oqpannyń» ne ekenin ol kezde bilmeıdi ekenbiz. Shal bizge túsindirdi. «Munda oqpan baryn qaıdan bildiń?» — dep edik, shal betin aryq qazylatyn jaqqa qaratyp et-betinen jata qaldy da, «aıtam ǵoı, buryn bir kórgenimnen bul aranyń jeri qaıqań tartyp tómendepti, astynda anyq oqpaı boldy» dedi.

— Tekserdińizder me? — dep surady Baıjan.

Shal: «oqpan bop, júdá eńbegimiz dalaǵa ketpesin, áýeli sol arany qazyp kóreıik» dedi. Qazdyq. Júdá kórgen joq ekenbiz, keremetti! — dedi Syrbaı, oqpan qazir aldynda turǵandaı, úreılengen daýyspen, — qaza bastaǵanda-aq asty qýys sıaqtanyp dúńgirlep ketti!.. Tereńdegen saıyn dúńgirleı túsedi!.. Biraq, jetkizbeıdi!.. Bireýler «osyny áýreshilik, joqqa qınalmaıyq» dese, shal «qazaıyq» dep bolmaıdy... Sonymen, qysqasy, júdá «óldik – taldyq-aý» degende, arjaqtan oqpan shyǵa keldi!..

— Ie, al? — dedi Baıjan elegizip.

Shal: «oqpan degen bir pále eken de!.. Jer astynyń dúńgirleýi kúsheıgen kezde, «oqpan tereń bop túbine ketip qalarsyńdar» dep, qazýǵa túsken jigitterdiń beline arqan baılap, arqannyń ushyn, qazǵan jerdi aınala qaqqan qazyqqa baılap qoıǵan. So bolmasa, júdá, ólgen eken qazǵan jigitter!..

— Árıne! — dedi Baıjan, oqpanǵa qulaý qaýpin kóz aldyna keltirgendeı.

— Qazylǵan jerdiń kemerinen bárimiz antalaı qarap turǵanymyzda, jigitter, shamasy... on qulashtaı tereńdep barǵan kezde, astyńǵy jaqtary opyryla kep qulady!.. Jigitter, júdá, kúp berip, ári qaraı tústi de ketti!.

— Sonan soń?

— Arqannan tartyp sýyryp aldyq.

Jurt ártúrli jobalar aıtty: bireýler — «osyndaı jerde aıdahar jatady degen» — dedi... bireýler — «shaıtandardyń mekeni bolady degen» — dedi... bireýler — «jylan patshalyǵynyń ordasy osyndaı bolady desetin» dedi... endi bireýler — «osyndaı úńgirler tamy esiginiń aldynda bolady deıtin» dedi... Árkim ár joba aıtyp, sodan úreılengender, keteıik dep qobaljyp edi, bastyq shalymyz «qýystan basqa túk joq munda, tas baılap arqan jiberip tereńdigin shamalaıyq» dep bolmady...

— Ólshedińizder me?...

— Tas baılap bir arqan jiberdik, júdá jetpedi... Tary arqan jalǵadyq. Ol da juq bolmady!.. Kórmegenge ótirik, maǵan shyn, — dedi Syrbaı, — taǵy bir arqan jalǵap, sol ortalaǵanda baryp, tas oqpannyń túbine tıgen belgisin kórsetti.

— Apyraı, tereń eken, Syreke. Men ondaı oqpandy estigen de, kergen de joqpyn. Sonyń keńdigin bile almadyńyzdar ma?

— Kim biledi ony, álgindeı tereńdigin kórgen soń jurttyń júdá záresi ketip, bytyraı qashty. Men de tartyp otyryp, elden bir-aq shyqtym.

— Keremet eken, — dedi Baıjan «sózim bitti» degendeı, keskinine qaraı qalǵan Syrbaıǵa, «osy keńesti nege qozǵadyń?» degen túrmen.

Az kidirgen Syrbaı:

— Saǵan bu keńesti aıtqan sebebim, — dedi Baıjanǵa, — meniń kóńilime júdá, bir qaýip uıalap tur.

— Qandaı?

— «Qus tumsyq» deısiz ǵoı, Syrdarıa kanalynyń bir basy shyǵatyn ıinin?

— Ie, deımiz — dedi Baıjan Syrbaıǵa suǵyna qarap, qaýipti birdeme aıtqaly kele jatqanyn endi ǵana jobalap.

— Shirkin, júdá jaqsy jer ǵoı, aryqtyń basyn alýǵa!.. Daıranyń, kilt burylatyn ıini. Sýdyń naq urma jeri... Jaǵany jyrsań-aq ytqyp shyǵa keledi.. Ber jaǵy qaıqańdaý jazyq, qandaı domalaıdy oǵan qaraı sý!..

— Ony bilemiz, — dedi uzyn sózdiń qysqasyn bilgisi kelgen Baıjan, — osy siz aıtqan belgileri ǵoı, Anatolıı Kondratevıch qyzyqtyrǵan. Ne qaýip bar degińiz keledi sonda?

— Oqpan bar ma deımin.

— Oqpan?!. — dedi Baıjan jylan shaǵyp alǵan adamdaı úrpıe qap, — qaıda?

— Qus tumsyqtyń bergi betindegi qalyń sheńgel shyqqan qaıqańda.

— Ony qaıdan bildińiz?

— Sen júdá qorqyp qaldyń ǵoı, kúıeý, — dedi Syrbaı, — jóniń bar qorqatyn. Qoryqpaǵanda she? Osy qazylatyn kanalǵa seniń qaıyn atańnyń qansha eńbek sińirgeni maǵan júdá belgili emes pe? Men kisini kózine maqtaýdy bilmeıtin adammyn, syrtynan aıtýǵa bolady, eger Anatóldiń osy kanal jumysyna tókken terin jınasa úlken bir kól bolar edi...

— Nelikten oılaısyz siz, kanal jolynda oqpan bar dep? — dedi Baıjan, — kanal josparlanýdan buryn onyń joly ǵylym jolymen zerttelgen ǵoı.

— Ózim de júdá sony aıtqaly kelem ǵoı, — dedi Syrbaı, — oqpannan artyq pále bar ma? Kóptiń terin tógip qazǵan kanalynyń aldynan oqpan shyqsa, odan artyq qyrsyq bolar ma? Ákem aıtyp otyratyn edi, «Qoqannyń begi qazdyrǵan bir aryq oqpanǵa kezdesip... qaıranyń sýyn tarta jónelip... túgel jutyp qoıatyn qaýpi týyp... el júdá sasyp... jaǵany tas baılap áreń bekittik» dep. Sol belgisi áli bar. Sondaı bir oqpanǵa jolyqsań júdá pále ǵoı!..

— Árıne.

— Kanal qazý jumysy bastalýyna júdá kózim jetken soń, ánáýgúni jattym da oıǵa kettim. Ótkendi de oılap jatyrmyn, júdá qazirgi kúndi de oılap jatyrmyn, keleshekti de oılap jatyrmyn... júdá sol oıda jatqanymda, oqpan quryp qalǵyry qaıdan esime túse qalǵanyn bilmeımin!.. Júregim zyrq ete túskeni, sonda!...

— Nege?

— Qus tumsyqtyń bergi qaıqań astynda oqpan bar ma degen oı kep!...

— Nege?

— Nege ekenin ózim de bilmeımin. Sol oı kelgen soń júdá dátim shydamaı, jurt shyrt uıqyda jatqan kezde atymdy erttedim de, kettim de qaldym.

— Qaıda bardyńyz?

— Qaıda bolýshy edi? Qus tumsyqqa da! Aı júdá sútteı jaryq edi. Kúdik alǵan jerime jettim de, jata qap qaradym. «Oqshy atanyń obasy» atalatyn tóbeni bilesiń be?

— Bilem.

— Bala kezimde Qus tumsyqtyń bergi qaıqań talaı eshki baǵyp em, sonda «Oqshy ata obasy» kózge áreń shalynatyn sıaqty edi, endi qarasam qaqshıyp bıikte tur. Soǵan qarap, Qus tumsyqtyń bergi beti tómendegen be dep oıladym. Astynda oqpan bolmasa nege tómendeıdi ol? Bul bir.

— Bala kez ben úlkeıgen kezdiń kózi birdeı emes qoı, Syreke! Sońǵy kórgende kózińiz aldap júrmese?

— Olaı emes qoı deımin, kúıeýjan. Ózim jaman bolǵanmen, júdá kózim jaqsy. Kórýim bala kezimdegi qalpynda.

— Múmkin, — dedi Baıjan, — tek balalyq shaǵyńyz aldatpasa degenim ǵoı.

— Olaı emes, shyraǵym. Sen sıaqty oqyǵan kisi emes, biz sıaqty qarańǵy kisi, bir kórgenin soqyrdyń taıaǵyńdaı umytpaıdy. Bir dálelim álgi bolsa, ekinshi dálelim — Syr boıynda qaıqań jerdiń ylǵaly shyǵyp syzdanyp jatady. «Oqshy atanyń» qasyndaǵy qaıqań, qurǵaq; úshinshi — úlkender aıtar edi: «sasyqkúzen, tyshqan, jylan sıaqty jándikter oqpandy jerden indi kóp qazady, nege deseń, ondaı jerdiń asty ylǵalsyz qurǵaq bolady» dep. Men aıtyp otyrǵan jer, oǵan da júdá dál keledi — qaıqań beti izge syımaıdy...

Baıjan oılanyp qaldy...

— Kúdigim júdá kóbeıgen soń, — dedi Syrbaı, — túnde sol araǵa bara sap, jyndy kisishe qaıqań órleı ersili-qarsyly shaptym kep!.. shaptym kep!..

— Nege?

— Jer dúńkilder me eken dep.

— Dúńkildedi me?

— «Qoryqqanǵa qos kórinedi» degendeı, keýil sekem alǵandyqtan ba, álde rasy solaı ma — atymnyń aıaǵy tıgen jer, ishi bos turǵan bóshke sıaqty qańǵyrlap ketkendeı boldy.

— İm-m-m! — dedi Baıjan endi sengen sıaqtanyp.

— Solaı, kúıeýjan, — dedi Syrbaı kúrsine dem alyp, — laıym da kele kórmesin meniń aıtqanym.

Syrbaıdy tyńdaı otyra, onyń sózderinen kóńiline qaýyp ala týra, Baıjanǵa kóldeneń bir oı kep ketti. Ol mynaý edi: qazylmaq kanaldyń jolynda, kanal ortasyn jaryp ótetin qum tóbe bar, onyń bıiginde eski qabyrǵalar bar, solardyń arasynda «Oqshy ata» atalatyn oba turady.

Osy oba týraly Syr boıynda ertegi baryn Anatolıı Kondratevıch Baıjanǵa bylaısha baıandap bergen edi: erte zamanda Qalmaq hany Syrdarıa boıyn jaýlap alady da, baǵynǵan elge: «maǵan kúnine bir saba qymyz, bir tý bıe, bir sulý qyz ákep berip turasyńdar» dep ámir beredi; sharasyz el ámirdi oryndaıdy... Han nókerlerimen májilis quryp qymyzdy ishedi, tý bıeniń etin jeıdi... Sodan keıin tún bola nókerlerin taratyp, qyzdy qasyna qondyrady, tańerteń moınyna tas baılatyp Syrdarıaǵa aǵady...

Hannyń osy qylyǵynan, jaýlap alǵan eldiń sulý qyzy taýsylýǵa aınalady... Biraq, amaly neshik!..

Sol elde ózi kedeı, ózi batyr bir jigit bolǵan eke.n deıdi. Jigittiń janyndaı jaqsy kóretin sheshesi jáne qaryndasy bar eken deıdi. Qaryndasy, «aı dese aýzy, kún dese kózi bar» sulý eken deıdi. Qalmaq hany elin jaýlap alǵanda, jańaǵy jigit soǵystyń jýan ortasynda bolady da, jeńilgen soń, hannan yǵysyp, Syr boıynan ketip, Qarataýǵa panalaıdy. Sheshesi men qaryndasyn ezimen ala ketedi. Taýdyń bıigindegi bir tas úńgirge úı-ishimen ornalasqan jigit, tirshilik jasaý qamyna kirisedi.

Ne isteý kerek? Ósirip paıdasyn keretin mal joq. Sengeni — boıyndaǵy qýaty ǵana. Jigit mergen eken deıdi. Taýda ań kóp, olardy aýlap kún kórýge bolady. Jigit sol kásipke kirisip tamaq asyraıdy. Jaý basyp alardan buryn jigit Syr boıynda egin kásibimen shuǵyldanatyn dıqanshy eken. Ańyn aýlaı júre, jigit sol kásibin ańsaıdy.

Taýdyń basynda eginge laıyq qara topyraqty ıinder bar, dán sepse óne ketetin; egindi sýararlyq sý da bar: bıiktep bulaqty bógep, keriz arqyly ıinge ákelýge bolady. joǵy, tuqymdyq dán! Ony qaıdan alady?

Jigit bir kúni tas úńgirde otyryp, sheshesi men qaryndasyna osyny aıtyp muńaıady. Ulynyń muńyn qalaı jeńildetýdi bilmegen anasy, ilikken bir túıir dán neǵyp shyqpas eken degendeı, beıbit kúnde egin jumysyna paıdalanǵan kıim-keshekterin qaǵyp-soǵyp, qaltalaryn aqtara bastaıdy. Sóıtip júrip, bıdaıdyń jalǵyz túıir dánin tabady. Osy dándi olar jerge otyrǵyzyp, kúz bir ýys dán jınaıdy. Kelesi jyly sol dánderdi qaıta sebedi... Úı ornynda jerge jaıqalyp jasyl egin ósedi...

Qýanyshty jigit ańyn aýlaı beredi. Ol ańǵa shyqsa jumalap júrip qalady eken. Sondaı bir joldan qaıtsa, sheshesi zarlap otyr: hannyń timiskileýshiler úńgirdi taýyp apty da, qaryndasyn alyp ketipti...

Qaryndasynyń halin kóz aldyna keltirgen jigit ne isteýge bilmeı sasady. Mine shabatyn aty joq, jaıaý jetkenshe qaryndasy tiri de qalmaıdy.

Ne isteý kerek?

Sasqan jigitke:

— Balam, — deıdi sheshesi, — qarýyń bar batyr eń, osy taýdyń basynan, Syr jaǵasyndaǵy hannyń ordasyna sadaq tart!.. Jebeniń basyna temir qadama, bıdaıdyń dánin qada, dánniń qýaty temirden kúshti deıtin babalaryń!.. Qarýyńa yza qosylsa, atqan oǵyn, han ordasyna jeter de, óltirer!..

Yzaly batyr, taýdaǵy bir bıik shyńǵa shyǵady da, jebesiniń basyna dán qadap, Syr boıyndaǵy han ordasyna sadaq tartady... Sol sátte han túngi májilisin aıaqtap, nókerlerin taratyp, jigittiń qaryndasyn zorlaýǵa kirisken eken deıdi... Qarýly jas qyz hannyń zorlyǵyna qarsylyq bildirip, ekeýi alysyp júrgende... han «ah!» deıdi de, keýdesin basa qulaıdy!... Ne bolǵanyn bilmegen qyz, qulaǵan hanǵa úńilse, keýdesiniń qolymen basqan jerinen shapshyp qan atady!.. Han ólip bara jatady!.. Qyz úıden qashyp shyǵady da, qalyń sekseýilge tyǵylady... Erteńine aǵasy da jetedi... Hannyń ólgenin bilgen jurt kóterilis jasap, jaýdy jerinen qýady... Jaýdy qýǵan jurt, hannyń ishin aqtarsa, atylǵan dán júregine qadalyp, qolqasyna kire toqtaǵan eken deıdi... Sodan, jańaǵy jigit «Oqshy ata» atalyp, qartaıyp ólgende, jurt ony soǵysta ólgenderdiń arasyna kómgen eken de, batyrdyń qabyryn «Oqshy ata obasy» ataǵan eken deıdi...

Syrdarıa kanalynyń Anatolıı Kondratevıch jasaǵan josparynda, kanal osy oba turǵan tóbeniń dál belin kesip etetin edi. Soǵan Syrbaı da, basqa qarttar da narazylyq kórsetkenmen, kanaldyń geometrıalyq joly basqa jaqqa burylýǵa múmkindik bermedi. Qarttardyń bul narazylyǵyn paıdalanyp. jol berýshiler de tabylmaı qoıǵan joq. Aqyry, istiń paıdasy aldymen Syrbaıdy jeńip:

— Amal neshik, — dedi ol, Anatolıı Kondratevıchke sońǵy bir jolyqqanynda, — jurt jumysyna, qaısysy ekenin bilmeımin, paıǵambardyń da bireýi balasyn qurmaldyqqa shalypty desedi, «Oqshy ata» ushpaqty aqsarybas nıaz aıttym da, júdá, berdim rýqsatymdy!

Anatolıı Kondratevıchtiń estýinshe, Syrbaı bir semiz aqsarybas qoıdy «Oqshy atanyń» basyna aparyp soıypty da, shal-kempirlerdi erte baryp, asyp beripti. Sonda, nıaz shalyp jatyp: «jaryqtyq, Oqshy ata! — dep jylap jiberipti deıdi Syrbaı, — kóptiń qamyn jegen jasaıyq deıtin edi, nazalana kórme!»

Ruqsatyn bere otyra «Oqshy ata obasy» buzylýǵa Syrbaıdyń jany aýyratynyn Anatolıı Kondratevıch Baıjanǵa aıtqan, sondyqtan da ol, «Oqpan» qaýpi týraly Syrbaıdyń sózderin tyńdaı otyra «osy kisi áli de Oqshy atasyn qımaǵandyqtan aıtyp otyrǵan joq pa» degen kúdikte otyrdy. Sol oıyn ańǵara qoıǵandaı:

— Sen muny álde ne oımen aıtyp otyr deme, shyraq, — dedi Syrbaı, Baıjanǵa, — aram oı degendi men júdá bilmeıtin kisimin, kúdikti oıym meni aldar da. Laıym da solaı bolsyn! Biraq, oılanbaýǵa da bolmaıdy. Búkil Qyzylorda oblysy bop qazǵaly otyrǵan kanal!.. Qansha shyǵyn ustalǵaly tur... Ol da jurttyń, qazynasy. Muny qaraý júdá kerek. Eńbek bosqa óletin bolmasyn!..

— Árıne tekseremiz. Siz osy qaýypty Anatolıı Kondratevıchke aıttyńyz ba?

— Aıta alǵan joqpyn. Osy joly aıtpaq em, oıda joqta aýyra qap esimdi shyǵarmady ma!.. Endi oǵan estirtkenshe sen tekser.

— Bolsyn! — dedi Baıjan.

ONYNSHY TARAÝ

JAŃA JOSPAR

Ádeıilep zerttegen geologıalyq partıa, jańa kanaldyń boıynda oqpannyń baryn anyqtap berdi. Zertteýdiń sózine qaraǵanda, bul oqpannyń tereńdigi men keńdigi qulaq estimegen mólsherde bolyp shyqty.

Geologıalyq partıa basqarýǵa Moskvadan kelgen profesordyń jobalaýynsha, bul oqpan bir zamanda jer astymen Syrdan teriskeı-shyǵysqa qaraı aqqan ózenniń arnasy, ózen Betpaqdalanyń tereń astynda dep mólsherlenip teńizge quıý kerek te, bir zamanda sarqylý kerek. Ondaı sarqylǵan, ne kepken ózender jer tarıhynda kezdese beredi. Mysaly, Orynbor men Aqtóbeniń arasyndaǵy «Elek týzy» atalatyn, jer astynan shyǵatyn or qash tuz, bir kezde jer astymen aǵyp, keıin qatyp qalǵan sortań ózen. Moskva mańynda, myń metrge jaqyn tereńdegi jer astynda tuz bop baılanyp qalǵan kól bar. Profesordyń bekitýinshe, jer astymen aǵatyn ózen áli de bar sıaqty. Mysaly, onyń aıtýynsha, Alataýdyń Almaty tusyndaǵy bir bıik asýyna bitken «Esik» atty kól, jer asty arqyly Balqash kelimen baılanysyp jatady. Oǵan dálel — forel atalatyn balyq Balqash kólinde ósedi. Esikte joq bul balyq, tek kóktem kezinde ǵana paıda bolady. Bul, foreldiń uryq shashatyn kózi. Uryǵyn ol sýy muzdaı kólge ǵana shasha alady. Ondaı kól taýdyń bıiginde ǵana kezdesedi. Eger Esiktiń jer asty arqyly Balqashpen baılanysy bolmasa, uryq shashar kezde ǵana bul forel qaıdan paıda bolady?..

Kanal jolynda oqpan barlyǵy anyqtalǵannan keıin, jurttyń aýzyndaǵy sóz kópke deıin sol ǵana boldy. «Eger,- dep dýyldasty jurt, — oqpan bary sezilmeı, kanal qazyla berse, qansha qarajat, qansha eńbek dalaǵa keter edi!.. Kanalǵa shyǵarylǵan Syrdyń sýy oqpanǵa ketse tipti masqara bolar edi... Onda, bizdiń oblys túgil, osy ózennen ǵana kún kórip tirshilik jasap otyrǵan Orta Azıanyń kóp ólkesi quramaı qabar edi!..

Jandary solaı túrshikkenderdiń ishinen, oqpannyń shyǵýyna Syrbaı ózinshe qaıǵyrdy. Oǵan kelgen oı: «munsha keń oqpannyń jasalýy, Oqshy atanyń azyrqanýynan. Azyrqanbaı qaıtsyn, ushtym, — dedi ol syrlasyna, — tıip jatqan qabiri qazylyp, súıegi shashylǵanyn nege jaqsy kórsin, jaryqtyq!..» Solaısha záresi ketken Syrbaı, ózi sıaqty dinge, arýaqqa sengish kári-qurtańdardy jınap ap, kóptiń kezinen urlanyp, Oqshy atanyń basyna bir serkesin soıyp bata oqytty.

Oqpannyń tabylýyna qatty qaıǵyrǵan adamnyń biri Rahmet. Mamandardyń aıtýynsha, kanaldyń basy endi Qus tumsyqtan alynbaıdy, odan alynbasa, aýdan ortalyǵy — Qabandyny gúldendirý keldi sýdyń úlken saraıyna aınaldyrý máselesi ózinen ózi aıaqsyz qalyp qoıady. Onyń aty — bul ortalyqtyń keleshegi bitti degen sóz!.. Ol ol ma, kanaldyń basy bolarlyq ıin Syrdarıanyń bul aýdandy aralap ótetin tusynan tabyla ma, joq pa?.. Eger tabylmasa, Rahmettiń kolhozdardy qonystandyram, egis mádenıetin ári esirem, ári keńeıtem, aýdandy eń mádenıetti aýdandardyń bireýine aınaldyram degen talaby bosqa ketpeı me?.. Osy oıdaǵy Rahmettiń, so bir kezdegi álem tapyryq keskininen jan shoshyrlyqtaı edi...

Oqpan máselesi Anatolıı Kondratevıchke Rahmetten de artyq batty. Aýyr oıdyń zildeı salmaǵynan, onyń buǵan deıin tip-tik júretin denesi búkireıip, eńsesi túsip ketti.. Kúlimsireı qaraıtyn oınaqy kekshil kózi jansyz muzdaı móldireı qaldy... Jırendeý qoıý qasty qalyń qabaǵy kózin jaýyp temen salbyraýdan jadyramady... Buryn ol úı ishimen de, tanystarymen de sóıleskish, qaljyńdasqysh edi, endi odan ózgerip, «qatem qaıda» degendeı ózi jasaǵan planǵa únemi úńilýden bas kótermedi, basqaǵa moıyn burmady.. buryn «ústinen túıe júrse de qozǵalmaıdy» deıtin salmaqty, sabyrly ol, endi ashýlanǵysh, urysqaq boldy... biraq, onyń bul qylyǵyna eshkim de jábirlengen joq. Nesine jábirlensin, bireýdiń halyq paıdasyna dep áldeneshe jyl boıyna jasaǵan eńbegi ólý ońaı bolyp pa!... Jurttyń, tek qoryqqany — «osy kisi jyndanbasa ne qylsyn!...»

Alǵash, jaýar bulttaı bop osynsha qalyń torlanǵan onyń kóńilsizdigi birtindep ydyrady. Birazdan keıin ol sabyrly oıǵa shomǵan qalyp kórsetti. Sátsizdikke ushyraǵan planyna onyń endigi tónýi-talaı ýaqyt emdep júrip, jaza almaı óltirgen syrqat adamnyń jansyz denesine dárigerdiń tóne qarap «qalaı qapy jiberdim!» dep tolǵanýyna uqsaıtyn edi...

Onyń osyndaı jan tolqynyn ózgelerden góri Baıjan tereńirek uqty. Sonda oǵan kelgen oı shalǵa qosarlana qaıǵyrý emes, onyń derti jazylýǵa járdemdesý úshin, aqyldyń da, sezimniń de barlyq qýatyn jınap, asyqpaı, saspaı, myna tuıyqtan jol taýyp shyǵý kerek, sonda ǵana ol daǵdarǵan qaıyn atasyna da, halyqqa da járdemdese alady...

Buǵan jalǵyz-aq qural bar, ol — sátsizdikke ushyraǵan plannan sharýashylyq, tehnıkalyq jáne mádenıettik jaǵynan artyq bolmasa kem túspeıtin jańa plan jasaý.

Baıjan osy oıda júrgen kezde, bir kúni qaıyn atasymen ekeýin obkomnyń sekretary shaqyrdy. Buǵan deıin Anatolıı Kondratevıchtiń densaýlyǵyn saqtaýǵa qamqorlyq jasap, qalanyń eń jaqsy dárigerleriniń qaraýyn uıymdastyrǵan jáne ózi de jıi habarlanyp hal-jaıyn bilip turǵan sekretar shaqyrǵan adamdarymen amandasyp, ekeýiniń ortasyna otyrdy da sózin bastady.

— Hal, árıne, aýyr, — dedi ol, — bul jaǵdaıdyń maǵan sizderden kem batpaýy kúdikterińiz bolmas dep oılaımyn. Biraq, budan saryýaıymǵa salyný kerek pe? Árıne, keregi joq. Biz — bólshevıkpiz. Biz almaıtyn qamal joq... Múmkinshiliktiń bári qolymyzda: jer bizdiki, sý bizdiki... Bizdi darıanyń bir ıini aldaǵanmen, bar ıini aldamaıdy... Syrdyń bar ólkesinde oqpan jasyrynyp jatýy múmkin emes. Endeshe, oqpany joq jerdi tabýymyz kerek. Jáne tez tabýymyz kerek, uzaq sonardy ýaqyt kótermeıdi. Úkimet qarajatty da, materıaldy da jeterlik qyp berip otyr. Jurttyń qoly jumysqa ashýly. Endeshe, kanaldyń saǵasyn qaıdan alýdy oılanaıyq ta, tez shesheıik.

Kútpegen jerden, bolashaq is týraly birinshi pikirdi Anatolıı Kondratevıch aıtty. Áli de qýaty kirip bolmaǵan ol, aqyryn jáne toqyrap sóılegenmen, terin súrte otyra, kóldeneń sózderdi aralastyrmaı, týra usynysyn sóıledi.

— Kanaldyń saǵasy, — dedi ol, — ózenniń shuǵyl burylatyn ıininen alynatyny ózderińizge málim. Ondaı ıinder Syrdyń barlyq jaǵasynda kezdese bergenmen, kóbiniń tusynda eginge laıyqty tanaptar bolmaıdy. Keıde, ondaı tanaptar bola týra, jeriniń topyraǵy qolaıly kelmeıdi. Ózi de, jeri de qolaıly ıinder darıanyń bul tustaǵy ólkesinde ekeý-aq: biri — Qus tumsyq, biri — Baqabas. Bul ekeýin salystyrǵanda, eń qolaılysy Baqabas edi, sony bile tura, kanal saǵasyn Qus tumsyqtan alýdy josparlaý sebebimiz nelikten?

Polevoı az damyldap, sebepterin aıtty.

— Birinshiden, — dedi ol, — Baqabastan óte darıa doǵadaı bop ıilip baryp túzeledi. Darıa qatty tasyǵan jyldary, osy ıilgen tusqa seń bógelip, sýdyń aǵysyn jabady da, oń jaqtaǵy qaıqań dalaǵa tasyǵan sý tógiledi, sóıtip jer-dúnıeni sel qaptap, qaılań kólge aınalyp, kóp jyldar qurǵamaı jatady, paıdaǵa asýdan qalady... Ekinshiden, tasyǵan sý jardan jaı ǵana asyp tógilse durys qoı, keıde, olaı etpeı jardy jyra tógiletini bar, olaı etse, darıanyń arnasy aýysyp ketýi múmkin. Arna Baqa-bastan aýysa qalsa, darıaǵa ol óte qaýyp. Onda, Talas ózenine uqsap, darıa qumǵa joǵalýy múmkin, onyń aty — darıadan aırylý degen sóz. Bul oqpannan kem apat emes...

Baıjan men sekretar birine biri tańdanǵan keskinmen qarap qoıdy.

— Osy darıanyń qumǵa bir zamanda solaısha bir ketýi ras pa? — dep surady sekretar.

— Ras, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — osy darıany shırek ǵasyr boıyna zerttep kele jatqan profesor Iakovlevtiń dáleldeýinshe, bul darıa óziniń tarıhynda arnasyn úsh myńnan artyq ret aýystyrǵan. Bir zamanda munyń Qarataýdy jaǵalap baryp Balqash kóline quıǵany baıqalady...

— Sonymen, — dedi Syrdyń arnasyn aýystyrý tarıhyn túgel tyńdaǵysy kelmegen sekretar, — Baqabas tusyna jyrylǵan jaǵa qalaı bekigen?

— Des bergende, osharylǵan sen, tez qozǵalyp ketken de, tasyǵan sý jyraqtan tómen túsken. ?Káne sý jaǵany keń jyryp úlgermegen. Tar jyraqqa jurt tez arada qara býramen bekitken, sol bekinis áli kúnge deıin myzǵymaı tur. Degenmen, bul asa qaýypty ıin. Sondyqtan kanaldyń saǵasyn odan alýǵa men jolaǵan joqpyn da, biraq, kanalsyz da ol jaǵany bekitý qajet ekendigi týraly talaı ret másele kóterdim, ony ózińiz bilesiz...

— Bilem, — dedi sekretar, — baqytqa keıde baqytsyzdyq basshy bolady degen sóz bar. Baqabasty bekitý kezekti mindetimizdiń biri bolatyn. Múmkin, kanaldyń saǵasyn endi sodan alarmyz da, jaǵany birjola bekitermiz?

— Ony istemeı amal joq, — dedi Anatolıı Kondratevıch. — Kanaldyń saǵasyn alýǵa týrarlyq ıin bul tusta býdan basqa jerde joq... Eger saǵany býdan bastaıtyn bolsaq, úlken jumystarǵa osy bastan moıyndaý kerek. Eń aldymen, doǵalanǵan ımek arnany joıyp, doǵanyń eki basyn baılaý kerek te, ózen arnasyn týralaý kerek. Ol úshin, bes-alty kılometrlik tyń arna qazylady... Ekinshi — darıanyń Baqabas jaq jary oıly-qyrly, olardy Baqabas ıinimen teńestirip kóterý kerek... Úshinshi — kanal saǵasynyń eki bosaǵasyn da keń, qylyp sementpen bekitý kerek... Tórtinshi — sen, bógegende sý jaǵadan asyp tógilse, oıdaǵy qalaly jáne egistikti qaryq qyp ketpeý úshin, sýdy ustaıtyn kóterme soǵý kerek... Darıanyń qumǵa aýyp ketý qaýpinen osyndaı sharalardy qoldanǵanda ǵana qutylamyz, ol sharalardy júrgizbeı, Baqabastan kanaldyń saǵasyn alýǵa bolmaıdy.

— Túsinikti, — dedi Baıjan, — sizge bir suraý berýge bola ma, Anatolıı Kondratevıch.

— Árıne bolady.

— Sizdiń baıandaýyńyzdan kanal saǵasyn Baqabastan alý, Qus tumsyqtan alýdan sharýaǵa paıdaly sıaqty. Siz, tek qana, shyǵyny kóp bolady dep oılaǵan sıaqtysyz. Nege óıttińiz? Jańaǵy sózderińizdiń bári dáleldi. Máseleni úkimettiń aldyna osylaı qoıǵanda, bul tusty bekitýge úkimet sizge jetkilikti qarajat ta, materıal da beretin edi ǵoı?..

— Ras, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — sýlandyratyn egis kólemi jaǵynan alyp qaraǵanda, Baqabas varıanty Qus tumsyq varıantynan áldeqaıda baı. Sony bile tura Qus tumsyqqa toqtaǵan sebebimiz, birinshiden, oǵan qurylys materıaly eki ese az ketedi; ekinshiden, Baqabastan ol eki ese jyldam bitedi; úshinshiden, eger jolynda oqpan kezdespegende, ol jónde darıaǵa degen qaýyp joq ta.

— Sonymen, endi Baqabasqa toqtaımyz ba? — dedi sekretar.

— Zerttep, oǵan baılanysty máseleniń bárin aldyn ala sheship bolǵannan keıin, — dedi Anatolıı Kondratevıch.

Biraq, bul jospardy tez arada jasap shyǵarlyq qýat Anatolıı Kondratevıchte joqtyǵyn sekretar buǵan deıin de biletin, qazir de kórip otyr. Uzaq ustap baryp áreń aıyqqan bezgektiń saldarynan ba, álde oqpan qaıǵysynan ba, onda qazir zertteý jumysyn basqararlyqtaı kúsh-qýaty joq. Sondyqtan, sekretardyń:

— Sonda, bul jospardy jasaýdy kimge tapsyramyz? — degen suraýyna, óz halin jaqsy biletin Anatolıı Kondratevıch:

— Árıne, Baıjanǵa! — dep jaýap berdi.

Olar osyǵan ýádelesti. Jańa jospar jasalatyn ólkeni geografıalyq jáne geologıalyq jaǵynan zertteý úshin Baıjan basqarǵan partıa iske kiristi.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

QÝANYSH

Baqabas josparyn jasaýǵa kirisken zertteý partıasy, jazdy aıaqtaı, qyzmetin bitirdi. Onyń qorytýy boıynsha, bul betkeıde eshbir oqpan qaýpi joq. Sol kezde, Brehýnes basqarǵan tehnıkter men ınjenerler brıgadasy da kanal saǵasyn bekitýdiń, darıanyń ımek arnasyn túzetýdiń, kóterme soǵýdyń, qaýypty jaǵanyń oı-qyryn tegistep, eńsesin kóterýdiń, kanal boıyna irili-usaqty shlúzder men toǵandar soǵýdyń josparyn jasap boldy. Anatolıı Kondratevıchtiń jobasy durys eken — Baqabasty bekitýge materıal, ásirese sement pen temir Qus tumsyqty bekitýden áldeqaıda kóp kerek jáne ol materıaldardyń birazyn tysqary respýblıkalardan almasa, Qazaqstannyń ózinde joq.

Baıjan bastap zerttegen brıgadanyń mólsherleýi boıynsha, Baqabastan bastalatyn kanaldyń jer qazý jumysy, Qus tumsyq josparymen shamalas bop shyqty. Biraq, buǵan darıanyń ımek arnasyn túzetý jumysy kirmeıdi. Brıgadanyń esepteýinshe, bul túzetýdiń jer qazý jumysy, kanaldyń magıstralyn qazyp shyǵýdan kem túspeıdi, qarajat pen adam kúshi de sodan kem jumsalmaıdy.

Baqabas varıantyn zertteýge shyqqan Baıjan jumysyn bitirgennen keıin Qyzylordaǵa qaıtty. Jaqa jospar oblystyq sý sharýashylyq mekemesinde qaralyp bekildi. Odan keıin obkomnyń qaraýyna tapsyryldy. Búronyń májilisine, ózge mamandarmen qabat Anatolıı Kondratevıch te shaqyryldy. Bul kezde ol bezgekten aıyǵyp bolmaı, áli de álsiz edi.

Jospar týraly baıandamany Baıjan jasady. Onyń salmaqpen dáleldeı, árbir egjeı-tegjeıine toqtala sóıleýinen, óz mindetine alyp atqarǵan iste tájirıbelik jáne teorıalyq jaǵy kóp ekendigi baıqaldy. Kanaldyq josparymen qatar, Baıjan Baqabastyń saǵasyna aýdan ortalyǵy da kóshetindigin, bul qalanyń aty da Almalyq bolatyndyǵyn, ony mádenıetti qala qyp salý úshin nendeı materıaldar, qarajat jáne kúsh kerektigin aıtyp shyqty.

Jasalǵan josparǵa búroǵa qatynasqandardan qarsylyq aıtýshylar bolǵan joq. Tek, olardyń talqyǵa salǵan máselesi — áýeli neni buryn bastaý: kanaldy ma, ózenniń arnasyn týralaýdy ma? Ekeýin qatar júrgizýge oblystyń kúshi kelmeıdi. Sondyqtan kezekke qoıý kerek te, áýeli bireýin bitirip alyp, ekinshisine sodan keıin kóshý kerek.

Bul týraly árkim ártúrli usynystar jasaǵanda, Anatolıı Kondratevıch birinshi kezekte arnany týralap, jaǵany bekitýdi usyndy. Entige sóılep uzaq dáleldegende onyń qorytyp aıtqany:

— Imek arna týralanbaı, bergi jaq jaǵa tegistelip bekilmeı, jańadan ornaıtyn Almalyq qalasyn topan basý qaýpinen, darıanyń qumǵa aýý qaýpinen qutyla almaımyz. Muny istemeı kanalǵa kirissek eńbegimiz dalaǵa ketýi múmkin...

Syrlasatyn qaıyn atasymen Baıjan bul másele jóninde búrodan buryn, ózderiniń páterlerinde de aıtysyp, ekeýi kelisimge kele almap edi. Degenmen, dál búro májilisinde qaıyn atasy burynǵy pikirin qoldaı qoıady dep oılaǵan joq edi. Anatolıı Kondratevıch búroda óz pikirin qoldan shyqqan soń, Baıjan onymen amalsyz aıtysqa tústi. Óz sózinde ol, orynsyz saqsynýdyń qajeti joqtyǵyn, sońǵy on bes-jıyrma jyl boıynda qaıtalamaǵan qaýiptiń aldaǵy birer jylda qaıtalaýy dálelsizdigin, endeshe áýeli kanaldy júrgizip ap, oǵan sybaılas isterdi asyqpaı kolǵa alýǵa bolatyndyǵyn, qart jáne syrqat qaıyn atasynyń ashýyn keltirmeıtin dárejede jumsaq, jatyq tilmen aıtyp berdi.

— Eger, — dedi ol, sóziniń qorytyndysyna taıana, betin qaıyn atasyna týra qaratyp ap, — sizdiń usynysyńyz búroda qabyldansa, bıylǵy kúz, aldaǵy jaz túgelimen ózenniń arnasyn týralaýmen etedi. Onyń aty — kanaldyń óz qurylysy 1942 jyldyń kóktemin kútedi degen sóz. Onyń aty, — dedi Baıjan, dálelin salmaqtana túskisi kelgen maqsatpen, sózin qaıtalap, — aýdannyń egistik kelemin ósirýdi, baı astyq alýdy, kóshpeli kolhozdardy qonystandyrýdy birer jyl bógeı turý bolady... Aýdannyń ortalyǵyn jańa qonysqa ákelý de keshigedi... Memlekettik kózben qaraǵanda, munyń aty — kórineý kózge, saraıymyzǵa tógilgeli turǵan baılyqtan bas tartý bolady. Ras, Anatolıı Kondratevıch sózi de dáleldi. Biraq, qaıtalap aıtqanda, sońǵy on bes-jıyrma jylda ushyraspaǵan apat aldaǵy jylda ushyrasar deýge dálelimiz joq. Áýeli kanaldy bitirip alý qajet. Múmkindikti eseptegende, oǵan jyl jarym ǵana ýaqyt kerek. Sodan keıin Anatolıı Kondratevıch mazasyzdandyratyn iske kirissek, arjaǵynda sondaı merzimde oryndap tastaımyz. Sonymen, qaıtalap aıtqanda, meniń usynarym: osy kúzden bastap kanal qurylysyna kirisý kerek. Eń aldymen qolǵa alatynymyz — saǵany bekitý, bas shlúzdi ornatý, bul jumystar kóktemge deıin jetedi. Jer qazý jumysyna kóktemnen kirisemiz. Tehnıkanyń jáne adamnyń kúshin eseptegende, aldaǵy jazda, birinshi kezekte sýlandyratyn jerge jetkilikti kanal tarmaǵyn qazyp úlgeremiz. Qalǵanyna asyqpaı kirisemiz de, 1942 jyldyń kókteminen, basty mindet qyp ózen arnasyn týralaýdy qolǵa alamyz...

Búroǵa qatynasqan mamandardyń kópshiligi, Baıjannyń usynysyn qoldady. Bul jónde ásirese qyzý sóılep, Baıjan usynysy alynýdy talap etken Rahmet. Degenmen, búro músheleri ózara aqyldasty da, máseleni oılana túsip sheshý úshin keıinge qaldyrdy.

Keıinirek shaqyrylǵan búroda biraz mamandardyń pikirlerin taǵy da tyńdap alǵannan keıin, obkomnyń birinshi sekretary Baıjannyń usynysyn qoldap shyqty.

— Biraq, — dedi ol sózin qorytarda, — buǵan Anatolıı Kondratevıch ókpeli bop qalýǵa tıisti emes. Ol kisiniń sózi saqtanýdan ǵana shyqqan joq, oılanýdan, dáleldeýden týyp otyr. Bul saqtyqtyń artynda, az ýaqyttyń emes, kóp ýaqyttyń qamyn oılaý, ólkemizdiń jáne darıanyń bolashaq taǵdyryn keńinen tolǵaý jatyr... Sonymen qatar, Baıjannyń sózi de jandy: halyqtyń asyǵa kútip otyrǵany kanal!.. Ol shel dalanyń tez sýlanyp gúldenýin tileıdi. Sondyqtan, Anatolıı Kondratevıch boljaǵan qaýipke, táýekelge bel baılap, qarsy shyǵý qajet. Biz tabıǵatpen tartysqa túskeli, anyǵyraq aıtqanda, soǵysqaly otyrmyz... Soǵysqan «jaýdy» saqtyqpen ǵana jeńýge bolmaıdy. Oǵan táýekel de kerek. Árıne, aqylǵa sıatyn táýekel... Bektasov joldastyń usynysyn alǵanda, saǵaǵa ornaıtyn qalanyń da, egis ólkeleriniń de qaýyp bolatyny ras. Biraq qarttardyń da, ózińizdiń de aıtýlaryńyz, darıanyń Baqabas tusyndaǵy jarynan tógile tasýy anda-sanda, ıaǵnı jıyrma-otyz jylda biraq kezdesýge múmkin kórinedi ǵoı. Endeshe, ondaı qaýypty aldaǵy birer jylda nege kútemiz? Bul bir. Ekinshi, tentek darıanyń shaldýar qylyǵyn aıaq astynan kútip únemi úreılene bermeý úshin, Bektasov joldastyń josparyna da azdap túzetý kirgizeıik. Onyń josparynda kóterme soǵý bar ǵoı, ıaǵnı, darıanyń tasyǵan sý tógiler-aý dep qorqatyn alasa jaǵasynyń ber-jaǵyna sýdy toqtatatyn bóget jasaý. Bul bóget darıanyń alshaq eki ıinin jalǵastyrsa, jaǵadan sý tógilse de dalaǵa ketpeıdi. Saıǵa kól bop toqyrap qalady, onda, qalany da, egis dalasyn da sý basyp kete almaıdy, tek, kótermeni bıik salsaq bolǵany... Bul da ońaı jumys emes. Eni elý metrdeı, bıiktigi bes-alty metrdeı, uzyndyǵy bes-alty kılometrdeı kóterme soǵý, kishi-girim kanal qazýdan az kúsh tilemeıdi. Muny istemeı jáne bolmaıdy. Óıtkeni, Polevoı joldas aıtqandaı, darıanyń kenetten kútiletin jaýynyń aldynda qol qýsyryp, bas ıip otyrýǵa múmkin emes. Biz mylqaý kúshtiń qorqynyshynan yǵyspaıtyn bolýymyz kerek...

Birinshi sekretardyń tolyqtyrýyn qosa, qurylystyń Baıjan josparlaǵan kezegi búroda qabyldandy. İshteı óz usynysynan qaıtpaǵanmen, Anatolıı Kondratevıch obkomnyń sekretaryna qarsy kelgen joq.

Búrodan keıin, densaýlyǵynyń álsizdigin dálel qyp Anatolıı Kondratevıch obkomǵa kanal qurylysynyń nachalnıktiń qyzmetinen bosatý týraly aryz berdi. Onyń densaýlyǵy álsizdigin biletin búro músheleri qarsy bolmady da, aldyn ala kelisip ap, ol qyzmetke Baıjandy taǵaıyndady. Anatolıı Kondratevıch densaýlyǵy túzelgennen keıin, Qyzylorda plotınasyn josparlaýmen shuǵyldanýǵa rızalasty.

Kanaldyń jańa nachalnıgi búronyń qaýlysynan keıin qaladan áketetin qajetti adamdaryn alyp Baqabas ýchastokke kóshti. Bolnısa qyzmetinen bosana almaǵan Gúlnar, ornyna kisi tabylǵansha qalada qalyp qoıdy. Aldaǵy kóktemge deıin jasalatyn jumysqa kerekti mólsherde adam jáne kólik taýyp berýdi Rahmet moınyna aldy. Qurylys materıaldaryn tabý, jetkizý jumysy Samarqanǵa júkteldi.

Qabandydan Baqabasqa kóshiriletin aýdan ortalyǵy úlgili sosıalısik qala bop ornalasýǵa josparlanǵanyn biz bilemiz. Onyń josparynda, jeke adamdardyń úılerinen basqa, búkil aýdandyq mekemeler túgel syıatyn sovet úıi, ınternaty men on jyldyq mektep, klýb, bolnısa, elektrostansıa taǵy birneshe qoǵamdyq úıler, saraılar salynýy kerek. Qurylys kezinde jumyskerler týratyn úıler ýaqytsha ǵana qalanyp qoımaı, keıin aýdannyń jáne aýdan ortalyǵyndaǵy kolhozdyń túpkilikti paıdasyna jararlyqtaı bop jasalý kerek.

Kanaldyń saǵasyn bekitýge, shlúz salýǵa qajetti materıaldardyń birazy Qazaqstannan tysqary jerden alynatynyn bilemiz, mysaly, aǵash Sibirden, temir Magnıt, sement Oraldan, standarttyq úıler Lenıngradtan...

Osy materıaldardy alýǵa Samarqandy attandyrǵannan keıin, Baıjan iske kiristi. Bul araǵa mekendegen eldiń baıqaýynsha, jer bop jaralǵaly typ-tynysh taǵylyq qalypta jatqan Syrdyń jaǵasynda qyzý qımyldan tumandaı shań kóterilip, tarsyl-tursyl kóbeıe bastady...

İstiń sondaı qarqynmen bastalyp jatqan shaǵynda, dúbir estilse oınaqshyp mazasy ketetin júırik sıaqtanyp, qyzý qımyldyń dybysyn esitip qalada jatýǵa shydaı almaǵan adamdaı, bir kúni qurylys basyna salyp-uryp Anatolıı Kondratevıch kelip qaldy. Oqpan oqıǵasynan beri túsip ketken onyń eńsesi, myna qyzý isti kórgennen keıin, sýǵa jibergen balyqtaı sergip jaırańdap ketti... Ol tek qana jaırańdaýmen qanaǵattanǵan joq, bilegin sybana iske aralasyp, kóp máselede aqylshy boldy. Buǵan qýanǵan Baıjan, Keń toǵaıǵa túsken bir jolynda, bul haldy Syrbaıǵa baıandap edi.

— Júdá esińde bolsyn, kúıeýjan, — dedi bul habarǵa Baıjannan kem qýanbaǵan qart, — alǵyr qyrannyń shabyty ańdy kergende túsedi, júırik attyń kúıi báıgeni kórgende keledi, balýannyń arqasy topty kórgende qozady. Anatól óz isiniń qyrany da, júırigi de, balýany da. Sonda onyń, júdá, qyran bop sharyqtasa da iler ańy — bizdiń Syrdarıa, júırik bop shapsa da utar jeri — bizdiń Syrdarıa, balýan bop kúresse de jyǵary — Syrdarıa!.. Onyń júdá boıyna qýat, oıyna aqyl, betine ajar osy Syr boıynda ǵana bitedi. Syrdan aıyrdyń — soldyrdyń ony!..

Almalyqqa kep iske kirise, boıyn basqan aýyrtpalyqtan ajyraǵan Polevoı syrlasqan Syrbaıǵa oqpandy tabý jóninde alǵysyn aıta keldi.

— Biz sıaqty kárilerdiń, — dedi ol, — Baıjan sıaqty jastarǵa, kópshilikti bastaıtyn zor isti meńgerýde jastyq isteıdi dep qaraıtyny bolady ǵoı.

— Árıne, — dedi Syrbaı.

— Sonymyz qate eken. Rasymdy aıtsam, Baıjan kanal qurylysynyń nachalnıgi bop taǵaıyndalǵanda, «basqaryp kete alsa jaqsy, eger kete almaı jastyq istese obal-aý!» dep ishteı ókingen em. İs júzinde olaı bolmaı shyqty. Maqtaǵanym emes, jumysty bilip jáne ornyqty qyp isteıdi.

Baıjannyń isin maqtaǵan Anatolıı Kondratevıch onyń semályq ómiri týraly túıtkil bop júrgen bir oıyn da dosynan jasyrmady. Ol oıy — kúıeýi Almalyqqa kóshkende, qyzynyń qalada qalyp qoıýy edi. Bul týraly oılaǵanda, Anatolıı Kondratevıch óziniń Shahadatqa qosylǵan kúnin eske túsiretin. Alysta qap, anda-sanda ańsaıtyn jastyq shaǵy mólsherden tys ystyq kerine me, álde rasy solaı boldy ma, Shahadatpen onyń jańa qosylǵan kúnderi, myna ekeýiniń qosylǵan kúnderinen áldeqaıda ystyq sıaqty. Shahadatpen qosylǵannan keıin, eń az degende jyl táýligine sheıin, kún saıyn kermese, qushaqtap súımese, Anatolıı Kondratevıchtiń keńili kónshimeıtin edi. Shahadat ta solaı edi.

Gúlnar men Baıjannyń arasy olaı emes sıaqty. Kózdi aldasa ózderi biledi, áıtpese, kezge kóriner jerde, qyzý kúnderi etip, qyzyly bozamyq tartqan jasamys adamdardaı, bir-birine ete qońyrjaı ǵana...

Munyń sebebi nede ekenin Anatolıı Kondratevıch talaı tolǵana oılap taba almaıdy. «Jasyryn syry bolsa, áıel óz jynysyna aıtatyn bolar» degen oımen, Anatolıı Kondratevıch Marfýǵadan juqalap sóz tartsa, onyń da eshbir jamanat bilmegendigi baıqalady... Baıjan men Gúlnardyń ózara sypaıylyǵy Anatolıı Kondratevıchke unamaǵanmen, Marfýǵaǵa asa unaıdy. Jas qosylǵan adamdardyń ózderin jurt aldynda osylaı ustaýy, Marfýǵanyń uǵymynda «ıfrat dárejede shóp». «Ásireqyzyl tez ońady» degen qazaq maqalyn biletin jáne sol maqaldy durys keretin Marfýǵa, Baıjan men Gúlnardyń bir-birine quraq ushpaýyn salqyndyq emes, uzaqqa tózetin sabyrly mahabbattyń beınesine jorıdy.

Sondaı oıdaǵy Marfýǵa, Anatolıı Kondratevıchtiń Gúlnar men Baıjan týraly bir emes, birneshe ret syr tarta suraǵan sózin sezbeı de qoıǵan joq. Bul sezý ony azapqa da saldy. «Kúıeýi men qyzynyń bir-birine sypaıylyǵyn, ózara salqyndyǵy dep oılamaǵan edi» degen kúdik kirdi Marfýǵanyń kóńiline. «Salqyndyq qaıdan bolady?» dep tolǵandy ol. Onyń uǵymynda, erli-zaıypty adamnyń ózara salqyn bolýynda eki-aq sebep bar, biri — qalyńdyq kúıeýge aıypty kelse, ekinshisi — áıeli kúıeýiniń kezine shóp salsa...

Qalyńdyqtyń aıypsyzdyǵyna kózi jetýde eski ǵuryp qoldanatyn tásildiń talaıyn biletin Marfýǵa, Baıjan men Gúlnar qosylǵansha, «Ilahı solaı bolǵaı da!» dep Gúlnardyń aıypsyz bolýyn zar ılep tileıtin Marfýǵa, ol ekeýi qosylǵan kúnniń erteńinde ǵana keńili jaı taýyp, syr aıtatyn abysyn-ajynǵa «allaǵa shúkir» dep bastap, kórgen-bilgenin jasyrmaı kóıitip berdi... Anatolıı Kondratevıchtiń syr tartqan sózine qarap, «kúdigi osy jaqtan bolar ma» degen oımen, oǵan da kórgen-bilgenin aıtaıyn dese, áıel emes, erkek adam, retin keltire almaı-aq qoıady.

Jas úılengenderdiń nekelengenge deıingi haly, Marfýǵanyń bilýinde álgindeı bolsa, nekelengennen keıingi olardyń turmysy, onyń oıynda aıta qalǵandaı. Eski zamannyń kóp ǵurpyna bas ıetin, jańa zamannyń saltynan shyǵyp qalǵan eski ǵuryptyń birtalaıyn saǵynatyn Marfýǵa, Baıjan men Gúlnardyń kóptiń kózinde ózderin sypaıy ustaýynan eski zamandaǵy jastardyń saltyn taýyp, ózinshe asa rıza bolady. Qysqasy, Marfýǵanyń uǵymynda Baıjan men Gúlnardyń arasyndaǵy mahabbat qaı zamannyń jastarynyń arasyndaǵy mahabbatty alsań da, eń úlgilisi. Bul pikirin ol Anatolıı Kondratevıchten de jasyrmaı:

Gúlnardyń qara basyna arnaýly ózge syrlaryn ákesinen jasyryp ustaıtyn Marfýǵa, bir syryn aıtyp qoıdy... Bir mezgilde Gúlnar aýyrdy. Alǵash shoshynyp qalǵan Marfýǵa, keshikpeı aýrý jaıyn túsine qoıdy da, renjýdiń ornyna qýandy. Gúlnardyń syrqaty — asqa keńili shappaıdy da, ishkenin qusa beredi. Tumsa adam bul syrqattyń jaıyn shamalaı almaı:

— Áne, ne boldy maǵan? — dep surasa:

— Haıyrly syrqat, balam, allah taǵala aqyryn qaıyrly etsin — dep kúmiljıdi...

Gúlnar vrachqa kórinse, Marfýǵanyń joramaly ras eken. Jerik aıy bastalǵanyn ol endi ǵana bildi. Ǵylym júzinde «jerik» degenniń ne ekenin jaqsy biletin ol, ózine ol «dert» jabysqansha mán bermeıtin edi, endi óz basyna túskende baıqasa, aıtyp túsindire almastyq bir keremet!..

Ol kıiktiń mıyna qumartty. Ótken jazdaǵy kep, ákesine erip Qarataý jaǵyna barǵan ol, ańshy atyp ákelgen eki-úsh kıiktiń mıynan istegen shujyqty jep, asa dámdi as kórip qaıtqan edi, sondyqtan ba, álde jeriktiń belgili bir asty ǵana talǵaıtyndyǵynan ba, sony jemese súlderi qurýǵa aınaldy. Ózge as-sýdyń biri de meıirin qandyrmaı, lázzat alýdyń ornyna qusty...

Sol kezde, qurylys basynan Anatolıı Kondratevıch kele qaldy. Oǵan «qyzyń sondaı halde» deı qoıý, Marfýǵaǵa uıat sıaqty, aıtpaıyn dese, Qyzylorda mańynan kıiktiń mıy túgil eti de tabylar emes...

Úıinde eki-úsh kún bolǵan Anatolıı Kondratevıch qyzynyń halin sezdi de Marfýǵadan surady. Jaltaqtaǵanmen aıtpaýǵa amaly joǵyn túsingen Marfýǵa, basyna sharshylaı tartqan aq jaýlyǵynyń bir ushyn Anatolıı Kondratevıch otyrǵan jaqqa qalqalap, betin bir qyryn ustap otyryp, kıik mıynyń, qajet bolǵan sebebin aıtyp qoıdy...

Kıik bul mezgilde Qarataýda... Onda baryp kıik atyp ákelýge Anatolıı Kondratevıch Baıjannan qolaıly kisini tappady.

Ol tez attandy da, Almalyqqa bara Baıjandy shaqyryp ap, keskinińe qýlana qarap otyrdy da:

— Shyraq sen, tegi, Qarataýǵa baryp qaıtasyń ǵoı deımin, — dedi.

— Nege? — dep surady Baıjan.

— Kıik kep desedi sonda. Semiz de kózi ǵoı, qazir onyń.

— Kıik egin jegińiz keldi me?

— Men jermin, basqa jer, baryp kelseıshi, áýeli.

Bul habardyń, Baıjanǵa qanshalyq áser bergeni onyń keskininen baıqaldy. Sońǵy kezde kúniniń kóbin túzde «júzetindikten qońyr tartqan onyń beti, qýanǵan júrektiń daǵdydan tys serikken qanynan kúreńdene qulpyrdy. Bylaı da ótkir kóziniń qarashyǵy, qyza laýlaǵan jalyndaı ushqyndanyp ketti. Eki ezýine oralǵan kúlki uıat pen qýanyshty sapyra aralastyryp, bir ornynda quıyndaı úıirildi de turdy. Bolashaq sábıdi súıýge shóldegendeı, erinderi kezerip, sol súıýdiń tezirek bolýyn tilegendeı qybyr-qybyr etti...

Sonyń bárin baqylaǵan jáne sebebine túsingen Anatolıı Kondratevıch:

— Qaıyn atasynyń kúıeýin urpaǵymen quttyqtaýy, shyǵysta joq ádet, — dedi Baıjanǵa qolyn usynyp, — biraq, men oryspyn ǵoı, bizdiń ádetke syımaıdy... Tuńǵyshy men quttyqtaımyn. Onyń da, áke-sheshesiniń de ómirli, baqytty bolýyn shyn júrekten tileımin!..

— Rahmet! — degen sóz shyǵyp ketti, qaıyn atasynyń qolyn alǵan Baıjannyń aýzynan.

— Buryn oıǵa oralǵanmen, tilge oralmaı júrgen bir sezimdi endi aıtýǵa ruqsat et, — dedi Anatolıı Kondratevıch Baıjannyń qolyn bosatpaı, keskinin qýlandyra túsip, — Syrdyń jerine de, sýyna da buǵan deıin jatyrqaı qaraıtyn eń. Endi qaıter ekensiń? Syrdyń qazaǵy jeńer me eken, sen jeńer me ekensiń?.. Áı, ol jeńer-aq seni, sebebi — keleshek onyki ǵoı!.. Sóıtip, Syrdyń qazaǵy bolasyń da endi?..

«Árıne!» degen jaýapty Baıjannyń ózi emes, qýanyshty kózi aıtyp turdy... Soǵan «kelistik» degendeı, ekeýi aıqyra qushaqtasty da, qadala súıisti...

ON EKİNSHİ TARAÝ

KOMSOMOLESTERDİŃ İSİ

Almalyq qalasynyń qurylysyn basqarýdy moınyna alǵan Rahmet, kezektegi mindetterdi eseptep kórse, kólemi ulan-baıtaq eken. Ony oryndap shyǵýǵa orasan kóp kúsh jáne ynta kerek.

Koǵamdy basqarý isine aralasqaly birneshe jyl bolǵan Rahmettiń basyna myqtap bekigen senim — eger retin taýyp jumsaı bilseń, qandaı qıyn jumysty bolsa da eńbekshi kópshilik merzimdi ýaqytyna jetkizbeı, óri salǵanda asyrmaı oryndap beredi.

Rahmettiń jáne bir baıqaǵany — árbir qoǵamdyq istiń bastalýyna da, oryndalýyna da jetekshi kerek. Bir adam, ne bir top sol isti bastap kepti kómekke shaqyrsa, kóńiline qonǵan isten bas tartatyn kópshilikti Rahmet kórgen emes, oǵan sosıalısik qurylystyń isterinen Otanda myńdaǵan mysaldar bar.

Almalyq qalasyn qurýda osy ınısıatıvany kim bastaýy kerek?

Osy suraýdy aldyna qoıǵan Rahmettiń esine Aıbarsha túse qaldy.

Aıbarshany Rahmet mektep kúnderinen bastap biledi. Qabandydaǵy on jyldyq qazaq mektebin aýdandyq partıa komıteti shefke alǵan edi. Mektepke raıkomnyń ózge kórsetetin járdemderiniń ústine, Rahmettiń ózi de jıi qatynasyp, oqý programmasynyń oryndalýyna deıin kóńil bóletin. Aýlyndaǵy bastaýysh mektepti bitirip kep, Qabandynyń on jyldyǵyna túsken Aıbarsha, klastan klasqa únemi «úzdik» baǵamen ótti de otyrdy. Onyń bul úlgerýine qýanǵan Rahmet, Aıbarshany únemi qamqorlyqqa aldy, oqýynyń barysynda bolmashy ǵana báseńdeýin sezse, tez kóterilýine aralasyp otyrdy. Júre-kele Aıbarsha Rahmettiń úı ishimen de aralasyp, bir janyndaı bop ketti. Rahmettiń áıeli Nazıpa Aıbarshaǵa «bizdiń úıde tur» degen usynys ta jasaǵan edi, jas ta bolsa kisige tabıǵı bolýdy unatpaıtyn Aıbarsha:

— Rahmet, apa, ınternatta sabaqtas balalarmen birge bolǵanym jaqsy, mektepten tys ýaqytta da sabaǵymyzdy pysyqtaý úshin, — dep rızalaspady.

«Kisi bolatyn bala! — degen uǵymda boldy Rahmet pen áıeli Aıbarsha týraly, — oqýdy úlgerýi de, minezi de, qylyǵy da soǵan keledi».

Páterge turmaǵanmen, Aıbarsha Rahmettiń úıine kelip júretin edi. Jáne, kelgende, jaı ǵana kirip shyqpaı, as sýyna aralasa, balalaryn aldandyra, oınata, tipti, keıde, kir -qoqys, sákisin jýysa, bólmelerin sypyrysa keledi.

— Sheshesi kergendi, úlgili kisi-aý dep oılaımyn, — deıdi Nazıpa, — qarshadaıynan qalaı úıretip tastaǵan úı sharýasyna!.. İskerligine ne beresiń, ıne ustasa, saýsaqtary jez qarmaqtaı maıysady!... Jeńil-jelpi kóılek-kónshekti ózi piship tastaıdy...

— Úı sharýasyn da bilgeni ońdy ǵoı, — deıdi Rahmet, — biraq, túbinde bul, eń beri salǵanda ǵylymnyń bir mamany bolady, áıtpese, kórersiń, osydan dyńdaı akademık shyǵady.

— Orta mektepti bitirgen soń, qandaı oqýǵa keter eken bul? — dep keńesedi Rahmet pen áıeli.

Aıbarshanyń ózinen surasa:

— Áýeli bitireıik te, sodan keıin kórermiz, — dep jyljytpa jaýap beredi.

Rahmet te, áıeli de Aıbarshanyń orta mektepti bitirýin asyǵa kútip júrgen shaǵynda, olar kútpegen bir jańalyq shyǵa keldi. Raıkomda, kabınetinde otyrǵan Rahmet bir kúni aýdandyq oqý bóliminiń bastyǵy keldi de, 1940 jyly on jyldyqty bitiretin balalardyń aryzyn kórsetti. Bul aprel aıynyń ishi edi.

«Biz, on jyldyqty bıyl bitiretin komsomol músheleri, — dep jazypty aryzda, — aldaǵy kóktemde, Syrdarıa kanalynyń qurylysy bastalady dep estidik. Bul qýanyshty iske bizdiń, de aralasqymyz keledi. Sondyqtan, biz ekzamendi aprel, maı ishinde túgel «úzdik» jáne jaqsy baǵamen tapsyrýǵa uıǵardyq. Osy kezde bizden ekzamen alýlaryńyzdy, oqýdyń bitýine qaratpaýy qyzdy ótinemiz!»

Rahmet aryzdyń aıaǵyna qarasa, qaz-qatar tizbektele qoıylǵan qoldardyń birinshisi bop, barlyq áripterin sulý, aıqyn qondyrǵan «A. Qarymsaqova» tur.

— Kim bul, Qarymsaqova? — degen suraýdy Rahmet aýdandyq oqý bóliminiń bastyǵyna aıta berdi de, — Aıbarsha ma? — dep surady.

— Sol.

Rahmet az yńyldap otyrdy da:

— Jaqsy aryz, — dedi oqý bóliminiń bastyǵyna, — komsomolesterdiń patrıottyq sezimine kýá bop tur bul. Biraq, olarǵa aıtyńyz: qurylys jumysy oqý jyly aıaqtalmaı bastalmaıdy. Sondyqtan, ekzamenge asyqpasyn, ekzamendi jaqsy ustap shyqqan balalardy kanal qurylysyna qatynastyrý, ıa qatynastyrmaý máselesin biz sheshpeımiz, oblys, assa respýblıkalyq basqarýshy uıymdar sheshedi. Ony kezinde kórermiz.

Oqý bóliminiń, bastyǵyn sol sózben qaıyrǵan Rahmet, keshke Aıbarshany úıine shaqyrtyp aldy da, aryzǵa qol qoıǵan mánin surady.

Ózimizdeı jastar kanal qurylysyna jumylǵanda, biz syrtta qalamyz ba dep bergen aryz ǵoı, aǵa! — dedi Aıbarsha.

— Ol durys. Biraq, oqýdy qaıtesiń? — dedi Rahmet.

— Qaıdaǵy oqý?

— Joǵarǵy mektepke barmaısyń ba?

— Oǵan da ómir jetedi ǵoı, aǵa. Kanal qurylysy bir jylda bitedi. Bir jylǵy oqýdy kópshiliktiń, isine qıǵymyz kelip edi de.

— Ol jaqsy ǵoı, biraq totyǵyp qap júrmeseńder?

— Joq, totyqpaımyz, aǵa. Bul aryzdy komsomol uıymynyń jınalysynda talqyladyq. Siz aıtqan qaýyp ta sóz boldy. Kóp talqylaǵannan keıin totyqpaımyz dep qaýly aldyq.

Rahmet kúlip jiberdi.

— Kúlmeńiz, aǵa! — dedi Aıbarsha, — ras totyqpaımyz. Ár ınstıtýttyń qasynda syrttan oqıtyn bólimi bar desedi. Bıylsha syrttan oqımyz da, kelesi jyly ekinshi kýrsyna túsemiz.

— Óziń qaısysyna uıǵardyń? — dep surady Rahmet.

— Tashkenttegi sý sharýashylyq ınstıtýtyna, — dedi Aıbarsha.

— Túsinikti! — dep Rahmet salmaqty keskinmen az otyrdy da, — al, qaryndasym, — dedi azdan keıin jymıyp, — mysaly, qurylys isi bir jylǵa emes, eki jylǵa sozyldy deıik, sonda qaıtesińder?

— Sozylmaıdy, aǵa.

— Ony qaıdan bilesiń?

— Jurttyń yntasynan baıqaımyn. Qurylystyń bastalýyn kútip kópshilik qulshynýda.

— Ony qaıdan bilesiń? — dedi Rahmet, jymıýyn molaıta túsip.

— Biletinim, — dedi Aıbarsha, — Qarmaqshy aýdanynda naǵashym bar edi, sheshem ekeýimiz qystygúni baryp qaıtyp ek, sonda bul aranyń adamdary túgil, so jaqtaǵy elder de kanal jumysy bastalsa-aq baramyz dep otyrdy.

— Túsinikti, — dedi Rahmet demin keń alyp. — Senderdiń aryzdaryń da túsinikti. Komsomoldyq sanadan shyqqan sózder ol. Biraq, men seniń ketpen ustaýyńnan góri ınstıtýtqa ketkenińdi jaqsy kórer em.

— Nege, aǵa?

— Ras, bizdiń aýdannyń ıgilikti isi. Kisi neǵurlym kóp bolsa, kanal soǵurlym tez bitedi. Sondyqtan, árbir adamnyń kúshi bizge asa qymbat. Ásirese, sendeı qaıratty jastyń kúshi qymbat...

— Aǵa... — deı bergen Aıbarshaǵa:

— Toqtaı tur, shyraǵym! — dedi Rahmet qolyn kóterip. Aıbarsha toqtady. — Oıyn bir basqa, shyraǵym, shyn bir basqa. Saǵan men, qaljyńsyz shyn sóz aıtqaly otyrmyn. Meniń aıtaıyn dep otyrǵanym, kanal qazýda árbir adamnyń kúshin qymbat kóre otyra, seniń oqýǵa ketkenińdi jaqsy kórem. «Nege?» deısiń ǵoı?

Aıbarsha basyn ızedi.

— Nege deseń, — dedi Rahmet, nyqtaı sóılep, — kanaldy biz búgingi ómirimiz úshin ǵana emes, bolashaq ómirimiz úshin de qazamyz. Ondaǵy maqsatymyz: Syrdarıanyń baı sýyn paıdamyzǵa asyrý. Biraq, sýdy qarapaıym eldiń paıdaǵa asyrýy bir basqa da, ǵylymnyń paıdaǵa asyrýy bir basqa. Jasyratyny joq, sý sharýashylyǵynda ǵylymnyń sońǵy tabysyn tolyq qoldana alyp otyrǵan joqpyz. Soǵan kadr jetpeı otyr. Jetkeni sol ma, búkil aýdanymyzda ınstıtýt bitirgen bir melıorator joq, tehnıkým bitirgen tórt-aq adam bar.

— Az eken ǵoı, aǵa, — dedi bul málimetti birinshi ret estigen Aıbarsha.

— Qajettik jaǵynan qarasań, kolhoz basy bir melıorator kerek bolar edi. Búgingi osy joǵymyz, erteń de joq bolsa, qaıtemiz? Kolhozdardyń ǵylymǵa sýsaýy jyldan-jylǵa arta beredi. Olardy qalaı sýsyndandyramyz?.. Uzyn sózdiń qysqasy — bizge sý sharýasynyń joǵarǵy bilimi bar mamandar kerek. Bizdiń keleshegimiz Syrbaılar emes, sol joǵarǵy bilimdi mamandar bolýǵa tıisti. Sondyqtan, men seniń ınstıtýtqa ketýińdi maqul kórem.

«Uǵyndyryp boldym» degen keskinimen, Rahmet Aıbarshaǵa taǵy da qarap edi, ol úndemedi. «Jeńdim» degen oıǵa kelgen Rahmet:

Sonymen, ýádelestik qoı, osyǵan? — dedi.

Rahmettiń kútken jaýaby «ıá» edi, Aıbarsha taǵy da tym-tyrys.

— Jaqsy, kelistik osyǵan! — dedi Rahmet.

Rahmet ketkenmen, Aıbarsha óz sózin ishinde berik saqtap otyr. Beriktigin ishke sol myqty saqtaýymen ol ketip qalar edi, eger Rahmet oǵan qoshtasarda:

— Oqý bóliminiń, bastyǵyna, aryzdaryńdy iske tigip qoı dermin, — demese.

— Tikse tige bersin, aǵa, — dedi Aıbarsha, — ózge balalarmen sóılesip kórińiz. Al, men ózim, sezimnen qaıtpaımyn.

— Ne sózden? — dedi Rahmet.

— «Jumysta bıyl qalam» degen.

Ne derge bilmeı qaldy Rahmet. Manadan aıtqan sóziniń bári dalaǵa ketken sıaqty boldy oǵan. İshteı qatty keıigen Rahmet, ózin ustaı biletin qalpyna baqty da:

— Jaqsy, keıin keńesermiz taǵy, — dep qala berdi.

Aıbarsha on jyldyqty barlyq sabaqtan da «úzdik» baǵaǵa bitirip atestat aldy. Úıine baryp osyǵan baılanysty toı jasatqan Aıbarsha Rahmetti de shaqyrdy. Toıǵa barǵan Rahmet, kezegi kep qalǵan bir sátte, Aıbarshanyń tamyryn basyp kórse, baıaǵydaı soǵady. Sózi — «bıyl jumysta qalam da ınstıtýttan syrttaı oqımyn».

Kanal qurylysy 1940 jyldyń kúzinen 1941 jyldyń kóktemine kóshetin bolǵan soń, Rahmet Aıbarshaǵa taǵy bir jolyǵyp surasa, baıaǵy sózinen áli de tanbaıdy. Rahmetke: «osyny tartpaqtaıtyn jumys emes, basqa birdeme ǵoı» degen oı keldi. Sol oıyn jasyrmaı Aıbarshaǵa aıtqanda:

— Ne Dep oılaısyz «basqa birdemeni?» — dep surady Aıbarsha.

Dáýlet pen Aıbarshanyń ózara súıispenshiligi baryn biletin Rahmet, tik minezdi Aıbarshany ókpeletip almaıyn degen oımen, osy jónde juqalap aıta kelip:

— Oıyń osy bolsa, oǵan qosyla almaımyn, — dedi sózin aıaqtap. — Qosyla almaǵanda, Dáýletti saǵan, seni Dáýletke qımaıdy emespin. Ekeýiń de bir-birin, teńsiń. Tek, meniń aıtarym — oqýyńdy bitirip al da, sodan keıin qosyl.

— Kórermiz ony, — dep jaltaqtatqan Aıbarshaǵa:

— Qashan kóresiń? — dedi Rahmet, — oqýǵa baratyn bolsań, mezgili taıanyp qaldy. Aryzyńdy berý kerek.

—-Aryz bere almaımyn, aǵa!

— Nege?!

— Kanaldy qazysam degenim degen.

— Aldaǵy jylda qazylatyn boldy ǵoı ol kanal, soǵan sheıin otyrasyń ba aýylda?

— Otyram.

— Nege?!

— Áıteýir qazysatyn bolǵan soń, bir jyl oqyp kelgen ne bolady.

— Syrttan da oqımyn degen joqsyń ba? Sodan kem be, ınstıtýttyń ózinen baryp oqý?

— Kem emes, artyq.

— Endeshe?

— Kisi oqýǵa barmaý kerek te, barǵan soń qaıtpaý kerek.

— Qaıtpasań netedi?

— Burynǵy sózińiz ǵoı ol. Meniń paıdama aıtylǵan sóz. Sonda da oryndaı almaımyn ony.

Rahmet ashýlanyp qaldy. Tek, toıǵa kelgendigi ǵana bógedi ony, áıtpese «aqylyń joq qyzsyń óziń, nemenesiń? Óz degenińnen aýmaıtyn qısyq ekensiń!» — dep ketip qalar edi.

Toıdan keıin salqyn amandasyp ketken Rahmet, Aıbarshaǵa uzaq ýaqyt jolamaı júrdi. Sonda kútkeni — Dáýletke Aıbarshanyń qosylýy edi. Eger ondaı toıǵa shaqyrylsa, Rahmet barmaýǵa bekindi. Qulaǵyn Aıbarsha jaqqa túrip ustaǵan Rahmet toıdy kún saıyn kútti, úmiti ony kún saıyn aldaı berdi. Astyrtyn syr tartatyndardy jiberip kórdi ol.

— Biz tanyǵan qyz bolsa, — dep keldi olar, — kúıeýge áli shyǵa qoıatyn oıy joq onyń.

— Munysy ne?! — dep haıran boldy Rahmet.

Raıkomnyń rızashylyǵymen, aýdandyq komsomol komıtet Aıbarshany kúzge qaraı Tar toǵaıdaǵy komsomol uıymynyń sekretary qyp saılady. Sodan keıin «Áıteýir aýylda qalatyn bolsań, seni úlkendeý bir iske jegermin!» dep uıǵardy Rahmet.

Rahmet Aıbarshany ne iske qosýdyń retin keltire almaı júrgende, 1940 — 1941 jyldyń, qysynda aýdan ortalyǵyn Qabandydan Almalyqqa kóshirý máselesi kelip shyqty. Bul jumystyń oryndalý tetigi aýdan jurtshylyǵynyń ynta kórsetýine baılanysty bop otyr. Jurttyń yntasyn kóterýge muryndyq bolarlyq kisi kerek. Oǵan dál kelip turǵan adam — Aıbarsha...

Osyǵan oıyn bekitken Rahmet «Tar toǵaı» kolhozyna júrip ketti.

Rahmettiń mashınasy Aıbarshanyń úıine kep toqtaı qalǵanda, Dámetken esik aldyndaǵy tandyrǵa kúlshe janyp jatyr edi. Aıbarsha úıde kitap oqyp otyrǵan. Dámetkenge de, aýyldyń basqa adamdaryna da mashına tańsyq emes. Talaıy kelip, talaıy ketip jatady. Sondyqtan, kósheni boılap zyrlap kele jatqan mashınany Dámetken elegen joq. Tek, shańdy burqyratqan mashına qaqpasynyń, aldyna toqtaı qalǵanda «bul kim?» degendeı Dámetken túregeldi. Sol kezde, qolyna oqyǵan kitabyn kótere, úıden Aıbarsha júgirip shyqty.

Qoıý shańdaq mashına mańynan sergigen kezde, mashınanyń esigin ashyp shyǵa bergen adamǵa qyzy men sheshesi qarasa — Rahmet. Oǵan júgirip baryp amandasqan Aıbarsha:

— Úıge júrińiz! — dep edi:

— Bılik sende emes, jeńgeıde bolar, — dedi Rahmet Aıbarshaǵa qaljyńdap, — ruqsatty so kisiden suraıyq.

Tanyp sypaıy amandasqan Dámetkenge:

— Ruqsat bolsa qonamyz, jeńgeı, — dedi Rahmet.

— Qon shyraǵym, — dedi Dámetken.

«Aıbarshanyń úıine raıkom kep qonypty» degen sóz búkil «Tar toǵaıǵa» ile dúńk ete qaldy. Bul qonýdy árkim ártúrli jorydy. Kep jorýdyń ishinde:

— «Toı» dep bir kep, bulaısha bir kep, munyń ózi osy úıge úıir bop boldy-aý?!. Jaı kelis bolsa ıgi edi, bul! — deýshiler de boldy.

— Jaı emeı nemene deısiń? — degenge:

— Erkek emes deısiń be ony? — dedi kúdiktenýshi, — oıynda birdemesi bolady da...

Bul habar, kolhozǵa mal órisinen tún ortasyn aýdara kelgen Dáýletke de jetti. Oǵan qobaljı qoımaǵan Dáýlet, qonaqty kútisý úshin Aıbarshanyń úıine barsa, shamy janǵan úıde eshkim joq. Dáýlet qora ishinde jarqyldaǵan otqa barsa, Dámetken jeroshaqqa ornatqan qazanǵa et asyp otyr.

Ekeýi de qatty yńǵaısyzdanyp qaldy: «Qyzyń qaıda?» deý Dáýletke uıat, qyzy joq bolý Dámetkenge uıat. Uıalmas edi, álgi bir kezde Rahmet Aıbarshany dalaǵa ertip shyǵyp, qarańǵy túnge sińip ketpese!

Qyzynyń olaı ketýine Dámetken rıza bop otyrǵan joqty. Jasy úlken bolsa da, erkek adammen jeti qarańǵy túnde Aıbarshanyń ońasha ketýi, Dámetkenniń aqylyna da syımaǵan, oıyn da qobaljytqan, biraq, ol, bul kúnge sheıin tyıym aıtyp kermegen qyzyna, ketip bara jatqanda «qaıda barasyń» deı almaǵan, ketkennen keıin, nege aıtpaǵanyna ókingen. Dáýlet onyń qasyna, jan-júıesiniń osyndaı tynyshsyzdyqta otyrǵan qalpynda keldi...

Ol ekeýi sondaı yńǵaısyzdyqta turǵanda, qarańǵy jaqtan qarańdap beri bettegen eki adam kórindi. Dámetkenniń de, Dáýlettiń de jorýynsha, olar Rahmet pen Aıbarsha!.. Aıbarsha Rahmetti qoltyqtap apty...

Aldarynan qarsy barǵan Dáýletke Rahmet yńǵaısyzdana amandasty, óıtkeni, Dáýlet syr bermeýge tyrysqanmen onyń qyzǵanyshy daýsynan tanylyp tur edi. Sony sezgen Rahmet:

— Keshir, Dáýlet!.. — dep kele jatyr edi:

— Nemeneni keshiredi? — dedi Aıbarsha, sóz tórkinin túsine qalyp.

— Mezgilsiz kezde júrgenimizdi aıtam da! — dedi Rahmet, ádeıi aq kóńil, Dáýletke keshirim sózin aıtyp qalǵysy kep.

— Bizge kontrol ma eken, bul? — dedi Aıbarsha, erkinsigen daýyspen, — osydan suraı ma ekenbiz, qaı ýaqytta qaıda júrýdi?..

Rahmetpen túnde ne keńeskenin Aıbarsha Dáýletke erteńinde, mekteptiń komsomol komıtetine arnalǵan bólmesine kelgende aıtty.

— Uzyn sózdiń qysqasy, — dedi ol, «osylaı da osylaı» dep baıandaı kep, — aýdan ortalyǵyn Almalyqqa ornatýdy, búkil aýdanynyń komsomolesterine bizdiń, «Tar toǵaı» kolhozynyń komsomol uıymy úndeýhat jazatyn boldy...

«Tar toǵaı» kolhozynyń komsomolesteri aýdandyq gazetke jarıalanǵan úndeýhatqa, komsomolester oıdaǵy mólsherden artyq ún qosty.

Úndeýhat kolhozdardaǵy komsomol uıymdaryna ǵana arnalǵan edi. Biraq, oǵan jaýap, aýdandaǵy otyz alty kolhozdyń komsomol uıymdarynan basqa, osy aýdandaǵy bes sovhozdyń komsomol uıymdarynan da kelip jatty.

Ár hatta, qaı jerdegi komsomol uıymy qanshalyq kisi shyǵarýǵa uıǵarǵany atalyp jazylyp, keletin adamdardyń tizimi tirkeldi. Jaýap hattardy jınap qorytqanda, keletin adamnyń sany, Almalyq qurylysyna kerekti kúshten áldeqaıda asyp ketti...

Solardyń kúshimen Almalyqta jáne qazylmaq kanaldyń saǵasynda qyzý qarqyndy is bastaldy...

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

«TELKÓL»

Ótken kúz plany ǵana syzylǵan Almalyqtyń kóshelerinde, 1941 jyldyń kóktemi bastalǵan kezde irili-usaqty úıler kóbeıip qaldy. Eki etajdy Sovet úıiniń ishki-syrtqy qabyrǵalary túgel qalanyp bop, shatyry jabylyp, tóbesi men sákisi tóselip, sheberler ishin sylaý men órnekteýge kirise bastady. Negizgi jumysy bitip bolǵan bolnısanyń birneshe palatalary qyzmetke kiristi. Klýbtyń irgesi qalanyp bop, qabyrǵalary ósýge aınaldy. Qalalyq monsha jyldyń basynan jumys istedi, salynyp bolǵan elektrostansıanyń birneshe mashınalary marttan bastap qımylǵa kiriskenmen, ázirge kanal qurylys obektilerin ǵana qamtamasyz etti. Mehanıkalyq jáne kirpish zavodtary ótken kúzden-aq toqtaýsyz júrdi.

Kanal qurylysyna qajetti qural-saımandar qystaı tasylyp jatty: kóktemge deıin birneshe ekskavatorlar, traktorlar, greıderler, tasty ýatatyn, betondy aralastyratyn mashınalar ákelindi... Myńdaǵan ketpender, shottar, kúrekter, qaılalar, zembilder jergilikti masterskoılardyń ózderinde daıarlandy... Qurylysshylarǵa kerekti: kıim-keshek, ydys-aıaq, tósek-oryn, sabyn, temeki sıaqty buıymdar qoımalarǵa kún buryn úıildi.

Baqabastyń kanal saǵasy alynatyn tusy keń qazylyp, temirli betonmen bekilýge keń alqap daıarlandy. Qajetti mólsherden áldeqaıda kem bolǵanmen, temir men betonnyń, alǵashqy partıasy kelip te úlgerdi. Betondanatyn saǵaǵa aınala salynatyn qarabýraǵa júzdegen tonna qamystar baılandy. Saǵadaǵy úlken shlúzdiń sulbasy (karkasy) salynyp boldy...

Osy jumystardyń bárin, «Tar toǵaı» kolhozynyń komsomolesteri jazǵan úndeýmen jınalǵan komsomolester atqaryp jatty...

Jumysqa yntaly jastar, bos ýaqyttaryn kóńildi ótkizdi. Olardyń ishinde, dramalyq, ádebıettik, án-kúılik úıirmeler uıymdasty. Saıası jáne sport úıirmeleri de ashyldy. Klýbta shahmat pen doıby úıirmeleriniń jarys oıyndary júrip jatty. Darıanyń muzynda syrǵanaq alaby quryldy. Demalys kúnderi jastar shańǵy jarysyna shyqty...

Osynyń bárine súısine qaraǵan Baıjanda, aralasýǵa ynta bola týra, ýaqyt bolǵan joq. Onyń ústine jumystyń aýyrlyǵynan ba, álde bul aranyń qysyna daǵdylanbaýynan ba, ol kóktemge qaraı qazyla júdep, tymaýdan arylmaıtyn halge tústi...

Onyń bul haline ózgeden góri Gúlnardyń tynyshy ketti, sondyqtan ol Qyzylordadan Almalyqqa qys ortasynda birjola keship keldi de, bolnısanyń qyzmetine ornalasty. Sodan keıin, Qyzylordaǵa aparyp, dárigerlerge teksertip kórse, sharshaý men azdap tymaýratýdan basqa derti joq eken. Dárigerlerdiń aıtqan aqyly — kanaldyń jer qazý jumysy bastalǵansha dem alý. Biraq, oǵan ýaqyt qaıda — jumys bastan asyp jatyr...

Baıjandy demalysqa kóndire almaǵan Gúlnar onyń kútimine kóńil bóldi. Baıjan jylqy etin jaqsy kóretin edi. Almalyqqa kele, Gúlnar bir semiz baıtaldy soıdyrdy da, sonyń etinen kún saıyn dámin keltire besbarmaq asyp berdi.

Baby kele biraz ońalǵan Baıjan, Gúlnardyń oıyndaǵydaı halge kele alǵan joq. Onyń sebebin Gúlnar uıqyǵa baılanystyrdy. Bul jónde qansha rejım saqtatam degenmen, aıtqanyn oryndaýǵa Baıjannyń ýaqyty joǵyn Gúlnar kerdi. Sonda da, keıde balasyndaı ursyp mezgilimen jatqyzsa, tańerteń oıanǵanda ornyn sıpaıdy. Oralyp kelgende «munyń ne?» dep uryssa, shesheniń aldyndaǵy kináli baladaı eńsesin túsirip, jalbarynyshty kózben qaraı qoıady. Sus bergisi-aq kelmegen Gúlnar, súıikti jarynyń baladaı minezine kúlip jiberedi de:

— Qaıtalaısyń endi? — deıdi nazdy daýyspen.

— Joq! — deıdi Baıjan da erkelegen daýyspen.

Osy nazdy suraý men erke jaýap kún saıyn qaıtalaıdy da, eshýaqytta oryndalmaıdy... Uıqydan basqa ýaqyttaryn ol únemi qurylys basynda ótkizedi...

Kóktem bastala, Baıjan men Samarqan «Telkól» atalatyn jaılaýǵa barýǵa jınaldy. Bul habardy Gúlnar qýanyshpen qarsy aldy, óıtkeni, Telkól — Sarysý ózeni quıylatyn alysta. Jeri betegeli, seleýli keletin ol tóńirektiń, aýa raıy, Gúlnardyń uǵymynda Syrdan áldeqaıda jaqsy. Ol tustyń kólderinde qazir synasqan qalyń qus, solarǵa ańshylaýǵa da bolady, endeshe, sharýashylyq máselelerge baılanysty bolǵanmen, bul sapardan Baıjan biraz dem alyp qaıtady.

«Emkaǵa» mingen Baıjan men Samarqan, Telkólge tań biline attandy. Syr ólkesiniń kóktem aldyndaǵy qara sýyǵyna búrisken olar, kóktemniń bastalǵanyn Syrdan alystaǵan saıyn kóbirek kórdi.

Tabyn maldardy ilgeri qaraı órgize jaıǵan keshterdiń birazy jol boıyna bytyraı toqyraǵan eken; sebebi, keıbir kolhozdar maldyń, ásirese qoılardyń tólder shaǵyn shamalaı almaı qap, kósh ústinde jappaı tóldeý bastalypty da, eriksiz kidirtipti. Osylardy aralap, qoıdyń sary ýyzyn ishe júrý bizdiń emkadaǵylarǵa asa zor rahat boldy.

— Apyr-aý, mal degen bul oblysta osynsha kep pe edi, — dep haıran qaldy Baıjan, bir-birine jalǵasqan tabyndardyń arasyn jara júrip kele jatyp, — ushy-qıyryna shyǵyp bolmaıtyn dúnıe ǵoı mynaý!

— Endi qalaı dep eń, jezde? — dedi Samarqan, óz oblysynyń sharýashylyq jaıyn biletindigin kórsetkisi kep jáne oblystyń haly bul máselede jaqsy bolǵandyqtan maqtanǵysy kep, — bilmeısiń be, jezde, Qazaqstan Ortalyq Partıa Komıteti men Halyq Komısarlar Sovetiniń aýyspaly qyzyl týy bizdiń oblysta ekenin?

— Solaı eken ǵoı, aıtpaqshy!

— Qyzylordanyń respýblıkadaǵy eń baı oblystyń, biri ekenin gazetten oqý bir sári de, sol kóp maldy kózben kerý bir sári ǵoı, jezde, — dedi Samarqan, Baıjannyń kóp maldan alǵan áserin kúsheıte túskisi kep, — «til tıedi», «kóz tıedi» deıtin baıaǵy zaman emes, ne degen kóp mal, bul!.. Jerdiń júzine, kúnniń kózine sıar emes qoı!..

Samarqannyń maqtanyp ketýine Baıjan qarqyldap kúldi de, kóńiline kep qalar degen oımen, kúlkisin tez tyıyp:

— Ras, — dedi maquldap, — neshe aýdannyń maly eken munyń ózi?

— Osy tustaǵy úsh aýdannyń ǵana, — dedi Samarqan, — olardyń da barlyq maly emes. İri qaralardyń kópshiligi áli Syr boıynda.

— Ózge aýdandardyń, maldary qaı jaılaýǵa shyǵady? — dedi Baıjan.

— Moıynqumǵa, Qaraqumǵa...

— Jaıylymǵa jete me, ol qumdar?

— Túh, bilmeıtin be ediń qumdy jerdiń Syr ólkesinde qansha ekenin?! — dedi Samarqan. — «Brýtto», «netto» dep bólip júrgen joqsyńdar ma bul ólkeniń, jerlerin? «Brýttosy» — eginge jararlyq jer dep, «nettosy» — eginge jaraǵysyz jer dep? Esińde bar ma qanyp ekendigi?

— Shamasy, 95 prosent qoı deımin.

— Sonda, osy 95 prosent mal jaıylymyna qanshasy «brýtto» ekenin eseptegen kisi bar ma eken?

— Qaıdam, — dedi Baıjan, — meniń esebimde egindik jerdiń «brýttosy» bar. Mal jaıylymynyń «brýttosyn» eseptegen emespin jáne esepteımin dep oılamaımyn da. Qaıtem, eseptep, zemlemer emespin, malshy emespin.

— Onda, eseptemesem de men-aq aıtaıyn. Álgi, 95 prosent dep otyrǵan «nettońnyń» shamasy alpys prosenti — Qaraqum men Moıynqumda ǵoı deımin, qyryq prosenti — Qyzylqumda. Qaraqum men Moıynqum maldyń jazǵy jaılaýy, Qyzylqum — qysqy jaıylymy. Osy jaılaýlarda, malǵa jaıylym bolmaıtyn bir prosent te «netto» joq desem artyq bolmaıdy ǵoı deımin. Bul qumdardan mal jutap kórgen emes. Ózge ósimdik shyqpaı qalǵanda, jalǵyz «qoıan súıekti» jep te mal kún kóredi.

— Ne ol «qoıan súıek?»

— Aǵash pen sheptiń arasyndaǵy birdeme. Tegi, sekseýildiń azǵyny ǵoı deımin. Qumǵa qaptap ósedi. Jyl saıyn kóktemde aǵashtaı kektep japyraqtanady. Dámi jýsan sıaqty ashqyltym. Kóktegen kezde, mal oǵan ólip kete jazdap, ózge kók shópti ottamaı, sonyń basyn ǵana shalady. Japyraǵy tez ushady, odan keıin, ashyqpaǵan mal jemeıdi, ashyqqan mal butaǵyn jese, sulydaı semirtip jiberedi.

— Tamasha eken ǵoı, — dedi buǵan sheıin «qoıan súıek» degendi bilmeıtin Baıjan, Samarqannyń ol týraly keńesin qyzyǵa tyńdap — bilmeıtin baılyǵymyz kóp-aý jerdiń ústinde de, astynda da.

— Árıne, kep. Mysaly, aıtyp kele jatqan qumdar. Bilmeıtin jurt «qum» degen atynan qorqady. Bilgen kisige tamasha óli.

— Múmkin, Syr boıynyń qumy ǵana solaı bolar? — dedi Baıjan qýlanyp.

— Múmkin. Árkim bilgenin maqtaıdy da. Men óz jerimniń, ózim jasymnan ishinde ósken qumyn maqtaımyn. Jáne, maqtaýǵa turarlyq bolǵan soń maqtaımyn. Maldyń semizdigin maqtaǵysy kelgen qazaq: «túgin tartsa maıy shyǵady» deıdi ǵoı. Sol aıtqandaı, Syr boıynyń qumynyń túgin tartsań maıy shyǵady. Bilmegen jurt «shól» dep oılaıdy ol qumdy. Qaıdan shól bolady ol? Beles qumdardyń arasynan bulaq aǵyp jatady!.. Tórt-bes metr qudyq qazsań, sýy bir tabyn malǵa jetedi.

— Baı eken onda, — dedi, bul temada keńes tyńdaýǵa jalyqqandaı bolǵan Baıjan, Samarqannyń sezin aıaqtaǵysy kep.

— Árıne, baı, — dedi Samarqan, shalqyǵan keskinmen, — sizder oılaısyzdar. Syr boıyn eginmen ǵana baıytamyz dep. Qate pikir. Eginmen de baıy. O da órkendeı bersin. Biraq, Syr boıynyń baılyǵy ol ǵana emes. Syrdyń egin jónindegi qazirgi baılyǵynan da, keleshek« tegi baılyǵynan da, malynyń qazirgi jáne keleshektegi baılyǵy kem bolýǵa tıisti emes.

— Artyq bolsa da qyzǵan, — dedi Baıjan kúlip.

— Qyzǵana ber, — dedi Samarqan qaljyńdy daýyspen, — eger, artylmaýǵa shamań kelse. Kelmeıdi shamań. Qaıdan keledi, Syr boıyndaǵy eginge jaraıtyn barlyq «brýtto» — bes-aq mıllıon gektar jer, odan artyqty taba almaısyń. Al, qumdaryna maldy neshe mıllıon qyp ósirseń de jete beredi: meıli on, meıli júz mıllıon bolsyn!..

— Azdap kemitýge bolmas pa eken, — dedi Baıjan kúlip.

— Másele kemitý, esirýde emes, — dedi Samarqan salmaqty daýyspen. — Másele, maldyń basyn esirýde. Partıanyń aıtýynsha Qazaqstan Shyǵystaǵy mal sharýashylyǵymyzdyń bazasy bolý kerek. Sondaı mal ósip jatqan da, ósetin de eń jaqsy bazanyń biri bizdiń Syrdyń qumdary. Maldyń kóbeımeýi bola ma, eger jaz da, qys ta aıaǵynan ottap shyǵýǵa esimdigi jetip tursa... jáne malǵa jaǵymdy ósimdik bolsa?

— Árıne. Biraq, sanyn ǵana ósire bermeı, sapa jaǵyn da eskerý kerek bolmasa?

— Árıne, kerek bolady. Bul qumnyń maly — qoı ǵoı Qarakól qoı degenińiz, jýyrda ǵana kelgenmen, bul qumdardyń ata malyndaı bop aldy. Qozylarynyń, terisi, eń maqtaýly qaraqalpaq qarakóline berispeıdi.

— Ras ol, áneýkúni jolym túsip, «Birinshi maı» kolhozyna soǵyp em, keıbir kúıek -asty bolǵan qoılar qozylap jatyr eken, sonda bir shal «mynaý Anatóldiń nemeresine syıym» dep, buırasy marjandaı tizilgen kúreń qarakóldi ustata berdi.

— Nemeresi kim? — dedi Samarqan.

— Ózim jobalar desem, suraǵanyń ne qylǵanyń? — dedi Baıjan jymıyp.

— İm-m-m, bildim, — dedi Samarqan, — baýy berik bolsyn dep tileımiz de, ol nemereniń?

— Ámın! — dedi Baıjan, — sonymen, álgi shal bergen qozynyń terisine qarasam, baqaıshaqtaryna, quıryǵyna, shaptaryna sheıin buıra!.. Ondaı buırany kórgen emen!..

Kórmeseń bizdiń elden kór! — dedi Samarqan serpin, — jalǵyz bizdiń aýdannan bıyl seksen myńǵa jaqyn qarakól qoı qozylaıdy desip júr, sonyń bári de sol saǵan bergen eltirideı bolady...

Mashına bul kezde, aldynda mana buldyrap kóringen buırat qumǵa taıanyp qap edi. Buırat joldyń kúngeı jaǵyna ǵana bitken jáne órkeshtengen bıik. Sol qumdy oraı zymyrap kele jatqan mashına, bir qaltarystan óte bergende, aldaǵy jazyq dalada, saǵym ishinde buldyrap bir keremet kórinis ushyraı ketti: eki salt adam qashyp barady, bir túıe olardy qýyp barady... Qum arasynda jaıylǵan bir top túıe, olardy qyzyq kórgendeı, moıyndaryn kótere, bastaryn qaqshıtyp qarasyp tur.

— Kórdiń be anany? — dedi Baıjan Samarqanǵa.

— Kórdim.

— Býra qýyp barady ǵoı, anaý eki adamdy!.. Baıqaısyń ba, qashqannyń bireýiniń aty erkin sıaqty?.. Artynyń aty tegi qarjalǵan ba, qalaı?

— Menińshe, qarjalǵan at emes. Onyń da aıaq alysy jınaq. Aldyńǵysy júırik, keıingisi topyry at bolýy múmkin...

— Áıel sıaqty emes pe, arttaǵy adam?

— Iá, áıel, — dedi Samarqan úńile qarap, — túıe jetýge aınaldy... Áıeldi alady ol... qutqarý kerek!..

— Qalaı?

— Burylamyz da tartamyz, solarǵa qaraı!.. Jer — jazyq!..

Rúlde otyrǵan Baıjan mashınasyn túıege qaraı burdy da, bar júrisimen aıdady..

Jazyqtyń tegistigi asfálttaı eken. Býra salttylardy utsa, mashına býrany utty. Biraq, mashına qansha utqanmen, býra men mashınanyń arasy alshaq, salttylar men býranyń arasy jaqyn; býra salttylarǵa mashınadan buryn jetetin...

Túıe salttylarǵa tipti jaqyndap qalǵan kezde, aldyndaǵy saltty artyna kilt býryldy da, býraǵa qarsy dúrse qoıa berdi. Túıe qarsy umtylǵan adamnan seskengendeı, jerge tóseı shapqan moınyn qaıqaıta kóterip aldy...

...Qarsy shapqan saltty túıemen aıqasyp kep ketti» Túıeni saltty ura aldy ma, joq pa, onshasyn mashınadaǵylar shamalaı alǵan joq. Tek, olardyń aıqyn kórgeni — saltty toqtaı qalǵan .túıeden mashınaǵa qarsy aǵyp ótti. Jolaýshylar «endi ne bolar eken?» dep aýzyn jıǵan, toqtaǵan túıe artyna kilt buryldy da, salttynyń artyna túsip kep berdi!..

Ne degen júırik ekenin kim bilsin, nedáýir jer ketip qalǵan salttyny túıe bastyrmalatýǵa aınaldy... Ekinshi saltty da túıege qaraı shapty... Mashına áli alysyraq.., Túıe salttyny buryn shalatyn...

— Myltyqty al da at'! — dedi Baıjan Samarqanǵa, — mynaý qutyrǵan býra eken, endi salttyny alady...

— Oq jeter jer emes qoı, — dedi Samarqan.

Aty qarjaldy ma, álde boıyn jınap ádis qoldanǵysy keldi me, saltty atynyń qarqynyn tejegen sıaqtandy... ıreleńdep qýǵan túıe taqalyp qaldy...

Túıeniń bul joly tisteýge oılaǵandyǵy, qýyp jetken attyń qyr arqasyn kólbete, at ústindegi adamǵa soza bergen moınynan baıqaldy...

Túıeniń sozǵan basy attyń saýyr jaǵynan ústindegi adamǵa jaqyndaı bergende, saltty erge bir jambastaı otyra qap, bastan uryp kep jibergende, túıe omaqata kep qulady.

— Urýyńa bolaıyn! — dedi súısinip ketken Baıjan.

— Úrý emes, atý ǵoı, mynaý! — dedi Samarqan qostap.

So kezde aldyńǵy salttyǵa artqy saltty jetti de, ekeýi qatarlasa, mashınadaǵylarǵa qarsy shapty.. Olar mashınaǵa jetkenshe, túıe qulaǵan ornynan túregeldi, biraq boıyna áreń ıe bolǵandaı teńselip, basyn shaıqap quıryǵyn bulǵaqtatyp sol ornynda turdy...

Aǵyzyp kep qalǵan mashınaǵa jaqyndaǵanda, salttylar toqtaı qaldy. Mashına da toqtady. Tanys adamdar: túıeni soqqan — Dáýlet, qasyndaǵy — Aıbarsha!.. Ekeýiniń de keskinderi kúp-kúreń!.. Dáýlettiń ıyǵynda asynǵan myltyq...

— Bul ne? — dedi Baıjan Dáýletke.

— Artynan estirsiń, jezde, áýeli býrany kóreıik! — dedi Dáýlet. — Ólmese de ólimshi bolǵan shyǵar!..

— Nemen soqtyń, ózin?

— Mynamen! — dep Dáýlet oq qolyna ustaǵan qamshyny kórsetti, saby qysqa, alaqany jalpaq, órimi áldi bilekteı jýan, ári uzyndaý kelgen qamshy eken.

— Júr, jezde, kóreıik! — .dep Dáýlet atyn tebine jóneldi. Mashına da qozǵaldy... Jegen taıaq batty ma, álde mashınadan úrikti me, bettegender taıana bergende, býra butyn taltaıtyp, quıryǵymen jaıasyn sabalap ,aýzynan jynyn shashyp az shabyndy da, bet -aldy qula dúzge qasha jóneldi.

— Al, qýdyq! — dedi Dáýlet atyn tebine jónelip.

Onyń astyndaǵy, Baıjandy alǵash qarsy alǵanda minip shyqqan qula jorǵa eken. Jorǵasy mundaı qatty bolar ma, dedektegende qustaı ushty. Mashınasynyń attan ozbaýyn namys kórgendeı, Baıjan jyldam júrisine salyp jiberip edi, tóselgen taqtaıdaı tegis pen zymyraǵan mashına attan ozyp ketti.

Qashqan býrany mashına lezde qýyp jetti. Taǵy da bir taıanǵanyn dybysynan ańǵarǵan býra, bas saýǵa izdep, artyna jaltaqtaı, jan-jaǵyna jaltara qashty. Býranyń sasqanyn kórip erkinsigen Baıjan aldyn orasa, oń kózinen qan shubyryp tur!.. Qutyrǵan býranyń bárine táýeldi daǵdymen, bul býranyń da óńeshi aýzynan shyǵyp, qyp-qyzyl bop salbyrap ketken.. Mashınasyn toqtatqan Baıjan, qasynan aǵyp óte bergen Dáýletti aıqaı sap shaqyryp aldy.

— Kórdim, — dedi ol Dáýletke, — kózin shyǵarypsyń. Nesine qýasyń endi, Aıbarsha da jetti. Dáýletti ol kekste keldi.

— Ne boldy, sonsha elire shaýyp? — dedi ol, Dáýletke tikilenip.

Dáýlet «aıyptymyn» degendeı tómen qarady.

— Báse, deımin-aý, — dedi Baıjan Dáýletke qarap, Aıbarshany azdap uıtqysy kep, — artyńa qaraılamaı shabasyń. Atyńnyń ushqyrlyǵyn kórsetkiń kele me Aıbarshaǵa?

— Onda sizdiń jumysyńyz qansha, jezde-eke? — dedi Aıbarsha, — qystyrylmaı-aq qoıyńyz, boıyńyz syımaıtyn jerge!..

— Á, solaı ma edi, baldyzym, — dedi Baıjan, jymıyp, — jiksiz birikken adam bolsańdar kirispeı-aq qoıdyq. Meniń joqtaǵanym seniń namysyń edi.

— Rahmet, jezde! — dep Aıbarsha atynan tústi de, qaryǵyn bastyr, attardy aıańdatyp kel! — dep atynyń tizginin Dáýletke usyndy.

Dáýlet Baıjanǵa jymıa bir qarap aldy da, Aıbarsha bergen tizgindi alyp, atyp ún-túnsiz jetekteı jóneldi.

— Pravılno delaesh, tovarısh kolhoznısa! — dedi Baıjan. — Munyń halyq múlkine qamqorlyǵyń. Durys pa. Samarqan?..

Solǵyn júzdi Samarqan jaýap bergen joq. Aıbarsha men Dáýlettiń arasyndaǵy súıispenshilik qylyqtar Samarqanǵa batatynyn bile týra, álginde basyna kelgen bir ázildi aıaqtaǵysy kelgen Baıjan:

— Azar bolsa, «kirispe» dep taǵy sógersiń, baldyzym, — dedi Aıbarshaǵa, — sonda da aıtaıyn, seniń astyńa topyry berip, jorǵany ózi mingeni nesi, Dáýlettiń?.

Aıbarsha Dáýletti arashalaı jaýap berdi:

— Jorǵany minbegen ezim, — dedi ol.

— Nege?

— Basy qatty. Áneýkúni minemin dep, qolymdy qarystyryp tastaǵan.

— Balýan qyzdyń biri me dep júrsem, sen de názik pe ediń, baldyzym?

— Atymyz «áıel» ǵoı, jezde-eke, qara kúshke erkekpen qalaı teńdese alamyz jáne Dáýlet sıaqty jigitpen!..

— Solaı ma?! — dedi Baıjan kúlip, — al, jol bolsyn!

— Áleı bolsyn, jezde. Malshy emes pe, álgi Dáýlet degen. Qystaı qurylys jumysynda bop, malǵa saǵynyp qapty. Baqqan maly Telkólge ketti degen soń, kórip qaıtýǵa kele jatyr-aý.

— Sen?

— Bosqa jol shege me kisi? Meniń de jumysym bolǵany da.

Ázil sózdi ári qaraı órbitýge, attaryn tynystatqan Dáýlet kep qaldy.

— Júremiz be? — dedi ol Aıbarshaǵa.

— Júreıik, — dedi Aıbarsha, atyna bettep.

— Múmkin, mashınaǵa minersiń, baldyzym? — dedi Baıjan.

— Rahmet, jezde. Atym tıip.

— Býra qýǵan qyzyqty suramadym-aý, — dedi Baıjan Dáýletke, Aıbarshany qoltyqtaı atyna mingize berip.

— Baılaýda jatqan býra ǵoı deımin, — dedi Dáýlet, — sabaǵy úzilgen noqtasy basynda tur. Jáne shógip kóp jatqandyqtan tize júnderi de túsip, qara qaıystanyp qalypty. Meılinshe jaraǵan qý eken, ózi...

Dáýlet Aıbarshaǵa qarady da, kidirip qaldy. Onyń aıtaıyn degeni: «Maǵan býra ıa jeter, ıa jetpes edi, Aıbarshaǵa qaraıladym» deý edi, ony túsingendeı Aıbarsha «aıtpa» degen keskin kórsetti.

— Qolyń da qatty eken, qamshyń da ótkir eken! — dedi Baıjan, — qaıdan alynǵan qamshy, bul?

— Bala kúnimde, — dedi Dáýlet, — ákem Sarysý boıyndaǵy jekjatyna ertip aparyp, at-túıedeı qalap alyp edi, Sarysý eli mundaı qamshyny tóbeles úshin ergizip, atqa minse, erdiń, basyna qystyra qoıatyn kórinedi.

— Neshe taspa eken ózi?

— Jıyrma tórt. Ózegine jarmasyp sap órse kerek. Iesi batyr jáne ańshy kisi eken. Dalanyń taǵy qabanyn osy qamshymen bir tartqannan qaldyrmaıtyn edim dep otyrdy.

— Al, jaqsy, — dedi Dáýlet, qaıtyp bergen qamshyny qolyna ap, júretin yńǵaı kórsetip, — bizdiń aýyldyń baqtashylaryna bara berersińder. Telkóldiń qospaq tusynda otyrǵan bolar. Biz de keshikpeı jetermiz.

Baıjan Samarqanǵa qarap edi, keskini yńǵaısyzdaý eken. Baıjan ol halin sezbegen qalpyn kórsetti.

Aıbarsha men Dáýlet jónele berdi.

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

TÚNGİ KEŃES

Aıbarsha men Dáýlet jónelgennen keıin mashınaǵa mine bergen Baıjannyń aýzyna: «mıalar birjola qosylyp bolǵan adamdar ǵoı» degen sóz kep qap edi, «myna» deı berdi de toqtaı qaldy.

— Birdeme aıtaıyn dediń be? — dep surady, qasyna otyra bergen Samarqan.

— Jaı, — deı saldy yńǵaısyzdanǵan Baıjan, mashınany júrgize jónelip.

— «Myna» dep kele jattyń da toqtaı qaldyń ǵoı!

— Jaı, myna keń dalanyń maýjyrap rahatta turǵanyn aıtaıyn dep em de; osy kez ǵoı, bul aranyń jaqsy shaǵy, jazdygúni kúıip turady ǵoı, bul shól!..

— Solaı ma? — dedi Samarqan, Baıjannyń shynyn aıtpaǵanyn bile tura, qystaǵysy kelmeı.

Odan keıin ekeýi uzaq ýaqyt ún qatysqan joq. Nege únsiz otyrǵandary ekeýine de túsinikti sıaqty: Baıjannyń úndemeýi — «onsyz da jaraly» dep esepteıtin Samarqannyń júregin tyrnalamaý. Samarqannyń úndemeýi — « Aıbarshany Dáýletten qyzǵana otyra, onymen tanys bolǵannan bergi kúnderin kóz aldyna keltirý.

Bul tanystyqtyń tarıhy uzaq emes. Áke-sheshesinen jeti-segiz jasynda jetim qap, asyrar týysqandary bolmaı, Arys stansıasyndaǵy detdomǵa túsken Samarqan, ortalaý mektepti sol detdomda bitirdi de, 1929 jyly Tashkenttegi sý sharýashylyq tehnıkýmyna tústi. Onda tórt jyl oqyp dıplomyn alǵan ol, óziniń týǵan aýdanyna keldi de, aýdandyq sý sharýashylyq mekemesine tehnıktik qyzmetke ornalasty.

Qyzmetke kiriser aldynda ol mekemesinen ruqsat alyp, týǵan jeri Tar toǵaıǵa baryp qaıtty. Bul onyń detdomǵa ketkeli birinshi barýy edi. Qaryndas-týysy joq oǵan, Tar toǵaıdaǵy turǵyn adamdardyń «alda, baqyr-aı, Qojekemniń balasy ekensiń ǵoı, «at tuıaǵyn taı basar» degen, jigit bop qapsyń ǵoı; bárekeldi, ómirli bol» degen sıaqty sózderi júregin eljireterlikteı áser bergen joq.

Jasynda ketip jatyrqap qalǵan qonysta ol syrǵaqsyp uzaq tura almaı, birer kúnde qaıtyp ketti. Bylaı shyǵa ózine «neni kórdim, kimdi kórdim?» dep suraý bergende, esinde qalǵany — «osylardy ákeń, qolyńnan egip edi» degen bes-alty terek; adamnan esinde qalǵany — «shyraǵym, úıge júrip dám tat!» dep arnap shaqyrǵan tórt-bes adamnyń ishinde Aıbarshanyń ákesi Qarymsaq.

Asa yqlaspen kútken Qarymsaqty esinde qatty tutqan Samarqan, artynan da Tar toǵaıǵa soqsa; túsip sálem berip, amandasyp júrdi.

Aıbarsha ol kezde jas jaǵynan jańa óspirim, minez jaǵynan shaldýar, erkek-shora qyz bolatyn. Araǵa birneshe jyl túsip, ákesi ólgennen keıin Aıbarshany Samarqan Rahmettiń úıinde kezdestirse, soqtaýyldaı qyz bop qapty!.. Jáne qandaı qyz — pisken almadaı!..

Samarqan sol sátten bastap ony esine ustady da, jolyqqanda aýzyna túspegen sózderiń bir rette hatpen joldady. Hatqa qysqa jaýap qaıtty: «Aǵa! — dep jazypty Aıbarsha, — budan bylaı mundaı hat jazbaýyńyzdy ótinem. Jazsańyz renish bolady».

«Nege renjıdi? Renjirlikteı ne jazyppyn oǵan?» Bul suraýdyń jaýabyn Samarqan oılap-oılap taba almaı-aq qoıdy.

Aýyzsha sóılese alma, hat jaza alma, syryn endi qalaı aqtarmaq? Osy armanda júrgen Samarqanǵa, 1939 jyldyń kúzinde, Aıbarshamen erkin sóılesýdiń reti kele ketti.

Samarqan áldeqalaı jolaýshylaı qaldy. Ol salt edi. Atpen ol qatty júrýdi jaqsy keretin. Sol daǵdysymen qumǵa bitken qalyń sekseýildiń arasynda shoqytyp kele jatsa, aldynan salt mingen Aıbarsha kezdesti. Toqtaı qap jol surasa, Qabandyǵa oqýǵa barady eken.

Aıbarshanyń tik minezinen qaımyǵatyn Samarqan, ózi biletin sypaıy ádistiń bárin qoldanyp sózge keltirip aldy da, týralap aıtpaǵanmen, kóńil kúıin sezdirdi. Ony túsingen Aıbarsha, esin bilgen qyzdyń túlki jortaǵyna salyp, qoshtasqanda Samarqannyń keýdesine úmit sáýlesin qaldyrǵan sıaqtanyp ketti.

Armany alysta bolǵanmen, sol armannyń uzyn arqaýynyń ushy qolyma ilikti degen úmitte júrgen Samarqan, kóldeneń turar bar ma eken dep qarastyrǵanda, aldynan Dáýlet shyǵa keldi. Jurttyń sózine qulaq qoısa — Dáýlet úlken kedergi; óz oıyna salsa — onshalyq kedergi emes sıaqty. «Qalaı kedergi bolady?» — dep oılaıdy Samarqan, — kedergi bolar edi, ne menen joǵary bolsa, ne menimen qatar bolsa! Ol — oqymaǵan, men — oqyǵan... Ekeýmizdi qalaı qatar qoıady ol?»

Samarqan qyzdy syrtynan ózimsinip júrgende, Aıbarshanyń Dáýletke beıimdelip bara jatqandyǵy baıqaldy. Shyn qyzǵanysh onyń kóńiline sodan bastap kirdi... Ne isteý kerek?.. Árıne, shama kelse, qyzdyń betin ózine burý kerek!..

Olaı oılamas edi, eger qyz, emeksitýin doǵarsa. Qyzdyń burynǵy aqjarqyn qalpy áli de aqjarqyn. Tek mahabbat máselesi týraly ǵana aýzyn ashtyrtpaı, eger ol jóndegi sezdiń ushyǵy kórine bastasa, «men ketem, aǵa!» dep daǵdyly qorqytatyn sózin kóldeneń tosa qoıady. Úmitin úzbegen Samarqan, «ketseń ket» dep qalaı aıtsyn. «Janjaly qursyn, — deıdi ol, — qoıdyq!»

Qyzǵanyshtyń úlkeni — 1940 jyldyń kúzinen bastaldy: Almalyq qalasyn salýǵa jınalǵan komsomolester de, kanal qurylysyna járdemdesýge jınalǵan komsomolester de birneshe brıgadaǵa bólinip, brıgadalar ózara sosıalıs jarysqa túskende, Dáýlet pen Aıbarshanyń brıgadasy shart jasasty. «Bul ekeýi qaıda bolsa da jubyn jazbaýǵa ýádelesken eken!» degen oı keldi Samarqanǵa. Onyń burynǵy qyzǵanyshy údeı tústi. Dáýletten jeńildim dep sanaǵan ol, súıgenin kózine kúıik qylmaı, bul mańnan ketkisi keldi de, Baıjanǵa shynyn aıtty. «Osylaı da osylaı» dep bar syryn baıandap kep:

— Senen ótinishim, — dedi ol, — maǵan rýqsat ber, óıtkeni meniń de ózimshe arym, namysym, kegim bar; basy jumyr pendemin ǵoı, Aıbarshaǵa qumarlyq oıymdy únemi aqylǵa bıletip júre alsam jaqsy, óıtpeı, bir kúni, kúnshil qyzǵanysh jeńip ketip masqara bolsam, maǵan obal bolar, saǵan da yńǵaısyz bolar...

Bul sózderdiń bárine mán bere tyńdaǵan Baıjan:

— Ras qoı, olaryń, — dedi jaýabynda, — biraq, meniń qolymda emes qoı, seniń qyzmet máseleń, obkomnyń qolynda ǵoı.

— Senen ótinishim, — dedi Samarqan, — maǵan tek, «ruqsat» degen bir aýyz sóz aıtsań jetti, arjaǵyn ózim sheship alam.

Endigi jaltarýdyń orynsyz ekenin kórgen Baıjan týrasyn aıtty:

— Bul sózder, — dedi ol, — ótken jyly aıtylsa, men sóz de qaıyrmas em. Bıyl amalsyz qarsy bolam, óıtkeni kanal qurylysynyń kóp jumysy seniń qolyńda. Kózińe maqtaǵanym emes, sen sıaqty qyzmetker taba almaımyn...

— Men taýyp bersem she?

— Joq, joldas, sen taba almaısyń. Qalaı tabasyń? Adamdy jerden egip shyǵarýǵa bolmaıdy, kadrdy daıarlaý kerek. Ar-uıatyńa júginip óziń aıtshy, sen basqaryp júrgen jumysty sendeı biletin kim bar bul arada? Árıne, joq... Hal-jaıyńdy jaqsy túsinem. Biraq, jeke bastyń isine kópshiliktiń isin aıyrbastaýǵa bolmaıdy, sondyqtan, bul pikirden qaıtýyńdy ótinem!..

Samarqandy Baıjan jeńdi... qyzmetinde qalǵan Samarqan, sodan keıin, Aıbarshamen de, Dáýletpen de kezdespeýge tyrysty. Sońǵy birer aıdan beri Aıbarsha Almalyqta joq-ty, ol Qyzylordadaǵy ekskavatorshylar daıarlaıtyn kýrsqa ketken, Aıbarsha men Dáýlettiń qurylys basynda juptaryn jazbaýy kózine kúıik bola beretin Samarqan oǵan qýanǵan.

Sóıtip júrgende Aıbarsha men Dáýlettiń búgin, Tel» kól jolynda birigip ushyrasa ketýi Samarqanǵa qatty tıdi, keýdesinde báseńdegen mahabbat daýyly qaıta kóterildi... Qasyndaǵy Baıjanǵa onyń til qatpaý sebebi osy edi...

Olar uzaq ýaqyt til qatyspas pa edi, qaıter edi, eger, biraz júrgennen keıin aldaryn kese bir top kıik qashpasa...

Baıjannyń «áne!» dep qolyn usynǵan jaǵyna, sergı qalǵan Samarqan kózin tikse, aldaǵy jazyqta tolqyǵan saǵym ishinde buldyrap. bir top kıik qashyp barady eken.

— Qarataýdyń kıikteri ǵoı bul, — dedi Baıjan, — laqtamaıtyn saıaqtary, ne tekeleri bolý kerek bular, jazyqqa otqa shyqqan. Qýaıyq!..

— Jetemiz be?

— Beti — Sarysý. Ózenniń bergi jaǵynda buırat tastar bolýshy edi, soǵan panalaýǵa tartty, oǵan sheıin jetemin. Ber jaǵy jazyq.

— Kún keshkirip barady ǵoı.

— Qaıter deısiń. Kún batqansha talaıyn atyp alamyz.

Dáýlet shaqyrǵan aýylǵa barýdan ań qýýdy artyq kórgen Samarqan:

— Óziń bil, — dedi rızashylyq bildirgen únmen.

— Endeshe, myltyqty sen atarsyń, men mashınany júrgizem ǵoı.

Betine irkiste qum baılanǵan jazyq dalada mashınanyń erkin júre almaýynan ba, álde qashqan janýarlar júırik pe, kıikter uzaq ýaqyt shaldyrmady. Yzalanǵan Baıjan, irkisi qumnan sekeńdeýine qaramaı, mashınanyń pedalyn jetken jerine sheıin basyp edi.

— Oý, Baıjeke-aý, óltiresiń búıtip? — dedi mazasy ketken Samarqan.

Samarqan mazasyzdanǵanmen, Baıjan mashınany irikpedi. Ekpindi júıtkigen mashına, kıikterdi birazdan keıin uta bastady.

— Endi táýekel de! — dep qoıdy úmiti bekigen Baıjan, — daıarla, Samarqan, myltyqty! Shalym jerge kelgen soń-aq at!..

— Mergen emespin ǵoı men.

— Túk te mergendik keregi joq. Alysta erkinsip barady kıikter. Jaqyndasaq berekesi ketedi. Jetsek bultańdap shaba almaı qalady. Sıgnal berseń quty tipti qashady. Yńǵaıyna keltire qýsam da, tipti, taıaqpen soǵar jerge keltirsem de ata almaısyń ba?

— Qaıdam, — dedi Samarqan kúlip, — qolym qaltyramasa!.. Sonda da táýekel dep kereıin...

Kıikti qýý qyzyǵy, Samarqannyń keýdesin Aıbarshanyń qaıǵysynan túgel arshydy. Ózi mergen bolmaǵanmen, kıikti atyp jyǵýǵa sengenmen, qýý qyzyǵyna Baıjannan ol kem batqan joq... Biraq, ony úmiti aldady. Kıikterge jaqyndaı bergen kezde, sasqalaqtaǵan kıikter bytyraı qashýǵa aınalǵan kezde, mashınanyń artynan álde ne sart ete tústi de, júrisi aýyrlaı qaldy.

— Qap, balon jaryldy-aý! — dedi Baıjan, mashınany toqtatyp.

Balon ras jarylǵan eken. Zapastaǵy dońǵalaqty salǵansha, kıikter qara úzip ketti. Kún batýǵa aınaldy.

— Panalaıtyn jerlerine jetti kıikter, — dedi Baıjan, mashına daıarlanyp bolǵan soń, — kún keshkirdi. Buıyrmaǵan ań eken, Telkólge qaıtaıyq...

Jolsyz jermen qaıtyp túnge urynǵan olar, Telkól mańyndaǵy aýyldardy taba almas pa edi, qaıter edi, eger, aýyl jaqtan shyqqan túngi dybystar alystan estilip turmasa... Dybystarǵa qaraı bettep kele jatqan mashınadaǵylardyń oılaryn shyrqap shyqqan bir áıeldiń áni erekshe bóldi. Án óte kórkem de, bıik te. Jaqyndaǵan saıyn tipti kórkemdene, tipti bıikteı túsedi.

— Ne degen ánshi edi mynaý áıel! — dep tańdandy Baıjan. — Kim boldy eken bul? Daýsy aspannyń astyna sıar emes qoı óziniń!..

Samarqan jaýap qatpady. Onyń jobasy — «Aıbarsha!».

Mashına betin ánge týralap kelse, kóldi jaǵalaı qonǵan eki aýyldyń arasynda jastar altybaqan teýip jatyr eken. Fary jarqyraǵan mashınany kórgen altybaqandar oıyndaryn doǵaryp, kútkendeı toptala qalysty. Mashına toqtaǵanda, jumylǵan kóp jastyń ishinen Dáýlet qana ushyrap, Aıbarsha kórinbedi.

— Neǵyp keshiktińder? — dep surady Dáýlet, — esik ashyp shyqqan Baıjannan.

Baıjan qysqasha jónin aıtty.

— Al, júrdik onda, — dedi Dáýlet, — qonaq úı kútip otyr.

Dáýlettiń silteýimen mashına kep toqtaǵan, qatar tigilgen úsh úı, kóldiń jaǵasyna jaqyn eken, aldynda — tóńiregin qamystan qorshaǵan qora, mańaıy byqyǵan qoı.

— Sháımerden degen kisiniń úıi, — dedi Dáýlet, mashına toqtaǵan kıiz úıdi nusqap, — bir qora qoıdyń basyn shaba túsińder!..

Mashınadan túskenderdi: saqalyn shoqsha ǵana qyp qoıǵan, uzyn qara murtyn baspaı erkine jibergen, orta jasty, zor deneli adam qarsy aldy. Sháımerden osy eken.

— Úıge júrińizder! — dedi ol qonaqtaryna, amandyqtan keıin.

Jýyrda kótergen jańa kıiz úıdiń tórinde fonar ilýli eken, ortada sekseýildiń mazdap janǵan oty. Tońazyp kelgen qonaqtar otqa jaqyn otyrdy.

— Al, qup keldińder, qonaqtar! — dedi Sháımerden, — bir ǵana aıybymyz bolǵaly otyr. Mal tóldep jatqan kezde qap shyǵarmaıtyn ata saltymyz bar ǵoı. Uıat bolmasa, qatqan-qutqanyna rıza bolasyńdar.

Oqasy joq, — dedi Baıjan sypaıylyq bildirip. Qarny ashqan óziniń jas etti jegisi-aq kep otyr. Onyń bolmaıtynyn bilgen soń, «qatqan-qutqany táýir bolǵaı da» dep tilep otyr.

Bir áıel tystan eki shelek sý kóterip ákeldi. Shamasy 25 — 30-daǵy áıel. Kıimi aýylsha. Boıshańdaý kelgen, aqquba, kerikti kisi.

— Jeńgeleriń! — dep sybyr etti Dáýlet.

Qonaqtar amandasty.

— Al, qatyn, — dedi Sháımerden, áıelin ketpendeı turpaıy sózben atap qalǵanyna qonaqtarynan qymsynǵan belgi kórsetip, sonysyn sezdirgendeı, betterine jymıa qarap qoıyp, — kebejeńniń túbin qaq búgin. Sypaıy qaıyndaryń kep qaldy, laıyqty sybaǵa as!

Áıel kúlimsiredi de úndemedi. As jabdyǵyna kiristi, áýeli otqa oshaqty ákep turǵyzdy, odan, qazan asyp sý quıdy, sodan keıin, oń bosaǵada turǵan keń kebejeniń qaqpaǵyn ashty da ishinen súrlengen jylqy etin ala bastady. Baıjan kóz qyryn saldy da, kóńili toǵaıa qaldy, semiz syńar qazy, uzyndyǵy eki súıemdeı jýan qarta, jaıanyń quıymshaq jaǵy, qyrtysty kelgen jáne bir jalpaq qaqpysh... Semiz súrdi kórip Baıjan áldeneshe ret jutynyp qaldy...

Tabaqqa túsken súr Sháımerden kóz qyryn tastap otyr edi. Áıeli «sybaǵaly etti salyp boldym» degendeı, tabaqty kótere berip edi:

— Qatyn! — dedi Sháımerden. Áıeli toqtaı qaldy. — Kúıeý ekenin bilmeıtin be ediń anaý jigittiń, Anatóldiń qyzyn alǵan myrza osy bolady. «Tósin» de sal kúıeýdiń!..

Áıel taǵy da bir jymıdy da, kebejege qaıta baryp, qoıdyń súrlegen tósin alyp shyqty. Áıel etti jýyp qazanǵa salǵansha, úıge birtalaı jurt jınalyp qaldy. Jas áıelder, úı ıesi áıeldiń, as-sýyna járdemdesti, ózgeleri qonaqtarmen keńeske kiristi.

Baıjannyń qarny qatty ashqan eken. Aýyl adamdarymen keńese otyryp, kópten urlap kezin tamaq jaqqa salyp qoıady. Shaı jabdyǵy ázirlenip jatyr: oshaqtyń arǵy jaǵyna kishkentaı bir oshaq ornatyldy da, astyna shoq tartylyp, ústine qoıǵan tabaǵa áýeli baýyrsaq pisirildi, sodan keıin, úı ıesi áıel qazan jaqqa qurylǵan shıdiń ishinen júni julynǵan eki qazdy alyp shyǵyp, múshelep bólip, álgi tabaǵa salyp maıǵa qýyrdy; ózi qýyrdaqpen shuǵyldanǵan úı ıesi áıel, járdemdesip júrgen jas kelinshekke sybyr etip edi, ol krovat astynan ishti kelgen aq qalaı kastrúldi alyp shyqty da, ishine sý quıyp otqa qalaı bastady.

— Tym qatyryp pisirme, kelin! — dep qoıdy Sháımerden kelinshekke, — qalanyń adamdary tuqymnyń jumsaqtaý piskenin jaqsy kóredi.

— Ýyz da pisirińder! — dep qoıdy, azdan keıin Sháımerden áıeline, — mal tóldep jatqan kez, tańsyq as...

— Pisirip jatqan as ta jetkilikti sıaqty ǵoı, — dep kóbeıgen asqa ishteı toıǵandaı bop qalǵan Baıjan, ishinen, úı ıesin «maqtanshaqtaý bireý emes pe, úıindegi bar asyn aýzyna alǵany nesi!» dep oılap, — ýyzdy erteń ishermiz.

Sháımerdenniń shylymshy ekenin umytyp barady ekenbiz. Qonaqtaryn úıge alyp kirip otyra bere, penjaktiń, ishinen kıgen gımnasterkasynyń tes qaltasynan sýyrǵan temeki kesetin ol qaltaǵa qaıtyp salmaı, aldyna qoıdy da, gazetke oraǵan temekini múshtikke tyǵyp, álsin-álsin sorpyldata berdi.

Baıjan «ýyzdy erteń ishermiz» degen kezde ol bir shylymdy orap bop, múshtikke salyp jatyr edi, Baıjan sózin bitirgende, Sháımerden sekseýildiń shalasyna shylymyn tutatyp aldy da, mol sorǵan tútindi eppen birese murnynan, birese urtynan, birese murtynyń arasynan shyǵaryp, aýzyndaǵy tútindi shaınaı otyryp sóılep ketti.

— Kúıeýjan! — dedi ol Baıjanǵa. — Sen meni tanymaısyń, men seni tanımyn. Talaı kerdim. Jumysym bolmaǵan soń jalpańdap tanysqan joqpyn. Dám jazyp búgin ǵana tanysyp otyrmyz. Shaıdy daıarla, qatyn! — dep qoıdy ol áıeline, burqyldap qaınaı bastaǵan aq samaýyrdy kózi shalyp, — kezben ǵana toıǵyzbaıyq qonaqtardy. Qaryndary ashqan bolar. Jasa, dastarqandy!..

Qonaqtar ot basynan keıin sheginip otyrdy. Shaı daıarlana bastady.

— Sonymen, — dep jalǵastyrdy Sháımerden sózin, — dám aıdap munda kele qaldyń, kúıeýjan. Baryn qonaqtan aıamaıtyn ata saltymyz. Biraq, bar bop tursa aıamaıdy da, júdá. Joq bolsa, aıamaǵanda sharasy ne? Meniń ákem de qoıshy bolǵan kisi, ezim de qoıshymyn. Biraq, ákem mendeı turǵan joq. Ol mundaı aq úı tikken joq. Azar bolsa, «maqtanshaq eken» dep sógersiń aǵańdy; bul úıdiń ishindegi jasaýdyń, ákeme bireýi de bitken joq. As-sý da sondaı. Nege olaı? — Sháımerden qyzyna sóıledi. — Seksen jyl jasaǵan ákem, jetpis jyldyq ómirin baıdyń qoıyn baǵýmen ótkizdi. Sonda, aýzy asqa, aýy atqa, ıini kıimge jaryǵan joq.

Áıel dastarqan kóterip kep edi:

— Tóseı ber, — dedi Sháımerden, — asty qoıa ber... Al, men she? — dedi ol, tósegen dastarqannyń bir shetin ustasa berip, — men de qoıshymyn! Biraq, men kóptiń eńbegi janǵan kezde týdym. Taǵy da maqtandy dersiń, kúıeýjan, buryn qazaqtyń, baıy da mendeı týra alǵan joq.

Tóselgen dastarqannyń ústine pisken astar qoıyla bastady.

— Ózge sózdi keıin aıtarmyn, — dedi Sháımerden, — qatyn, «aq maǵan betten» de ákel, qonaqtar boıyn jylytsyn.

Áıel kebeje qasyndaǵy shkaftan bir grafın toly araq ákep kúıeýiniń qolyna ustatty.

— Bizdiń aranyń salty osylaı bolady, — dep Sháımerden araqty stakandarǵa toltyra quıdy da, qonaqtardan bastap, dastarqandy tóńirekteı otyrǵandardyń aldaryna túgel qoıdy.

— Al, kóterelik, qonaqtar! — dedi Sháımerden, ózi toltyra quıǵan kishi kesesin kóterip.

— Maǵan sózge ruqsat etińiz, — dedi stakanyn qolyna alǵan Baıjan úı ıesine.

Qala ǵurpynda tost aıtylatynyn kórgen Sháımerden:

— Sóıle, shyraǵym — dedi Baıjanǵa.

— Meniń aıtaıyn degenim, — dedi Baıjan, jan-jaǵyna qarap ap, — sizdiń manaǵy sózińizdiń jalǵasy edi, Sháımerden aǵaı. Men ózim qalada ósken jigitpin. Aýyl ómirin, ásirese malshylar ómirin az bilem. Rasymdy aıtsam, kolhoz maldarynyń jaılaýyn birinshi kórip otyrǵanym bul.

Bireýleri kúleıin dep edi:

— Sóz tyńdaıyq ta! — dep Sháımerden jekip toqtatyp tastady.

— Ras aıttyńyz. Sháımerden aǵaı, burynǵy aýyldaǵy qazaqtyń baıynda, — Baıjan tóńiregin kózimen taǵy sholyp aldy, — bul úıdeı saltanat bolǵan joq. Bul úıdegi jıhazdyń bári ádemi, bári mádenıetti. Qala tilimen aıtsaq, bul mádenıetti kvartıra. Radıoprıemnık qoı deımin, anaý. týmbochka ústinde turǵan?

— Iá, — dedi Dáýlet.

— Sóıleıdi ǵoı? — dedi Baıjan.

— Sóıleıdi, — dedi Sháımerden, — Moskvadan, Almatydan, Tashkentten tyńdaımyz.

— Tehnıgi kim? — dedi Baıjan.

— Bul kisiniń qyz balasy, — dedi Dáýlet Sháımerdendi ıegimen nusqap, — ózi jáne zootehnık.

Baıjan:

— İm-m-m-m! — dep kúlimdeı yńyranyp aldy da, — káne, endeshe, — dedi stakan ustaǵan qolyn basynan asyra kóterip. — bizdiń mádenıetti malshylardyń densaýlyǵy úshin!

Ol stakandy kótere saldy... Ózgeleri de ishti. Samarqan da ishti. Biraq, mylqaý kisideı, onda ún joq. Ekinshi stakandy da ol irkilmeı qaqty. Shaıdan keıin ol irgege jastyq saldyrdy da paltosyn búrkenip jatyp qaldy. İle, qor ete túsken dybys estildi.

— Syrqat emes pe? Nege kóńilsiz? — dep surasty árkimder.

— Sharshaǵan bolar, — dedi Baıjan. Óz ishinde «qyzǵanyshtyq saldary ǵoı» dep otyr.

Baıjannyń bir qaıran qalǵany — Aıbarshanyń kórinbeýi. «Radıony sóıletsin» dep Sháımerden qyzyn shaqyrtqanda: «Aıbarshany da ala kelsin!» dep edi, qyzy kelgende Aıbarsha kelmeı qaldy.

— Aıbarsha qaıda? — degen ákesiniń suraýyna:

— Oıynda, — dep jaýap berdi qyzy.

— Kelmegeni nesi? — degen suraýǵa qyz kúıbeńdep jaýap bermedi. Nesine jaýap bersin, kelmeý sebebi belgili: syrlas Aıbarsha bul qyzǵa Samarqan jónindegi bar syryn aıtyp: «Sol beısharany aıaımyn da, aıaǵanda amalym neshik! Dáýletke aýǵan kóńilimdi qalaı buraıyn, bura almasam, yrqy qalaı tabaıyn!.. Endigi qolymnan keletini — kózine kúıik bolarlyq qylyq kórsetpeý ǵoı deımin. Búgin, dalada Dáýlet ekeýmizdi jolyqtyrǵanda qatty qyzǵanyshta qaldy ol. O da adam balasy emes pe, qyzǵanysh otyn úrleı berip qaıtem, kóz aldynda elbeńdep, barmaı-aq qoıaıyn» dedi.

Ol eppen basyp tysqa shyqsa, tolǵan aı kektiń keýdesine órlep, dala sútteı jaryq eken. Kúzetshige kózin tikse, qamyspen qorshaǵan qoranyń ishinde qarańdap júr... Eppen basqan Samarqan, qoranyń tasa jaǵyna shyqty da, eńkeńdeı basyp dóńge qaraı jóneldi.

Deńde eski molalar turǵan. Aǵashy joq dalada kezdesetin mundaı molalar ne jańqa tastardan, ne dolbarlaı salǵan shıli kirpishterden qalanady. Neden qalansa da ondaı molalar kıiz úı sıaqtanyp, tóbesi búrile, munarly bop ósedi. Berik materıaldan qalanǵan molalar jańbyr men qardan tez buzylyp, búıirleri opyrylyp úńireıip, keıin qulap jatady.

Ondaı dalada molanyń, qulamaıtyn eki-aq túri bolady, biri — kúıdirgen kirpishten qalanǵandar, endi biri — usaqtap shapqan jylqynyń, qyly men eshkiniń maıyn aralastyra ılegen qam kesekten soǵylǵandar.

Samarqan bettegen dóńdegi opyrylǵan kóp molalardyń ishinde, berik mola turatyn edi. Jurttyń ańyzyn, ol mola — bir baıdyń jylan shaǵyp óltirgen jalǵyz qyzynyń molasy. Baı ol molany júz jylqynyń qyly meń júz eshkiniń maıyn aralastyrǵan qam kesekten soqtyrǵan. Molanyń beınesi meshit sıaqty, tóbesinde eki munarasy bar.

Yza kernegen Samarqan sol molaǵa jetti de, ishindegi basqyshymen órlep, munara túbinen joǵary jaq ıinine shyqty. Tóńiregin bir sholǵan oǵan, dúnıe endi ádemi kórinip ketti. Yza qysqanda tars jabylǵan qulaǵy endi ǵana ashylyp, dóńniń eki jaq astyndaǵy kólderdiń jumsaq jelge tolqyǵan sybdyryn, teńselgen quraqtarynyń syldyryn, túrli qustardyń túrli daýyspen saıraýyn ol endi ǵana esitti... Onyń tóbesinen, birese syp etip úırekter etti, birese.bıikte tizbektelip qazdar ótti. Aýyl mańyndaǵy maldardyń daýsyn da, alysta jaıylǵan jylqylardyń kisineýlerin de ol jańa ǵana estidi... Áldeqaıdan ulyǵan qasqyrdyń daýsy shalyndy, ash qasqyr ol... Dúnıeniń rahatyna egeı qasqyr!.. Buzylǵan bir molanyń ishinen baıǵyzdyń daýsy estiledi... Onyń ysqyryǵy — ókinishti adamnyń ýhleýine uqsaıdy... Kóp molanyń ishinde tiri maqluq — baıǵyz ben Samarqan ǵana sıaqty...

Tóńiregindegi osyndaı kórinister aýyr oıyn biraz bólgendeı bop, Samarqan myltyqqa súıenip tur edi, artynan bireý ún-túnsiz qushaqtaı aldy. Seskenip qap, yrshyp túsken Samarqandy syrtyn ala belinen qaýsyrǵan qushaq bosatpady. Denesi túrshige túsken Samarqan, bulqynýyn kúsheıtip artyna bursa — Aıbarsha!..

«Shatasýym emes pe?!» degendeı Samarqan kezin qattyraq jumyp ap taǵy da ashsa — Aıbarsha!

— «Bosat!» degenmen basqa sóz túspeı qaldy Samarqannyń aýzyna.

— Tanydyń ba? — dedi Aıbarsha bosatpaı.

— Tanydym.

— Kimmin?

— Aıtpaımyn...

— Aıtpasań bosatpaımyn.

— Al, Aıbarshasyń!..

— Ol emes suraǵanym.

— Endi ne?

— Rasyńdy aıtasyń.

— Qandaı?

— Osy molaǵa nege keldiń, ústine nege shyqtyń?!.

— Jiber deımin, Aıbarsha!..

— Aıtsań ǵana jiberem.

— Aıtaıyn.

Aıbarsha bosatty da:

— Iá? — dedi keskinine qarap.

— Ne aıt deısiń? — dedi Samarqan.

Umyttyń ba, álgi ýádeńdi?

Samarqan az kidirdi de:

Sen aıtsań, men de aıtaıyn, — dedi.

— Neni?

— Bul araǵa qaıdan kelgenińdi.

— Myltyqty maǵan ber! — degen Aıbarshaǵa:

— Qoryqpa, — dedi ol, — men seni atpaımyn.

— Endeshe tómen túseıik, — dedi Aıbarsha.

— Qaıda baramyz?

— Óliktiń ústinde otyryp sóılespeıik, tiri dúnıege shyǵaıyq!

Samarqandy kóndirgen Aıbarsha, ony qoltyqtap tómen tústi de, ekeýi kólge jaqyn jerdegi tobylǵy arasyna ósken tasqa baryp otyrdy. Ekeýinde de ún joq...

Aıbarshanyń bul araǵa qalaı kelýin Samarqan baıqamaǵanmen, Samarqannyń qalaı kelgenin Aıbarsha baıqaǵan edi.

Dóńge eńkeńdeı tyrmysyp molaǵa bettegen Samarqandy, kólge tóne bitken jarqabaqta qatar otyryp baıaý ǵana ándetken Aıbarsha da, Dáýlet te kóre qaldy.

— Kim bul? — dedi Aıbarsha.

— Myltyqshy ǵoı deımin, — dedi Dáýlet.

— Jeti qarańǵy túnde myltyq atpaıdy eshkim.

— Endi kim dep oılaısyń?..

Eńkeńdegen adam molaǵa taıanǵanda:

— Samarqan! — dedi Aıbarsha.

— Qoı! — dedi Dáýlet úńile qarady da, — sol!..

Olar tym-tyrys otyryp baqylaǵanda, Samarqan molanyń ishine kirdi.

— Atylady! — dedi Aıbarsha, ushyp túregep.

— Nege?

— «Nege» deıdi ǵoı! — dep Aıbarsha mola jaqqa týra júgirdi. Sońynan Dáýlet te júgireıin dep edi, jalt qaraǵan Aıbarsha qolymen «qal!» degen belgi berdi. Ańyryp turyp qalǵan Dáýlet ne isterge bilmeı sol orynda turǵanda, eki adam moladan shyǵa berdi, tobylǵy arasyna buǵa qalǵan Dáýlet tanı ketti: Aıbarsha, Samarqan!.. Olar Dáýletke jaqyn kep otyrdy...

— Samarqan! — dedi Aıbarsha, az ýaqyt tym-tyrys otyrǵannan keıin, — súımegen júrekke zorlyq kórsetý — bizdiń zamannyń saltynda bar ma?

— Kim zorlyq kórsetken?

— Sen!

— Men? Qalaı? Zorlyq túgil, bir aýyz qatty sóz aıttym ba saǵan?

— Aıtqan joqsyń.

— Endeshe?

— Ózińe qatty sóz aıtýyn, — maǵan aıtýyń.

— Qandaı qatty sóz?

— Ólimge bel baılaý, jumsaq sóz be eken?

— Kim bel baılapty?

— Sen!

— Men?

— Molanyń ústine túnde myltyq ap shyqqanda, arýaqty atýǵa shyqtyń ba, ózińdi atýǵa shyqpaı?

Samarqan qatty kúrsindi de, úndemedi.

— Kúrsinemisiń? — dedi Aıbarsha. — Nege atylasyń? Árıne, maǵan kektenip!.. Durys pa sol? Meniń kóńilim saǵan aýmaı basqaǵa aýsa, nege kúshtilik kórsetesiń oǵan?

— Qandaı kúshtilik? Ózi ólý kúshtilik pe?

— Árıne, kúshtilik, kúshtili bolmas edi, sen meniń dushpanym bolsań. Dushpansyń ba sen? Jaqsy kórmeıtinimdi qaıdan bildiń sen? Jaqsy kórgen jigittiń bárine tıe bere me eken, qyz? Adamgershilik kózben jaqsy kórisýge bolmaı ma eken, jigit pen qyz birin biri? Ásirese, bizdiń zamanda?..

— Oý, joldas, meni bastyrmalatyp barasyń ǵoı, — dedi, ózin endi ǵana kináli sanaı bastaǵan Samarqan.

— Ótirik ne, osy aıtqandarym?

— Keıin keńesetin sóz ǵoı, ol.

— Qashan? Sen ólgennen keıin be?

Samarqan kúlip jiberdi.

— Kettik, aýylǵa! — dedi Aıbarsha, qozǵala berip.

Samarqan qozǵalmady: Aıbarsha qoltyǵynan kótereıin dep edi, denesi qorǵasyn sıaqty.

— Tur! — dedi Aıbarsha.

Samarqan turmady da, jaýap ta bermedi.

— Endeshe meni at! — dedi Aıbarsha ońashalana berip. — Nege atpaısyń? Óziń ólgenshe jaýyńdy óltir!

— Sen be jaýym?

— Jaýyń da, dos ta bolmasam, kimiń bolam sonda?

— Kim dep ataý erki sende.

— Osyǵan toqtadyq endeshe... Júr aýylǵa!

Qoltyqtaı bergen Aıbarshaǵa Samarqan qarsylyq kórsetken joq.

ON BESİNSHİ TARAÝ

«JOLBARYS TONDY JIHANKEZ

Telkólde birer kún ǵana bolyp qaıtamyz degen oımen kelgen Baıjan men Samarqan jumaǵa jaqyn júrip qaldy Mal sharýashylyǵynan kanal qurylysshylaryna qajetti azyqtar alyp turýǵa, Samarqan bul aradaǵy baı kolhozdarmen shartqa otyrdy. Qoldary bos kezin olar ańshylyqpen ótkizdi.

Óıtpeýge bolmaıtyn da edi. Teriskeıden kúngeıge bettep aǵatyn Sarysý ózeniniń aıaq jaq eki jaǵasy da bytyraı bitken ulyly-kishili kólder. Sýdy saǵalaıtyn qus ataýly ózge jerden meken tappaı osy araǵa jınalǵan sıaqtanyp, kólderdiń betine syımaıdy. Myltyq daýsynan shoshyna ushqan olar sol betimen jóńkilip kete barmaı, osy mańaıdaǵy kólderdiń birinen birine aýytqıdy da júredi. Qonsa kól betin, ushsa aspandy jabatyn qalyń qusqa oq tıgizý de qıyn emes sıaqty. «Tıse terekke, tımese butaqqa» degendeı, aýzyn qarata atqan myltyqtyń oǵy, birin bolmasa birin shalady.

Myltyqqa Baıjan, Samarqan, Dáýlet — úsheýi shyǵady da, keshke qaraı aýylǵa oralǵanda, aıaqtaryn matastyra baılaǵan qaz, úırekterdi áreń kóterip ákeledi...

Baıjan atqysh eken de, biraq ushqalaqtaý atady eken, qus nysanaǵa iligetin jerge keltirse-aq, oqtyń jeter-jetpesine qaramaı basyp salady jáne kóbinese, ushqan qusty atady, solarynyń birazy tıip te qalady. Sonda, «kezdep atqan mergen be eken, táıiri! — dep maqtanady ol, — áńgime kezde emes, qolda. Kezdep týra ma, shyn mergen?.. Ań men qus, seniń kezdegenińdi kútip tura ma?.. Qashqan ań men ushqan qusty qoly mergen kisi ǵana ilip túsirmeı me?..»

Dáýlet asyqpaı, saspaı atady eken. Kemeline keltirip bolmaı ol oq shyǵarmaıdy, kemeline kele qalsa, oǵy bosqa ketpeıdi, sondyqtan, Baıjan onyń atyn «Surmergen» qoıyp aldy...

— Ras, — dedi, Baıjan oǵan, mergendigine súısinýin bildirgende, — jaqsy-aq atasyn, sen. Biraq, maqtanǵanym emes, sen menen mergen emessiń. Tek, aramyzdaǵy aıyrma — men asyǵyspyn, sen sabyrlysyn Dáýletti ózine teń sanaıtyn Baıjan, bir jolda oǵan den qoıyp qaıtty. Dáýlet, ol, Samarqan jáne turǵyn aýyldardan úsh-tórt jigit, bir kúni kólden kólge jaıaý kele jatyr edi, aldarynda zymyrap qarsy ushqan eki úırek kórindi.

— Al, osylarǵa tıgizeıik! — dedi Baıjan, qosaýyzyn yńǵaılaı berip.

— Atqysh bolsań mynamen túsir, jezde! — dep, Dáýlet oǵan qolyndaǵy jalǵyz oqty myltyǵyn usyndy.

— Nesi bar túsirse? — dep Baıjan Dáýlet usynǵan myltyqty aldy da, tas – tóbeden óte bergen úırekti tartyp kep qaldy. Úırekter óte shyqty.

— Shamańdy kórdik, jezde! — dep kúldi Dáýlet.

— Kúletini joq, — dep daýlasty namystanǵan Baıjan, — ózge qus emes, úırek bolsa jáne úırektiń de ózgesi emes shúregeıi bolsa... ony túsirý ońaı bolmas.

— Tıgize alystaıtyn kisiniń sózi osylaı bolady, jezde! — dedi Dáýlet, namystana túskisi kep, — men bolsam qaǵyp-aq alatyn em.

— Mynanyń maqtanýyn-aı! — dep yzalandy Baıjan, — qap, taǵy bir úırek kezdespeıdi-aý, áýseleńdi kóretin!..

Baıjannyń tilegi qabyldanǵandaı, ile art jaqtarynan qańqyldaǵan qazdyń daýsy estildi, jalt qarasa, aspandap jalǵyz qaz ushyp keledi.

— Al, keldi retiń, mergendik kórseter! — dedi Baıjan Dáýletke.

— Bolsyn, — dedi Dáýlet, myltyǵyn ala berip, Baıjanǵa qarap, — biraq bul qazdy túsirip qalsam ǵoı, úırek emes dep daý qylasyń?

— Tıgizseń daýym joq, — dedi Baıjan.

— Endeshe kór!..

Qaz jaqyndap qaldy, ańshylardyń myltyǵy baryn naq tóbelerine jaqyndaǵanda ǵana kórip úrikkendeı, qaz buryla qashqysy kelgen beınemen qanattaryn jaltańdatty da, «qashyp qutylmaspyn, odan da bıikke shyrqaıyn» degendeı kóterile berdi. So kezde aqyryn daýysty «osoavıahımnyń» dybysy tym ete qaldy... Qaz kirpik qaqqandaı ǵana ýaqyt bir orynda qalbaqtap, kenet jerge qaraı quldyraı kep ańdady... Qazdy baýyzdaǵannan keıin, bireýler:

— Úırek emes, qaz ǵoı jáne alasa ushty ǵoı, — dep qaljyńdaıyn dep edi:

— Shynyn aıtqanda, — dedi Baıjan, — menen mergen eken bul!

Erteńine Dáýlet taǵy bir mergendik kórsetti. Bul joly qusqa Baıjan, Samarqan úsheýi ǵana shyqqan edi de, kóldi jaǵalap kele jatyp, Baıjan bir betke, Samarqan men Dáýlet bir betke ketken edi. Reti solaı kep qalǵany bolmasa, bul ekeýi, syrty sypaıy bolǵanmen, ishteri dúrde-arazdy...

«Synyqtan basqanyń bári juǵady» degen ras eken: osy saparǵa deıin kók myltyqty kóldeneń ustap kórmegen jáne myltyqqa qyzyǵa qoıman dep oılaıtyn Samarqan, myltyq atqan Baıjanǵa eremin dep, oıda joqta atýǵa qumartyp aldy. Múmkin, ol qumartpas pa edi, qaıter edi, eger alǵashqy shyǵarǵan oǵy darı qoımasa. Bir joly, ony ertip shyqqan Baıjan, kóldiń jaǵasyna alyp keldi de, kól betinde sińisip otyrǵan qusty nusqap:

— Atyp kórshi! — dep ótindi Samarqannan.

— Oıbaı, Baıjeke, týǵaly myltyq ustaǵan kisi emespin demep pe em? — dep Samarqan qashqalaqtap edi:

— Ustamasań endi usta! — dedi Baıjan myltyqty zorlyqpen ustatyp, — at, anaý úırekterdiń qalyńyna!.. Bytyra myltyq, birine bolmasa birine tıer... Tımese aıyp almaspyz...

Eriksiz ustatqan myltyqty, táýekelge syıynǵan Samarqan kóterip, qundaǵyn ıyǵyna tirep, uńǵysyn qustarǵa qarata kózdeı bergende qaldy Baıjan. Myltyq gúrs etti, Samarqan seskenip qaldy... Úırekter dý kóterile ushty...

— Tıdi! — dedi Baıjan, — jigit ekensiń!..

Kólge tóne qaraǵan Samarqan óz kózine ózi senbedi: úırekter myltyq daýsynan shoshyp kóterile ushqanda, oryndarynda eki-úsh qaraıǵan qaldy. Ne bular?.. Kól betinde qus sıaqtanyp qalqyp turatyn ý japyraq pa, qus pa?.. Baıjan «qus» dedi, Samarqan «japyraq» dedi. Biraq, qus bolsyn, japyraq bolsyn, qaraıǵandar alynatyn jerde emes, alysta edi, maltyp baryp ákelýge sý ári tereń, ári salqyn. Qadala qarap turǵan olar qus ekenin kárdi: kóldiń ári qaraı-tolqynyna qalqyp, olar tereńge ketti...

— Káne ata almaıtynyń, — dedi Baıjan, jolshybaı, — dál-aq tıgizgen joqsyń. Alǵash atqanda ekeýin túsirdiń. Qyrǵyn mergen sen bolasyń dep kelem. Nanbasań tary da atshy!.. Qudaı biledi, qalpaqtaı túsiresiń!..

Kelesi joly Samarqan kól jaǵasynda otyrǵan bir top qazǵa buǵyp kep, bireýine tıgizdi.

Odan artyq sózge ýaqyt ta joq edi. «Qolyńnan alam» degendi Qarymsaq bólshektep áreń aıtty. Onyń jan keshýge aınalǵanyn kórgen Syrbaı ýádesin berip qalýǵa asyqty.

Jany alqymǵa kelip, tynysy tarylǵanmen, jan ashýynan qulaǵy shyńyldaǵanmen, Qarymsaq Syrbaıdyń «bolsyn!» Degen sózin jaqsy estidi de jáne rastyǵyna sendi de; óıtkeni, kirshiksiz júrekten aıtqandyǵyna kýá bop, kózinde móltildegen jastar turdy.

Syrbaıdyń bul kóz jasyn, eriniń kelmes saparǵa ketýin bilip eńirep otyrǵan Dámetken de kórip, ol da «bolsyn» degen sózdiń rastyǵyna sengen edi. Sol senim buljymastan áli keledi. Syrbaı men Dámetken jaı ǵana kóńildes kisi sıaqty emes, aǵa men qaryndas sıaqty, aralarynan qyl etpesteı tatý. Ósekshiler olardy «kúıek astynan jarasqan» dep kúńkil de qylady. Adamgershilik júrekpen dostasýy, olardyń ózine aıan. Bir esepten ósekshilerdi kinálaýǵa da bolmaıtyn sıaqty, óıtkeni, Qarymsaq ólgeli, Syrbaı ol úıdiń qamyn óz úıiniń qamynan kem jemeıdi, otyn-sýyn, azyq-túligin, kıim-keshegin jetkizip týrady. Ne jıeni, ne naǵashysy, ne qudandasy, ne jekjaty, ne týysy emes bireýge Syrbaıdyń munsha qamqorsýy, kóldeneń jurttyń kóńiline, árıne, syımaıdy.

Syrbaı men Dámetken osyndaı dostas bolǵandyqtan, olardyń úıinde de bir semádaı aralasyp ketti: «Úı-ishi» degende, Dámetkende bary jalǵyz Aıbarsha, Syrbaıda bary — Tárbıe men Dáýlet. Dámetken men Tárbıe apaly-sińlilideı, birin-biri kórmese otyra almaıdy, biriniń tátti-dámdisin biri aýzyna tosady, sabaqty ınesin bólip jumsaıdy.

Al, Aıbarsha men Dáýlet she?

Bala kezinde olar pálendeı juǵysa alysqan joq.

Sol izdegeni onyń aldyna bir kúni kele qalǵan sıaqtandy: Tar toǵaıdaǵy jeti jyldyqty bitirgen Aıbarsha Qabandydaǵy orta mektepke attanarda, Dámetken bir qoıyn soıyp toı jasady. Sol toı tarqap, jekken par attyń tarantasyna Aıbarsha minerde, aýyl adamdary japyrlasa qoldasyp amandasty. Kópke aralasa Dáýlet te qolyn berdi. Biraq, onyń qoly Aıbarshanyń qolyn ózge qoldan qattyraq qysty!.. Jáne ol qysqan qol Aıbarshaǵa ózge qysqan qoldan ystyǵyraq sıaqtandy!.. «Munysy nesi?!» degendeı, Aıbarsha Dáýlettiń kózine qarap qap edi, onda da erekshe ot, erekshe qaras bar sıaqtandy!.. Bul qarasqa shydamaǵandaı, Aıbarshanyń kózi temen túsip ketti... Sol kezde arba da jyljı berdi... Bylaı shyǵa álgi kózqarasty esine túsirgen Aıbarshaǵa «osy bolar ma degen oı kep ketti.

Bul oıdyń túıini, Aıbarsha Qabandy mektebiniń toǵyzynshy klasyn bitirgen jyldyń jazynda ǵana rasqa aınaldy. Oqý jyly bitip kanıkýlǵa shyqqan Aıbarsha, jazdyń eki aıyn pıonerler lagerinde vojatyı bop ótkizetin boldy da, oǵan sheıin úıine baryp kelýge oılady. Sol kezde attyń, ıa mashınanyń reti kele qoımaı, Aıbarsha tanys bireýden esek surap ap, aýlyna qaıtty. Jol jyńǵyl ósken qumaıttyń arasymen júrýshi edi. Sonymen jónep kele jatqan Aıbarshaǵa jolshybaı eshkim jolyqpady, ári typyńdaı aıańdaǵan esektiń júrisi ishin pystyrdy, onyń ústine, kún de qaınaǵan ystyq, ári jelsiz tymyrsyq... Kóńilsiz keskinmen kúreńdene terlep, esegin tebine kele jaqtan Aıbarsha, artynan estilgen dúrsilge jalt qarasa, salt mingen áldekim aǵyzyp shaýyp keledi... «Júrginshiniń bireýi bolar» dep oılaǵan Aıbarsha taǵy da tepeńdeı bastap edi, qýyp jetken saltty qasynan syp etip ete shyqty da, oza bere kilt burylyp, atynan qarǵyp túse qaldy.

Dáýlet!

Aıbarshanyń júregi oınaqshyp ketti. Sonda da ol ezin bılep, Dáýletten buryn til qatty.

— Ie, qaıdan júrsiń? — dedi ol, esegin toqtatyp, keskininde qýanysh pen qaımyǵýdyń elesi sapyrylysqan únsiz Dáýletke.

— Óziń qaıdan? — degen sóz túsip ketti Dáýlettiń aýzyna.

Bul eki sóz onyń aýzynan dirildeńkirep, tutyǵyńqyrap shyqty.

Dáýlettiń erkinen óz erki basyńqy ekenin baıqaǵan Aıbarsha ózin odan da joǵarylata túskisi kep:

— Ne boldy sonsha, aptyǵyp shabatyn? — dedi.

Jaı... — dedi Dáýlet mańdaıynyń shańǵa aralasqan saýsaǵymen sypyryp, kúmiljigen daýyspen.

Onyń Aıbarshaǵa yntyǵýy qashan?.. Ózin jigitpin dep sanaǵan kúnnen bastap kóńiline uıalaǵan sol Aıbarsha emes pe?.. Jan syryn aqtarýǵa asyǵys emes pe ol?.. Kezegi kelmeı júrgen joq pa, syr aqtarýdyń oǵan?.. Mynaý elsiz daladan qolaıly oryn bar ma, syr aqtarýǵa?.. Kekten tilegeni jerden berilgendeı bolǵan joq pa onyń?.. Tez jetý kerek emes pe endeshe?.. Osylaı asyqqan kóńildi qanaǵattandyratyn kólik dúnıede bar deısiń be!..

Aldaǵy Aıbarshaǵa Dáýlettiń kóligi tez jetpegenmen, keńili tez-aq jetti. Shaldyń «Aıbarsha ketip barady» degen sózi qulaǵyna shalynǵanda-aq onyń oıy Aıbarshaǵa baryp qaldy. Mine, Aıbarsha onyń kez aldynda... Mine, jetti de ol.:. Toqtatty da... Biraq, toqtatqanmen, aıtam dep kele jatqan sózderiniń bireýi de aýzyna túsken joq... Bar aýzyna túskeni — «atyma min!» deı beredi!.. Hosh, Aıbarsha rızalasyp, atyna mine-aq qoısyn deıik. Sonan soń?..

Dáýlet «min» dep, Aıbarsha «minbeımin» dep, ekeýi osy eki sezdi mólshersiz qaıtalap uzaq turdy. Olardyń solaı qansha turary málimsiz edi, eger arttarynan, par at jekken tarantasty Masaqbaı kele qalmasa. Ol Dáýlet pen Aıbarshanyń qasynan ete berdi de, bóget bolý nıetimen toqtaı qaldy. Kekesini aralas az qaljyń aıtqannan keıin:

— Káne, Aıbarsha, min. meniń arbama! — dedi ol.

Aıbarshany «minbeıdi» dep joryǵan ol, bul sózdi jaı medrese qyp aıta salǵan edi. Kútpegen oqsha boldy: Aıbarsha arbaǵa yrǵyp minip aldy.

— Esekti qaıtemiz? — dedi keskinine tańdana qaraǵan Masaqbaı.

Daýlet aıdap keledi, — dedi Aıbarsha, Dáýlet?!

Samarqanǵa solaı qaraǵanmen, Dáýlet odan qaýyp ta kútedi.

— Kim biledi, — dedi ol joldastaryna, — qyzǵanysh pen kúndeýden artyq pále joq desedi, ol da namysy bar jigit. Ras qyzǵansa, ne ózi jazym bolýy, ne meni jazym qylýy múmkin.

Sondaı qaýiptenetin Dáýlet, Samarqan Telkól dóńindegi molaǵa shyǵyp atylmaq bolǵanyn bilgeli tipti qaýiptenedi.

Ol oqıǵany Dáýlet Aıbarshanyń buıyrýymen kórmegen, bilmegen bolǵan edi. Aıbarsha Samarqanǵa «bul oqıǵany ekeýmizden basqa jap bilýge tıisti emes, sen de, men de tisimizden shyǵarmaımyz, ólgende súıegimizben ketedi» dep, osy sertke ýádesin alǵan edi. Osy sertin estı otyra, Samarqannyń jaman nıetten qaıttym deýine Aıbarsha ılanǵanmen, Dáýlet ılanǵan joq. Onyń bul sertin Dáýlet mazdaǵan ottyń ýaqytsha byqsýyna jorydy. Endi qashan lap eterin bilmegenmen' túbinde sóıtýine Dáýlet shek keltirgen joq. Sondaı oıda bola týra, onyń qaıran qalatyny — atyla degen túnde Aıbarshamen ońasha sóıleskeli, Samarqannyń kóńili burynǵysynan áldeqaıda jadyrańqy. Ańshylaýdyń arasynda ol sharýashylyq jumystarmen shuǵyldanyp, kolhozdarmen Telkólden balyq aýlaýǵa, jumyrtqa jınaýǵa, brynza, maı sıaqty, sút zattaryn, soıystyq maldardy alýǵa shart jasasyp júr. Sol shartpen ol, kanal qurylysyna az kúnde otyz shaqty túıemen júk te jiberdi. Ómirge qyzyqpaǵan, jasaǵysy kelmegen kisi osyny isteı me? Árıne, istemeıdi. «Keshe atylyp elýge bel baılap, búgin bylaısha jadyraı qalsa, mán joq pa eken munysynda?.. Men bola qalsa, Aıbarshanyń aýzynan jyly lep shyǵýmen baılanysty emes pe eken?..»

Dáýletke osyndaı da kúdik kirdi. Sonyń mánin Aıbarshadan suraýǵa oqtalady da, bata almaıdy. Mola basynda bolǵan oqıǵany Samarqan shynynda da Dáýlet bilimdi dep oılaıdy jáne qansha synap qaraǵanmen, biletin belgisin taba almaıdy. Dáýlettiń qyńyraıýyn ol eski qyzǵanyshtyń saldaryna jorıdy. İske baılanysty qajetti bir sózder bolmasa, ekeýi ózara til qatyspaıdy.

Sol tildi olar, Baıjannyń ymdaýymen shuqyrlaý jerge jata qalǵanda da qatysqan joq. Ekeýiniń shuqyrdan bastaryn qyltıtyp qaraıtyny Baıjan ǵana.

Qus otyrǵan jaǵaǵa buǵyp-aq, barǵanmen, Baıjannyń joly bola alǵan joq. Myltyqshylar kelgeli mazasy ketken qustar asa saq eken, buǵyp-aq barǵan kisini qaıdan kórgenin kim bilsin, oq shalar mańǵa keltirmeı ushyp ketti. Jáne uzaı, basqa kólge aýa ushty. Aspanǵa kóterilgen qustarǵa ańyraıyp az qarap turǵan Baıjan, kóldiń betin kózimen sholdy da, jýyqta qus joǵyn kórgen soń, buǵyp jatqanǵa «munda kel» degendeı qol bulǵady.

Samarqan úńilse — oqjylannyń, bir kózinen tıipti de, ekinshi kózinen shyǵyp, basyn talqandap ketipti.

— Jaraısyń! — dedi súısinip ketken Samarqan. — Qalaı kórdiń muny?

— Osy tusta, álginde, aspanda shyryldap turǵan boztorǵaıdy kórip ne ediń?

— Iá, kórgem.

— Qarap jatsam, sol torǵaıdyń, qanat qaǵýy álsirep barady, «áı, jylan arba maǵan da osyny!» dep jerge qarasam, osy arada, qaqqan jińishke qazyqtaı birdeme qybyrlaıdy.. Qadala qarasam anyq jylan!... Sodan, «dál kóz tusyń bolar» dep kezdep turdym da, basyp kep qaldym. Múlt ketken joq ekem!..

— Torǵaı qaıda? — dep surady Samarqan.

— Arbalyp qalsa kerek, osy mańaıǵa qalbalaqtap kep áreń, qondy da, jaı dármende jýsan arasyna jorǵalap kirip ketti.

Samarqannyń aýzyna «jigit ekensiń!» degen sóz kep qap edi, basynan álginde ǵana shyǵa qoıǵan qyzǵanyshy qurǵyr, mıyna qaıtadan orala qap, tilin kúrmeı qoıdy.

Samarqannyń kómeıinde irkilip qalǵan bul sóz, jáne bir jaǵdaıda aýzynan eriksiz shyqty.

Syr boıyna erteń qaıtamyz degen kúni tańerteń:

— Al, joldastar, — dedi Baıjan, aýyl qydyryp júrgen Dáýlet pen Samarqandy shaqyryp ap, — úsheýmiz myltyq atýda sybaılas boldyq qoı. Búgin sońǵy ret shyǵyp kelsek qaıtedi?

— Oqasy joq, — desti serikteri.

— Qysyraq qaraǵandar, — dedi Baıjan. — Qopaly kóldiń bireýinen keshe keshke qyr shoshqasy kóripti.

— Endeshe soǵan baramyz, — dedi Dáýlet.

— Qaban kezdesse, — dedi, Baıjan, — «osoavıahımmen» jyǵa almassyń. Oǵan vıntovka kerek.

— Ony siz sıaqty qaban atyp kermegen kisi aıtady da, — dedi Dáýlet qaljyńdap, — biz sıaqty, atyp kórgen kisi aıtpaıdy; etken jyl qabandy bytyra men-aq atyp alǵam!.. Jolbarys kezdesse bir sári...

— O da bar ma, bul mańda?! — dedi Baıjan.

— Nege bolmasyn. Tusaýly, ne baǵýly mal emes, aýa jaıylmas deıtin. Shý boıynda bar jolbarys bul jaqqa kelmeıdi deısiń. Qarttar ertede ózge jer túgil osy Telkól mańynda da kórdik deıdi.

— Qoıshy?

— Kórmeı turyp záreń ushty, jezde, kórine qalsa qaıtesiń? — dep Dáýlet kúldi.

Onda ne bar?

Qabandy maǵan, jolbarys – mol barys kezdespese degenim ǵoı? — dedi Dáýlet qýlanyp.

Jyrtqysh ań kezdeser dep qoryqty ma, álde kúndesine kórgisi kelmedi me, Samarqan Baıjannyń qasynda qalyp qoıdy. Qolyna vıntovkany ǵana alǵan Dáýlet, kóldi jaǵalap jalǵyz ketti.

Sarysý qatty tasyǵan jyldary ǵana sý túsip, ózge jyldary qar sýynan ǵana nár alatyn bul kóldiń jıegi bıyl qurǵaq eken. Biraq, qashan ósip jetkenin kim bilsin, qýaryńqyraǵan qamysy ári bilekteı jýan, ári syryqtaı bıik, ári qalyń!.. Jynysqa kire qoıǵysy kelmegen Dáýlet, jaǵalap otyryp, mashına toqtaǵan jerden uzap ketti.

Jaǵanyń qurǵaǵan sazynda ártúrli haıýandardyń, eski izderi kezdesip otyrdy. Keı izdiń neni ekenin tanyp keledi, keıin tanymaıdy. Sóıtip kele jatqan oǵan, qamys ishine. kire bergen soqpaq kezdesti. Soqpaqqa kirgen-shyqqan izderge úńilgen onyń kezine shıki qı shalyndy — tanys, qyr shoshqanyń qıy.

— «Jaqynda ǵana júrgen-aý» dep oılady ol.

Soqpaqtyń qamysqa taqalǵan jerine barsa, sazǵa eki iri shoshqanyń, jeti-segiz kishkene toraıdyń tuıaq tańbasy túsipti.

«Osy mańaıda eken olar, — dep oılady Dáýlet, — jaǵaǵa shýaqtaýǵa shyqqan eken de, meni kórip qamysqa kirgen eken. Qap, shyqpaıdy-aý beri!»

Sol aradaǵy jarqabaqtaý bir jerge Dáýlet otyrdy. Oıynda qyr shoshqalar. Olar Dáýletke tanys haıýandar: qabany ǵana basyna qaýyp týǵanda adamǵa qarsy shabady, áıtpese, momyn-aq jándikter, tek toraıyn ǵana shamasy ketpeı aldyrmaıdy. Qazaqtyń aýyz ádebıetinde

«Qas jaqsynyń belgisi —

Toptap toraı shaldyrmas.

Jaqynyn jaýǵa aldyrmas» —

degen sózi de osydan shyqqan. Toraıyn qatty qorǵaıtyny megejini emes, qabany. Qaýypty jerde ol únemi alda júredi. Óshikken onyń bet aldyna kezdespe. Kezdese qalsań, aýzyna ilikseń-aq jaryp tastaıdy. Aýzynyń qıaǵy sonshalyq ótkir, mysaly, attyń qyl quıryǵy ilige qalsa, qaıshydaı qyrqyp túsiredi. Ony oralymsyz degen sóz qate, kerekti jerde urshyqtaı úıiriledi.

Osylardy oılap otyrǵan Dáýlettiń qulaǵyna qamys arasynan qabannyń qorsyly shalynǵandaı bop ketti. Ol elegzı qaldy da, vıntovkasyn únsiz ázirlep, dybys estilgen jaqqa qulaq túrdi. Jel sol jaqtan. Qara daýyl, qatty jel... Ras, qorsyl!.. Beri jyljyp kele jatqan sıaqty!..

Qobaljyp júregin tez bılegen Dáýlet, vıntovkanyń predohranıtelin bosatty da, oqty uńǵynyń ishine aqyryn jiberip, zatvoryn shaptyrmaı ǵana jaýyp, atýǵa daıarlap aldy...

Qamys arasyna syǵalaı tikken Dáýlettiń kezine, toraılaryn baýyryna toptaı ertip beri qaraı shyǵa bergen megejin ilikti. Ol kerine tústi de, jaǵada turǵan adamdy kórip, soqpaqtan qalyńǵa jalt berip sińip ketti... Qorsyl óli de keıin. «Ol, árıne, qaban! Biraq tobynan nege bólinedi ol?!»

Dáýlettiń oıyna: «jolbarysqa tap bolmasa ne qylsyn óli» degen oı kep ketti. Biletin adamdardyń aıtýynsha, jolbarysqa kezdesken qaban artymen jyljıdy...

Nesi bolsa da kórgisi kep ketti Dáýlettiń. Sol aradaǵy bir túp ıtsıgekti betine ustap shekesinen otyra qaldy, vıntovkanyń qulaǵy ashýly, tili barmaqta...

«Jolbarys adam ısinen alystan qashady deıtin edi, — degen oı keldi oǵan, — eger jolbarys bolsa, beri qaraı qalaı keledi?! Álde, jel sol jaqtan bolǵandyqtan sezbeı me eken?.. Mashına da yqtan kep toqtady ǵoı!..»

Qorsyl jaqyndap qaldy... Qamystyń sybdyry da estildi... Qaraıǵan birdeme kórindi... Qabannyń bóksesi!..

Grýzınniń ataqty aqyny Shota Rýstavelıdiń jolbarys tondy jıhankez» degen poemasyn oqyǵan ba? — dep surady Baıjan Dáýletten.

— Qazaqsha aýdarmasyn ǵana kórip em.

— Sol poemanyń geroıy — Avtandıl deıtin batyr ǵoı?

— Bilem.

— Jolbarysty jeńgen batyr ǵoı ol?

— Alysyp jeńgen ǵoı ol. Meniki, myltyqtyń kúshi ǵoı, — dedi Dáýlet sypaıysyp.

— Sonda da ǵajap erlik bul — dedi Samarqan.

— Ras! — dedi Baıjan. — Munyń da endigi aty «Jolbarys tondy jıhankez» bolsyn!..

ON ALTYNSHY TARAÝ

SHÚIİNSHİ

Baıjan men Samarqan Telkólge barǵan sharýalaryn oıdaǵydan artyq oryndap qaıtty: jıyrma tonnadaı balyqqa shart jasasamyz dep barǵan edi olar, kolhozdardyń balyqshy brıgadalary otyz tonnaǵa jasasty jáne maıdyń aıaǵynda bitirip beremiz degen sharttyń, bir jumada seksen prosentin oryndap jóneltti, plannyń oryndalýy oıdaǵydan artyp ketkendikten, shart taǵy da on tonnaǵa ósirildi; brynzanyń sharty otyz bes tonnanyń ornyna elý tonnaǵa jasaldy; jumyrtqaǵa shart jasaý oıda joq edi, «kólderden ony da daıarlap bereıik» degen usynysty kolhozdardyń ózderi aıtty da, jıyrma bes myń jumyrtqaǵa shart jazdyrdy; jıyrma tonna qaımaqtyń ornyna Telkólden jetpis bes tonna qaımaq alynatyn boldy; qurt-irimshikti daıarlaý da josparda joq edi, ashshy qurttan on tonnaǵa, tushshy qurttan on bes tonnaǵa, irimshikten jıyrma bes tonnaǵa shart jasaldy. Osy zattardy tasýǵa, Telkólge qurylystyń bes grýzovıgi úzdiksiz júrip turatyn boldy da, mashınalardyń aldy kelip úlgerip, azyqtardy tası bastady.

— Kórdiń be, bizdiń eldiń baılyǵyn! — dep maqtandy Samarqan Baıjanǵa. — Kolhozdardyń Telkóldi jaılaı kelgen malshylarynyń ózinen osynsha azyq alatyn boldyq. Syr boıynda otyrǵan turǵyn kolhozdardan alatynymyz qansha!.. Mundaı baılyqpen bir ǵana kanal emes, birneshe kanaldy qurýǵa bolmaı ma!

— Árıne! — dedi Baıjan.

Baıjan Telkólden alatyn azyq-túligine ǵana emes, ony jaılaıtyn eldiń qadyr -qurmetine de, mádenıetine de óte razy boldy.

Es bilgennen bergi kúnderiniń kóbin oqýmen etkizgen Baıjan, bul saparyna deıin «kolhozdardyń jaılaýy» degendi ádebıetten oqyp qana biletin edi de, óz kózimen kórgen joq edi. Endi kep kórse, sosıalısik qurylystyń ádemi dúnıesiniń biri eken, bul!..

Malshylardyń haly osyndaı bolsa, «mal» da aty «mal» emes, mádenıet jolymen ósirýge aınalǵan mal eken.

«Mal» degende, bul jaılaýda eń kóp mal — qoı. Qoıdyń kóbi — qarakól. Qarakól júndi ol qoılardyń myńdaǵan tabyny jaıylǵan dala, jeldi kúni tolqyp jatqan teńizdiń beti sıaqtanyp turady. Jylyna memleketke on myńdaı Qarakól eltiri beretin kolhozdar bar eken. Az qazyna ma bul!..

«KNIIJ»5 atalatyn qoı Telkólge býdan eki jyl buryn kepti. Merınos pen qazaqy qoıdyń shaǵylysýynan paıda bolǵan bul tuqym da jaqsy nátıje beripti: qoılarynyń etiniń aýyrlyǵy alpystan júz kıloǵa sheıin. Brıgadalar qoıdyń osy túrin de molaıtpaq eken.

Qoıdan soń Telkólge kóp shyqqan mal — jylqy. Ol da asyldanyp, arǵymaqqa aınala bastaǵan jáne arǵymaq pen qazaqy jylqynyń shaǵylysýynan, ári turyqty, ári sulý, ári jazǵy ystyq, qysqy sýyqta dalaǵa jaıylymǵa tezimdi bop alǵan. Túıe Telkólde kóliktik qana mal eken, sıyr atymen joq, ol túlik túgelimen Syr boıynda bolady eken.

Malshy degender qonaq kútkish el eken. Telkólge kelgeli Baıjandy, Samarqandy, Dáýletti, Aıbarshany kún saıyn birneshe brıgada kezekpen qonaqqa shaqyrdy da otyrdy. Jáne olar bul tórteýin ǵana shaqyryp qoımaıdy, ózara da birin biri shaqyrysyp, ári keshtiń qonaǵy kıiz úıge áreń sıady, keıbir shaqyrýshy qonaqtaryn eki úıge ornalastyrady.

Bul májilister tamaq ishýdiń ǵana emes, mádenıettiń de májilisi boldy. Jurt qonaqqa jınalǵan soń áýeli saıasattyń, ǵylymnyń, sharýashylyqtyń, mádenıettiń máseleler keńes bop otyrady da, arty saýyqqa aınalyp ketedi. Ánshiler de, kúıshiler de, kúldirgishter de sol toptyń ishinen tabylady. Keıde radıoprıemnık arqyly Moskvadan, Almatydan konsertter tyńdaıdy.

Malshylar men májilistese otyra, Baıjan óz esebin umytpaıdy. Onyń Telkólge kelýdegi maqsaty azyq-túlik tarlaý ǵana emes, adam kúshin de alý ekendigi bizge málim májilis arasynda ol osy sózin de kóńirsitti.

Baqtashylardyń aıtýynsha, bul ıtterdiń bar kemshiligi — júgirýge olaq; qasqyr, túlkini olardyń İlýde bireýi-aq qýyp jetedi, al, jete qalsa, qasqyryńdy qoıandaı-aq basyp qalady... «It jeti qazynanyń biri» deıdi qazaq. Ózge ıtti kim bilsin, myna biz sıpattap otyrǵan ıtter, mal sharýashylyǵy úshin baǵa jetpeıtin qazyna. Telkól jaılaýyna júzden artyq kolhozdyń maly shyǵady. Sol kolhozdardyń júz myńdaǵan malynan bul ıtter qapyda bolmasa qyr ańyna mal bermeıdi...

Ittiń mundaǵy ekinshi túri: júni tyqyr, denesi ımıgen jińishke, qulaǵy shashaqty uzyn, tumsyǵy súıir, aıaqtary názik, quıryǵy sabaý, qabyrǵalary tyrtıǵan aryq tazylar. Bulardyń, da birneshe qasıeti bar: bir qasıeti — zymyraǵan júırik, qandaı ańǵa bolsa da jetpeı qoımaıdy. Ekinshi qasıeti — tásilqoı jáne qý, áli jetpeıtin ańnyń tirseginen tistep zyqysyn shyǵarady, qýsa jetedi, qashsa jetkizbeıdi, ekeý-úsheýi birikse, álderi jetpeıtin ańdy da qaqpaqyldap otyryp jaryp tastaıdy. Úshinshi qasıeti — jany joq batyl, túlkini inine kirip alyp shyǵýǵa bar, túlkiniń tisi tıgen ózge tuqymdy ıt, endi qaıtyp aýyz salýǵa batpasa, bul tazylar, urtyna tisi bizdeı shanshylyp júrgen túlkilerdi beldemeden tistep silkilep óltiredi, yzalanyp alsa, domalanyp qalǵan kirpilerdi de, aýzyna ıneleri qadalýyna qaramaı shaınap tastaıdy. Tórtinshi qasıeti — saýysqannan sońǵy saq osy tazylar, uıyqtap jatyp jylannyń jorǵalaǵanyn estıdi. Besinshi — ıisti sezimpazdyǵy ǵajap, ana qyrdyń astynda jyrtqysh aq ne bóten adam kele jatsa murny seze qalady da shańqyldap úre túregeledi, úrgen daýsy shańqyldaǵan ashshy, shańqyldaı qalsa jer ómirge ketedi...

Itterdi sıpattap otyryp temamyzdan shyǵyńqyrap ketippiz. Biraq, bul da osy temanyń máselesi sıaqty, óıtkeni, bizge ıtti ıt úshin emes, mal sharýasyn baǵýda, ósirýde orny qandaı ekenin kórsetý úshin sıpattaý qajet boldy. Sonymen, qysqasy, májilistesip otyrǵan kópshilikten!

— Káne, sonymen, kanal qurylysyna baratyndardyń tizimin de jasaı otyraıyq, — dep, Baıjan ár brıgadada bolǵan májiliste qaltasynan knıjkasyn alyp, suranýshylardyń tizimin jasaı bastaıdy... Brıgada kep. Onyń bárinen alatyn adamdaryn májilis ústinde ǵana jazsa, bir juma emes, áldeneshe jumalar kerek bolar edi. Oǵan ýaqyt bar ma, Baıjanda. «Bizge de qonaq bol» dep ár brıgada jalynǵanmen, Baıjan kebine rahmet aıtty da, ańshylyǵyn da jasaı júre, bir jumanyń ishinde Telkólden qurylys» aparatyn adamdardyń da tizimderin anyqtap aldy.

— Jazady ǵoı, — dedi Baıjan, — biraq vse eto ne to!..

— Senińshe qalaı jazý kerek?

— Abaısha. Qandaı tamasha sýretteıdi ol tabıǵatty! Sol, Abaısha sýrettep, bizdiń zamannyń berse qandaı qatyp túser edi. Qaıda, sondaı shyǵarma?..

— Jolda keńeseıik ony, — dedi Samarqan, — mineıik mashınaǵa, kózge shyqqan súıeldeı bolmaı.

— Nege «súıel» bolamyz?!

— Qarashy, tóńiregińe, bizden basqa ańyrǵan adam bar ma?

Tóńirekte bos adam joǵy ras edi. Qybyrlaǵan adamnyń bári de sharýamen shuǵyldanýda.

— Durys eken, — dedi Baıjan, — biz artyq adam ekenbiz, júrsek júreıik.

Bizdiń jolaýshylar Telkólge kele jylynǵan aýa raıy, olar Telkólden attanǵan kúni, kún kóterile tipti maýjyrap, mashınanyń aldynan turǵan jelden kóktemniń ısi ańqydy. Dál kóktem kúmisteı tóńirek munartyp saǵymdanyp ketti.

Telkólden jolaýshylar uzaq qarasa, áneýkúni jol boıynda shubala kóshken elder jaılaýǵa ótip bolyp, aldaǵy keń dala qulazyp qalǵan eken. Osy qulazyǵan keń dalaǵa shyǵa, Baıjan men Samarqan tereń oıǵa súńgigendeı ún-túnsiz bola qaldy. Olar oıǵa ketti. Samarqannyń oıynda Aıbarsha... Baıjannyń oıynda she?..

— Aınala dala... — dep oılady ol. — Taýsyz jazyq, dala!.. Ormansyz jalańash dala!..

Jel aıdaǵan tolqyndaı lek-lek bop biriniń artynan biri shubyrǵan Baıjannyń shól dala týraly, jalpy tabıǵat týraly oılary osy arada az toqyrap, az kidiristen keıin, ol tabıǵat baılyǵyn adam balasy qaı kezde qalaı meńgergenine esep berdi. Jerdiń ústinen de, astynan da adam balasy ne baılyq taýyp úlgergeninen habardar Baıjan, ózine: «Osy tabysta qazaqtyń, úlesi qansha?..» degen suraý qoıdy.

Baıjan biletin tarıhı materıaldardyń baıandaýynsha, Sosıalısik Uly Oktábr revolúsıasyna deıin, mysaly jer astynyń kenin zertteıtin, qazaqta bir de-ınjener joq eken.

«Buǵan aıypty kim? Árıne, tarıhı jaǵdaı. El bolǵan kúninen bastap, Oktábr revolúsıasyna deıin qazaq halqy kóshpeli dáýren súrdi. Onyń ulttyq qalasy bolǵan joq, qalasy bolmaǵan soń, ulttyq mektebi bolǵan joq, ulttyq mektebi bolmaǵan soń balalary oqyǵan joq, balalary oqymaǵan soń, ol ulttan ǵylym mamany qaıdan shyqsyn. Oktábr revolúsıasyna qazaq halqy úsh prosenttik qana saýatpen kelýi de osydan. Halyqtyń býlaı nadan qalýyna qanaýshy baı-feodal taby, olardyń úkimeti kináli. Qazaq halqy Rossıaǵa baǵynǵanǵa sheıin ol eldi bılegen hanǵa, bılegen elin ǵylymnyń, órine bastaýǵa tyrysqan joq, sıaǵa baǵynǵannan keıin patsha úkimeti de qazaq halqyn erine bastaǵan joq... Endi she?.. Endi qazaqtan shyqqan mamandy, onyń ishinde taý-ken ınjenerin bireýlep ondap emes, júzdep sanamaımyz ba?..»

Oıǵa shomǵan Baıjan, tósegen taqtaıdaı tep-tegis mıy bolar-bolmas qana kóringen súrleý tik jolymen damyp kele jatqan mashınanyń eshnársege qaqtyqpas edi.

Muhıttyń sýyn tushshylandyryp, Betpaqtyń shóline turbamen tartýǵa, sol turbanyń tarmaqtarymen sýaryp, maqta egýge, egis dalasynyń ár jerine tóńirektep orman ósirýge bolady. Mundaı turbalar júrgizý úshin, qazaq jerinde ázirge tabylǵan temir zapasynyń jartysy da jetedi... Eger osylaı sýarylsa, «Betpaq» qazirgi Ózbekstannan bes ese artyq maqta beredi. Injenerdiń josparymen tanystyǵy bar Baıjan: «fantazıa emes bul, qazaq jerindegi bar baılyqqa negizdele aıtylǵan shyndyq» dep oılaıdy. — «Biraq, — deıdi ol ózine ózi, — kapıtalısik qorshaý, bizdiń Otanǵa, jerindegi bar metaldy halyqtyń ishki baılyǵyn kórkeıtýge múmkinshilik bere me?!. Árıne, bermeıdi!.. Átteń, — dep arman etti ol, — osy qorshaý tez bitse!.. tabıǵattyń bar baılyǵy, onyń ishinde qazaq dalasynyń baılyǵy, adam balasynyń baqytty turmysyn órkendetýge jumsalsa!.. Biraq, qashan?!.»

Sońǵy suraýdy ózine álsin-álsin qoıyp, sheshýin taba almaı kele jatqan Baıjannyń oıyn:

— Áne bir mashınany qara! — degen Samarqannyń sózi bólip jiberdi.

— Káne? — dedi, Samarqannyń kenet shyqqan daýsynan selk ete túsken Baıjan.

— Áne!

Baıjannyń kózi aldyńǵy jaqta, alysta burqyraǵan shańǵa tústi.

— Káne, mashına? — dedi ol Samarqanǵa, shaq arasynan eshnárse kórinbegen soń quıynǵa joryp.

— Anaý shań she?

— Quıyn ǵoı!

— Sondaı shubalańqy quıyn bola ma? Jáne shań aldynda qarańdaǵandy neǵyp kórmeısiń?

Alystan boljaýǵa kózi shorqaq Baıjan, ilgeri sozylǵan shańnyń aldyndaǵy mashınany jaqyndaǵanda ǵana kórdi.

— Ras, mashına eken, — dedi ol, — kimdiki eken bul?

— Menińshe, raıkomdiki.

— Ony qaıdan bildiń?

— Bozǵyl tústi emes pe, onyń mashınasy?

Baıjan qarqyldap kúldi.

— Nege kúlesiń? — dedi Samarqan.

— Sóziń qyzyq. Shań bassa, qara mashına da boz bop kóriner!..

— Eger boz bolsa she?

— Eger qara bolsa?..

Ekeýin serttesti keltirmeı, aldyńǵy mashına jaqyndap keldi de, «áı» degen daýys jeter jerde kilt toqtaı qaldy. Artyna ilesken qoıý shań, toqtaǵan mashınany jaýyp ketti...

Aldyńǵy mashına toqtaǵanyn kórip, Baıjan óz mashınasynyń ekpinin báseńdete berdi, kútken mashınaǵa aqyryndaı kep toqtady.

Suıyla bastaǵan shańnyń ishinen aldyńǵy mashınanyń ber jaǵynda qarańdap qol kótergen adam kórindi. Baıjan syǵalaı qarasa — Rahmet!..

— Shúıinshi! — dedi Rahmet, mashınadan túse bergen Baıjanǵa.

— Qalaǵanyń seniki! — dedi, zor qýanyshty sezgendeı úre týlaı qalǵan Baıjan.

— Shúıinshi!.. Uldy boldyń!.

Týlaǵan júregi jutqynshaǵyna tyǵylǵandaı bolǵan Baıjannyń aýzyna sóz túspeı qap, Rahmetti qushaqtaı aldy da, shań men ter aralasqan betinen sholpyldatyp kep súıdi.

— Gúlnar da aman, — dedi Rahmet, Baıjan qushaǵyn jazǵan soń.

Samarqan da quttyqtaý sózder aıtyp qolyn aldy.

Qashan? — dedi, áli de aýzyna sóz túspeı turǵan Baıjan.

Búgin tań biline!

ON JETİNSHİ TARAÝ

JAS JAPYRAQTAR

Bitirgen ıgilikti isine kim qýanbaıdy deısiz.

Kanaldyń saǵasyna ornaǵan bas shlúzdi bizdiń Baıjan da qýanysh kórip, jumysy joq bolsa da sony kún saıyn áldeneshe ret kórýdi ádet qyp alǵan edi.

Jurttyń shyrt uıqyda jatatyn kózi ǵoı bul shaq. Biraq, aınala yń-jyń dybys!.. Jan-jaqta sambyrlap keńesken adam daýystary estiledi... Áldeqaıda, áldekimder án shyrqap jatyr... Bul ánderdi shlúzdiń eki jaq qanatynyń tóbesine ornatqan reprodýktordan kelip tur ma degen oımen, Baıjan kópir ústindeginiń tıegin aǵytyp qoıyp tóńiregine qulaq túrse, án Almalyqtaǵy radıo túıininen ǵana emes, aınaladaǵy daladan da estiledi... «Kimder olar?..»

Shlúzdiń jan-jaǵynda jaqynda da, alysta da jyltyraı janǵan ottar!.. Ottardyń árqaısysynyń da jalyndary kóterile lapyldaǵanda, tóńiregimde qarańdaǵan adam elesteri kórinip qaldy!.. Jalyndaýy men byqsýy aralasqan ottardyń sonaý bir tusynda, ashyq aspanda jyltyraǵan juldyzdardaı bop birqalypty, birkelki bop jarqyraǵan kóp jaryqtyń kózderi móltildeıdi, olar ne?..

Bul dybystardyń, bul jaryqtardyń bári bizge tańsyq bolǵanmen, Baıjanǵa tańsyq emes. Qaı kezde, kim ún shyǵaryp jatqany, qaı jerde ne ot janyp jatqany, shlúzdiń kópiriniń ústinde jalǵyz júrgen onyń kókireginde saırap tur...

Baıjan Telkólden orala, kúnniń kenet jylynyp, jerdiń tońy tez jibýin kórdi de, sol kúni Qyzylordaǵa baryp, kanaldyń jer qazý jumysyn tez bastaýǵa ruqsat aldy. Sol kúni oblystyq barlyq aýdandaryna, Syrdarıa kanaly qurylysyna qatynasatyn adamdardy tez attandyrý týraly telegramma ketti. Temir joldyń eki betin jaǵalaı otyrǵan Qyzylorda oblysynyń aýdandarynan kanal qurylysyna kisi attandyrý qıynǵa túsken joq. Telegrammany alǵannyń erteńinde-aq, temir joldyń batys jaǵynan da. shyǵys jaǵynan da qurylysqa qatynasýshylar aǵyla bastady.

Kelýshilerdi qarsy alý týraly arnaýly komısıa quryldy, bastyǵy Rahmet Dúısenbın músheleri: Baıjan, Aıbarsha, Samarqan, taǵy birneshe adamdar.

Komısıanyń uıǵarýynsha: Almalyq stansıasynyń basynda, qurylysqa kelýshilerdi komısıa músheleri kezekpen qarsy alady. Qaı poezda, arnaýly qaı eshelonda qansha qurylysshy kele jatqany, Almalyqqa qashan jetýi telegrammalardan málim. Poezd, ıa eshelonnyń kelý kezine, kelgen adamdardy barar ornyna tasıtyn kólikter men mashınalar daıar turady. Toqtaǵan poezdan, ıa eshelonnan túsetin qurylysshylardy kútken adamdar orkestrmen qarsy alady. Túsken jurt tarap bolǵansha, Almatydan, Qyzylordadan, jergilikti úıirmelerden kelgen artıser konsert berip jatady.

Kelýi jáne qarsy alynýy osylaı josparlanǵan qurylysshylar, Baıjan Qyzylordaǵa baryp oralǵannan keıin-aq aǵyla bastady...

Túnde, shlúzdiń kópirinde turǵan Baıjannyń qulaǵyna tóńirekten estilgen dybystar men janǵan ottardyń kópshiligi solardiki edi...

Al, juldyzdaı jarqyraǵan jaryqtar ne?

Olar irgesi qalanyp qalǵan Almalyq qalasyndaǵy plektr jaryǵy. Ótken kúzden Almalyqtyń Syrdarıaǵa taqalǵan jıegine ornaı bastaǵan júz kılovattyq qýaty bar álektr stansıasy, Almalyqtyń salynyp úlgergen qoǵamdyq, úılerine, keıbir bas kóshelerine jaryq bergen. Sol jaryqtyń eki úlken lampasy, kep juldyzdyń ishinde adyraıǵan aıǵa uqsap, shlúzdiń, kópiriniń eki jaq basynda janyp tur. Bir lampanyń túbinde Lenınniń, bir lampanyń túbinde Markstyń portreti. Bul eki portretti de osy aýdandaǵy on jyldyq mekteptiń segizinshi klasynda oqyp júrgen bir bala boıaýmen salyp, qurylys basqarmasyna syıǵa tartqan. Boıaý sýretiniń ónerinen biraz habarym bar dep oılaıtyn Baıjannyń baǵalaýynsha, bul portretter eshbir professıonaldyq sýretshilerdiń jasaǵan portretterine berispeıdi...

— Keshirińiz, — dedi Baıjanǵa, — oıda joqta ákesin kórip apalaqtap qappyn, aýzyma sóz túspeı; eń aldymen qutty bosyn aıtam!.. Ekinshi, orys áıeli bolǵanymmen, qazaq, ǵurpyn bilem — kórimdik!

— Qalaǵanyńyz sizdiki.

— Qalaýdy oılanyp aıtarmyn, kórińiz balańyzdy! — dep, sestra jórgekke oraǵan balany Baıjanǵa ustata berdi.

Balanyń beti ǵana ashyq edi. Jańa týǵan balany onyń kórýi birinshi ret, sondyqtan ba, náresteniń beti oǵan tym kishkentaı sıaqtandy. «Shala týǵan ba ózi» degen oı kep qaldy oǵan. Sol kip-kishkene bettiń ózi ári kúp-kúreń sıaqty, ári túkti sıaqty... Odan ári synaýǵa, qarny ashyńqyraǵan bala bezildep jylap ketti...

Gúlnardyń emizýge qymsynǵanyn abaılaǵan Baıjan, balany sestraǵa berdi de:

— Al, Gúlim! — dedi túregep, — ruqsat bolsa keteıin men!

Gúlnar rızalyq bildirip basyn ǵana ızedi. Tysta kútip turǵandar Gúlnardyń, balanyń amandyǵyn bilgennen keıin, Baıjannan:

— Kishkentaı kim sıaqty eken? — dep edi:

— Qaıdam, kim sıaqty ekenin, — dedi Baıjan, — ázir eshkim sıaqty da emes.

Sodan keıin Gúlnarǵa birer ret jolyqqanmen balany Baıjan kórgen joq. Bir jolyqqanda onyń:

— Kim sıaqty ózi? — degen suraýyna:

— Aýmaǵan óziń! — dep jaýap berdi Gúlnar.

«Aýmaǵan óziń» degen sóz Baıjannyń basynda júrdi de qoıdy. Qaıda barsa da osy oıdan arylmady ol. Uıyqtasa túsine kirdi... Endi ol, balasyn qaıta kórýge qumartty.

Bolnısanyń Gúlnardy shyǵaramyz degen saǵaty — tańerteńgi toǵyz edi. Baıjan ol ýaqyttan bolnısaǵa buryn bardy, qasynda Tárbıe, Aıbarsha, Anatolıı Kondratevıch.

Bul betinde bári de qýanyshty kele jatqan Baıjan serikteriniń ishinde, erekshe qýanyshtysy Anatolıı Kondratevıch. qys bastala densaýlyǵy túzele bastaǵan ol, kýrortqa baryp birer aı tynyqqannan keıin, qulan-taza jazylyp, burynǵy qalpyna kelgen. Sodan keıin óziniń rızashylyǵymen, úkimet pen partıa oryndary ony Qyzylorda plotınasyn josparlaý isińe nachalnık qyp taǵaıyndaǵan. Onyń basqarýymen qystaı qyzmet atqarǵan ınjenerlik jáne tehnıkalyq brıgada kóp máseleni zerttep suryptap, jospardyń dolbaryna kirise bastaǵan. Solaı kóńili shattanǵan qart, kúıeýine:

— Sen kanaldy bitirgenshe, men plotınany da josparlap bitirem, sodan keıin, maǵan taǵy da orynbasar bolasyń, — dep qaljyńdaıtyn.

— Oǵan men rıza! — deıtin Baıjan.

Mine, endi sol qýanyshyna nemere súıý qýanyshy kep ushtasyp otyr...

Nemere!..

Ne degen qýanysh sóz ol!.. Osy sóz basyna uıalaǵaly, qarttyń qýanyshpen týlaǵan júregi keń keýdesine syımaıdy!..

Bolnısa degenimiz áli salynyp bitpegen úı edi. On alty komnata bop plandalǵan bul úıdiń irgesi túgel qalanyp, tóbesi jabylǵan da, tórt-bes bólmesiniń sákisi, esik, tereze salynǵan, dáriger Gúlnardy osy bólmelerdiń birinde boldyrǵan.

Durys sezge Anatolıı Kondratevıch te talaspady, ádil baǵaǵa aıtar daýy joq Baıjan da úndemedi. Betin Baıjanǵa buryp birdeme aıtýǵa yńǵaılanǵan Aıbarshaǵa Tárbıe: «Súıreńdeı bermeı qoısaıshy!» degen keskin bildirdi. Ózgeniń aldynda sózýar Aıbarsha, Tárbıeniń qas-qabaǵyna qarap, onyń unatpaǵanyn istemeıtin edi. Sol daǵdysymen, kómeıine kep qalǵan sózdi aıtpaı jutyndy da qoıdy.

Baıjannyń azdaǵan kekshildigi bolatyn edi. Aıbarshadan jeńildim dep oılaǵan ol ázildi «kek» qaıtarý maqsatymen:

— Apa, — dedi Tárbıege Aıbarshaǵa arnaǵan sózin oraǵytyp ákelgisi kep, — sizdiń de bir jas ıisti súıetin kezińiz boldy-aý!

— E, qaraǵym, — dedi Tárbıe Baıjan sózderiniń tórkinine túsine qap, bolashaq kelinin ázirge jyǵyp bergisi kelmeı, — súıe kele jatqan joqpyz ba, jas ıisti? Bótendigi bar dep kele jatyrmyz ba?..

Baıjan taǵy da tosylyp qaldy. Gúlnardy óziniń qyzyńdaı, ne kelinińdeı jaqsy kórip ketken jáne bosanar kezinde ádeıi arnap kútýge kelgen Tárbıeniń kóńiline, ıiskegeli kele jatqan náresteni «bóten» dep qalaı jaryqshaq salsyn...

— Ne týda popalı, tovarısh, — dedi Aıbarsha, Baıjanǵa ústem bola túskisi kep, sózin Tarbıaǵa uqtyrmaý nıetimen oryssha aıtyp, — bete mımo selı!

— Prıznaıý, — dedi Baıjan, — v nasmeshkah mne ne vezót.

— Zato vam vezet v jıznı. «Bir ýysqa — eki bódene syımaıdy» deıdi.

— Togo jelaıý ı Vam.

Aıbarsha jymıyp tómen qarady.

Nemeremdi kórýge ruqsat pa? — dedi.

— Ótinem! — dep Baıjan oraýly balany usyna berdi. Qolyna alǵan balanyń juqa aqpen jabylǵan betin Anatolıı Kondratevıch aqyryn ashsa, kózi jyltyrap shyr eken. Birinshi kergen qart atasyna amandasqandaı, ezý tartqan sıaqtandy.

— Zdravstvýı, Syrdyń jas qazaǵy! — dedi Anatolıı Kondratevıch te jymıyp, — ómirli, baqytty bol!

Balanyń yp-ystyq betine ol murnyn tıgizip ıiskedi de, basyn kóterip:

— Gúlden, Syrdyń jas japyraǵy! — dedi.

ON SEGİZİNSHİ TARAÝ

İSKE SÁT!

...Kanaldyń qazylý jumysy saltanatpen bastalatyn boldy: jumysqa jınalǵan qyryq myńdaı kisi túp-túgel ketpen kóterip, kanaldyń erneýi júretin syzyqtardy boılaı, aralarynda úsh metrden ashyq jer qoıyp qaz-qatar turady. Ol eki qatardyń arasyna ekskavatorlar, greıderler qoıylady.

Jumystyń bastalar aldynda mıtıń ótedi. Qazaqstan úkimetiniń ókili kanaldyń mańyzy -maqsaty týraly qysqasha baıandama jasaıdy da, qurylysshylardy quttyqtaıdy. Odan keıin partıa jáne basqa uıymdardyń ókilderi quttyqtaý sóz aıtady. Bul sezderdi jumysshylar radıomen túgel tyńdaıdy.

Quttyqtaý sózderden keıin, úkimettiń ókili «iske sát!» degen sózdi aıtady. Sol sóz aıtylǵan sekýndta dýhovoı orkestr marsh oınap jiberedi. Marsh bastala bergen kezde, kanal syzyǵyn boılaı turǵan adamdar, bir yrǵaqpen ketpenderin jerge silteıdi. Dál sol kezde ekskavatorlar da jerdi jyra jóneledi...

Jumys bastalar aldynda úkimettiń, partıanyń, qurylystyń basshy adamdary, dańqty birneshe jumysshylar kanaldyń saǵasyndaǵy shlúzdiń ústine jınaldy. Bizge tanystardan olardyń ishinde Rahmet, Anatolıı Kondratevıch, Syrbaı, Baıjan jáne Aıbarsha turdy.

Mezgil kúnniń jańa shashyrap shyǵyp kele jatqan kózi.

Kún kóterilgennen eńkeıgenge sheıin aınadaı jarqyrap turatyn Syrdarıa boıynyń aspanynda, keıbir túnderde jınalyp, tań ata ydyraıtyn ala-shabyr bult, búgin de jınala qalǵan eken. Bul bult, qaz-qatar ketpen kóterip turǵandardyń tóbelerine ádeıi ilip qoıǵan jalaýlardaı, shyǵyp kele jatqan kúnniń nuryna qyzyl kúreńdenip boıala qoıdy. Kún sáýlesiniń keń jaıylǵan tarmaqtary, jerdiń betine de kólbeı tarap, Syrdyń dalasyna qyzyl-kúreń tús berdi. Alysta munartyp kóringen Túıe moıyn qumynyń kún nuryna malynǵan oıly-qyrly, jer betin jaýyp, tańǵy samalǵa jelpinip turǵan biri tas qyzyl tý sıaqtandy.

Ony oılaý kerek, — dedi, Syrbaıdyń bul sózin unatpaǵan, biraq dosyn renjitip alǵysy kelmeı, qarsylyǵyn juqalap aıtqysy kelgen Anatolıı Kondratevıch, — bizdiń úkimettiń eski ǵuryptan qoldaıtyny da, qoldamaıtyny da bar ǵoı, Syreke. Dal bul aıtyp otyrǵany qyzdy úkimet qoldaı qoımas. Bedelińiz bar, dańqty adamsyz, uıat bop júrmesin.

Anatolıı Kondratevıchtiń unatpaǵanyn Syrbaı bile qoıdy da:

— Seni ózimsinip aıtyp jatqanym da, ózgege aıtar sózim emes bul, — dep búgile qaldy.

— Ne shalmaq edińiz? — dep surady, shaldy túsindirdim dep sanaǵan Anatolıı Kondratevıch.

— Júdá býyrshyn edi, — dedi Syrbaı.

— Býyrshyn?!

— Nege tańdandyń, júdá? Kádimgi túıeniń dene shyqqan býrasy.

— «Býra shaldy» degendi men, ertegilerde bolmasa, bertingi zamanda estigen joq edim.

— Baıaǵyda Dosbol datqa aryq qazdyrǵanda býra shalypty qazaqta qurmaldyqqa shalýǵa, júdá býradan joly úlken mal bolǵan emes.

Ordaly saraı, kópir, shirkeý sıaqty zor qurylysty bastarda, sol araǵa mal túgil adamdy qurbanǵa shalatyn salt kóp elde, onyń ishinde Evropada orta ǵasyrǵa sheıin bolǵany Anatolıı Kondratevıchke tarıhı derekterden málim de. Gresıada kúni búginge sheıin, qurmaldyq shalynbaǵan jańa qurylystyń qasyna kim buryn barsa, sol jylǵa jetpeı óledi degenge senip, sheberler kúshi kelse qoı soıyp, kúshi kelmese taýyq soıyp, qolyna qan jaǵyp iske kirisedi. Jańa qurylystyń basyna toqty-torym sıaqty jeńil qurmaldyq shalý ádeti Orta Azıa da, qazaqta da baryn Anatolıı Kondratevıch talaı kórgen, biraq, dál býra shalǵanyn ol kermek túgil estigen joq-ty.

Syrbaıdyń býra shalý týraly sózin estigende, onyń esine «qarabýra» degen sóz túse qaldy. Syrdyń boıynda «qarabýra» dep sýǵa jasaıtyn bógettiń bir túrin aıtady. Ol bylaı jasalady: qoǵajaıdan uzyn qyp esken arqannyń ekeý-úsheýi jerge qatarynan tóseledi. Olardyń ústine kóldeneń qamys jaıylady. Qamystyń ústine topyraq sebilip, oǵan sý seýip dymdaıdy. Sodan keıin jaıylǵan, astyna tóselgen arqandardy qosa, bir jaq kıiz shıyrshyqtap, domalata búkteıdi. Qamys qalanyp bolǵan soń, belin birneshe jerden manaǵy armandarmen tas qyp baılaıdy. Jýandyǵy eki qushaqtan qushaqqa deıin bolady. Osyndaı býmalardyń, atyn aqtar «qarabýra» deıdi. Qarabýra kóbine aryqtyń mıdan sý tartatyn saǵasyn bekitýge jumsalady. Temir men sement aralaspaǵan kezde, qarabýradan basqa materıaldardan jasalatyn bógetterdi sý aǵyzyp alyp ketedi. Aǵysqa kóldeneń salsa, qarabýrany da alyp ketedi, sondyqtan, sýdyń aǵysyna onyń tumsyǵyn qarata salady.

Kelini men balasynyń sózderin ishteı qyzyq kergen Syrbaı, Aıbarshaǵa qarady da, «balam...» deı berip, áldenege kózimen ym qaqty, Aıbarsha ony túsine qoıdy. Ol bylaı edi: osy kóktem týarda, bir kúni Syrbaı Aıbarshaǵa «balam, Syr boıynyń aryq qazýshylarynda, jerden ketpenmen alǵash ilip alǵan topyraqty oramalǵa túıip, osy aryqty qazýdy bastaýshyǵa berip jiberý ádeti bar, sony, erteń myna Syrdarıa kanaly qazylǵanda bizdiń de isteýimiz kerek, ol úshin, osy bastan oramal daıarlap, topyraq syılaıtyn adamnyń atyn kestemen jazý kerek» degen. Buryn bilmeıtin bul saltty qyzyq kórgen Aıbarsha, «durys, Áke, oramaldy men daıarlaıyn, sonda kimniń atyn kesteleıin?» dep suraǵan. «Árıne, Anatóldiń» degen Syrbaı... qyzǵylttaý jibekke Aıbarsha qoly bosta aınala «Syr ólkesin sýlandyrýda birinshi aıypty Anatolıı Kondratevıch Polevoıǵa Syrdyq ul-qyzdarynan tartý» dep ár tústi órnekti keste shekken... Búgin, kanal qazý jumysyna shyqqanda, Aıbarsha kesteli oramalyn qaltasyna s.ala shyǵyp, ekskavatory jer qazýǵa kiriskende, alǵashqy bir ýys topyraqty oramaldyń shetine túıip qoıǵan... Syrbaıdyń ymdaǵany sol ekenin túsine qoıǵan Aıbarsha, kıteliniń qaltasyndaǵy topyraq túıýli oramaldy aldy da, at ústindegi Anatolıı Kondratevıchke usyndy.

— Ol ońaı, — dedi Syrbaı, jymıyp, — kelesi jyly osy kanaldan sýarylatyn egindi esepte, bir Syr túgil, áldeneshe Syrdyń ul-qyzyn qonaqqa shaqyrýǵa jetsin!..

— Ras!.. Tabylǵan sóz!.. — dep, aınala qorshaǵan jurt dý kúlisti...

ON TOǴYZYNSHY TARAÝ

QYZÝ JARYS

Kanaldyń qazylýy oıdaǵydan artyq qarqynmen ketti. Ekskavatorlar, kombaındar, greıderler az kúnde kanaldyń arnasy júretin jerlerdi jyryp tastady. Keshe ǵana jalma, tep-tegis bop jatqan dalaǵa, deńkıgen balta taý bop úıilip qaldy.

Ekskavator jarysynda ozdyrmaǵan Aıbarshany Dáýlet ketpen jarysyna shaqyrdy.

— Jastardyń kópshiligi ketpende júrgende, bizdiń mashına jarysymen ǵana qanaǵattanýymyz uıat bolar, — degendi syltaý qyldy ol Aıbarshaǵa, — ara-tura ketpenge de túsip kóreıik.

— Bilek kúshimen de synasqyń kelgen shyǵar, — dedi Aıbarsha kúlip, — ol da bolsyn!..

Ketpenge kelgende Dáýlet Aıbarsha túgil, qyryq myń kisiniń bireýin aldyna salmaı, eń aldyńǵy qatarda degen júz shaqty jigitpen tep, túse, jarysty da otyrdy. Kózi kórmegen osyǵan panar ma? Ol bir kúnderi, otyz kýbometr topyraq aýdaryp, normasyn myń prosentke jetkizdi.

Ketpende Dáýletke jete almaǵanmen, Aıbarsha da kópshiliktiń kózin súısindirgendeı rekordtar berdi. Kanaldyń boıyndaǵy barlyq ketpenshiniń on úsh myń jarymy áıel edi. Aıbarsha solardyń mańdaı aldynda júrdi.

Erkekterden Dáýlettiń aty, áıelderden Aıbarshanyń aty, qurylystyń óziniki túgil, oblystyq jáne respýblıkalyq gazetterdiń betterinen túspedi: gazetshiler maqala jazdy, jazýshylar ocherk, áńgimeler jazdy, aqyndar óleń shyǵardy, Qyzylordanyń belgili aqyny Nartaıdyń olarǵa arnaǵan áni kanal túgil, búkil Qazaqstanǵa tarap ketti. Ýchastoktiń qabyrǵa gazetine salǵan «dostyq qaljyńynda» bir sýretshi: Aıbarshaǵa jer sharyn kótertip, Dáýletke ol sharǵa sebele pen sý shashtyryp, astyna bylaı dep jazypty: Syrdarıa kanalynyń dańqty eki stahanovshysy — Dáýlet Syrbaev pen Aıbarsha Qarymsaqovanyń ázilderi:

Dáýlet: — Aıbarsha, ıyǵyńdaǵy kótergen domalaǵyń ne?

Aıbarsha: — Kórmeı turmysyń, ne ekenin?

Dáýlet: — Men mekteptegi globýs pa dep turmyn.

Aıbarsha: — Ondaı jeńildi sen kóter. "Meniń kótergenim aýyrynyń ózi, kádimgi, jerdiń shary.

— Dáýlet: — Moldalar «jerdi kók ógiz kóterip tur» dep aıtatyn edi, sen sol bolǵanyń ba?

Aıbarsha: — Meniń estimegen keńesim ol. Biraq, men bul jer sharyn egizden de, sıyrdan da aqyl surap kótergen joqpyn. Maǵan jer sharyn kóterýdi úıretken Arhımed.

Dáýlet: — Onyń kim edi?

Aıbarsha: — Ortalaý mekteptiń bilimimen qalyp qoıýǵa aıypty óziń. Arhımed Aısadan úsh ǵasyr buryn jasaǵan fızıka ǵalymy. Sol kisi «eger tutqasy bolsa, jer sharyn men kóterer edim» degen eken. Odan eki myń bir júz otyz bes jyl soń týǵan men, jer sharyn kótersem, aqylǵa syımaıtyn nesi bar?

Dáýlet: — Oqymystysyn-aq boldyń-aý, maǵan! Osy kanaldy qazyp bitire salysymen be!..

Aıbarsha: — Maǵan namystanǵanyń kerek!»

Balasy men bolashaq kelininiń mundaı aýyzǵa ilegip ketýine Syrbaı qýandy da, qaıǵyrdy da. Qaıǵyrǵany — dinge, yrymǵa senetin ol, til, ıa kóz tıe me dep qoryqty. Qýanǵany — budan az ýaqyt qana buryn, óz aýlynan basqa jan bilmeıtin Dáýlet pen Aıbarshany qazir búkil Qazaqstan biletin dańqty kisiler bop ketti. Ol ol ma:

— Mynany kórdińiz be? — dedi Baıjan, bir kúni, jumys basynda júrgen Syrbaıǵa kep, «Pravda» gazetin jazyp, ishki betinde basylǵan Dáýlet pen Aıbarshanyń portretterin kórsetip.

— Syreke. Sizdiń balańyz ben kelinińizdi maqtap janypty. Bul kúnge sheıin balalaryńyz Qazaqstanǵa ǵana kisi bolsa, endi olardy búkil Sovet otany biletin boldy. Quttyqtaımyn, aqsaqal!

Quttyqtasań, ózińnen de qut ketpesin, balam!

Sol nıetin ol balasyna da bildirse:

— Ózimiz aıtamyz, toı jasaıtyn kúndi, — deıdi Dáýlet.

— Qashan aıtasyń?

— Ýaqyty kelgende.

— «Ýaqytyńa» shydasa ıgi edim, — deıdi Syrbaı, — jurttan uıat bop barady. «Toıdan taılyǵasyń? Sarańdyǵyń ustap júr me, nemene?» dep jurt júdá, mazamdy alyp barady. «Áli úılengen joq» desem, «nesine aldaısyń, jurtty soqyr deısiń» dep nanbaıdy.

Syrbaı qansha bastyrmalatqanmen, Dáýlet óz sózinen tanbaıdy. Bulaı degende onyń úılengisi kelmeı júrgen joq, Aıbarshany kóndire almaı júr. Ákesi sıaqty minezi momyn, aýzy sarań bolǵanmen, bilimi ortalaý mekteptiń kóleminde qalǵanmen, Dáýlet qazaq jáne ózbek tilinde erteli-keshti shyqqan kitaptardy, ásirese, kórkem ádebıetti, onyń ishinde ǵashyqtyq týraly shyǵarmalardy kóp oqıtyn.

Erte zamannyń ǵashyqtarynyń kóbi qosyla almaı qusa bop, bireýleri qaıǵydan álek bop, bireýleri shıelenisken beınetpen áreń qosylyp júredi ǵoı. Solardyń bárine de senetin, armandaryn aıap, armanyna jetkenderiniń qýanyshyna ortaqtasatyn Dáýlet, óz basynyń oqıǵasyna aınalyp bir qaraıdy da, bóget bolarlyq eshteńe taba almaıdy. Osy oıyn Aıbarshaǵa aıtyp, «endi ýaqyt jetti ǵoı!» dese, Aıbarsha súıetindigin ashyq aıta otyra, keıde «asyqpa!» degen ushy-qıyry joq sezdi aıtyp, tizginin qolyna iliktirmeıdi; keıde «áli jas emespiz be?» dep maıysa qalady; keıde «osydan basqa sóz joq pa?» dep bultyn, ete ókpeleıdi; keıde «oqýymdy bitireıin de» dep jalbarynady...

On jyldyqty bitirgen Aıbarsha, «al, endi jetti ǵoı, sozbaǵyń!» dep qadalǵan Dáýletke, taǵy bir uzyn sonardyń shetin shyǵaryp qoıdy. Aıbarsha Dáýletti «Dáýkesh» deıtin-di. Dáýlet qaljyńdap:

— «Dáýkesh» degeniń jurttyń qulaǵyna «dáýkes» bop estilýi múmkin. Sondyqtan, bul atyn, óz qulaǵyma jyly ushyraǵanmen, kópke unar ma eken? — dese:

— «Dáýkes» bolsań, — dedi Aıbarsha, — qadalǵan adamyńnyń qyr sońynan qalmaıtyn dáýkestigiń ótirik pe?

— Ras, — deıdi Dáýlet jeńilip, — biraq, jurt aıtatyn mynaý óleńdi estip pe eń?

«Eshkiniń jarda oınaıdy tekeshigi, Bitpeıdi qyz, jigittiń kókesin...»

« — Boldy, boldy! — dep Dáýletke bul bir aýyz óleńniń sońǵy eki jolyn Aıbarsha aıtqyzbaıdy, sebebi, ol eki jol:

«Bitedi ol kókesin qyz qatyn bop,

Kıgende aq jaýlyqty shekesine!» —

degen sózdermen bitedi.

Aıbarshanyń unatpaıtyny — qyzdyń jaýlyq kıýi emes, jaýlyq kıgennen keıin, qyz ben jigittiń arasyndaǵy kókesiniń bitýi. «Qyz ben jigittiń kekesini» degen sózderden Aıbarsha asa bir táttilikti uǵady. Sondyqtan, ol: qyz jaýlyq kıse kıe bersin, biraq onyń, súıgenimen tátti kekesini bitpesin» dep tileıdi. Dáýletke óleńniń sońǵy eki jolyn aıtqyzbaıtyn sebebi osy.

Temamyzǵa oralaıyq.

«Dáýkesh» deıtin Aıbarsha, jumystan bosasa-aq Dáýletti qaıda júrse de taýyp ap, tilegen jaǵyna ertip alaly da ketedi. Syrdyń kúni qandaı ystyq bolsa, túni sondaı alqyn, Ystyqpen ómir boıy qaınasyp ósken onyń adamdary, qumyna shıki jumyrtqa qoısa pisip qalatyn ańyzaqta, basyna bir aq oramaldy sáldedeı oraı sap, áıelderi kóılekpen ǵana, erkekteri kóıleksiz jumys isteı berse, sol kúnniń keshinde salqynǵa tońazyp, kostúmsiz júre almaý, Syrdyń eline daǵdyly úrdis . Salqyn keshke shıryǵa ma, álde, ystyq kúnniń alaýlaǵan lebi jastyq jalyndaryn odan da beter qyzdyra ma, kún batyp, kóleńke túsken soń-aq kanaldyń ón boıyndaǵy jastardyń bári, alaburtyp izdeıdi. Sonyń, biri Aıbarsha. Onyń asa qumar oıyna voleıbol. Voleıbolǵa qyzý kirisip ketkende uzaq keshti sonymen ótkizýge erinbeıdi.

«Qyz, jigittiń bitpeıdi kekesini» degendeı, ol ekeýiniń osy bir daýy, neshe kún, neshe tún ońasha-aq keńeskenmen, aıaqtalmaı-aq qoıdy. Sonda da, olar bir aıtqanyn qaıtalaı berýge jalyqpaıdy, búgin maltadaı ezilgen sózderi erteń taǵy da tyń sóz bop qalady...

Mine osyndaı bitpeıtin daýlaryn taǵy da jańalaý útin, olar Syrdyń aıy sútteı jaryq bir túninde, kópten ońashalanyp qydyrýǵa oılady.

Qydyrǵanda qaıda barady olar? Máýesi salbyrap turǵan toǵaı, qusy saırap jatqan baý ol arada joq. Olardyń jumys istep jatqan jerleri ezimizge málim: túptele esken sekseýilden basqa butasy joq, belesti qumdardyń arasy. Qum arasyna qaz-qatar shatyr tikken qurylysshylardyń keshkilikte janyn jadyratam deıtin bir oryndary — qumnan shegendep qazǵan tereń qudyqtyń mańaıy. Qudyq asa sýly. Onyń mańaıynda, tútikpen tartyp sý quıatyn qumnan tórt buryshtap qazǵan áýit bar. Sý sińip kók aıazdanyp alǵan áýittiń erneýi, jańadan quıǵan sýdy jutpaı, shipildeıdi de turady. Áýittiń qasyna dińgekter ornatylyp, basyna úlkendigi aspandaǵy aıdaı abajýry bar, úlken elektr shamy qoıylǵan. Onyń sáýlesinen, qandaı qarańǵy túnde de tóńiregi kúndizgideı jaryq bop turady. Sol zor shamdy aınala ushyp, bulttaı sapyrylyp jatatyn Syr boıyndaǵy san túrli kóbelekter men shybyn-shirkeıge qaraýdyń, olardy aýlaıtyn jarqanattar men qarlyǵashtardyń bombalaýǵa kelgen samoletteı túıile aǵyp kep, aýzyna ilikken ala qashyp, syp etip qarańǵyǵa súńgip joq bolýyna qaraýdyń ózi qandaı tamasha!..

Aıly túnde kópten ońashalanyp qydyrǵysy kelgen bizdiń Aıbarsha men Dáýlet, áýit basynda bolyp jatqan qyzyqtardyń bárine de aldanbaı, oıly-qyrly qumnyń arasyna tartty: erkin, minezi jarqyn bolǵanmen, jyrtqysh ańdardan, jylan-shaıan sıaqty shaǵatyndardan Aıbarshanyń jany túrshigetin edi. Ol sol qalpyn kórsetip:

— Uzap qaıda baramyz? — dep tartpaqtaıyn dep edi:

— Ere berseıshi, maǵan, — dedi Dáýlet, — ekeýmizdi jeıtin ne júr deısiń bul qumda?..

Olar qumdy aralap uzaq júrdi. Áldeqaıda ash qorqaýdyń ulyǵanynan, kúshikterin shaqyrǵan túlkilerdiń qańyltyrdaı shińgirlep sháýildeýinen, ana tóbeniń basynan da, myna tóbeniń basynan da baıǵyzdyń, shuryldaýynan, qoıanǵa, qarsaq pa, álde ne bir kishirek ańdardyń ár saıda qarań etip joq bolýynan, sekseýildiń synǵan butaǵy ma, uıyqtap jatqan jylan ba, birdeńelerdiń mańaıda ıreleńdep jatýynan... — osynyń bárinen Aıbarsha seskenip qalady da, seskengen saıyn, qoltyqtasyp kele jatqan Dáýletke jabysa túsedi. Dáýlet qoryqpaı kele me, álde mahabbat tolqynyna qaryq bolǵan sezimi qaýypty abaılatty ma, nemese, Aıbarshaǵa syr bermeı erkeksingeni me, — keıde:

— Retsiz baqyryp záreni aldy ǵoı.

Áńgimeniń esekke aýyp ketkenine Aıbarsha qýandy da. Eger esekter aqyra qoımasa, ózin berikpin-aq dep esepteıtin Aıbarsha, Dáýlettiń búgin erekshe shuqshıýyna kónip te qalar ma edi, qaıter edi. Pisken alma sabaǵynan úzilýine, qasynan janaı ushqan shypshy qanatynyń lebi de sep desedi. Dáýlettiń tún uzyn jalbarynýy, onyń pisken shydamyn qustyń qanatynan qattyraq qaǵynǵan edi...

Esekterdiń daýsyna kóńili bólingende, Aıbarshanyń balqyǵan shydamy taǵy da shırady. «Asyǵatyn ne bar, — dep bekindi ol ishinen, — ala kóńildi eshqaısymyz joq, ómir áli alda, shydaǵan soń shegine jete shydaý kerek».

Osyǵan bel baılaǵan ol, esek keńesin uzarta bereıin dep edi:

— Tasta, sol qurǵyryńdy! — dedi Dáýlet keıip, — qaıdan aqyra qaldy ózderi?..

— Tań qarańǵysynda aqyrýy ǵoı deımin.

— Ony qaıdan bildiń?

— Aspanda jarqyraǵan juldyzdar kómeskilene bastapty ǵoı... Bult ta torlana bastapty... aı da joq...

— O qaıda, báse?

— Álginde batqan.

Dáýlet kúrsindi

— Nege kúrsinesiń? — dedi Aıbarsha.

— Sen meni, dál men seni súıgendeı súımeısiń-aý deımin.

— Nege?

— Aspandy bult qorshaǵanyń aıdyń batqanyń jaqyndaǵanyn mahabbat tolqynyna qaryq bolǵan men sezbegende sen qaıdan sezdiń?

Aıbarsha jaýap bermedi.

— Sen de men sıaqty halge túsken eken desem...

— Dáýkesh! — dedi Aıbarsha, Dáýlettiń ıyǵyna basyn súıep, — basqa qun joq pa osy sózge? Ekeýmiz de jumys kisisimiz. Uıyqtamaı jumysqa qaljyrap kirisip. etken bir kúndegideı, jarystan qalyp qoıyp júrmeıik...

Dáýlet qushaqtaıyn dep edi:

— Men ashýlanam, endi, — dedi Aıbarsha, — jyly ushyraǵanda ketpe sen, jiber!..

Syry málim Aıbarshany týlatqysy kelmegen Dáýlet, tyrmysqan ony julqylamaı erkine bosatty.

— Qaıttyq! — dedi Aıbarsha, Dáýletti oń qoltyǵynan kótere túregep.

Ekeýi júrip ketti. Áýeli olar bir-birine ókpelegendeı, biraz jer tym-tyrys aıańdady da, alǵashqy tildi Aıbarsha qatty.

— Tatýlaspaımyz ba, Dáýkesh? — dedi ol.

— Dáýlet úndemedi.

— Arazdasyp bolǵanyń ba bul?

Dáýlet kúlip jiberdi.

— Óziń, aıtpaqshy, nesine ókpeleısiń, «Daýkesim», — dedi Aıbarsha ketpennen qatqyldanǵan alaqanymen, Dáýlettiń betin sıpap, — joq, «Daýkesim» emes, Dáýkeshim, qurmetti, súıikti Dáýkeshim, ókpeleme, júregim!.. Bizdi «qyrar bóget joǵy ózimizge aıan. Az kúnge nesine ókpeleısiń?..

— Sol «azyńnyń» ózinde ushy-qıyr bolmaı barady ǵoı!..

— Al, jaqsy, qosylaıyq!.. Uıat ta bolsa aıtaıyn — balaly bolaıyq!.. Men ony áldıleıin de otyraıyn!.. Taǵy bireý týsyn!.. Jáne bireý!.. Men bala basty, saldy balaq qatyn bolaıyn!.. Sonda ne boldy?

— Oqýdy bitirgen soń qosylsaq, bul aıtqandaryń bolmaı ma?

— Onyń — qıastyǵyń, Dáýkeshim. Kisi semá bop qoıylǵan soń kóbeıýden qasha ma? Meniń aıtatynym: jaǵdaı qalyp turǵanda, orta bilimmen qalǵanymyz qalaı, kerekti joǵary bilimdi alyp qosylǵanymyz qalaı?

Olardyń aldynda budyrmaqtanǵan, kanaldan shyǵarylǵan taý-taý qum topyraq eken.

— Men sharshaǵan sıaqtymyn, — dedi Dáýlet, ekeýi ol úıilgen qumǵa erleı bergende.

Endeshe, otyryp demalaıyq.

Olar bıik úıilgen qum topyraqty yqtaı otyrdy.

Meniń, qalǵyǵym keledi, — dedi Dáýlet.

Aıbarshanyń birsydyrǵy ádemi daýsy bolatyn. Sol daýsyn baıaýlaý alyp, ol «Balymshany» bastaı jóneldi, Dáýlet te qońyrlata daýys qosty. Olar óleńniń birinshi jolyn:

«Aınalaıyn kózińnen kúlimdegen...» — dep bir sezben aıtty da, ekinshi joldy Aıbarsha:

«Basqan iziń kelgende bilinbegen» — dep ózinshe, Dáýlet:

«Shaı kóılekten emshegiń dirildegen»,-dep ózinshe aıtty. Eki jaǵy da bulaı eki maǵynadaǵy ádeıi aıtqandaryn bile tura, «nege olaı dediń» degen joq, óleńniń sońǵy jaǵyn qosyla jalǵastyryp áketti:

«Sen esime túskende, beý qaraǵym,

Jatsam kózim tósekte ilinbegen.

Balymsha,

Elektrdiń shamyn.

Til almaısyń jalynsa...

Olar osy ándi uzaq aıtyp otyryp alar ma edi, qaıter edi, eger ústerinen gýlep balshyq tógilip ketpese. Ekeýi de «bu ne?!» dedi de shoshynǵandaı silkine túregeldi. Joǵaryda áldene tyrpyldaǵan sıaqtandy.

— Bireý júr bilem, — dedi Dáýlet.

— Kim bar deısiń, jaı qulaǵan topyraq bolar.

— Jer qozǵalyp pa, jaıdan-jaı topyraq túsetin? Mal bolsa da, adam bolsa da birdeme ótti, júr, kóreıik!..

Dáýlet bıik topyraqqa órmeleı jóneldi. Oǵan ere Aıbarsha jóneldi. Ekeýi bıikke shyǵa kelse, bireý úıilgen topyraqtardyń arasymen eńkeńdep qashyp barady eken.

— Aıttym ǵoı, adam bar dep, — dedi Dáýlet, — kim de bolsa toqtataıyq!

Qashqan adam bir tómpeni tasalaı berdi.

— Báribir qutqarmaımyn. seni! — dep Dáýlet umtyla bergende, Aıbarsha qolynan ustaı aldy.

— Jiber! — dedi Dáýlet bulqynyp.

— Neń bar, aıdaladaǵy bireýde?..

— Jiber! — dedi taǵy da ol. Sondaǵy oıy: «Bul Samarqan bolar» degendik edi. Osy oıdan ashýy qoza túskenmen, «boldy endi!» — dep bileginen qattyraq tartqan Aıbarshany kúshteı julqylaýǵa ol uıaldy.

Biraq Dáýlettiń oıy qatelesti. Olardan buǵyp qashqan Samarqan emes, Tyrtyq edi. Aıbarsha men Dáýlettiń kóńil qosýyn ol kópten kúndeý, sonda ol, olardy bir-birinen qyzǵanyp júrgen joq, onyń oıy basqada. Bul máselege keıinirek oralamyz, ázirge temadan shyqpaıyq.

Dáýlet pen Aıbarsha tartysta bop turǵanda, bir salt atty aldarynan shyǵa keldi.

— Kim. áı bular? — dedi ol Dáýlet pen Aıbarshaǵa jaqyndaı berip. Ekeýi tanı ketti — Baıjan.

— E-e-e, Qozy Kerpesh — Baıan eken ǵoı, kim desem! — dedi Baıjan, — amansyńdar ma, ǵashyqtar? Bul qaı julqys?

— Bıikke órmelegende, birimizdi-birimiz demeýimiz emes ıe, aǵaı, — dedi Aıbarsha, Dáýlettiń, aýzyna sóz túspeı turǵanyn abaılap.

Baıjan odan ári qazbalamady. «E, báse, — dep oılady, qashqan adam týraly, — óler -tirilerine qaramaı, jyǵyla-súrine júgirgen túri jaman edi, mynalardan úreılengen «•ken ǵoı! Nege óıtti eken!?» Biraq ol, qashqan Tyrtyqty kórgenin bildirgisi kelmedi de:

— Bul arada tynyǵýǵa bolar ma eken? — dedi qaljyńdy daýyspen, atynan túse berip.

— Nege bolmaıdy, — dedi Aıbarsha ony qoltyǵynan demeı berip.

Baıjan entikken attyń tizginin erdiń basyna qańtardy da, shylbyryn jerge súıretip bos tastady.

— Ketip qalar, — dedi Dáýlet.

— Syr minez at. Eshqaıda ketpeıdi.

Baıjan men Dáýlet Aıbarshany ortaǵa ala, úıilgen bir balshyqty jastana otyrdy.

— Sharshap ta qappyn, — dedi Baıjan.

— Qaıdan júrsiń? — dep surady Dáýlet.

— «Qaıdan júrsiń?» Sol da sóz be eken? Kanaldan basqa júris bola ma mende? Bir shetinen ekinshi shetine salt atpen baryp, oralyp qaıtý úshin eki-úsh kún kerek emes pe?

— Mashınań qaıda?

— Jeri tósegen taqtaıdaı tep-tegis bizdiń Arqa dep otyrmysyń Syryńdy, mashınamen oıǵa alǵan jerińe jolsyz da tartyp ketetin? Myna jeri jazyq bolsa, áne jeri belestengen qum!.. Jazyq degen jerińniń ózi sekseýil men jıdege, oralǵan tolyp jatqan...

— Jolmen júrińiz, endeshe! — dedi jerin Baıjannyń oınap jamandaýyn shyn kórgen Aıbarsha.

— Qandaı jol? — dedi Baıjan Aıbarshany ashýlandyra túskisi kep, — bizdiń Arqanyń asfált tós:gendeı tegis, ári keń, ári oqtaı túzý joly bar ma, Syrda? Darıa qandaı buralańdaǵan qısyq bolsa, jerińniń joly da sondaı emes pe? Shańyn qaıtesiń onyń! Maldyń tuıaǵy, mashınanyń dońǵalaǵy tıse-aq burqyraı kep kóteriledi. Esik, terezesin jaýyp qoıǵan mashınanyń ishine qalaı urlanyp kiretinin de bilmeısiń, ara-tura toqtap, silkinip, shańyn shyǵaryp almasań, otyrýǵa da múmkin emes!

— Sonda da ol Arqaǵa aıyrbastar ma ekenbiz Syrymyzdy, — dedi Aıbarsha, Baıjannyń da namysyna tıgisi kep, — unatpaǵan kisiniń joly bos! Kelýge tilemegendi shaqyrmaımyz.

— Ashýlanyp qaldyń ǵoı, baldyzym! — dedi Baıjan.

— Ashýlanbaǵanda. Árkimniń óz jeri qymbat!.. Sonda da, arzan ba bizdiń Syrdarıa?..

— Nege arzan bolsyn, — dedi Baıjan shyndap, — munda keldim dep ókinip júrgenim joq. Ókinýge qolym ta tımeıdi. Jumyspen ýaqyttyń qalaı etkenin bilmeı de qalasyń. Keıde jumysqa jetkize almaı «bir sótkede jıyrma tórt saǵat emes, júz jıyrma tórt saǵat nege bolmaıdy» dep ókinesiń.

— Onda adamnyń ómiri de budan bes ese kep bolý kerek qoı, — dedi Dáýlet.

— Onda tipti jaqsy bolar edi, — dedi Baıjan, — mundaı jaqsy ómirde adamnyń ólgisi kelmeıdi!

— Bárimizdiń de oılaıtynymyz sol, — dedi Aıbarsha, — biraq, menińshe aty «kóp jasaý» qyzyq emes qoı deımin. Bizdiń aýylda júz on beske kelgen kempir bar. Sonyń da saýdyrap otyrǵam qalpymen ólgisi kelmeıdi. «Áje, — deımiz keıde, qaljyńdap, — endi jasaı berip qaıtesiń, ólseıshi!» Oǵan ashýlanyp qalady. Kempirdiń tili «r» men «l»- ǵa kelmeıdi. «Áı, júgermek kettik! — deıdi. jekip, — men seniń taıyńa tústim be?»

— Áne, kerdiń be, ómirdiń táttiligin, — dedi Baıjan.

— Olaı bop jasasam, men ómirdi tátti kórmeı-aq qoıar edim, — dedi Aıbarsha, — óziń erkin aralasyp qyzyǵyn kórmegen ómirdiń nesi qyzyq. Men profesor degenniń «Jasartý» degen kitabyn oqydym.

— Ómirge qyzyǵýyń emeı nemene ol? — dedi Baıjan.

— Ómirge ǵashyq «ezim ǵana» dep oılap pa edińiz, jezde «Jasartý» degen qandaı qyzyqtyratyn sóz!.. Qyzyq oqydym da. aıtyp otyrǵany áli shalǵaı tájirıbe Bolǵandyqtan, kóńilim sýyp tastaı berdim.

— Paý, shirkin! — dedi Dáýlet súısinip ketkendeı, — jazýshydaı sýrettep jiberdiń ǵoı óziń!

— Aǵaıdyń ondaı da óneri baryn bilmeıtin be ediń? — dedi Aıbarsha, — men bul kisiniń jazǵan óleńderin de kórgem.

— Qaıdan? — dedi Baıjan.

— Aıtam ba?

— Aıtasyń.

— Aıtpasam she?

— Nege aıtpaısyń? Men aıtqyzam.

— Qalaı aıtqyzasyz?

— Zańmen aıtqyzam, — dedi Baıjan, Dáýletke kózin qysyp.

— Ondaı zań joq.

— «Avtorlyq pravo» degendi bilesiń be?

— Bilsem she?..

— Ol pravo boıynsha, bireýdiń baspaǵa shyqpaǵan eńbegin ekinshi kisi ruqsatsyz oqysa sottalady.

— Á-á-á, solaı ma? Onda Gúlnar jeńgeı sottalady eken ǵoı. Men sol kisiden kórdim.

— Jeńgeı sottalmaıdy, sen sottalasyń, — dedi Dáýlet.

— Nege?

— Baıjan men Gúlnar bir kisi. Sondyqtan, onyń oqýǵa haqysy bar, seniń, ne qaqyń bar?

Aıbarsha tosylyp qaldy.

— Kórdiń be, áne? — dedi Baıjan kúlip.

— Kórdim, — dedi Aıbarsha, jeńilgenin sezdirgisi kelmegendeı, — biraq shyǵarmasyn áıelinen basqa adam oqymaıtyn jazýshyny, kóńilińizge kelse de aıtaıyn, men jazýshylyq pravosy bar adamǵa sanaı almaımyn.

— Oıyn bir basqa, — dedi Baıjan, — meniń bir kezde aqyn bolǵym kelgeni de ras. Seniń kórgeniń sol kezde jazǵan óleńderim.

— Siz jábirlenbe, jezde! — dedi Aıbarsha, — qaljyńdaımyn. Rasymdy aıtsam: keı óleńderińiz júrekke jyp-jyly tıetin, jap-jaqsy.

— Rahmet, — dedi Baıjan, — meniń osy Syrǵa ınjener bop kelýime sebep — Gúlnar ekenin bilesizder, dostarym.

— Oǵan ókinbeıtin bolarsyz? — dedi Aıbarsha.

— Mana aıtpadym ba «ókinbeımin» dep. El ıgiligine asatyn osyndaı zor jumysty bastaǵanǵa nege ókinsin aqyly bar kisi!.. Egindi tabıǵat bergisi kelmese de, eńbekpen tartyp alatyn eldi men osynda kórdim. Buǵan qaraǵanda, bizdiń Arqanyń eginge sińirgen beıneti beınet emes. Olar egindi bir seýip tastaǵan soń, qashan pisip orǵansha, aram shóbin julǵannan basqa túk te beınet shekpeıdi. Aspannan jańbyr quıylsa, eńbegi janady da, áıtpese janbaıdy. Jańbyr-mańbyryńa qaramaıtyn, Syrdan sý ala bilse, eginniń ónbegen erkine qoımaıtyn, osy eldi aıt!

— Siz «jańbyr» deısiz, Baıjan aǵaı, — dedi Dáýlet, — sol jańbyr osy jerge jaýa qalsa, baryp turǵan qyrsyq.

— Bilem, — dedi Baıjan, — jańbyr jaýsa, bul aranyń topyraǵy qaqtanyp qatyp, beti aıǵyzdanyp jarylady da, egin sabaǵyn qysyp ósirmeıdi. Syrdarıa týraly eki tom kitap jazǵan kisi, shyndyqta bolǵan.

— Basqa jerden el kóshirip ákelý kerek.

— Túsindim, — dedi Aıbarsha, — Arqanyń sýyǵyna búrseńdep júrgen elińizdi kóshirip ákelme degen ǵoı, munda, eger, biz alsaq?

— Almaǵan erkińizge qoıamyz ba?

— Zorlyqpen ákelesizder me?

— Nege zorlyq bolady? Bizdiń arǵy atalarymyz da «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamanyń» jutynda, qalmaqtardyń tizesinen, osy Syrdan eriksiz kóshken.

— Ony qaıdan bilesiz? — dedi Aıbarsha.

— Tarıhtan bilem. Jáne osy Syrdan kóshkenderine aıqyn kýá bolatyn kóp sóz bar.

— Bularyńyz bos talas, — dedi Dáýlet, — Aıbarsha, jer jetpeıdi dep sen qynjylma, al Baıjan aǵaı, elińizdi erteń kóshirip ákelem deseńiz de, ruqsat. Osyǵan kelisińder.

Dáýlet Aıbarsha men Baıjanǵa oıyn da bolsa qol alǵyzdy.

— Bizdiń eldiń osy Syrdan keshýine kýá bolatyn kóp sóz bar dedim ǵoı, — dedi Baıjan, — onym ras. Máselen: bireýdi, ásirese oıy bireýdi kemitip sóılegisi kelse, bizdiń jaqta «qodyq neme» deıdi. «Qodyq» esektiń qulyny ekenin bilmeıdi. Bir kezde esek pen onyń qulynyn maldanbasa, bul sózdi olar qaıdan biledi?

— Ras-aý — dedi Dáýlet.

— Qarny jýan, júdeý balany bizdiń jaqta «qarny qabaqtaı, buty taıaqtaı» deıdi. «Qabaq» degenniń ne ekenin de bilmeıdi. Tilde «qabaq» saqtaýly — bir kezde olar qabaq ta ekken bolý kerek...

Apyr-aý, kún shyǵýǵa taıanyp qapty ǵoı, — dedi Baıjan, tóńiregine qarap.

— Siz jańa sezip otyrsyz ba? — dedi Aıbarsha.

— Keńesip otyryp abaılamappyn.

— Uıyqtap pa edińiz búgin?

— Qaıdaǵy uıqy?

— Bizdiń, kepege baryp damyldaısyz ba, álde?

— Joqty aıtady ekensiń ǵoı, — dedi Dáýlet Aıbarshaǵa jymıa qarap, — apaıǵa jetpeı, baılasań uıyqtasyn ba, bul jezdeı.

— Á, solaı eken ǵoı, — dedi Aıbarsha.

— Syqaqtaıyn dedińder me, — dedi Baıjan tura berip, — bastaryńa kelsin!

Dáýlet pen Aıbarsha da túregeldi.

Jýastyǵy ma, álde jýasyǵysy keldi me, Baıjannyń qańtaryp qoıǵan aty, bular sóılesip otyrǵanda, qalǵyǵan sıaqty, tyrp etpesten melshıip tur edi, otyrǵandar túregelgende selteń etip, qulaǵyn qaıshylandyra bastady.

Dáýlet atty ákelgende:

— Bizdiń eldiń saltynda, qonaqty qyz attandyrady, — dep, Aıbarsha attyń shylbyryn qolyna aldy.

— Rahmet, baldyzym — dedi, sol aıaǵyn úzeńgige sap, Aıbarshanyń demeýimen atyna kóterile bergen Baıjan...

JIYRMASYNSHY TARAÝ

SÝMEN JARYS

Almalyq qalasyn salý týraly máseleni tıisti oryndarmen rızalasyp, planyn bekittirip alǵannan keıin, Rahmet Syrbaıdyń úıine qonaǵa kelip, onymen áńgimelesken edi.

— Syreke, sizdiń kolhozdyń aty «Tar toǵaı» ǵoı? — dep bastaǵan edi ol.

— Óziń biletin at qoı, júdá, ony nege suradyń? — degen edi Syrbaı.

— «Toǵaıy» jaqsy bolǵanmen, «tary» jaman dep, bul aradan qonys aýdarmaq edińizder, ony neǵyp júrsizder?

— Kanaldyń bitýin kútemiz de.

— Toranǵul saıyna sý shyǵarǵaly jatqanymyzdy estidińiz be?

— Esittik, sol uıǵaryndy iske asatyn boldy ma?

— Onyń eki jaǵasynda eginge asa qolaıly eki-úsh myń gektar jer bar, sony paıdalanǵymyz kelip, jińishkeleý bir aryq shyǵaratyn boldyq. Aıaq jaǵyn qashyrtqyǵa paıdalanbaqpyz.

— Júdá jaqsy bolǵan eken.

— Osy qyzmetti sizge júktegimiz keldi. Kisi kúshin de, qural kúshin de beremiz, oǵan qalaı qaraısyz?

— Unatqandaryń bolady da.

— Osy saıdyń Syrdan sý alatyn saǵasyna sizdiń kolhoz kelip qonystansa qalaı bolar edi deısiz?

— Ne «qalaıy» bar. Júdá, jaqsy bolady.

— Tar da bolsa toǵaıdy yqtap daǵdy alǵan aýylsyzdar, — dedi Rahmet qýlanǵan keskinmen, — Toranǵul. saıynyń saǵasy toǵaısyz dep jersinbeı júrmeseńizder?

— Nege jersinbeımiz? Sý bolsa, Syrdyń jaǵasynda, júdá toǵaı óspeıtin jer bar ma?

— Ol ras, — dedi Rahmet, — sonymen sonda keshesizder ǵoı endi?

— Jurtpen aqyldasyp kóreıik.

— Kim qarsy bolar deısiz.

— Ózim de, eshkim qarsy bolmas deımin.

— Sol saǵaǵa bıyl qonys aýdara berseńizder qaıtedi?

— Qaıtýshy edi! «Jolaýshynyń aqysy júrse enedi» depti ǵoı. burynǵylar. Áıteýir keshetin bolǵan soń, júdá, erterek barǵanymyz da oń. Aryqty da aınaldyra beremiz, bir jaǵynan.

— Qys ishinde me?

— Ol qaıtedi?

— Jer toń bolmaı ma degenim ǵoı.

— Toń bop, júdá temirden qatty deımin ol? Ketpen almaıtyn toń bola ma?..

Árıne, solaı. Jańa qonystaǵy kolhozdyń atyn aıtpadyńyzdar ma?..

— Bul máńgiden beri, júdá, qurǵaq jatqan saıt — dep jar shashty Syrbaı toı aldynda, — munyń boıy tolǵan ańdardyń apany. Munda túlki de, qasqyr da, qarsaq ta, qoıan da, basqa ańdar da bolýy kerek. Ásirese, jylannyń qordasy kóp munda. Saıǵa sý júrse, júdá ańdar da, jylandar da qashady. Jylannyń kóp jerin qurǵaq salymen qorshaý kerek te, sýdan qashqanda júdá órteý kerek, áıtpese tarap ketip maldy da, adamdy da shaǵady. Jylan júdá baýyrmal bolady. Biri kúıgenin kórse, ózgeleri sony arashalamaq bop, ysyldap otqa atylady. Qashqan ańdardy aýlaý úshin, ańshylar myltyǵyn, ıtin, qusyn, júırik attaryn baptasyn!

Toı jabdyǵyn Rahmetke ózi baryp aıtqan Syrbaı, bir máselede mazasyzdanyp júrgenin aıtty.

— Osy saıda, — dedi ol, — egeýquıryq sıaqty júdá kór tyshqandar paıda boldy. Men onyń birnesheýin óltirip Samarqanǵa kórsetip em, eginniń júdá jaýy deıdi. Ózi aqylyna neshe myńdap esetin bir pále bolsa kerek. Sodan júdá zárem ketti de, inderin qarap júrip, tabylǵandaryna túgel sý quıyp ustattym. Jıyrma shaqtysyn ustadyq. Júdá qý kápirler eken. İndi jardan jáne joǵary qaraı qazady eken. Ondaılaryn júdá alyp bolar emes. Tek Toranǵul saıyna sý shyqsa-aq silesi qatady, inderine sý quıylady...

Bul qaskúnem tyshqandardy Brehýnestiń tapsyrýymen Tyrtyq ákep taratqanyn Syrbaı qaıdan bilsin. Tyshqandar aýlana bastaǵan kezde, Tyrtyq ózinin, jan dostary aýlanǵannan kem qaıǵyrǵan joq. Bul «páleden» tyshqandaryn arashalaı almaı qynjylyp júrgen kúnderiniń bireýinde, bir tyshqanyn bir bala tirideı ustap ákeledi eken. «Obal, jiber» degenine bala kónbegen soń, Tyrtyq tartyp aldy da qoıa berdi. Onyń soryna, balanyń qasynda júrgen ıti betimen qashqan tyshqandy qaǵyp aldy da, beldemesinen qapsyrǵan qalpymen qylǵyp qoıdy. «Munyń ıti de maǵan a;aý boldy-aý!» dep keıidi.

«Syrbaı aryǵynyń» saǵasy ashylarda mıtıń ashylyp, orkestr oınalǵanda, saǵany jyratyn adamdardyń belderine arqan baılanyp, qaz-qatar tura qalysty.

Syrdyń, sýy bul kezde tasyp jatyr edi. Jolshybaı túbimen qoparylǵan aǵashtar men qoǵajaılardy úıire beti shymyrlap qaınaı, buryn «Baqabas» endi «Keń toǵaı» atalatyn ıindi súzgileı, qyzǵylt qummen jentektelip qalǵan ıin yryq bermegen soń, jaltara burylyp ilgeri enteleı aǵyp jatqan qoımaljyń sary sý. saǵany jyryp jibergende, aqtaryla kep quıyldy.

Sýdyń jyldamdyǵyna kóz ilespedi me, álde aqtarylǵan sýdyń qyzyǵyna aldandy ma, arqan ustap turǵandar, ketpenshilerdiń sýǵa opyryla qulaǵan jardyń balshyǵymen birge qulaǵanyn abaılamaı qaldy.

— Kisi ketti! — dep aıqaı saldy, qaıǵyrsa da, qýansa da esi shyǵa qoımaıtyn Syrbaı, — tartyńdar arqandy!

Arqandar tartylǵanda, qoımaljyń sýǵa kómilgen ketpenshilerdiń ózgeleri tez sýyrylyp, ekeýi shalajansar kúılerinde áreń alyndy. Eger sol arada Gúlnar turyp, medısınalyq tıisti járdem kórsetpegende, olar óletin edi. Sol operasıasyn bitirgen Gúlnar jan-jaǵyna qarasa, Baıjan da, Dáýlet te, Aıbarsha da joq.

— Olar qaıda? — dep surasa:

— Sonaý shańdatqandardyń ishindegi — deıdi.

Gúlnar kózin tigip qarasa, aspanǵa kóterilgen qoıý shańnan túk kórinbeıdi. Shańdatqandar — aqtarylǵan sýmen jarysqandar edi. Olar uzaq jarysty. Biraq, olardy úmiti aldady, biren-saran túlki men qoıan bolmasa, sý quıylǵan saıdan, jyrtyla aırylǵan qalyń ań kóringen joq. Ustalǵan azǵantaı ańdardyń ishinde Tyrtyqtyń eki tyshqany ketti, qalǵany túgelimen sýǵa ǵaryq boldy. Olardyń haline de Tyrtyq qana qaıǵyrdy. Ersili-qarsyly shapqan kópshilikke eń qyzyq bolǵan kórinis — saıdyń boıynda eki jerden kezdesken jylannyń qalyń qordasyn órteý.

Qordasyna sý quıylǵanda, qyrǵa qashqan jylandar órtegen qoqtyqqa qamaldy. Syrbaıdyń, aıtqany ras eken — aldy kúıgen jylandardyń arty ysyldap qarǵyp kep, jalynǵa ózderi tústi. Denesin jalyn shalǵan jylannyń birer ret-aq bulqynýǵa shamasy keledi eken de, byldyrlaı janyp, tyrp ete almaı jata beredi eken.

Dáýlet, Aıbarsha, Baıjan úsheýi jylannyń bir qordasynyń ǵana kúıgenin kórdi de, ekinshisine Qaramaı keıin tartty. Olar oralyp kelgende, saǵada qyzyq bop jatyr edi: saǵanyń alqymy keńip, sý aryqqa erkin quıylyp jatqan kezde, qatty aǵynnyń ekpinimen, uzyndyǵy eki qulashtaı bir jaıyn darıadan aryqqa shyǵa keldi.

— Jaıyn! Jaıyn! — dep shý ete tústi jurt. — Iapyraı, qalaı úlken edi?!. Qalaı ustaımyz muny?.. Ne ustatsyn ol? Ustatqanmen boı beredi deısiń be?..

Quıryǵyn anda-sanda bir qozǵap qoıyp, jalpaq basyn anda-sanda sýdan joǵary kóterip, murtyn tikireıte, urtyndaǵy sýdy shırata túkirip jiberip, sabyrmen aqyryn júzip bara jatqan jaıynnan Syrbaı qadalǵan kezin almady. Biraq, ózgelerdeı sońynan júgirmedi.

Jaıyn ataýlyǵa ol kekti edi. Onyń Nurly degen jalǵyz inisi bolǵan. Nurly da, áıeli de ólip, artynda jeti-segizdegi Eráli deıtin jalǵyz erkek balasy qalǵan. Qolyna alǵan sol balany Syrbaı janyndaı jaqsy kerip, shamasy kelgenshe tárbıelep júrgende, asa zor qaıǵy kezdesedi, sýǵa shomylyp júrgen balalar, bir kúni Erálini jaıyn jutty dep qaıtty.

Bul qaıǵyǵa ózegi órtengen Syrbaı, shamasy kelse jaıyp ataýlyny dúnıeden joıǵysy keldi. Sol maqsattaǵy ol, onymen ómir boıy eki-aq jaıyn ustady. Olardyń ishi qaz, úırek, balyq sıaqty haıýandar ǵana shyqty. Syrbaı «adam jutqan bireýi qolyma tússe -aý» dedi.

Myna Syrbaı aryǵyna shyǵyp ketken jaıynnyń boıy, ol jaıyndardan anaǵurlym úlken sıaqty. Jaıynǵa qarap turǵan jurt, ustaý týraly tolyp jatqan joramaldar aıtqanda, Syrbaı óz daıarlyǵyna kiristi. Ol baıaǵy qarmaǵyn ala kelgen edi. Qolynda ótken kúni aýyna túsken, jarty qulashtaı tiri sazany da bardy. Jurt:

— Qarmaqty qabar deısiń be, — dep kúdik aıtqanmen, Syrbaı:

— Buıyrsa kerermiz, buıyrmasa amal ne? — dep, sabyna arqan baılaǵan qarmaǵy men aýzyn japqan shelektegi sazandy ustap jaǵada turdy.

Jaıynnyń oralatyn jeri málim: alda, úsh shaqyrym jerde taqtaıdan ýaqytsha jasaǵan toǵan bar, soǵan tireledi de qaıtady.

— Áne kep qaldy! — dep dý ete tústi jurt bir kezde.

Syrbaı jasaýraǵan kózin súrtip qarasa, oralǵan jaıyn sýǵa bir batyp, bir qalqyp jaqyndaı qalǵan eken. Syrbaı:

— Qandy basyn, beri tart — dep, sazandy qarmaqqa shanshyp sýǵa atty da, — má, ustańdar! — dep jińishke ken» dir arqannyń bir ushyn qasyndaǵylarǵa berdi.

Ózin sýdyń arystany kóretin jaıyn, jolymda qaýyp-qater bar ma demeı, jem izdep jan-jaǵyna syǵalaı qarap kele jatty da, qarmaqtan qutylýǵa jantalasqan sazandy kóre ketti. Semiz sazannyń talaıyn jutyp qumary qanǵan jaıyn, ekpindeı maltyp kep, jaqyndaǵanda sazandy tartyp kep qaldy. Sazan jaıynnyń aýzyna qylq ete tústi de, qarnyna baryp bir-aq toqtady.

Jutqan zattyń lázzatyn jaıynnyń aýzy emes, qarny alatyn edi. Neni bolsa da jutqannan keıin, sheldep qymyz ishken adamdaı, onyń ishine asa bir qanaǵat seziletin.

Myna joly olaı emes, ishi lázzat alýdyń ornyna titirkegendeı bop, álde ne qadalǵan sıaqtandy... Óziniń sazandy tartqanyndaı ózin de álde ne tartyp bara jatqan tárizdendi... Myna tartý, onyń da ishi-baýyryn sýyryp barady!..

Jaıyn týlady... Qarmaq baılaǵan arqannyń ekinshi ushyna jabysqan kóp kisi, onyń týlaýyna qarasyn ba, súırep aryqtyń erneýine taqap alyp keldi. Bireýler qýanǵandaı:

— E, báse! — dep kótereıin dep edi:

— Toqta! — dedi Syrbaı olarǵa, — aýyr neme eken, kótere qoıý, júdá, ońaı bolmas. Bulqynsa aırylyp qalarmyz. Jelbezeginen arqan ótkizeıik.

— Jutyp qoıar! — dep bireýler úreılenip edi:

— Jutsa meni jutsyn! — dedi de Syrbaı aıyr qazyqtyń basyna arqan ilip, jaıynnyń aýzy arqyly eki jelbezeginen de ótkizip aldy.

— Al, endi úrim-butaq, záý-zatyn jısa da qutyla almaıdy, tartyp shyǵaraıyq! — dedi ol.

Shýlasqan jurt, úsh arqannan birdeı tartyp, jaıyndy qyrǵa aldy da shyqty. Qurǵaqqa shyqqan jaıyn — kanaty qyrqylǵan quspen teń emes pe? Áýeli olaı bir, bulan bir shorshyp túsip biraz bulqyndy da, odan ári óneri joǵyn bilgendeı, sulyq jatyp, «sýsadym» degendeı jalpaq tumsyqty keń aýzyn ashyp ketti. Oǵan qaıran qalyp qaraǵan jurttyń ishinde, sýmen jarysyp baryp oralǵan Dáýlet, Baıjan, Aıbarsha da turdy.

— Al, ne isteımiz muny? — degen bireýlerge:

Úıińe aparyp asyraıyn dep pe eń? — dedi Syrbaı, soıamyz qazir.

— Áke! — degen daýysqa Syrbaı jalt qarasa, balyqqa tańdanǵan kópshiliktiń ishinde salt atty Dáýlet te tur eken, keskininde qýanyshty kúlki, mańdaıdan sorǵalaǵan ter shań basqan betin aıǵyzdap jibergen.

— Áke! — dedi ol qaıtalap, qýanyshty daýysyn kere túsip, — neǵyp tursyń, óli balyqtyń qasynda?.. Sý ketti ǵoı dalaǵa!.. Jaryspaısyń ba shólge tartqan sýmen?.. Kel, min, myna atqa! — dep, Dáýlet ákesine ertteýli atty usyna berdi...

Syrbaı sýmen jarysa jóneldi...

Birinshi bólimniń aıaǵy.

SURAPYL SOQQANDA

Ekinshi bólim

BİRİNSHİ TARAÝ

ÁDEBIET ÚIİRMESİNDE

Qurylys basynda uıymdasqan úıirmelerdiń ishinde, Dáýlettiń, kóp jáne úzdiksiz qatynasatyny — orystyń tilin jáne ádebıetin úırený úıirmesi boldy.

Syrdarıanyń boıynda orys poselkeleri óte sırek kezdesedi. Oryspen kúndelik qatynasy joq aýyldardyń adamdary orys tilin bilmeıdi.

Tar toǵaı poselkesi de orys poselkesinen alys turatyn, sondyqtan, bul aýylda. qalaǵa qatynasyp júretin adamdar ǵana bolmasa, ózgeleri orys tilin bilmeıtin.

Dáýlet te orys tilin bilmeı ósti. Bul tildi bilýge ony eń alǵash tartqan Aıbarsha.

Qabandy mektebinde oqyp júrgen kúnniń ózinde de Aıbarshanyń qolynan kitaby túspeýshi edi. Onyń jeke otyrǵanda, ıa Dáýlet joqta oqýy bylaı tursyn, Dáýletpen ońashalanyp serýenge shyqqanda da oqıtyny kitap, ásirese oryssha kitap bolatyn. Keıde, Dáýlet oǵan kóńil syryn aqtaryp kele jatyp, uqtyrǵysy kelgen oıyn aıtyp bolǵannan keıin:

— Solaı emes pe, Aıym? — dese:

— Nemene «solaı emes pe?» — dep suraıtyn Aıbarsha.

— Men ne aıttym saǵan?

— Ne aıttyń?

— Manadan beri aıtqanymnyń birin de estigen joqsyń ba?

— Eshteńe de estigen joqpyn.

— Keshirim ótinem, Dáýkesh! — deıtin, — ras estigen joqpyn.

— Kitapty qulaǵyń oqı ma seniń, aýzyń oqymaı ma?

— Kitapty aýyz da, qulaq ta oqymaıdy, kóńil oqıdy. Kóńilge tıetin kitap bóleı, ózge sózdi estimeısiń.

— Sonshama, ne sózderi bar edi kitabyńnyń, ózge sózderdi estimeıtin?!

— Saǵan qalaı aıtyp taýysam, mynanyń bárin? — deıtin Aıbarsha, qolynda kele jatqan qalyń kitapty Dáýlettiń kóz aldyna tosyp, — munda, — deıtin sońǵy betin ashyp, — 760 bet bar eken, ár betinde, — deıtin, sol bettiń jolyn sanap, — 45 joldan bar eken, sonyń bárin eseptep kórshi óziń!

— Úsh júz qyryq myńdaı eken.

— Kóp pe, senińshe?

— E, kóp emeı...

— Stenografıa degendi bilmeısiń be?

Dáýlet jábirlengendeı:

— Sendeı oqymysty bolmaǵanmen, bizdiń de eptep kórgenimiz bar, ony nege suradyń? — deıtin.

— Suraǵanym: raıkomda qyzmet atqaratyn stenografıska aıtady — «eń sylbyr sóılegen kisi mınýtynda otyz sóz aıtady» deıdi, «jyldam sóıleıtin kisi úsh júz sóz aıtady» deıdi. Seni men biz úıden shyqqaly qashan?

— Meniń saǵatym joq.

— Mende bar, on birde úıden shyǵyp ek, mine, saǵat úsh. Úıden shyqqaly sóılep kelesiń jáne bastyrmalatyp jyldam sóıleısiń, sonda tórt saǵatta neshe sóz sóıledim dep oılaısyń?

— Esepshisiń ǵoı, sen sanap kór!

Aıbarsha qaryndashty alatyn da, «on tórt myń sóz sóıleısiń» dep kúletin. Men kelgeli aıdan asty, — deıtin ol, — kúnine on tórt myń sózden sóılegende, otyz kúnde úsh júz qyryq myń bolady, sonda dál meniń qolymdaǵydaı qalyń kitap!..

— Kitap jazǵandar gonorar alady desedi, — deıtin Dáýlet qýlanyp, — bir jazýshydan «osy romanyńyzǵa qansha gonorar aldyńyz» degenimde «seksen myń» dep edi.

— Meniń estýim, — deıtin Aıbarsha da qýlanyp, — eshbir baspasóz orny, bitpegen shyǵarmaǵa gonorar tólemeıdi. Sen de romanyńdy áýeli bitirip ap, gonorardy sonan soń sura.

— Meniń romanymnyń aıaqtalý tetigi kimde?

— Eger meniń qolymdaǵy kitapty oqysań, jazýshynyń romany men seniń romanyńnyń arasyndaǵy aıyrmany biler eń.

— Nege oqymaımyn men ony?

— Namystansań da aıtaıyn, bul orys tilinde jazylǵan kitap, seniń tisiń batpaıdy.

— Onyń ras.

— Qazaqsha qansha roman oqydyń?

— Kóp emes qoı, qazaq tilindegi romandar...

— «Az» deýge aýzyń barmaı tur ma? Burynǵy, sońǵysyn qosqanda on shaqty-aq emes pe?.. Orysta she?.. Bir Tolstoıdyń, bir Týrgenevtiń, bir Dostoevskııdiń ózinde áldeneshe romannan bar!.. Orys tiline aýdarylǵan batystyń, shyǵystyń romandaryn qaıda qoıasyń!.. Esebine jete almaısyń!..

— Óziń sonyń qanshasyn oqydyń?

— Bos ýaqytymnyń bárin solarǵa jumsaımyn. Al sen, orys tilin bilmeısiń de, oryssha eshbir kitap oqymaısyń. Osynyń durys pa?

— Tilin bilmegen soń amal neshik, — deıtin Dáýlet jeńilip, — úırenýge sáti túspedi...

— Osylaı qala beresiń be, endi?..

Osy temada biraz keńeskennen keıin Aıbarsha Dáýlet orys tilin óz betimen úırenetin sózdik taýyp berdi de, birge bolǵan kúnderinde ózi úıretip, ajyrasqan kúnderiń qalaı úırenýdiń ádisin aıtty. Aqyry, maldyń órisine ketken Dáýlet, Aıbarshaǵa hat jazdy.

«Aıym!.. Seniń tapsyrǵanyńdy oryndap, orys tilin úırenýdiń sońynda! Biraq, qasyńda kómekshi kisiń bolmaǵan soń, óziń bilip ketý qıyn eken. Oryssha biletin jeke sózderim birsypyra bar sıaqty da, solardy rettep H osa almaımyn. Saǵan orys tilinde myna bir hatty jazdym, kóp sózine túsinbeýin, múmkin. Sony bile tura, azar, kúler dep, ádeıi jazdym. Eger túsinbeseń, aıtaıyn degenim mynaý: «bul hatty saǵan Qyzylqumnan jazyp denim saý, jaqsy júrip jatam. Qys asa jaıly.

Dáýlettiń hatyna qaıtarǵan jaýabynda Aıbarsha onyń hatyndaǵy qatelikterdi taldaýmen qatar, qalaı jazýdyń da jaıyn kórsetti. Sóıtip júrip, Dáýlettiń bir hatynan bir haty durystala berdi.

1940 jyldyń kúzinde kanal qurylysyna jastarǵa arnaýly orystyń tilin jáne ádebıetin úırenetin úıirme ashý týraly másele kóterýshiniń biri Dáýlet boldy. Úıirme bir jerde emes, árbir úlken ýchastoktiń basynda, bir satyly emes, ár satyly bop ashyldy. Dáýlet orys tiliniń gramatıkasyn úırenetin joǵarǵy satyly úıirmege qatynasty. Úıirmeni basqaratyn Aıbarsha. Bul kezde ol orystyń tilin jaqsy biletin edi. Úıirmeniń sabaǵy bastalarda:

— Orys tiline jattyǵýdyń úlken bir sharty, — dedi Aıbarsha, — sabaq ýaqytynda da, sabaqtan shyqqanda da úıirme músheleriniń ózara orys tilinde sóılesýi. Óıtpesek jattyǵa almaımyz.

Sóz osyǵan quıyldy. Alǵashqy kezde oryssha sóılesý qıynyraq bolǵanmen, júre kele úıirme músheleri tóselip ketti. Qurylystyń jazǵy isteri bastalǵanda úıirmege qatynasqandar orysshany erkin sóıleıtin boldy: orys tiline jattyqqannan keıin, úıirme orys ádebıetiniń kórnekti shyǵarmalarymen tanysýǵa kiristi, ony da bastaýshy Aıbarsha. Onyń revolúsıadan burynǵy orys ádebıetinen erekshe súıip oqıtyny — Lev Nıkolaevıch Tolstoı bolatyn.

— «Dúnıede teńdesi joq» degen sózdi uly Lenın Tolstoı týraly beker aıtqan joq eken, — deıtin ol, — onyń shyǵarmalaryndaǵy beıneleri qaıran qalarlyqtaı bop jasalǵan... issiz adamdy odan taba almaısyń... adamdardyń qarym-qatynastaryn tereń kórsetedi... syrty jarqyldaǵan kópirme sózderdi qoldanbaıdy, kepke túsinikti jabaıy tilmen jazady, sol tilderdiń maǵynasy tereń jatady!.. Endeshe, Tolstoıdy bilmegen kisiniń, orys ádebıetin bildim deýge qaqysy joq. Biraq, orystyń Tolstoıdan buryn jasaǵan da birsypyra iri jazýshylary bar. Biz aldymen Derjavın men Krylovqa biraz toqtaımyz da, Grıboedovtyń, «Gore ot ýma» deıtin shyǵarmasymen tanysyp, odan Pýshkınge kóshermiz. Sodan: Lermontovty, Gogoldi, Nekrasovty qarap, Gersenniń, Belınskııdiń, Chernyshevskııdiń, Dobrolúbovtyń eńbekterimen tanysyp, qystyń aıaǵyna qaraı Tolstoıǵa aýar. Tolstoıdan keıingi ádebıetti kóktemde etip, sovet ádebıetimen tanysýdy 1941 jyldyń kúzine qaldyramyz.

Úıirme sabaǵy osy programmamen qystaı júrip keldi de, kóktemge qaraı Aıbarsha mehanıkterdiń kýrsyna ketken soń biraz báseńdep, ol kýrstan qaıtqan soń taǵy da qyzý júre bastady. Tolstoıdyń shyǵarmalarymen tanysýǵa úıirme 1941 jyldyń maı aıyn ortalaı kiristi.

— Qaı shyǵarmasynan bastaımyz? — degende:

— Atamyzdyń maqaly bar emes pe, — dedi Dáýlet, — «jyǵylsań jyǵyl nardan, ajalyn, áldeqaıdan» dep, kólemdi shyǵarmasynan bastaıyq.

— Onda «Voına ı mırden» — dedi Aıbarsha.

— Sen tipti irige siltediń ǵoı, — dedi bul kitaptan habary bar bireý, — bir-bireýiniń qalyńdyǵy úsh eli den tórt kitap emes pe áli qashan oqyp bitiremiz ony?

— Bitirýin bitiremiz-aý, — dedi taǵy bireý, — oqı berse bitpeıtin nesi bar deısiń. Biraq, uzyn súrege túsip ap, ne oqyp ne qoıǵanymyzdy bilmeı júrmesek.

— Bilgende sony bil! — dedi romandy oqyp shyqqan bireý, — men bizdiń aýdannyń on jyldyǵynda oqyp júrgende, mekteptiń komsomol uıymy, orys klasıkterin oqýǵa komsomolesterdi mindettendirip, neni oqý týraly qoldaryna tizim bergen edi. Sonyń ishinde osy roman da bar eken. Qazir de orys tiline jetilip otyrǵan joqpyn. Ol kezde tipti shalaǵaı. Sonda da, uıym mindettendirgen soń jáne birazdan keıin kimniń ne oqyǵandyǵy suralatyn bolǵan soń, men de sol «Soǵys jáne beıbitshilikti» qolǵa aldym. Rasymdy aıtaıyn — kitaptyń, túrin kergende zárem ketti. Qalyń tórt kitap!.. «Jol uzaq .dep júrmeısiń be?» degen eken bir jolaýshyǵa. Sol aıtqandaı, ózimdi-ózim bekittim de, oqýǵa kiristim. Senderge ótirik, maǵan shyn, bastaı sala, kitap meni tereń, teńizdeı tartyp ala jóneldi, sózine túgel túsinbegenmen, aıtylyp jatqan oqıǵanyń jobasyna túsindim de otyrdym, óıtkeni, oqıǵasy óte qyzyq eken. Sonsha qumartýym sondaı — bas ala almadym... bir aıdyń shamasynda tórt kitabyn da oqyp shyqtym!..

Sodan basyńda qalǵany bar ma? — dep qýlandy bireýler.

— Nege qalmaıdy? Aıt deseń qazir aıtyp bereıin.

— Endeshe, nesine oqıyq deısiń ony?

— Tátti asty kisiniń jegisi kele bermeı me? Bul roman da sol sıaqty.

Úıirme músheleri romandy oqýǵa kelisti. Romannyń bul arada bir danasy ǵana bar eken, ony árkim jeke oqýǵa ýaqyt kep ketetindikten, jınalyp oqıtyn boldy. Qarastyrǵanda bul topta orysshany osy ýchastokte partıa uıymdastyrýshysy bop isteıtin Estaı degen jigitten táýir oqıtyny bolmaı shyqty. Oqýdy soǵan júktemek bolǵan olar, romannyń tórt tomyn túgel oqyp shyqqannan keıin talqylaýǵa ýádelesti. Biraq, roman oqyla kele, úıirme músheleri tórt tom túgil, bir tomnyń da bitýine qaramaı, árqaısysy óz túsingenin aıtyp, kún saıyn kerkildesip talasty da jatysty.

1941 jyldyń ıýn aıynyń jıyrma biri kúni, tún ortasy aýa romannyń birinshi tomy oqylyp bitti. Bul tomnyń aıaǵy knáz Andreı Bolkonskııdiń aýyr jaraly kúıinde fransýz armıasynyń qolyna túsýin sıpattaýmen bitedi ǵoı. «Knáz Andreı, v chısle drýgıh beznadejnyh byl sdan na popechenıe mestnyh jıteleı» degen sózdermen oqýshy kitapty japqanda, oılary aýyrlaǵan jastar tym-tyrys bola qalysty.

— Knáz óldi dep biz de ólemiz be? — dedi qaljyńbastaý bireýi, — nege tomsara qaldyq? Sonymen ne boldy eken sol knáz? Ólip pe, joq pa?

— Ólgen joq, — dedi Estaı, — romannyń ekinshi tomynda, onyń úıine qaıtyp kelgenin kóresińder.

— Jarasy qalaı jazylyp, qalaı bosady eken ol? — Tyrtyq ony da baıandamaq bolyp edi:

— Áýeli oqyp alaıyq ta, joldastar, — dedi Aıbarsha, — kún buryn mazmunyn aıtyp qoısa, qyzyǵy bolmaıdy.

— Ras, ras — dep dý etti úıirme músheleri.

— Búgin osymen taraımyz ba, joq, biraz pikir alysamyz ba? — dep surady Aıbarsha.

— Uıqysy kelgenderge ruqsat! — dep bireýi qýlanyp edi:

— Biraz, pikir alysaıyq, — desti kópshilik.

Osyǵan ýádeleskennen keıin:

— Al, kim ne pikir aıtýǵa oılaıdy? — dep surady Aıbarsha kópten.

«Sen sóıle» degendeı, úıirme músheleri bir-birine jaltaqtasyp edi, eshkim sýyrylyp shyǵa qoımady.

— Maǵan .múmkin be? — dedi Estaı qolyn kóterip.

— Ol — fın soǵysyna qatynasyp, oń kózin shyǵaryp kelgen jigit edi, keýdesinde eki orden, úsh medaly bar. Aıbarsha oǵan:

— Sóıle, — deı bergende, úıge Baıjan kirip keldi.

— Qalaı uzaq otyrǵansyńdar! — dedi ol sálemdeskennen keıin.

— Másele qyzyq, — dedi Aıbarsha, — «Voına ı mırdiń» birinshi tomy týraly pikir alysyp otyrmyz.

— Solaı ma?! — dedi Baıjan. — Ýaqytym da joq edi, degenmen tyńdaıyn, az ýaqyt bolsa da. Sóıleı berińizder...

— Sóıleńiz, Estaı aǵa! — dedi Aıbarsha.

— Meniń aıtaıyn degenim, — dedi Estaı, — sol zamannyń salty qyzyq: Andreı Bolkonskıı ǵoı, jaralanyp, jaýdyń — fransýzdardyń qolyna tústi, sonda, Napoleonnyń oǵan qamqorlyq kórsetip, óziniń dárigeri Larreıge emde dep tapsyrýy qalaı?

— Óıtpese ol Napoleon bola ma? — dedi Tyrtyq, — «aqymaq ımperator emes ol, aqyldy ımperator. Árbir aqyldy adamda, adamgershilik júrek bolady.

— Ol fılosofıany kimnen estidiń? — dep surady Estı, keketindi daýyspen...

— Senińshe Napoleon da aqyl da, júrek te joq pa?

— Ekeýi de bar.

— Endigi talasyń ne?

Estaı myrs etti de:

— Senińshe aqyldy ma, aqymaq pa? — dedi.

— Fınlándıanyń prezıdentin aıtasyń ba?

— Iá.

— Aqymaq bolsa úkimetti basqaryp otyra ala ma?

— Soǵys kúnderinde bizdiń armıanyń adamdary qolyna túse qalsa, Mannergeım ne istedi, bilmeısiń be?

— Ol ǵana emes.

— Endi ne suraıyn dep eń?

— 1870 jyly Sedannyń túbinde fransýz armıasyn nemistiń armıasy tas-talqan qyp jeńip, júz myńnan artyq qolmen, ımperator Napoleon İİİ-ni plenge túsirdi me?

— Túsirdi.

— Óı, tarıhqa aýyp kettik qoı. Napoleon İ-men tanysyp bolmaı jatyp Napoleon İİİ-ge sekirýimiz qalaı? Ádebıetke oralaıyq ta! — dep Dáýlet ornynan kóterile túsip edi:

— Ádebıet pen tarıhty bólýge bola ma? — dedi Baıjan, — menińshe qyzyq áńgime bastalyp kele jatyr.

Ol «sóıle» degendeı Estaıǵa qarady.

— Napoleon İİİ-ni, sol kezdegi Germanıa kansleri Otto Bısmark qurmetpen Berlınge aldyryp, úkimet saraıynda qabyldady ma?

— Iá, onda ne tur? — dedi Tyrtyq.

— Al, sol Bısmark. Parıj Komýnasyn qulatýǵa, Komýnany basqarǵandardy qyrýǵa aralasty ma? Sebebi ne osynyń?

— Jyndy qoıdyń mıyn jedi deısiń be meni, aınalaqtap sóıleı beretin? — dedi Tyrtyq ashýlanǵan keskinmen, — aqpa qulaq bolsań óziń bol, bul suraýyńnyń jaýabyn alǵansyń.

Jurt kúleıin dep edi:

— Jaramaıdy, joldastar, — dedi Baıjan Estaıdyń osy máseleni nege qozǵap otyrǵan sebebin bilý úshin, ushyǵyna jetkizbek bop, — keńes tyńdaıyq.

Jurt Tyrtyqtan jaýap kútkendeı qaraı qalǵanda:

— Bir aıtqandy qaıta myljyńdar jaıym joq, — dep Tyrtyq qısaıa ketti.

— Týrasyn aıtqyń kelmeı me? — dedi Estaı.

— Sol «týrany» óziń aıtshy! — dep birneshe adam dý ete qaldy.

— Men aıtsam, qazirgi soǵys — Tolstoı sıpattaǵan soǵys emes. Bul — eki memlekettiń, emes, eki sıstemanyń tartysy, ıaǵnı, kapıtalızm men sosıalızmniń... Bısmarqtiń Napoleondy syılaýy, ekeýi bir taptyń adamy. Al, Mannergeımniń bizdiń armıa adamdaryn syılamaýy ol bizdiń sıstemanyń dushpany, endeshe kapıtalısik elden bizge kómek kútýdiń keregi joq...

— Sonda, biz taǵy bir kapıtalısik elmen soǵysamyz demeksiń be? — dedi Tyrtyq.

— Sen soǵyspaımyz dep oılaısyń ba?

— Kimmen sonda?..

— Kimmen deısiń be? — deı bergen Estaıdy:

— Qoıyńdar, joqty aıtpaı! — dep kópshilik kımelep ketti.

Baıjan saǵatyna qarasa — tańǵy bes eken.

— Oý, joldastar, — dedi ol qýlanyp, — «áńgime buzaý emizer, buzaý taıaq jegizer» degen. «Qoı kezegi bizdiki» ekeni esterińde me? Jumysqa deıin biraz jal alyńdar!..

— Bul sózge baǵynamyz da, — dedi Aıbarsha kúlip, — nachalnıktiń sózi bizge zań ǵoı...

EKİNSHİ TARAÝ

EREÝİL SHAQ

Sońǵy birneshe kúnde úıine soǵa almaǵan Baıjan, klýbtan shyǵa, Almalyqqa tartyp ketý maqsatymen mashınasyna bardy. Asa sharshaǵanyń uıqysy kelgenin ol sol kezde ǵana abaılady: denesi aýyrlap, esineýi kóbeıip ketti.

Mundaı qalypta mashınanyń rýlin alyp júrý qıyn bolatynyn budan buryn ol birer ret kórgen: bir saparynda júrip kele jatqan mashınada qalǵyǵanyn abaılamaı kep, betimen laqqan mashına ózenge qulaı jazdaǵan. Osy jolǵy sharshaýy da sondaı kórgen Baıjan azdap qalǵyp almaq boldy da, klýbtyń demalys bólmesine qaıtty.

Ol oıansa, kún kóterilip qapty. Kún shyǵa bastalatyn Syrdyń ystyǵy dalada mazasyz qalypqa jetkenmen, ashyq terezeden soqqan salqyn samalmen, taıaý jerde ósken qalyń sheńgelden ádemi ıis kep tur eken.

Baıjannyń jas. kúninen daǵdylanǵan jáne jaqsy kóretin bir isi — tańerteń uıqydan oıana fızkýltýralyq jasap alý bolatyn. Uıqysy qanyp turǵan ol, sol daǵdysymen biraz dene qımyldaryn jasady da, klýbqa jaqyn jerdegi tereń áýitke shomylýǵa ketti.

Dalaǵy jurttyń ol kezdegi qımylyna qaraǵanda, tańsáriden qurylys jumysynyń bir demi bitip, qurylysshylar tynystaý jabdyǵynda sıaqty: bireýler voleıbol shýlap dop qaǵysyp, bireýler áldeqaıda toptalyp óleń aıtysyp, bireýler úı mańynda usaq-túıek jabdyqtaryn istep, endi bireýler áýitti aınala shomylyp degendeı, aınala yń-jyń...

Osy adamdarǵa ishteı rıza bola tura, Baıjan olarmen jolyqqan alǵashqy kúnderin de esine túsirip qoıady. Qurylys basyna myńdaǵan adamdar qaptap kelip qalǵanda, olardyń júzden birin erkin tanymaıtyn Baıjan, «bulardy qalaı basqaryp alyp kete alar ekem!» dep qaýiptengen edi. Úırenise kele, «beker-aq qaýiptengen ekem, — deıtin boldy ol Gúlnarǵa, olar týraly, — rasynda sol qaýyp joq ta eken. Qaýyp bolar edi, eger qurylysqa qarajat jetpeı jatsa. Qansha kerek bolsa da ol beriletin, tek retin taýyp jumsaı bil!.. Qaýyp bolar edi, eger jumysshy kúshi jetpeı jatsa. Qurylysta iske jumysshy jetpeı jatqan joq sıaqty, jumysshyǵa is jetpeı jatqan sıaqty... Daladaǵy osy qurylys maǵan, keıde, júzdegen sehy bar orasan zor zavodqa uqsap ketedi, Moskvanyń keıbir zor zavodtaryn kórgende, mehanızm bólshekteri men solarǵa bólingen adamdardyń arasyndaǵy isterdiń, bir-birine múltiksiz sáıkestenip jatýyna qaıran qalýshy edim!.. Bizdiń kanal qurylysynyń ón boıynda bytyraı istegen adamdardyń isterindegi sáıkestik, sol zor zavodtardyń mehanızmderiniń arasyndaǵy sáıkestik sıaqty minsiz jymdasyp jatady!.. Eger byltyr maǵan bireý, bıylǵy jyldyń ıýl aıynyń ortasyna deıin on mıllıondaı kýbometr topyraq kóteremiz dese, men oǵan ılanbas em. Qazir she? Qazir — odan asyra qımyldap, egindi jınaý bastalǵansha, kanaldyń magıstralin bitirip ketkeli otyrmyz. Kúzden bastap tarmaqtaryn qazýǵa kirisemiz. Endeshe aldaǵy jyly, aýdandaǵy egistiń kóbin osy kanaldan sýarýymyzda kúmán joq...»

Sońǵy eki-úsh kúnde qurylys boıyn taǵy da túgel aralaǵan oıyń osy senimi burynǵydan da bekı tústi.

Tóńiregine osy senimmen aınala qarap alǵan ol. áýittiń jaǵasyna keldi de, trýsıimen ǵana tereń sýǵa kúp berdi...

Sýdan syrty salqyndap shyqqan onyń ishin, jaǵadaǵy ystyq lezde qyzdyryp áketti. Óıtpeýge bolatyn da emes, dem alǵanda, ishke aýa emes, jalyn quıylyp jatqan sıaqty. Osy ystyqqa tıyshsyzdana bastaǵan onyń esine Syrbaıdyń úsh aqyly tústi: «Biri, — deıtin Syrbaı, — joly shól saparǵa shyqqanda, kerýenshiler júdá ózge kólikti minbeı, túıeni nege minedi? Ózge kólik júdá kún saıyn sý tileıdi, al, túıe ony júdá tilemeıdi, oǵan, tek kúnine bir aıaq tuz jegizseń bolǵany — júdá shóldemeıdi de, kúshi de ketpeıdi. Nelikten osy? Tegi, júdá, tuzdyń sýsata otyra, sý bolmaǵanda shólge shydata beretin qasıeti bolý kerek. Rasynda solaı sıaqty, shólde júrgende júdá azyqqa tuzdaǵan et, ne balyq jeseń, bylaısha shóldegenińmen, dál qatalap ańqań kebe qoımaıdy. Tuzsyz as jep sý ishpeseń shóldep ólip ketesiń!.. Ekinshi, shóldemeımin deseń qarnyń toq bolsyn jáne qoıý tamaq ish. Qarnyń olqy, ne ash bolsa shóldegish bolasyń... Úshinshi, kún soqty bolǵyń kelmese, kıimdi qalyń kı, kóıleksheń, kisi ystyqqa tez ushady, qalyń kıinseń, ári kún etpeıdi, ári deneń salqyn bolady...»

Syrbaıdyń, bul aqyldary ómir tájirıbesinen alǵan shyndyq ekenine áldeneshe ret kózi jetken Baıjan, áýitke shomylyp shyǵyp shóldeı bastaǵan soń, jyldamdata basyp klýbtyń ashanasyna keldi de, tuzy ashqyltym qýyrdaq daıarlatyp, birer stopkaǵa aralastyra, toıyp jep aldy. Sodan keıin ol úıine qaıtýǵa tysqa shyqsa, ystyq manaǵydan da údep ketipti. Eger atpen qaıtatyn bolsa, Syrbaıdyń aqylymen ol jyly kıinip alar edi. Mashınaǵa ondaı kıimniń, qajeti joq: aldyńǵy shynysyn kóterińkirep qoısa, mashınanyń ekpininen kóterilgen samal aýany salqyndatady da otyrady. Almalyq jaqtyń joly tegis, jıyrma bes shaqyrymdaı jerge lezde jetedi...

Baıjan jap-jas qalpymen balajan bolatyn, úıinen oshaq etip shyǵa kelse-aq, Bahytjan ataǵan nárestesin sanalatyn da turatyn; asa bir qaýyrt jumysy bolmasa, qaıda barsa da oralyp úıine jetpeı qoımaıtyn; úıine kelse, Bahytjany oıaý otyrsa qolynda urshyqtaı dóńgeletip áýreleıtin, uıyqtap jatsa, ıiskep qumaryn tarqatatyn.

Ol búgin de Bahytjandy kúndegideı ańsap júrip ketedi. Mashınaǵa jol alys pa, jıyrma bes shaqyrymǵa ol meni jegip keldi. Ol esikten kire bergende, telefon shyldyr qaldy.

— Araq ydysy.

— Jaısha ma? — dedi Baıjan.

— Qaljyńy joq. Tez!..

— Kıimimdi aýystyraıyn da, — dedi áli de oıynda eshteńe joq Baıjan.

— Keıin kıinersiń. Asyǵys jumys bar.

— Jaqsy, — dep ol trýbkany ornyna qoıyp keıin burylsa, tý syrtynda Bahytjandy kóterip Gúlnar tur eken. Deni saý, baltyry besikteı bop ósip kele jatqan Bahytjan, kóńildense kúle bastaýǵa aınalǵan. Sol daǵdysymen ol ákesine jymyńdaı qarady, al, Gúlnardyń óńi qashyq, keskini solǵyn...

Ádette bul úı kesh jatatyn. Oǵan sebep — únemi jolaýshylap júretin Baıjandy tosý bolatyn. Mundaı tosýlarda Gúlnar men Tárbıeniń ermegi — uıyqtaǵansha Bahytjan da, ol uıyqtaǵannan keıin, keńes. Kóbirek sóılesetin Tárbıe. Ol, mineziniń salmaqtylyǵyna qaramaı, aǵyp turǵan ertegishi.

Ekeýi de shaıshyl. Sol úıde búıiri keń, nıkeli súrtilip qalǵan samaýyr bar, ony Gúlnar «sary bıe» deıdi.

— Apa, — deıdi Gúlnar, Bahytjan uıyqtaǵan soń, — sary bıeni» saýmaımyz ba?

— Saýaıyq, qaraǵym! — deıdi de, Tárbıe samaýyrdy qoıyp keledi.

«Sary bıe» qaınaǵysh-aq, lezde burq ete túsedi.

As bólmedegi stolǵa shaı jasalady sıraqty qyp jasalǵan keń tarelkaǵa, olar qaýynqurt pen qaqty salady da, solardyń dámimen, qaımaq quıǵan qoıý shaıdy syzdyqtaı tartyp, keńesip otyryp, al kep ishedi... Shaı qoıý bolý úshin, qastaryndaǵy elektro plıtada jýan búıirli ala-jolaq quman burqyldap qaınap turady.

1941 jyldyń ıýn 21 kúni keshke, Gúlnar Bahytjandy uıyqtatyp as bólmege shyqsa, shaı daıar eken. Tárbıe kúndegi ornynda. Eki qabat kúnnen bastap, Gúlnardyń kóńildi ıa kóńilsiz qalpyn Tárbıe onyń qas-qabaǵynan aıyra qoıýshy edi. Shaı basyna kelgen Gúlnardyń qara qasy tómendep ketken eken. Bir kóńilsizdigi baryn uǵa qoıǵan Tárbıe:

— Gúlim, nemene? Óńiń nege synyq? — dedi.

— Solaı ma?

— Qabaǵyń nege kelispeı otyr?

— Nege ekenin bilmeımin, júregim beıjaı bop otyrǵany, apa!

— Jaǵymsyz birdeme ishken shyǵarsyń?

— Joq, apa, ishkem joq...

— Endeshe, o nesi?!. Álde, Baıjandy oıladyń ba?

— Ol ǵana emes qoı deımin. Júregim qobaljı beredi! Múmkin, kezim ilinse basylar.

— Onda, sóıte ǵoı, sáýlem!

Gúlnar bólmesine ketti. Álginde shaıǵa shólirkep otyrǵan Tárbıeniń da yqylasy qaıta qaldy. Ol da óz bólmesine ketti.

— Gúlim! — dedi ol, tósegine qısaıǵanmen, uıqysy kelmegen soń aqyryn .qımylmen Gúlnardyń bólmesine kirip.

— Áý, apa! — dedi uıyqtamaı, aýnaqshyp jatqan Gúlnar.

— Uıyqtaǵan joqsyń ba áli?

— Joq, apa.

— Bahytjandy qasyma alsam qaıtedi?

— Nege, apa? Ol meni mazalaǵan joq...

— Uıyqtasań oıatyp jiberer, men-aq alaıyn ony.

Tárbıe balany besigimen óz bólmesine alyp ketti Onyń uǵymynda, jańa týǵan balaǵa jyn-shaıtan esh bolady, qastyq qyp aýrý ákeledi, biraq, olar jylannyń bas súıegi men úkiniń tuıaǵynan qorqady... Sol uǵymdaǵy Tárbıe, Bahytjannyń besigin aınala álgi zattardy qaptatyp ilip qoıǵan. Sábıdiń tátti uıqydan oıanbaýyn so zattardyń qýatynan dep joryǵan ol, sheshesiniń tynyshsyzdanýyn, balaǵa jolaı almaǵan jyn-shaıtannyń salqynyn salýynan bolar ma dep tıyshsyzdandy. Sóıtip jatyp uıqtap ketti.

«Bu qaı shaqyrýy?!» dep mazasyzdanǵan Gúlnar úıine syımaı júrgende, toqtaǵan mashına daýsy estildi. «Baıjan!» dep oılady ol. Bahytjandy Baıjannyń janyndaı jaqsy kóretinin biletin Gúlnar, eger Bahytjan oıaý otyrsa, árdaıym qolyna kóterip qarsy alatyn edi. Sol daǵdysymen, ol Tárbıeniń bólmesindegi Bahytjandy alyp shyqqansha, úıge kirgen Baıjan telefonmen sóılesip qaldy. Telefonmen sóılesip bolǵan Baıjan keıin qaraǵanda, óńi synyq Gúlnar balany usyna berdi. Kúlimsirep balany Baıjan qolyna alyp, ashylǵan semiz qarnynan súıip jatqanda, telefon taǵy da syldyrlady. Gúlnar trýbkany ala bergende:

— Maǵan bolar, — dedi Baıjan, balany Gúlnarǵa qaıta usynyp.

Baıjan tyńdasa Rahmet eken.

— Áli úıdesiń be ? — dedi ol. — Asyǵyp kútip otyrmyn.

— Qazir! — dep Baıjan trýbkany ilip qoıdy da, — Rahmet raıkomǵa shaqyrady, — dedi Gúlnarǵa.

— Ne bopty? — dedi Gúlnar mazasyzdana túsip.

— Bilmeımin. Qurylysta kóńilsiz birdeme bolǵan shyǵar. Tez kaıtam, sonda estirsiń.

Baıjan shyǵyp ketti. Ony kózimen ǵana jóneltip, Gúlnar sol arada qaltıyp turyp qaldy...

Baıjan raıkomǵa barsa, Rahmettiń kabınetinde aýdannyń basshy qyzmetkerlerinen on shaqty kisi otyr eken. Baıjan olarǵa basyn ǵana ızedi de, shetki, bos turǵan oryndyqtyń bireýine otyra ketti.

— Baıjan joldas, — dedi Rahmet, — jańa obkomnan zvondasa etti. Ekeýmizge samolet jiberilipti.

— Nege?

— Ózim de bilmeımin, nege ekenin... Jaıdan-jaı shaqyrmas, álde ne oqıǵa bolǵan bolar... Áne, samolet daýsy da estildi, al, shyǵaıyq!..

Tysqa bettegenderge ere jónelgen Baıjan, Qyzylordaǵa júrýin úıine habarlap ketýdi maqul kórip, telefondy burap edi, jaýap bermedi. Yzalanyp Baıjan trýbkany qatty úrlep, «alo!., alo!..» dep aıqaılap edi:

— Aıqaılamańyz, — dedi telefonıstka, — sizde eshkim jaýap bermeıdi.

Taǵy biraz shaqyryp kórip, eshkim jaýap qatpaǵan soń, «bul nesi?» dep tańdanǵan Baıjan tysqa shyqsa, samolet Almalyqtyń ústinde túıilip qonǵaly júr.

Almalyqqa samolet tańsyq emes edi. Pochta tasyp kún saıyn qonyp ketetin samoletten basqa, ótken kóktemde Almalyqta altaý bir aıdaı bolǵan. Syrdyń Almalyq qonǵan jaǵasyna qarsy ekinshi jaǵynyń arjaǵy, kel tabanymen ushtasa jatqan saıań, onda ne zamannan kele jatqan qalyń qamys bar. Ondaı qamystarǵa uıalaǵan sary masalar men sonalar, kóktem týa kóterilip ushqanda, qalyńdyǵy bulttaı bop ketedi. Eger beleń alsa malǵa da, adamǵa da maza bermeıdi, úıge ot byqsytyp qoımasa adam jata almaıdy, dalaǵa ot byqsytyp qoımasa mal jata almaıdy; sol páleden Almalyqty qutqarý úshin, bıyl osoavıahım jibergen alty samolet kóktem boıyna qopalarǵa ý sepken. Bul shara jaqsy nátıje berip, ol mańnyń adamy da, maly da masa-sonanyń azabynan bıyl qutylǵan... Almalyqtyń adamdaryna samolettiń tańsyq bolmaıtyn sebebi osy edi. Sondyqtan, bul joly kep qonǵan samoletke balalardan basqa jurtta elegizgen Gúlnar ǵana. Tysqa ol júgire shyqqanda, Anatolıı Kondratevıch pen Tárbıe birge shyǵysty.

Raıkomnan shyqqan top samoletke betteı bergende, Baıjan da ushqaly bara jatyr eken dep oılaǵan Gúlnar, dalaǵa jeńil kıimmen shyqqandyqtan ba:

— Papa! — dep qaldy dirildegen daýyspen.

Anatolıı Kondratevıch kenet shyqqan daýystan seskenip qap jalt qarasa, betinde nury oınap turatyn qyzynyń keskini kókpeńbek eken.

— Papa! — dedi taǵy da Gúlnar, odan jaman qaltyraı túsip, — Baıken de ushady ǵoı deımin?

— Kelgen bireýdi qarsy alatyn bolar.

Samoletke qaraı Gúlnar júgire basyp jóneldi. Ol jetkenshe, qonǵan samolettiń daryldaýy kúsheıip, mańaıyn qorshaǵan jurt jol bergendeı, bir jaǵyna syryla bastady.

— Bireýi raıkom, bireýi ózińniń kúıeýiń,-desti jurt. Gúlnardyń júregi alqyna tústi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

ADAL UL

Samolette kele jatqanda, Baıjan Rahmetke: «Qurylys jumysymen bulaı shaqyrmasa kerek edi, soǵys órti tutanyp jatpasa ne qylsyn» degen joramal aıtqan edi, sonysynyń rastyǵyna Baıjannyń kózi, obkomnyń birinshi sekretarynyń kabınetine kire bere jetken sıaqtandy. Olar kirse, búro músheleri taraǵaly jatyr eken, báriniń tústeri sýyq.

Jolaýshylardy qarsy alyp amandasqan sekretar:

— Búronyń májilisi ótken soń kelgenderińiz jaramady, — dedi de, jolaýshylar otyrǵannan keıin, — ne oqıǵa bolǵanyn estidińizder me? — dedi.

— Joq, — desti jolaýshylar qosynan.

— Estimeseńizder, soǵys bastaldy.

— Qaıda?!. Kimmen?..

— Fashısik Germanıa bizdiń Otanǵa shabýyl jasady. Moskvadan tańerteń shıfr aldyq. Soǵysty jarıalamastan, fashıserdiń samoletteri Kıev, Sevastopol, Jıtomır sıaqty qalalardy bombalap jatqan kórinedi... armıasy soǵyspen bizdiń shekaradan etipti... Moskva kúndizgi saǵat on ekide úkimettiń habarlaýy bolmaq... sizderdi asyǵys shaqyrǵanym — qazir bizge árbir mınýt qymbat. Kanal máselesin tez sheship alýymyz kerek. Jastar, árıne, endi armıa qataryna shaqyrylady. Qurylysshylardyń kópshiligi solar. Olardyń orny olqy qalady, sony qalaı toltyrý kerek, másele osy týraly.

Bul keńesti uzaq aıtqanda, sekretardyń kózi Baıjan men Rahmetke kezek qarap otyrdy. Aıtylǵan oqıǵa ol ekeýine eki túrli áser bergeni baıqaldy: túsi sýyp surlanǵanmen, Rahmettiń keskini jınaq, al, Baıjannyń keskini, ishinde soqqan daýyldyń aıqyn aıǵaǵy bop, eki az ýaqytta áldeneshe ret qubyldy. Sekretar olardyń bul haly túsinikti: estigen jańalyǵyna ishteı Baıjannan kem qaıǵyrmaǵanymen, talaı daýyldy basynan keshirgen Rahmet, dińgegi jýandap jetken aǵash sıaqtanyp, myna daýylda bulǵaqtaı qoıǵan joq, onyń qasynda, ómirinde birinshi ret kezdestirgen daýyly bolǵandyqtan, Baıjan kórineý kózge jas shybyqtaı solqyldaıdy...

Biraq, ol da tez jınala qaldy. Jınalmas edi, eger sekretar aıtqan sezder tek soǵys habary ǵana bolsa. Ol habardy estirtýmen qatar sekretar qurylysqa baılanysty birsypyra tapsyrmalar aıtty.

— Mindetti alǵashqy mınýttan bastap aıqyn túsinýimiz kerek, — dedi sekretar. — Árıne, aldymyzda zor qıynshylyqtar tur. Biraq biz, bólshevıkter, talaı qıynshylyqtardy jeńip úırengen halyq emespiz be? Jaýdy bizdiń jeńýimizde kúdik bolýǵa tıisti emes. Sol sıaqty, árbir ýchastokterin kezekke qoıǵanmen, soǵys kezinde bizdiń kanal qurylysyn aıaqtap shyǵýymyzda da kúdik bolmaýǵa tıisti. Er-azamat maıdanǵa ketýimen halyqtyń kúshi De sarqylady desek, tonymyz qate bolar edi. Halyq kúshi eshýaqytta sarqylmaıdy. Bizdiń mindet — sol sarqylmas kúshti, soǵys saldarynan týǵan jaǵdaıdy eske ala otyra uıymdastyra bilý.

«Uqtyńyzdar ma?» degen keskinmen, ol Rahmet pen Baıjanǵa kezek-kezek qarady. Olar sóz qaıtara qoımaǵan soń:

— Al, joldastar, — dedi sekretar, — mindet túsinikti bolsa, ýaqyt bosqa ólmesin, sizder qaıtyńyzdar, samoletterińiz daıar...

Rahmet saǵatyna qarasa, Qyzylordamen bir. Ekide úkimettiń habarlaýy bastalady, oǵan deıin samolet jetkizedi.

Sekretarmen qoshtasqan olar aerodromǵa kelse, bular minetin samolettiń álde ıesi jaramaı, mehanıkter túzep jatyr eken.

Túzelgen samoletpen olar, eń aldymen, Almalyqqa kelse, alańda jınalǵan jurt. Olar topqa jetkenshe, Molotov joldas jarıalaǵan úkimet habary da aıaqtalyp boldy. Ne habar aıtylǵanyn ol ekeýine Samarqan baıandady. Samolet kidirtpegen kúnde, Rahmet pen Baıjannyń oıy úkimet Almalyqqa buryn kep, komýnıserdi jınaý edi de, estigen -bilgenderin aıtyp, úgit-nasıhat jumysyn júrgizýge daıarlyqqa keshigip kep kórse, olar ótkizemiz dep qalǵan basshylar ótkizgen eken.

Jumysty burynǵydan áldeqaıda endire oryndaı bastaǵan Dáýlettiń qabaǵy asa qatyńqy, minezi asa aýyr... Sondyqtan maıdanǵa barý-barmaýy týraly til qatýǵa Aıbarsha bata almaıdy...

1941 jyldyń ıýl aıynyń úshi kúni, búkil Sovet halqy, olardyń ishinde Syrdarıa kanalynyń qurylysshylary asyǵyp kútken sezderin tyńdady: radıo arqyly Stalın joldas sóıledi.

Radıodan Stalın joldastyń salmaqpen aıtqan «Joldastar!» degen sózin estigende, Aıbarsha qasyndaǵy Dáýlettiń keskinine qarap qoıyp edi, daǵdyly qalpy...

«Aǵa-ini, apa-qaryndastar!» degen sóz aıtylǵanda, Aıbarsha Dáýletke qaraı berip shoshyp ketti: tunyq sýdyń jel úrlegen kóbigi sıaqtanyp, keskininiń bulshyq etteri búlkildep, túsi álem-tapyryq bola qapty...

Qyzylorda jerinde jazdyń qaınaǵan kúnderinde, quıyndaı burqyrap, áp-sátte etip ketetin «surapyl» atty bir daýyl bolady. Tynyq kúnde aıaq astynan týlaıtyn «surapyl» kele jatqanda, adam teris aınalyp, kózi men qulaǵyn alaqanymen basa qoıady. Bulshyq etteri týlaǵan Dáýlettiń bet-aýzy Aıbarshaǵa sol «surapyl» sıaqtanyp, kózin tez tartyp ala qoıdy...

— Túsinikti me? — dedi ol Aıbarshaǵa, jurt jumysyna tarap bara jatqanda.

— Túsinikti, — dedi Aıbarsha.

— Ne túsinikti?

— Aıtaıyn degeniń: «Kanal jumysynda sender qalyńdar, biz soǵysqa baraıyq» qoı?

— «Biziń» kim?

— Er-azamattar, jigitter...

— «Sender» degeniń?

— Biz de.

— Kim ol «biziń»?

— Qyz-kelinshekterdi aıtamyn da.

— Onda túsingen ekensiń, — dedi de Dáýlet kópten beri kórsetpegen ádetpen jymıdy.

— Ol solaı ǵoı, biraq káriler men áıelder kanaldy qazyp shyǵa ala ma? Sondyqtan da biraz jigitke bron berilmeı me? Árkimder aıtady.

— Kimderge beredi deıdi? — dedi Dáýlet bilmegen bop.

— Ornyn basatyn kisi joqtardy aıtady da.

— Nege joq? Mysaly, sen she? Ekskavatordy sen menen kem basqaryp júrsiń be? Keıde asyp ta túspeısiń be?..

Dáýlet jaýap kútkendeı Aıbarshaǵa betin buryp edi, ol úndemeı tómen qarady.

— Munda ekskavatorshy tabylady, — dedi Dáýlet, — men sıaqty jas, qarýly, ári mergen jigit maıdanǵa kerek. Qate me osynym?

Aıbarsha taǵy da jaýap bermedi. Ekeýi únsiz adymmen kanaldyń úıilgen balshyǵyna jetkende, sózdi taǵy da Dáýlet bastady.

— Aıym! — dedi ol, Aıbarshanyń betine qarap, súıispendik sózder aıtatyn daýsymen.

— Áý, Dáýkeshim! — dedi Aıbarsha da sondaı daýyspen.

— Sonymen... ne jaýap aıtasyń maǵan?

— Ne týraly deısiń, Dáýlet?

— Ruqsatyńdy suraımyn da...

Aıbarsha jylap jiberdi.

— Óı, joldas, onyń ne? — dep Dáýlet Aıbarshany ózine qaraı tartpaq bop oń qolyn soza berip edi, Aıbarsha qushaqtatpaı, yǵysyp baryp, balshyqqa otyra ketti de, jalyndaı alaýlanǵan betin eki alaqanymen basyp óksip-óksip aldy.

Dáýlettiń jalynyshty daýsynan shıryqqan Aıbarsha bosap, jumys shalbarynyń qaltasynan oramalyn aldy da, betin súrtip, ornynan qozǵalǵan Dáýletke qatarlasa berdi. Dáýlet ony qoltyqtap aldy.

— Aıym, — dedi Dáýlet, Aıbarshanyń aptyq basyldy-aý dep shamalaǵan kezde. — Stalınniń: «İsimiz ádil, biz jeńemiz» degen sózine, árıne senesiń sen?.

— Árıne senem.

— Senseń, saǵan aıtar sózim bar.

— Aıt, Dáýkesh!

— Soǵys, árıne, shyǵynsyz bolmaıdy, jáne qandaı soǵys, bul... Solaı bola tura, jeńiske sengen árbir jaýynger, soǵysqa ólem dep emes, jaýdy jeńip, elime aman qaıtam dep barmaı ma?

— Árıne, — dedi Aıbarsha, — menińshe, jalǵyz soǵysqa emes, bar iske de adam sondaı senimmen kirispeı me? Óıtpese jeńiske jete ala ma ol?

— Olaı bolsa, soǵysqa ketý — tileýdiń sónýi emes qoı?

— Árıne.

— Endeshe, meniń saǵan bir ótinishim bolǵaly kele jatyr.

— Aıt.

— Kirsiz jan, qaltqysyz kóńilmen aıtatyn sózim ol. Seniń jaýabyń da solaı bolar dep senem.

— Sharttasyp sóılesýge qashannan daǵdylanyp eń?

— Sharttasýym emes, shynymdy aqtarýym, Aıym Úgiti dep oılama, ótinishi dep oıla...

— Dáýkesh! — dedi Aıbarsha, Dáýlettiń keskinine buryla qarap, — taýsylmaı aıtsań da tyńdaımyn ǵoı sózińdi.

— «Adamda aldyn boljaý degen bolady» deıdi, soǵan sen senesiń be?

— Qandaı boljaýdy aıtasyń?

— Soǵystan aman qaıtýǵa kóńilim senedi de turady.

— «Ondaı boljaý bolady jáne aldatpaıdy» desedi, — dedi Aıbarsha, eshkimnen estimese de, Dáýlettiń kóńilin aýlaǵysy kep.

— Endeshe, — dedi Dáýlet, oıyna osy kezde sáýlesi túse qalǵan kartına, kóz aldynda jaınap. turǵandaı bop, shattyq uıalaǵan keskinmen, — biz jaýmen soǵyssaq!,. Jaýdy talqandap jeńsek!.. Sóıtip, elge qaıtsaq!.. Men poezdan.

kep túskende, ishinde sen bar, ákem bar, apam bar, Anatolıı qart bar, Baıjan men Gúlnar sıaqty dos-jarandar bar, taǵy basqalar bar, meni kútip alsańdar!.. Sonda... amandasyp bolǵannan keıin, men «Aıbarsha, kanal bitti me?» dep surasam... Sonda, sen be, ákem be, Baıjan ba — bireýiń, maǵan: «kanal aldaqashan bitti, endigisin sen surama, biz aıtpaıyq, óz kózińmen ker!» deseńder, «jaraıdy» desem men... Tarta jónelsek.., Men óz kózime ózim senbesem: asfáltty demeıin, stansıadan bizdiń aýylǵa týra tartqan, tas tóselgen keń jol jatsa!.. Joldyń eki jaǵyn boılaı qaz-qatar esken jas terekterdiń japyraqtary jaıqalyp, jol ústine kóleńkelerin túsirip alma!.. Kóp uzamaı, jol bizdi kúrish egilgen dalaǵa alyp kirse!.. Sabaǵynyń bıiktigi, men sıaqty boıy uzyndaý kisiniń keýdesinen keletin, bastary qazdyń moınyńdaı ıilgen kúrish, kún sáýlesine shaǵylysqan shalshyq sýdyń ishinde ósip tursa!.. Mashınany toqtatyp qoıyp, túregep turyp aınalama qarasam!.. Kúrish egisiniń ushy-qıyryna kezim jetpese!.. «Káne, júrmeımiz be, Dáýkesh» deseń sen... Egis dalasyn jaryp ótsek... Jemis baqshasyna jetsek, onda: alma, almurt, erik, shabdaly, taǵy basqa jemister ósip tursa! Sen sonda meni jemisterge qyzyqtyrmaq bop, ózbektiń:

Bazar barsań injý bar, Saýqatyńa al! — degen óleńin ánimen aıta bastasań... Men aýzyndaǵy ánińdi qaǵyp ap:

Bir aǵashta qos alma,

Men de almaımyn, sen de alma

Oımaq aýyz, qıǵash qas,

Men ketkende sen qalma!.. —

dep qazaqsha án aıta jónelsem!..Tereze qaqpalaryn ártúrli boıaýmen órnektegen, kóshe jaq qabyrǵasyn jıekteı tal ósirgen bir úıdiń aldyna kep toqtaı qalsaq!.. «Bul kimniń úıi?» desem men... «Bizdiń úı» deseń sen!.. Sonda... men seni osylaı qushaqtap, — dep Dáýlet Aıbarshany qushaqtaı aldy da, — osylaı kep súısem! — dep, Aıbarshanyń qyp-qyzyl bop dýyldap kele jatqan eki betinen kezek-kezek súıip aldy.

— O neniń aqysy! — dedi jaqtaǵy áńgime kóńilin jadyratyp jibergen Aıbarsha, mańaıda júrgen áldekimderden qymsynǵandaı, jan-jaǵyna jaltaqtap.

— Áli aıtqandarym az aqy ma? — dedi Dáýlet.

— Eger oryndalsa, árıne jetip jatyr.

— «Aıym da sen. Ǵalıa. kúnim de sen, Oń qabaǵym tartady kúlimdeseń» — dep Balýan Sholaq aıtqandaı, — dedi Dáýlet, — kúlimdep kóńilimdi jańa jadyrattyń ǵoı, Aıym! Men jaýdy joıýǵa maıdanǵa ketsem, sen jańaǵy aıtqandardy isteseń, sóıtip, ekeýimiz aman tabysyp, baqytty ómir súrsek, osydan artyq ne tileısiń?.

— Túk te tilemeımin.

— Serttestik pe, osyǵan?

Dáýlettiń manaǵy «ótinishim bar» degen sóziniń mánisine, Aıbarsha endi ǵana túsindi. Ol, ne «serttestim» demeı, ne «joq» demeı ańyryp qaldy. «Serttestim» deıin dese, álginde «maıdanǵa men de ketem» degen sózi bar, «joq» deıin dese, Dáýlettiń tilegi óz tilegi...

— Nege aqyrasyń? — dedi Dáýlet, men teris tilek aıttym ba?

— Sózińniń bóteni joq, Dáýlet!

— Endeshe ákel, qolyńdy!

Qolyn usynǵan qyzdyń denesin Dáýlet ózine qaraı tartyp aldy. Olardyń qushaqtary aıqasa ketti...

TÓRTİNSHİ TARAÝ

ERKEK

Bizdiń Syrbaıdyń bar bolǵan násili — jalǵyz Dáýlet. Sonyń maıdanǵa barýyn estigen jurt, Tárbıe men Aıbarshadan góri Syrbaıdy qatty aıady.

— Týmasa da týǵandaı jaqsy kórip júrgen uly edi, — desti olar, Dáýlettiń maıdanǵa ketýin Tárbıe qalaı kóterýi týraly sóz qylǵanda, — onda árıne, qaıǵyrar, kóz jasyn kól qyp jylar da, biraq, óz ishinen shyqpaǵannyń aty — shyqpaǵan... jylar-jylar da basylar...

— Aıbarshanyń Dáýletti jaqsy kóretini ras, — desti olar, — ekeýiniń baıaǵynyń ǵashyǵyńdaı bir-birin ólerdeı jaqsy kórýinde de kúmán joq. Biraq, jastyń aty jas. Ol da shynymen jylar... saǵynar... Kózine shep te salmas.., Degenmen, munyń bári Dáýlet tiri bolsa ǵana... «Jaman aıtpaı jaqsy joq», alda-jalda Dáýlet maıdanda qaza tapsa?.. Sonda ólgen artynan óle me ól?.. Ǵashyq jigitin joǵaltqan qyz jalǵyz osy ǵana ma eken?.. Ózge ǵashyq qyzdar jylap-jylap baryp, aqyrynda jańadan jar tapsa, Aıbarsha da sol joldan shyǵyp qaıda barady?..

— «Syrekeń she?» — degen suraýǵa jurttyń bári de asa qınalyp jaýap berdi. Sonda, olardyń sózi quıylǵan arna: «Jan degende jalǵyzy. Eger tiri kelse jaqsy!.. Tipti, kemtar bop kelse de!.. Eger kelmese she?.. Onda Syrbaıdyń jalǵyz aıaq asynyń tógilgeni emes pe?!. Qarashyǵy sýalǵany emes pe?.. onyń arjaǵynda, Syrbaıda ne tirshilik bar!..»

Sondaı oıdaǵy jurt, Dáýlettiń attanar kúnine asa úreıli kózben qarady, «qoshtasarda júregi jarylyp ketpese ne qylsyn!» dep qoryqty...

Halyqtyń uǵymynda «er» bar da, «erkek» bar. «Er» dep halyq qatardaǵy erkekten júregi úlken, isi ozyq, qylyǵy erekshe adamdy aıtady da, «erkek» dep jabaıy er jynysty adamdy aıtady. Biraq, solaı oılaı tura, halyq erkektiń de erkegi bar dep sanaıdy: pálendeı ozat isi bolmaǵanmen, qaıǵy kelse qarsy tura bilmese, qyzyq kórse quraq usha qoısa, ondaı erkek, áıeldi erden kem sanaıtyn burynǵy zamannyń tilinde erkek emes, «qatyn». Erkektiktiń belgisi-— qaırattylyq, qaıǵyǵa da, qýanyshqa da tózimdilik...

Bizdiń Syrbaı, ózin eshýaqytta «ermin» dep sanaǵan da, ondaı ataqqa umtylǵan da emes; al, «erkekpin» degen oıdy kem, keýdesine toltyra saqtap, ómir boıy olqylanǵan da emes; sondyqtan, basynan neler aýyr kúnderdi ótkize júre, arjaǵynan tipti bir lyqyp kelip, eriksiz shyǵyp ketpese, kózine jas alǵan pende emes.

Bireýler:

— E, kútse qaıter deısiń. Balańnyń áskerge júretinin biledi ǵoı, — dep edi:

— Joq, júdá uıat bolady ol, — dedi Syrbaı, — jáne bylaı da az shyqqan eginniń basy túsip jatyr.

Dáýlet armıaǵa ketedi degeli jylap, óksı-óksı daýsy qarlyqqan Tárbıe Syrbaıdy ursyp toqtatý nıetimen:

— Ke... ke... kesh... keshi... — dep, «keshigip qaldyq» degen Syrbaıdyń sózin keketip qaıtalamaq bolyp edi, kózinen aqtarylǵan jas kómekeıine de quıylǵandaı, qaqalyp -shashalyp, «keshigip» degen sózdi de bólshektep bitire almady.

Tárbıeniń Dáýletti shyn jaqsy kórýine ımany aldaqashan bekigen Syrbaı, ony ishteı aıaǵanmen, qaırat bergisi kep:

— Bul ne, shala pisken ekpedeı júdá, isinip otyrǵanyń! — dedi jekigen daýyspen, — bala tileýli jolǵa bara jatqanda, júdá, jamandyq shaqyryp jylaǵanyń ne qylǵanyń!..

Kesheden beri ýatý aıtqandardyń bireýin de tyńdamaı otyrǵan Tárbıeniń qulaǵy «jamandyq shaqyryp» degen sózge eleń ete qaldy. Sonysyn baıqaǵandaı:

— Táıt ári, júdá irkitteı kópirshimeı, — dedi Syrbaı, áıelin shırata túskisi kep, — bilmeısiń be balanyń júdá, qaıda attanǵaly otyrǵanyn? Tútegen oqtyń ótine bara jatqan joq pa ol? Tileýin tilemeısiń, jamandyq shaqyrǵansha!.. Qoı ári, aýzyńdy bolpyldap, alqymyńdy kúrkildegen kepterdeı isindire bermeı!.. Odan da, júdá, tileý tile de, amandyqpen kerýge jazsyn dep, betinen súıip qýanyshpen attandyr!..

— E, báse, solaı deshi! — dep kópshilik dý ete qaldy...

Syrbaıdyń belinen túspeıtin: qyny, basqa da qajetti salpynshaǵy kóp, jezge japqan kúmis áshekeıi súrtilip bitýge jaqyndaǵan qazaqy kisesi bolýshy edi. Tas-túıin qyp baılap alǵan sol kiseni, áıelin jubatyp otyryp Syrbaı sheshe bastaǵanda, úıdegilerge «balasy attanǵansha otyra turǵysy kelgen ǵoı» degen oı kep ketti. Sol kisesin túregep turyp sheshken Syrbaı, jerge tizerleı otyra berip, moınyna saldy da:

— Káne, balam, keter qolyńdy! — dedi, ózi eki qolyn aldyna qaraı soza, alaqanyn jaıa berip.

Dáýlet te, úıdegi basqalar da qoldaryn jaıdy.

— Balam! — dedi Syrbaı, basyn shalqaıta, eki kózin tars jumyp turyp, — sen sıaqty alys jolǵa shyqqan adamǵa buryn júdá «jortqanda jolyń bolsyn, joldasyń bolsyn» dep bata beretin edi. Odan basqa ne aıtaıyn. Laıym da, jaýdy jeńip, aman qaıt. «Jortqanda jolyń bolsyn, joldasyń qydyr bolsyn!»

Alaqandarymen betin sıpaǵan Syrbaıǵa ere, úıdegiler túgel betterin sıpady.

— Al, balam, men de júreıin, sen de júr, — dedi Syrbaı túregelip, kisesin taǵy da tas býynyp, — «jolaýshynyń aqysy júrse ónedi» degen.

— Degenińdi istediń ǵoı, endi, — dedi, bolbyraǵan boıy jınalyp qalǵan Tárbıe Syrbaıǵa, — Dáýkende neń bar, óziń júre bermeısiń be.

— Toqtatyp qaıtesiń, júdá qalmasyn jolynan, endi ıman kelsin dep tile. Egin jabdyǵymen stansıaǵa bara almaıyn dep otyrmyn. Bul balany bes-on shaqyrym jerge uzatyp kelgennen túseri ne? Odan da, júdá osylardyń jaýdy jeńýge kerekti jabdyqtaryn ázirleıik te. Bári-bir júretin bolǵan soń, úıden bolsa da, qoldan attandyraıyn.

Bul sózge talasýdyń qajeti joqtyǵyn uqqandaı, áýeli Dáýlet, odan keıin Tárbıe, odan keıin úıdegi basqalar túregelisti. Solardy bastaı, Syrbaı dalaǵa shyqty. Stansıaǵa sheıin salt minip baryp qaıtarmaq bop, Dáýlet ózimizge belgili jorǵasyn erttep, esik aldyna baılap qoıǵan. Syrbaıdyń úıindegi tysqa shyqsa, ýaqytsha klýb jasaǵan astyq saraıynyń mańaıy qaptaǵan jan eken. Áldekimderdiń mýzykalyq quraldarǵa oınaǵany, án aıtqandary jetilip tur. Sondaı saýyqty Syrbaı unatpaıtyn edi.

Syrbaı Aıbarshaǵa, ásirese búgin ishteı asa qalý. Onyń budan burynǵy kóńildi qalpyn «ózderiniń zańyna baǵynyp istep júrgeni bolar» dep keshiretin Syrbaı, dál búgin, Dáýlet úıinen birjola armıaǵa attanatyn kúni de ózgertpegen soń, ishinen «ıapyraı, aqyldy bala bolama desem, áýmeser bireý bolar ma, bul qaı sanasyzdyq?!» dep keıidi. Onyń bulaı keıip júrgenin Aıbarsha bilmegen joq. «Bilgende qaıteıin, — dedi ol syrlas, ásirese, Dáýletke, — shaldyń kóńiline qarap, men aza tuta qoıaıyn da, búgilip jatyp alaıyn, sonda odan óneri ne? Jáne komsomol uıymynyń sekretary bola tura men sóıtsem, ózge qyzdar qaıtpek?..»

Rasynda, jaırańdaǵysy kep jaırańdap júrgen joq edi Aıbarsha, armıaǵa alynatyn jastardy oıyn-saýyqpen jóneltý týraly aýdandyq komsomol komıtetiniń tapsyrmasyn oryndaǵandyqtan jáne jubaılarynan aırylatyn ózindeı jas áıelderge muryndyq bolǵysy kelgendikten jaırańdaıtyn. Áıtpese, Dáýlettiń maıdanǵa ketýine qaıǵyrmaǵanymen, «aman kelse jaqsy, eger kelmese?..» degen oı túskende júregi qyryqqa parshalady. Oǵan, ishinde jasap otyrǵan myna dúnıeniń qyzyǵy Dáýletpen ǵana qyzyq sıaqty. «Eger Dáýlet bolmasa, — deıdi ol shyn syrlas, — ózgeniń qyzyǵyna men ortaq bolmaı-aq qoıdym. «Jaman aıtpaı jaqsy joq» deıdi ǵoı qart adamdar, Dáýlettiń jamandyǵyn kórmeı-aq qoıaıyn. Eger kóretin kún týdy ma, meni tiri bolady dep oılamańdar!»

Dáýlet úıinen attanarda Aıbarshanyń ol úıge jolamaı klýbta bolýyna sebep — týysqandarynyń, ásirese, Tárbıe men Dámetkenniń ne halge túsýin kóz aldyna keltirgendik edi. Dáýlet úıden shyqqanda, ákesiniń, ǵana syr bermeýine Aıbarshanyń kózi jetedi de, ózgeleriniń, ásirese, Tárbıe men Dámetkenniń «jalǵyzym-aý, bizdi tastap qaıda barasyń» dep egile, zarlana ańyraýyn jaqsy biledi; sol halde solardyń qasynda bolsa, onsyz da tyrsyldap tonyna syımaı júrgen shydamy jyrtylyp keter dep qorqady Aıbarsha. Osy oıyn ol Dáýletke aıtqanda:

— Sonyń durys, Aıym, — dedi Dáýlet.

Úıindegi Dáýletti attandyrmaq bop syrtqa shyqqanda, Aıbarsha klýbtyń aldyna tasalana berdi; biraq, saýyqty basqarýyn doǵarmady. Sol arada syrnaı, dombyra, gıtara qurylǵan orkestr de oınalyp jatyr, hor men án de aıtylyp jatyr, bireýler bılep te jatyr... Aıbarshanyń Syrbaı úıinen shyqqandarǵa elegizbeýin árkim ártúrli jorydy.

— Dátim shydamas dep qashqalaqtaýy ǵoı, — dedi bireýler.

— Táıiri, mynaý dalańdaǵanyna máz bolatyn aqyly joq qyz eken ǵoı, — dedi ekinshiler.

— Dáýlet pen osy qyzdyń arasynda salqyndyq túsipti degen sóz bar da, sol ras bolǵany ma? — dedi úshinshiler, — áıtpese, komsomoles degenmen, ol da ózgemiz sıaqty júregi, baýyry bar adam emes pe? Kóńili baıaǵydaı bolsa, eki talaıǵa ketip bara jatqan kúıeýiniń qasynda nege bolmaıdy.

Aıbarshanyń, qylyǵyna, ásirese, úıinen shyqqan Dáýletti kórgende tasalana qoıǵan qylyǵyna qaıran qala otyra, klýb mańaıyndaǵy kópshiliktiń kózi onda bolǵan joq, Syrbaıdyń úıinde boldy. Sondaǵy kórgenderi: úıden shyqqan toptan bir adam bólinip, esik aldynda shógerýli jatqan túıege mindi de, ári qaraı jónele berdi.

— E, bu qaıda barady?! — dep tańdanysty qarap turǵandar, — balasyn shyǵaryp salmaı ma eken!..

Eski qorasyna burylǵysy kelgen túıeni Syrbaı yrqyna jibermeı, darıanyń ıirimine qaraı buryp alyp ketti. Aýyldan shyqqan soń, qaıda baratynyn shamalaǵan túıe, Syrbaıdyń etikti aıaǵyn qabyrǵasyna tepeńdet, tek anda-sanda arttaǵy botasyna ǵana alańdap, daǵdyly jaqqa jón tartty.

Úıinen shyqqaly artyna qaramaǵan Syrbaı, eski qonystan shyǵa da qaramady. Avgýstyń orta kezinde de bir tasyp qoıatyn Syrdarıa, Syrbaı jaǵasyna kelgende, kemerdi toltyra, ekpindeı aǵyp jatyr eken, jaǵada parom joq. «Ol qaıda?» degendeı Syrbaı jan-jaǵyna qarasa, paromdy arǵy jaǵaǵa jetektep aparatyn arqany úzilip jatyr, ózi arǵy jaǵada tur.

Syrbaıdyń túıesi maltyǵym bolýshy edi. Darıa qandaı qatty tasyp jatpasyn, aıaqtaryn aǵystyń yǵyna bere, sýǵa qabyrǵasynan jata qap maltyǵanda, súńgýir qaıyqtaı zyrlaıtyn jáne aǵys qalaı úıirildirgenmen, arǵy jaǵadan arqanmen tartqandaı-aq nysanaly jerden tup-týra shyǵatyn.

Sol oıda otyrǵan Syrbaı, túıesi darıanyń arǵy shetine jaqyndaǵanyn ańǵarmaı da qalypty. Arǵy jaq qaıyrlaý bolatyn edi. Zymyrap maltyp kele jatqan túıe, qabyrǵasy qaıyrdy súzgende «af!» dep bir baqyryp qaldy da, turýǵa yńǵaılana berdi. Syrbaı túıeden túse qaldy. Darıanyń jıegine áli de elý adymdaı bolǵanmen, bul aranyń sýy adamnyń tizesinen ǵana keledi eken. Syrbaıdyń qaıran qalatyny, alpamsadaı ap-aýyr túıe, qabyrǵasy jer soqpasa bolǵany, qandaı taıyz sý bolsa da jep-jeńil maltı beredi. Bota da enesine ere túregeldi. Biraq, sýdyń qatty aǵysyna shydaı almady ma, álde qoryqty ma — jel shaıqaǵan qaıyqtaı, turǵan ornynda teńsele bastady. Syrbaı:

— Myna bar bol, júdá qaıtedi? — dedi de botany jetektep kórip, yrqyna júrmegen soń, — júdá bar bol sen, bar bol! — dep arqalap ala jóneldi.

Jaǵaǵa shyqqan ol, etigin kıdi de túıesin jetekke alyp ári qaraı jaıaý jóneldi. Arǵy jaǵa belesti qumdaqtaý bolýshy edi. Qumǵa ósken qalyń sekseýildiń darıaǵa taqalǵan tusyn, turǵyn el otynǵa alyp sıretip, jińishke bolmasa, jýany kezdespeıtin. Tek darıadan eki-úsh shaqyrym shyqqannan keıin ǵana, bir adyrdyń basynda, joldyń naq jıeginde, el «áýlıeniki» dep ataıtyn molanyń ústine shyqqan jalǵyz ǵana jýan sekseýil turatyn; jurt ony kıeli sekseýil kerip kespeıtin, onyń qansha jasaǵanyn bul elde biletin kisi joq jetpisti alqymdap qalǵan Syrbaıdyń bala kezinde de bul osyndaı sekseýil edi, áli sol qalpy!.. Ústine sekseýil ósken qabyrdyń qaı «áýlıeniki» ekenin de jan bilmeıdi. «Soǵysta ólgen áýlıe eken» degen laqap bar, qaı soǵys ekeni málimsiz... Aty-jónin bilmegenmen, eskilikti adamdar, osy qabyrdyń tusynan etip bara jatyp, jaıaý bolsa otyra qap, atty bolsa túse qap duǵa oqıdy. Sekseýil butaqtarynyń arasynda, ne zamannan beri qarlyǵashtyń uıasy turady, oǵan jan adam tımeıdi...

— Oralsań oral, — dedi Syrbaı, tistene sóılep bolsa da qutylmassyń endi.

Jylandy jelkesinen bir aıaǵymen basyp turǵan Syrbaı, ekinshi aıaǵymen basyn ezeıin dep bir yńǵaılandy da, «osy nege qulady joǵarydan? Álde, dáýit kózin shyǵardy ma eken?» dep eńkeıip qarady. Jylannyń eki kózi de shodyraıyp, appaq bop shyǵyp ketipti.

— İm-m! — dedi ol yńyrana dybystap, — kózińdi aǵyzǵan eken ǵoı dáýit!..

Syrbaı etiginiń tabanymen jylannyń basyn ezgende, qonyshyna oralǵan quıryǵy sylq etip jerge tústi.

— Á, óldiń be? — dedi Syrbaı.

Syrbaı sol arada jylanǵa bir, qarlyǵashtyń uıasyna bir qarap turdy. Jaýynyń jeńilgenine mastanǵandaı, qarlyǵash eki balapannyń ortasynda moıny qyltyńdap otyr... Ezilgen basynan qany aǵyp, shubala ólgen jylan jatyr... Solarǵa qarap turyp, «meniń balamdy da shaǵýǵa umtylǵan jylan osylaı janshylar ma eken!.. Men de Dáýletimniń qasynda anaý qarlyǵashtaı shattanyp otyrar ma ekem!..» dep aýyr oıǵa ketti.

— Ia, Syreke, neǵyp tursyz? — desti kolhozshylar.

— Jaı, — deı saldy, esi jańa ǵana kirgen Syrbaı.

Ol otta júrgen túıesine bardy da, jetektep ap, jaıaý egin jaqqa tartty.

Dáýlet týǵan kúni Syrbaı: «O, jasaǵan, — dep tilegen edi, — meni az, ne kóp jasat dep tilemespin, tek uzaq jáne baqytty jasty meniń myna náresteme berseń bolǵany!..» Solaısha tilegen jalǵyz uly búgin maıdanǵa attandy. Buǵan deıin attanǵandardyń keıbirinen «qaraly qaǵaz» kelgende, záresi ushqan Syrbaı: «jasaǵan, maǵan estirte kórme, mundaı qaǵazdy!» degen tilekke aýǵan edi. Túıesin jetektegen ol egin basyna da osy tileýmen keldi.

— Al, jurt, júdá, iske kirisemiz de endi, — dedi, daýyspen, — shırańdar. Bir táýekel. Amandyǵy bolsa da, jamandyǵy bolsa da kútip alǵannan basqanyń júdá keregi ne? Kim ekenin umyttym, o zamanda, bir jaqsy kisini jaýlary janǵan otqa laqtyrǵan eken deıdi, sonda saýysqan álgi jaqsyǵa qastyǵyn bildirmek bop, otty júdá, qyzdyrýǵa shóp-shalam tastasa, qarlyǵash «dostyǵymdy kórsetem» dep, júdá, qanatymen sý sepken eken. Sol sıaqty, mynaý, el basyna kún týǵan kezde soǵys órtine, qarlyǵashtaı qanatymyzben, júdá, sý sebeıik!.. Ol sýymyz — myna shyǵymy nashar egindi «qyzyl jelge» uryndyrmaı jınap alý.

Syrbaıdyń «qyzyl jelge» degeni. ádette, kúzge qaraı ońtústikten esedi, ekpini qatty, lebi ystyq bolady. El odan qatty qorqady. Eginniń, ásirese kúrishtiń dánin qolmen ýqalaǵandaı túsirip, qur soıdıǵan sabaǵyn ǵana qaldyrady. Ótken jyl, kúrishti oryp bitirýge jaqyndaǵan kezde «qyzyl jel» soǵyp, gektarynan jıyrma sentnerge sheıin enim bere me dep dámelengen keıbir jerden tórt-bes sentner ǵana shyqqan.

Bıylǵy jyldyń az ǵana eginin «qyzyl jel» soǵyp, kózdi aǵartar degen qaýippen Syrbaı qaramaǵyndaǵy adamdarǵa damyl bermeı egindi kúni-túni ordy. Sonda da jumysy qarqyndaı qoıǵan joq.

— Júdá, qalaı qarqyndasyń — dep keıidi ol, «bul qalaı?» degenderge, — egin baýlaýǵa jaraıtyn qarýly erkek azǵantaı, kópshiligi júdá qatyn-qalash, bala-shaǵa, kári-qurtań... Olarmen ne is ónsin!..

Syrbaı súıtip jumystan moıyn burmaı, egin jınaýdy aıaqtaýǵa taqalǵan kezde, aýlynan shapqyn keldi.

— Dáýletten telegramma! — dep aıqaılap keldi, shapqynshy bala.

— E, ne depti? — dep daýryǵysty jurt.

— Tashkentten Moskvaǵa qaraı júremiz depti. Erteń keshke aýyldyń, tusynan etse kerek. Tosyp alam dep, Aıbarsha stansıaǵa ketipti. «Ótkem men ápkem tez jetsin» dep kisi jiberipti. Tárbıe apam meni jiberdi, atama tez kelsin dedi!

— Jalǵyz Dáýlet deısiń be, bizdiń aýyldyń ózge jigitteri de bar bolar, onyń qasynda, — desti bireýler.

Árkim ártúrli sózdi aıtyp daýryǵyp jatqanda, Syrbaı:

— Toqtańdar! — dep aqyryp qaldy.

Kópshilik toqtaı qaldy.

— Men de barmaımyn, júdá, eshkim de barmaıdy, —-dedi Syrbaı aınalasyna alara qarap.

Barǵysy kelgen bireýler qyńqyldap edi:

— Al, bardyq, — dedi Syrbaı, — kózdiń jasyn, júdá bir-bir syǵyp, qosh aıtystyq. Onda ne bitti?

— Bitkeni sol, — dedi Syrbaıǵa batyp sóz aıtatyn qartań bireýi, — balalaryn kóredi, bir kórýge zar bop júrgender...

— Al, kórdik, júdá, sonda ne bitti! Júdá, túk te bitpeıdi. Qajyǵan ústine qajısyń. Jónsiz qajýdyń, júdá, keregi ne? Túkke de keregi joq. Áskerge ketken jastardyń bizden tilegi — qajý emes, egindi tez jınap azyq jóneltý, kúnniń, raıy yńǵaısyzdanyp barady, júdá, daýyl kóterilip ketýi múmkin. Men de, eshqaısyń da, júdá eshqaıda barmaımyz.

Ózgeler jalynyp ta, renjip te, ursysyp ta kórgenmen bolmaıdy» dep basyn shaıqaýdan Syrbaı ózgermedi. Aqyry ol jeńdi de, shapqyshy bala qaıtyp ketti.

Jumysqa taraǵandar, Syrbaıdyń bul qylyǵyna ártúrli baǵa beristi.

— Mynaýyń sekseýildeı qatyp qalǵan birdeme eken qoı!.. — desti bireýler, — munda ákelik júrek joq eken ǵoı!

— Munyń, dúleı bop shyqty! — dep kinálady bireýleri.

Saıyp kelgende, kópshiliktiń Syrbaı týraly quıylǵan pikiri:

— Munysy qattylyq emes, erkektiki Shirkin, shyn erkek eken ǵoı bul!..

BESİNSHİ TARAÝ

EŃ QYMBAT AHA

Soǵys saldary kanal qurylysynyń ekpindi qarqynyn álsiretken joq. Qurylysshylar soǵystyń alǵashqy kúninde bergen ýádesinen taımady — armıa qataryna alynýshylar basqalary jumystan ketpedi, týǵan-týystaryn da maıdanǵa osy aradan jóneltti. Gazetter, radıolar jaýdyń kún sanap ilgeri suǵynýyn habarlap turdy, biraq, qurylysshylardyń saǵy odan synǵan joq. Jaýdyń Otannan qýylýynan úmitin úzgen joq. Namysty jigermen qımyldaýshylardy ishinen jańa rekord jasaýshylardyń attary aýdandyq jáne oblystyq gazetterde álsin-álsin jarıalandy...

Soǵystyń alǵashqy kúnderi, qarýly erkekter maıdanǵa top-tobymen shaqyryla bastaǵanda, qurylys jumysyna kedergi keledi eken dep qoryqqan Baıjan, birazdan keıin ol qorqynyshtan aryldy, jaǵdaı asa aýyr bolǵanmen, qurylysshylar soǵystyq egisti qamtamasyz etetindigine kózi erkin jetti; sondyqtan ol, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, bar ynta-jigerin jumsap, qurylys jumysyna basshylyq etti.

Onyń eń shuǵyl kirisken jumysy — kanal qurylysynyń salalaryn kezekke qoıyp, alǵashqy kezekterde qaı salalardy oryndaý, planda boldy. Soǵysqa kerekti er -azamattyń áli de alynyp bolmaǵany oǵan aıan, sony eske ala otyra plan jasaǵanda, kanaldy soǵys kezinde Moıynqumnan ári asyryp áketýge múmkindik joq, oǵan adam kúshi de, materıal da jetpeıdi, sondyqtan Moıynqumnan bergi betti paıdalanýdy planda kerek, ol plan, soǵystyń tilegine jaýap bere alatyn bolý kerek. Sony túgel josparlap bolǵan Baıjan, oblysqa aparǵanda obkomnyń sekretary plandy qoldaıtynyn aıta kep, Baıjanǵa qarabýra máselesin áli de bolsa keń oılanyp, qortyndy pikirin Polevoımen rızalasýǵa tapsyrdy.

Búrodan keıin Baıjan, sekretar Gúlnar jónindegi bir syryn aıtpaq bop ońasha qaldy. Ol aıtaıyn degeni — budan bir juma buryn Gúlnar Baıjanǵa maıdanǵa barýǵa oıyn bildirgen edi, «barma» deýdiń retin tappaǵan Baıjan:

— Onda ekeýmiz de ketemiz de, — degen edi áıeline, — maıdanǵa áıeli ketkende, erkegi úıinde qalýǵa uıat bolar.

— Ol ras qoı, — degen Gúlnar, — biraq saǵan barýǵa bolmaıdy ǵoı.

— Nege?

— Sen basqaryp júrgen jumystyń memlekettik zor máni bar; ol eń aldymen, osy soǵystyń ózine asa kerekti jumys. Seniń bul ornymda ınjener ataýlynyń bári ıe bola almaıdy, meniń ornyma hırýrg ataýlynyń qaısysy bolsa da jaraı beredi.

Olar qansha talassa da bir pikirge kele almady. Gúlnar aýdandyq voenkomatqa maıdanǵa barýdy tilenip aryz berdi; biraq ony Baıjannan jasyrdy da, aryzy iske asa qalǵan kúnde, mamandyǵy jóninen mobılızasıaǵa ilikken túrde jiberýin ótindi.

Gúlnardyń aryz berýin sezbegenmen, onyń maıdanǵa ketpeı tynbaıtynyna Baıjannyń ımany kámil edi. Uzaq oıdan keıin buǵan da qarsy bolmaǵan Baıjan basyna: «Jap-jas qalpymmen, men nege qalam, qurby-zamandastarymnan bólinip?.. Ornyma kisi tabylmaıdy degen sóz be?.. Nege tabylmasyn... jaraı ketetin ınjener kanal «ysynda da bar, solardyń biri jaraı keter, ne Samarqanǵa salar, o da basqara alady, bolmasa, Anatolıı Kondratevıchtiń ózin qystaımyn» degen oı uıalap alǵan. Sóıte tura, kanal qurylysyn da ol qımaıtyn, ásirese, mynany qıynshylyq jaǵdaıda tastap ketýge obalsynatyn...osy oılarynyń bárin de sekretar jasyrmaı aıtty... Sekretar ony asyqpaı, sózin bólmeı tyńdap aldy da:

— Sózdiń týrasyn aıtsam, — dedi Baıjanǵa, — partıa men úkimet júktegen zor mindetterdi tastap saǵan maıdanǵa ketýge bolmaıdy. Onyń aty — qıyndyqtan qashý boldy, oryssha aty — dezertırlik. Bul sózdiń aqylǵa da, júrekke de jaman estiletinin bilesiń. Seniń maıdanǵa baryp kórsetken erligińnen mundaǵy qurylysty basqarýy úshin kem paıda emes... Al, seniń áıelińniń aıtqany durys, ol, Almalyqtyń kishkene bolnısasynan góri, maıdandyq gospıtálda kóbirek paıda keltiredi. Biraq, sol j ý mys áıelińe osynda da bar ǵoı. Qyzylordada jýyrda ashyldy. Maıdandyq gospıtálda kezdesetinnen bastap eń aýyrǵa deıingi jaralylar osy da bar. Sondyqtan, bizdiń jaralanǵan jaýyngerge járdemdeskisi kelgen áıelińe, maıdandaǵy gospıtálda qyzmet atqardy.

«Bul ne eken?» degen oımen alyp qarasa, ińirde qoıa, sap umytyp ketken, Gúlnardyń armıaǵa baratyn dokýmentteri eken. Dokýmentterdi alǵash kórgende shoshyp qalǵan Baıjan, esine obkom sekretarynyń: «Qyzylorda gospıtalyna ornalasar» degen sózin túsirdi de, jańa ǵana burqanǵan oıyn jadyratyp, dokýmentterdi aýdarystyra bastady. Osy kezde áldeneden oıanyp ketken Gúlnar, kózin keń ashyp qarasa, bas jaǵynda túregep Baıjan tur, qolynda dokýmentteri!.. Sasyp qalǵan Gúlnar boıyn tez jınaı qoıdy da:

— Túsinikti ǵoı, Baıkesh? — dedi.

— Ia!..

— Esińde me, Baıkesh, — dedi Gúlnar krovatqa túse berip, — «Eń qymbat anamyz — Otan» deıtinimiz?

— Esimde, Gúlim...

— Endeshe, maquldaısyń ǵoı, qolyńdaǵy qaǵazdardy?..

— Ol týraly oılanýǵa kesh qoı, Gúlim.

Keýdesine basyn súıep erkeleı qaraǵan Gúlnarǵa Baıjan obkom sekretarynyń sálemin aıtyp edi:

— Baıkesh, — dedi Gúlnar erkeleı túsken keskinmen, — eń qymbat ananyń shaqyrǵan jerine — maıdanǵa baraıyn da!..

ALTYNSHY TARAÝ

QARBALAS SHAQTA

Baıjannyń Gúlnardy Qyzylordaǵa deıin shyǵaryp salýǵa da qoly tımedi.

Sol kúni túske tarmasa kelgen poezben Gúlnar júrip ketti. Ony poezǵa sheıin ǵana shyǵaryp salǵan Baıjan raıkomǵa keldi de, májilis jasap jatqan búroǵa qurylysshylardy taratýdyń planyn baıandady. Plan boıynsha, bir-bir úlken ýchastokterde jınalystar ótkizilip, taraý týraly jazylǵan buıryq oqylmaq, kúzdigúni qaıta jınalý týraly túsinikter berilmek, bul jumysty oryndaýǵa aýdannyń barlyq jaýapty qyzmetkerleri shyqpaq.

Baıjan óz sybaǵasyna tıgen ýchastokterdi aralaýǵa shyqqanda, onyń páterinde jalǵyz Marfýǵa ǵana qaldy; Gúlnarmen qoshtasyp qalýǵa Qyzylordadan búgin kelgendi de, Gúlnardyń ótinishimen, Baıjannyń páterin kúte turýǵa qalyp qoıǵan edi. Bul usynysyn Gúlnar Tárbıaǵa aıtyp edi. «Oıbaı, qarǵam, estirte kerme, bul sózińdi, — dep zyr ete qaldy ol, — eger munda qalsam, kete salysymen-aq sen kózime elestersiń de turarsyń. Sonan soq men sanamen sarǵaıyp aǵyl-tegil jylaýdan elermin. Meniń retim kelmeıdi, Marfýǵany qaldyr». Gúlnardyń maıdanǵa ketýine rasynda, egile qaıǵyrǵan Tárbıa, «kózden jóneltýge dátim shydamas, shyraǵym, jónelgenińdi kórmegim úıińde otyrǵan sıaqty bolarsyń maǵan, sen jónelmeı-aq, Bahytjandy alyp keteıin, kóz aldyńda ony qaldyryp ketý saǵan da qıyn bolar» dep aýlyna qaıtyp ketti.

Jalǵyz qalǵan Marfýǵanyń keń páterge denesi syımady. Keń keýdesine júregi syımady. Ondaı halge Marfýǵa kelmes pe edi, qaıter edi, eger mańynda kóńilin aýlap keterlik adam bolsa. Ondaı adam jaqynda túgil búkil Almalyqta joq, óz denesine zorǵa ıe bolatyn azdaǵan kári-qurtańdar men solardyń mańynda qalǵan balalar bolmasa, egin jınasýǵa ketpegen jan joq, kóp úılerdiń esikteri jabýly tur... Úıinde jumysqa jaramaǵandyqtan ǵana otyrǵan keıbir kempir-sempir kele qalsa, Marfýǵanyń qaıǵysyn jeńildetý ornyna, maıdanǵa ketken jaqyndaryn aıtyp, keıbiri «qara qaǵaz» alǵanyn aıtyp aýyrlatyp jiberedi. Ondaılarmen jolyǵýdan Marfýǵa qashatyn boldy...

Marfýǵanyń sondaılyq aýyr kúnderiniń bireýinde, qalyń bultty jaryp shyǵa kelgen aıdaı bolyp, úıine Aıbarsha kele qaldy. Astyq jınasý naýqanynda júrgen joly bul páterge áldeqalaı soqty... Bul joly qaıdan emes, qýanyshtan aǵyl-tegil jylaǵan Raıkomǵa barǵan Aıbarsha, zor qýanyshtyń ústinen shyqty: onyń atyna Dáýletten jańa ǵana telegramma kelipti, «Tashkentten maıdanǵa bettep búgin shyǵamyz, bizdiń úıge habarlaýyńyzdy ótinem» dep jazypty. Telegrammanyń Tashkentten berilgen saǵatyna qaraǵanda, Dáýlet bul aradan erteń ótpek.

Dáýletti saǵynyp júrgen Aıbarsha bul habarǵa shekten shyǵa qýandy. Budan burynǵy hattaryna qaraǵanda, Dáýlet Tashkentte tankıster kýrsynda oqyp jatqan. Endi Tashkentten qozǵalsa, árıne, maıdanǵa betteýin, oǵan júregi shymyrlaı qalǵanmen, Aıbarsha aqylǵa jeńgizdi de, bir kórýin dúnıege balady.

Qýanyshty Aıbarsha, raıkomdaǵy qyzmetin bitirip bolyp, Rahmetti Baıjannyń úıinde pisirilip jatqan tamaqqa shaqyrdy. Oǵan rızalasqan Rahmet, Syrbaı men Tárbıaǵa kimdi habarshyǵa jiberýdi aqyldasty. Ózi barǵysy kelgen Aıbarshaǵa:

— Onyń, reti kelmes, — dedi Rahmet, — bizdiń aýdanǵa toqtaǵaly kele jatqan balalar eshelony búgin keshke munda jetetin habaryn aldym, sen komısıanyń múshesisiń, ishinde bolýyń kerek. Habarǵa qaraǵanda, balalar asa júdep kele jatqan sıaqty, olardy qabyldaý jumysy jeńil bolmaıdy.

Syrbaı men Tárbıaǵa Dáýlettiń keletin habaryn jetkizýge astan keıin Aıbarshanyń atyn salt minip Marfýǵa ketti.

Dáýlet armıaǵa attanǵaly, Marfýǵanyń Keń toǵaıǵa bul birinshi kele jatýy da. Qatynasqan kisiler Syrbaı týraly «sekseýildeı siresip qatqan qalpynan jibir emes» degen habardy ǵana ákeletin de, Tárbıa týraly, bireýler «sanadan sarǵaıyp óletin» dese, endi bireýler «basy jumyr pende emes pe, kendi tipti» desetin... Syrbaıdyń egin basynda júrgenin Marfýǵa estigen. Tárbıany jurt «úıinde» desken. Sol úıge jetkenshe Marfýǵa ár oıdyń shyrmaýynda keldi. Eń aldymen: «meniń barǵanymdy qosh kórse durys, — dep bir oılady ol, — eger qosh kórmeı, burynǵysyndaı qyryn qarasa qaıtem?» Olaı oılaıtyny, Gúlnardy qyzyna sanaıtyn ol, Bahytjandy jıeni kórip, Tárbıadan qyzǵanatyn, sol qyzǵanyshyn ol sezdirip te alyp, bir rette ekeýi renjisip te qalǵan. «Bir esepten qyryn qaramas ta, — dep jubatty Marfýǵa ezin birazdan keıin, — baýyr basyp alǵan balanyń menen endi nesin qyzǵanady?..». Sol balany aldanysh kórip otyrsa durys -aq qoı, — degen de oı keldi oǵan, — óıtpeı, óz balasynyń qaısysymen basy qatyp, bógde balany kútimsiz ustap otyrsa qaıtem?..» Sońǵy oı kóńilin kóbirek toqyratqan Marfýǵa, eter Bahytjan kútimsiz bolsa, úıine alyp qaıtýǵa bekindi.

Marfýǵa sol oıda bara tursyn, Tárbıaǵa oralaıyq. Gúlnardy jóneltip sap, Bahytjandy aparǵan kúnniń erteńine oǵan Aıbarsha keldi, sol keshte Dámetkenge bir soıdyryp, Tárbıany Aıbarsha qonaqqa shaqyrtty da, qaıyn enesin de, sheshesin de qaljyńy aralas ol-puldy aıtyp kóńildendirip alyp bir sátte Tárbıaǵa:

— Ápke, men saǵan ókpeledim, — dep baıaǵy erkelik salmen burtańdap aldy.

— Nege? — dep surady, eki sheshe qosynan.

— Dáýkesh aıtqan joq pa edi, ápke, saǵan, — dedi ol, — soǵystan aman-saý kelsem, senen bir-aq nárseni suraımyn, ol — bizdiń qoraǵa tigilgen jemis aǵashynyń otyz túp shybyǵy óz qolyńnan esip turýy, osyny istemeseń ókpeleımin» dep?..

— Aıtqan! — dedi Tárbıa.

— Endeshe, ýádeńdi oryndaǵan joqsyń, ápke, — dedi Aıbarsha, — sýaryp turmasa jas aǵash qýrap qalmaı ma dep Dáýkesh ketkeli sýarma. Aryqty shań basyp, bitelýge aınalypty. Shybyqtaryńdy qýratyp alsań, erteń balań kelgende ne aıtasyń?

Marfýǵany ertip Tárbıa úıge kirse, tórge uıyqtatqan Bahytjan oıanyp, esikke qaraı eńbektep keledi eken. Tárbıa ony kóterip aldy da, betinen bir súıip, úıdiń ishin qarap turǵan terezeniń perdesin ashty. Terezege týra túsip turǵan kúnniń sáýlesinen úıdiń ishi jarqyrap ketti. Marfýǵanyń Bahytjanǵa kózi tússe, bala nedáýir ózgerip qapty: reńi qońyrlanypty, denesi somdap, ese túsipti, keshe sheshesin attandyrǵanda ǵana kimge tartqany belgisiz et-jeńdi beti, qazir aıqyndap, ákege qaı jeri, sheshege qaı jeri tartqany biline bastapty.

Bahytjanǵa qarap turǵan Marfýǵanyń súıgisi kep, aýzyn tamsana qaldy. Ony sezgen Tárbıa talpynǵan balaǵa:

— Á, naǵashyńdy saǵynaıyn dep pe eń? Bara ǵoı, endeshe! — dep usyndy.

Bala qolyna kelgende, Marfýǵa kózinde móldireı qalǵan jasty syǵyp jiberip, eki betinen kezek-kezek qushyrlana súıdi de:

— Al, ánińe bar áli! — dep Tárbıaǵa qaıtyp berdi.

— Buryn qyzǵansa, endi qyzǵanbaımyn, — dedi Tárbıa, balany qolyna ala berip, — bir táýekelge tapsyryp shyǵarǵanmen, meniń qolym qurǵaq emes, Dáýkenim bar, sende ondaı taıanysh ta joq, baǵyńa qaraı kútetin úıge kezde eń, onyń jaıy ázirge bulaı bop tur. Sony oılap, mine, úıimde turmyn ǵoı, qudaıǵa nansań qazir seni aıaımyn.

— «Emkadan» góri tentek qoı myna túıe, — degen Aıbarshanyń qaljyńdy daýsy estildi qarańǵydan, — jezdesin syılamaǵany nesi?!

Baıjan betine battasqan qoımaljyń jyndy, alaqanymen sypyryp tastap, «shók!» dep túıeniń tyǵyryǵynan temen qaraı julqyp-julqyp qaldy. Aıaqtaryn búgip shóge bastaǵan túıeniń ústindegi Tárbıa, balany Baıjanǵa usyna berdi.

— Balańdy ıiskesem qyzǵanyp júrme, Táke! — dedi Bahytjandy kóterip qolyna alǵan Baıjan, ıiskegisi, súıgisi kep.

— İnisin kisi súımeı me eken, shyraǵym, — dep qaljyńdady Tárbıa, — ıiskemek túgil súıseń de ruqsat.

— Á, endeshe... — dep Baıjan, balanyń túngi samal úrleýden sap-salqyn bop turǵan eki betinen kezek-kezek súıdi de, — alyńyz, Táke! — dep, Tárbıaǵa qaıtyp berdi.

— E, bárekeldi!.. Nege ǵana barady sondaı qorqynyshty jerge?

— Ol sondaıdy tilep ketken kisi emes pe?.

— Iapyraı, aman kelse jarar edi, bıshara! — dep Tárbıanyń kózine jas alǵany, onyń daýsynan sezildi.

— Balań kele jatyr dedi me? — dep surady Baıjan Tárbıany kóńildendirgisi kep.

— Iá, shyraǵym, — dedi Tárbıa kózin súrtip.

— Soǵysqa ketken, ıa soǵysqa bara jatqan adam týraly kezge jas alýǵa bolmaıdy, Táke. Qan maıdannyń ishine kirgen soń, ár jaǵdaı kezdesedi. Tek, jandary aman bolsyn dep tileıik.

— Iá, shyraǵym, bárimizdiń de tilegimiz osy.

— Sizder úıge kire berińizder. Meni raıkom shaqyryp edi, tez oral.

— Bar, shyraǵym.

— Má, kilt! — dep Baıjan esiktiń kiltin Marfýǵaǵa berip, ózi jónele berdi.

Amandyqtan keıin, «tez oralamyz» desti de Baıjan men Aıbarsha raıkomǵa ketti.

Olar barsa, raıkomda búro músheleri túgel eken jáne aýdannyń birneshe qyzmetkerleri bar, másele evakýasıaǵa kele jatqan balalardy ornalastyrý týraly ekenin, jaqtan kelgender Rahmettiń sózinen ańǵardy.

— ...Balalar negizinde Tar toǵaıdaǵy mektep pen ıeleri Keń toǵaıǵa kóship bos qalǵan úılerge ornalasady, — dep jalǵastyrdy Rahmet sóziń — asa júdep qalǵan balalardy tazalandyrý úshin Almalyqtyń bolnısasyna salamyz. Kolhozshylardan da tárbıesine bala alýdy tileýshiler bar kórinedi, menińshe, olarǵa berý qajet qoı deımin, komsomolesterdiń, kúshimen olardy kóbirek uıymdastyrý kerek...

Keshirińiz, — dedi Aıbarsha túregep, — eger beriletin bala bolsa da ıe tabylatyn, júzden asa balalardyń ózine sıatyn, ol týraly aýdandyq tıisti sharalardy qoldanyp jatyr.

— Onysy durys ta, — dedi Baıjan kúlip, — qolynda «asa qajetti materıaldy tasýǵa, meniń ǵana tapsyrmammen jumsalsyn» degen buıryǵym bar, olaı ustamaýǵa bolatyn emes, ár tamshysy baldan qymbat... Sonda da, mynadaı jaǵdaıda bermeı bolmas, oǵan ýaıymdamańyz, al, ornalastyrýǵa jaı jetpese, meniń páterim bos tur, ol da komısıanyń qaramaǵynda bolsyn...

Búgin túnde keletin eshelondy qalaı qarsy alý týraly búro qaýly alǵannan keıin, ózgeler taraǵanda, Aıbarsha Rahmettiń qasynda irkilip qaldy da:

— Aǵaı, — dedi oǵan, — men jumsaýyńyzdan bas tartatyn kisi emespin ǵoı. Ol meniń azamattyq jáne komsomoldyq mindetim. Siz maǵan Tar toǵaıǵa baratyn balalardy ornalastyrýdy júktedińiz. Kóptiń kózinshe sózińizdi qaıtarýǵa uıaldym. Dáýlettiń qashan, qaı eshelonmen eteri málimsiz, búgingi túnnen bastap, erteńgi túnge deıin ótetin eshelondardyń bireýinde bolýy sózsiz, oǵan jolyǵý úshin bir sótkedegi eshelondardy kózden túgel ótkizý kerek. Oǵan jolyqpaı qalýym múmkin emesin sizge aıtýdyń qajeti joq. Onyń kelýimen balalar eshelonynyń kelýi qarbalas bolǵaly tur, men balalar jumysymen júrgende Dáýlet etip ketse qaıtem?

Qıyn suraýdyń jaýabyn taba almaǵan Rahmet, resmı jaýap berip:

— Búronyń qaýlysyn men buza alam ba, — dedi.

— Ózińiz oılańyzshy, — dedi Aıbarsha muńaıǵan keskinmen, — bul jolyǵýdyń ne jolyǵý ekenin! — Aıbarshanyń kózine jas jınalyp qaldy. — Oılańyzshy ózińiz, osydan keıin kerisemiz be, joq pa?

Jasqa býlyqqan Aıbarsha seziniń aıaǵyn áreń aıtyp, betin basyp dıhanǵa qısaıa ketti.

— Sen osyndaı jasyq pa ediń, joldas komsomolka, — dedi Rahmet ýatpaq bop, — maıdanǵa attanǵannyń bári óle berse, tiri qalatyn kim?

— Ózimniń jurtqa aıtatyn úgitimdi, sizdiń maǵan aıtpaýyńyzdy ótinem! — dedi Aıbarsha basyn kóterip ap, jas shaıǵan betin súrtip. — Meniń sizden ótinishim — Dáýletke jolyǵyp qalýǵa ruqsat etińiz!

— Jaqsy! — dedi Rahmet az oılanyp, — bárimiz de vokzal basynda bolamyz ǵoı, balalar buryn kelse ony qabyldaımyz, Dáýlet buryn kelse ony qabyldaımyz. Balalar kep, Dáýlet kelmeı qalsa sen kútersiń...

Vokzalǵa balalardyń eshelony túndi eńsere jetti. Bastap ákelgen — Natalıa Ostapovna Poleshýk degen qyz eken. Onyń qysqasha aıtqan málimetine qaraǵanda, balalar asa azyp-tozyp keledi eken. Aýdan adamdary balalardyń hal-jaıymen tanysqannan keıin, Natalıa Poleshýk olardan eshelondy tańerteńge sheıin shetkeri jolǵa aparyp k.oıa turyp, alǵashqy qajet járdemdi ǵana berýdi, ornalastyrýǵa tań ata kirisýdi ótindi. Aýdan adamdary Natalıanyń ótinishin qabyldap iske kiriskende, Aıbarsha oǵan Dáýletti poezdan kútetin jaıyn aıtyp, Natalıadan ruqsat aldy.

Poezdy kútken Aıbarsha stansıanyń perronynda ersili-qarsyly júrdi de qoıdy, qasyna Tárbıa men Dámetken edi... Ersili-qarsyly aǵylyp jatqan soǵystyq sostavtardyń kóptiginde esep joq, bes mınýt saıyn bireý etedi dese bar! Kópshiligi toqtamaı ótip jatyr!.. Dáýlet solardyń bireýimen ótip kete me dep kútkenderde záre joq... Toqtap jetken eshelondarda kórinbeıdi... Surastyrsa bireýleri jónderin aıtpaıdy... bireýleri qaljyń qylady...

Ol esin jıǵanda, poezd Qyzylordaǵa jaqyndap qalǵan eken. Dáýlet Almalyqta Tárbıa men Dámetkenge de amandasyp úlgeripti, kóptiń ishinen úsheýi Aıbarshany taba almapty...

Az ýaqyttyń ishinde Dáýlet Aıbarshaǵa óziniń qalaısha tankıst bolǵanyn da aıtyp úlgerdi, aýyl jaǵdaıyn da surap úlgerdi. Ol qazir kishi leıtenant eken, tank basqarady eken...

Qyzylordaǵa toqtaǵan eshelon kóp turǵan joq. Az ýaqyttyń ózi de qalaı tez ótkenin Aıbarsha bilmeı qaldy. Betteri maıdan bolǵanmen, jigitterdiń kóńili kóterińki, baqqany ázil-ospaq, oıyn-kúlki, án-kúı... Sondaı ómir ózine eliktirgendeı, Dáýlet aýyldaǵydan áldeqaıda saýyqshyl bop ketken sıaqty... Áskerlik kıimde onyń denesi Aıbarshaǵa aýyldaǵydan sulýlana túskendeı kórindi... Keskini de kóriktene túsken sıaqty. Solardyń bárine kóńili toıǵan Aıbarsha, sondaı jary barlyǵyna ishteı bolsa da ómirinde birinshi ret maqtandy!..

Poezda jónelip bara jatqan Dáýletke kúlimsiregen keskinmen qolyn bulǵap turǵan Aıbarshanyń maqtanyshy keýdesine syımady...

JETİNSHİ TARAÝ

AJALDYŃ DARÝY

Ýkraınadan Almalyqqa balalar minip kelgen eshelondy stansıanyń jyraq, ótkinshi sostavtar bóget bolmaıtyn bir tuıyǵyna ornalastyryp, ár vagondy aralap, balalardyń hal-jaıyn bilip jaıǵastyrǵannan keıin, Rahmet qasyna ergen adamdardy, eshelonnyń qyzmetkerlerge arnalǵan vagonyna alyp kirdi de Poleshýkpen búgingi túnniń jaǵdaıyn keńesti.

— Sizder, — dedi ol, eshelon qyzmetkerlerine, — óte sharshaǵansyzdar. Búgin jaqsylap turyp tynyǵyńyzdar. Eshelon kúzetin jergilikti adamdarǵa tapsyraıyq. Jalpy jaýapkerlik Aqqojaev joldasta bolady, — dep Rahmet qolymen Samarqandy nusqady, — kezekshi vrach bop bul kisi qalady, — dep, aýdandaǵy bolnısanyń dırektory, qart feldsher Bekpendi nusqady.

Osyǵan olar kelisip, túngi kúzettiń tártibin anyqtaǵannan keıin árkim ornyna taraǵanda, Rahmet pen Samarqan Natalıany vagonyna shyǵaryp saldy. Vagon aldyna kep qoshtasarda:

— Joldastar, — dedi Natalıa, — rasymdy aıtsam, osy vagonǵa kirýge men qorqyp turmyn!

— Nege?! — dedi Rahmet.

— Vagonda dızenterıamen aýyryp kele jatqan balalar baryn, kóbi nashar halde ekenin kórdińiz. Solardyń ishinde meniń kishkene inim baryn sizge aıtqan joq em, so balanyń qazir óli ıa tirisi kózim jetpeı tur...

— Onda taǵy da kireıik! — dedi Rahmet.

— Joq, joq, — dedi Natalıa. — Kirgende ne isteısiz, vrach emessiz jáne kórseńiz qorqasyz da.

— Mana qoryqpaǵanda, endi nege qorqam? Qaıta kiremiz de kóremiz, qajetti shara qoldanamyz. Bastańyz, Bekpen aǵaı!..

Bekpen ergen Natalıa vagon basqyshyna kóterile berip qulap túse jazdady, Samarqan ony vagonǵa qoltyqtap áreń shyǵardy.

— Mana qaınatqan kúrishtiń sýyn iship pe edi? — dep surady ol korıdorǵa kire bere.

— İshken, — dedi Natalıa.

— Endeshe saýyǵady.

Árıne saýyǵady, — dedi Natalıa men Samarqannyń qulaq salyp kele jatqan Bekpen, — qaınatqan kúrishtiń sýy myń da bir emi...

Natalıa da balanyń tamyryn ustap kórse, soǵýy jap-jaqsy, súıekteriniń jikteri yrsıyp turǵan basynan, shyp-shyp ter shyqqan!... «Ólmes» degen senim onyń basynda endi ǵana tutanyp, alasurǵan júregi qalpyna kele bastady.

— Balany oıatyp almaıyq! — dedi Samarqan oǵan sybyrlap, — korıdorǵa shyǵaıyq.

— Maǵan endi ruqsat etińiz! — dep, korıdorǵa shyqqan Natalıaǵa Rahmet qolyn usyndy.

— Sizderge ne alǵys aıtsam laıyq bolatynyn bilmeı de turmyn, — dedi Natalıa qolyn berip. — Komsomoldyq júregimnen myń mártebe rahmet!.. Bul ózimniń ǵana emes, eshelondaǵy bar balanyń atynan aıtqan alǵysym!..

— Jatyńyz, tynyǵyńyz, kúzetke ýaıym jemeńiz, balalardy óz úılerinde jatqandaı kórińiz!..

Ózgeleri jónele bergende, Samarqan irkilip qaldy.

— Siz de shyǵyńyz, — dedi Natalıa oǵan, — tańerteń kelersiz.

— Kýpeńizge kirýge endi qoryqpaısyz ba?

— Joq, endi qoryqpaımyn, baryńyz!..

— Onda, men eshelonnyń kúzetinde bolam. Jolyqqansha qosh bolyńyz! — dep Samarqan qol alysty da shyǵyp ketti.

«Ne degen jaqsy adam! — dep oılady Natalıa, Samarqandy vagon esiginen shyqqansha jóneltip sap, qyzmet vagonyna qaraı qarańǵy túnde kóleńke tárizdenip ketip bara jatqan beınesine esikten qarap turyp. — Ne degen jaqsy adamdar bári de!.. Bizdiń Otandaǵy ulttar dostyǵynyń aıqyn beınesi de bul!..»

Kóńili jadyraǵandaı bolǵan Natalıa ornyna kep qalǵyn dep edi, qalǵı almady. Onyń kóz aldyna az ómirinde kórgenderiniń, ásirese soǵys bastalǵaly kórgenderiniń bári elesteı qaldy...

Natalıa ákesi Moldavıa respýblıkasynyń ortalyq qalasy Baltada turatyn etikshi ýkraın edi. Natalıa 1920 jyly týdy. Ol úsh jasqa qaraǵanda ákesi ólip, úı sharýasynan basqa kásip qolynan kelmeıtin sheshesi Jıtomır qalasynda jumysshy bop isteıtin aǵasynyń qolyna kóship bardy. Natalıany balalar úıine, sheshesin kir jýatyn jerge ornalastyrdy.

Natalıa balalar úıinde júrip, on jeti jasynda orta mektepti bitirdi de, Kıevtegi aýyl sharýashylyq ınstıtýtyna tústi. Instıtýttyń, ekinshi kýrsynan bastalatyn stýdentterdiń tájrıbe jumysynda, Natalıa Dneprdiń Kıevke jaqyndaý boıyndaǵy egin sharýashylyq sovhozyna baratyn boldy, osy sovhozda onyń, kúıeýge tıgen sheshesi men odan týǵan kishkentaı Sashka turatyn edi, ony Natalıa janyndaı jaqsy kóredi...

Uly Otan soǵysy bastalǵanda, Natalıa ınstıtýttyń sońǵy kýrsynyń ekzamenin ete jaqsy baǵamen tapsyryp jatyr edi. Sol kúnnen bastap nemistiń samoletteri Kıevti úzdiksiz bombalady da, ınstıtýttyń oqýy jabylyp, Natalıa sovhozǵa ketti. Ol barsa, nemistiń bombalary sovhoz ortalyǵynyń tas-talqanyn shyǵaryp, adamdary aǵash arasyna bosyp ketipti, Natalıanyń týysqandary turatyn úıi qırap qalypty, jandarynyń qaıda ekenin eshkim bilmeıdi. Olardy izdestirgen Natalıa, birneshe kúnnen keıin inisi Sashkany áreń tapty, ózgeleri joq...

Orynbordan shyǵa, ásirese, Qazaqstan ólkesine kire, Dneprdi ol burynǵydan da artyq ańsady... Barlyq sabaqtan óz teńdes aldyńǵy qatarynda júretin Natalıa, geografıa sabaǵyna shorqaqtaý edi. Sondyqtan, bul sabaqty oqyǵanda Qazaqstan týraly onyń esine tutqany — «dala... qum....» ǵana bolatyn. Balalar eshelonymen Aqtóbe oblysyna kep kirgen ol, ushy-qıyryna kez jetpeıtin taýsyz, ormansyz, quıqaly esimdiksiz, jap-jazyq dalany kórgende, «ras eken ǵoı, dala... qum... degen sezder!» — dep oılady.

Dala!.. Keń dala... Ormansyz, betegesiz dala. Ósimdik degeni, órt jalaǵan jerdiń shóbinde túbitsiz, sırek, qatqyl... Temir jol stansıalarynda ǵana bolmasa, bul dalada el de joq sıaqty...

Eshelonda kele jatqan jasamasta bir áıel:

— Bul respýblıkanyń talaı jerin kezdim, onyń, toǵaıly, qalyń betegeli, asqar taýly, shalqar kóldi, móldir ózendi jerleri de bar, — dese, myna jalańash dalany kórgen Natalıanyń nanǵysy kelmeıdi.

Shel dalaǵa qaraýǵa kózi talyp, ishi pysqan Natalıanyń endigi kerýge qumartqany — Syrdarıa ózeni boldy. Orta Azıada mundaı ózen baryn ol biledi. Onyń uǵymynda: «Ózen degenniń mańaıy jaıqalǵan shalǵyn... Mıýasy salbyraǵan toǵaı... Syrdarıany da sondaı bolar dep oılap kelgen onyń kóńili, mańyna kelgende sý sepken ottaı sene qalǵan sıaqtandy. Zymyrap kele jatqan poezd anda-sanda, ózenniń ımıgen tustaryn janap etedi, ol tustar Natalıaǵa ózen emes, ózektene bitken kel ǵana sıaqtanady... Óıtkeni, ol mańda toǵaı da joq... shalǵyn da joq... tek, Qarmaqshy stansıasynan etken soń ǵana, qamys esken saıańdar ushyrasady... Syrdyń osyndaı beınesin kergen Natalıa, «bul jaqtyń ózeni mynaý bolsa, — deıdi ishinen, — Dneprdiń sadaǵasy ketsin!.. Shirkin, Dnepr -aı!..»

Almalyq stansıasynda Dneprdi qıaldap jatyp, tań biline, qalaı qalǵyǵanyn Natalıanyń ózi de sezbedi... Osy qıal túsine de jalǵasyp, asa bir ádemilikterdiń ishine súńgigen ol, sol qalpymen uıyqtaı berer me edi, qaıter edi, eger áldekimderdiń kúbirlesken daýsy oıatyp jibermese.

Oıanyp ketken Natalıa kózin ashyp, basyn kótere túregelse, túndegi qart feldsher — Bekpen eken, qasynda Rahmet, Samarqan, Aıbarsha jáne qazaqy kıingen mosqal áıel tur. «İnim ne halde eken?» degen oı kep ketti Natalıanyń basyna. Júregi sý ete qalǵan ol úreıli keskinmen basyn tóseginen kótergenshe, Bekpen oıaý jatqan balanyń qasyna baryp tamyryn ustady da:

— Aıttym ba, qyzym, iniń jazylady dep? Qazirden-aq jazyla bastaǵan ol... kel, kór óziń! — dedi.

İnisine úńilip otyryp alýǵa yńǵaısyzdanǵan Natalıa, sheginip ornyna barǵanda:

— Qalaı? — dep surady Bekpen.

— Jaqsy sıaqty.

— «Sıaqty» emes, jaqsy!.. Aıttym ǵoı, «iniń endi qalasa da ólmeıdi» dep?.. Qaınatqan kúrishtiń sýy — darýy!..

SEGİZİNSHİ TARAÝ

SHERMENDE

Ýkraınadan evakýasıaǵa kelgen balalardy ornalastyrǵannan keıin qurylysynyń kezektegi planyn qarap aqtyq ret bekitýge Rahmet raıkomnyń búrosyn shaqyrdy. Baıjannyń búroda baıandaýynsha, Túıemoıyn qumynyń bergi betinde, birinshi kezekte qazylatyn kanal tarmaǵy on bes myń gektardaı jerdi erkin sýara alady eken. Bul sıfr qanaǵattanǵan búro músheleriniń, qoıǵan suraýlary, osy jumysty atqaryp shyǵýǵa kúshtiń, jetý-jetpeýi týraly ǵana boldy. Rahmettiń aıtýynsha, mehanızm kúshi jetkilikti, qaýyp — janarmaıda ǵana, ony alý soǵys bastalǵannan beri kún sanap qıyndap barady.

— Ol jónde obkommen sóılestim, — dedi Rahmet, — kanaldy oblystaǵy qajetti qurylystyń biri dep qaraýdan obkom tanǵan joq, sondyqtan, oblysqa beriletin janarmaıdan kanaldyń úlesin molyraq bergileri keledi. Biraq, bul máseleniń tetigi oblysta ǵana emes qoı, bergileri kele tura múmkindikter azǵana bolsa ne istemek. Sondyqtan, mehanızmge ǵana senip otyrmaı, jetkilikti adam kúshin tabýdy da qarastyrǵanymyz jón.

— Ol týraly da oılamaı júrgenimiz joq, — dedi Baıjan, — talqylaýlaryńyzǵa usynyp otyrǵan kanal tarmaǵyn aldaǵy jyldyń egisine deıin úlgerip shyǵýǵa on myńdaı ketpenshi kerek. Áneýgúni egin jınaýǵa taraǵan kolhozshylardyń, egin jınalyp bola salysymen qurylysqa oralamyz degen ýádesin estidińizder. Odan keıin birneshe aýdandy aralap keldim. Ár kolhozdan qurylysqa kelýge yntasy bar adamdardyń esebin ala júrdim, sol esepterdi qorytqanda, eger kelem deýshiler ýádesinde tursa on bes myńdaı adam jınalar degen úmitim bar,onda birinshi kezekte josparlanǵan tarmaqty mezgilinde erkin meńgerip shyǵamyz.

— Menińshe, jınalady ǵoı dep oılaımyn, — dedi Rahmet, — ezimizdiń aýdannyń kolhozshylarynan, sen aıtyp otyrǵan sıfrdy teń-jarasy keletin túri bar, oblysymyzdyń ózge jeti aýdany jeti-segiz myń kisini neǵyp bermes eken.

Oblystyń bıylǵy jospary boıynsha, egin sentábrdiń aıaǵyna deıin jınalyp bolmaq. Bul oblysta jerdiń toń damýy noıabrdi aıaqtap baryp bastalady. Eger on bes myńdaı kisi jınalsa, birinshi kezektiń jer qazý jumysyn osy eki aıda bitirip ketýi múmkin. Qys aılarynda bul kezektiń shlúzderi men toǵandary da salynyp bolady.

Materıaldar máselesine kelgende Baıjannyń aıtqany: sement shlúzderdi bekitý men kanal saǵasynyń naǵyz sý urar jerin shegendeýge ǵana jetedi, saǵanyń ózge jerin bekitýge jáne sý jyrtyp ketýge múmkindigi bar jaǵalardy bekitýge qarabýradan basqa materıal joq. Baıjan búro músheleriniń aldyna shıyrshyqtalǵan qaǵazdaǵy syzyqtaryn jazyp, sement pen qarabýranyń qaı orynǵa qansha jumsalatyn esepteriń bekilýdiń ádisterin qysqasha túsinikti qyp aıtyp berdi.

— Bul plandy, — dedi ol, — Anatolıı Kondratevıchke konsýltasıaǵa jiberip aldym. Planǵa ol kisi eki túzetý kirgizgisi keledi, sol túzetýleri týraly maǵan jazǵan hatyn qyp shyǵýǵa ruqsat etińizder...

Baıjan hatty papkasynan aldy da oqı bastady:

«Keıde, — dep jazypty Anatolıı Kondratevıch hatynda, — biz úlken jumystarǵa ǵana kóńil bólemiz de, ýaqyt eskermeımiz. Keıbir «ýaq» degenimiz artynan bop shyǵady. Mysalǵa týberkýlezdiń qurtyn alyńyz. Ol kózge mıkroskoppen ǵana kórinetin «ýaq» zat, ol quıtaqandaı zattyń neler mıllıon adamnyń ajalyna sebep bolaryn biz esepteımiz be?.. Muny saǵan eskertip otyrǵan sebebim — sen basqaryp júrgen zor qurylysta, bop sıaqty, ózi kishkene bolǵanmen, zalaly úlken zattar ma eken? Menińshe, sen shoshynba, onyń aty, úlkendigi judyryqtap ǵana bul tyshqan, Syrdarıanyń eki jaǵasyndaǵy kólderdiń boıynda myńdap bilesiń, qarabýranyń qas jaýy solar. Eger olar qarsy shara qoldanbasań, seniń qarabýrań túkke de turmaıdy, qarabýranyń ishine olar myńdaǵan uıa salsa, qamys tıme sý kiredi de, tez shiritedi, áli ketken qarabýrany sý aparyp alyp ketedi. Qolymdaǵy planǵa qarasam, bul mánin oılanbaǵansyńdar.

Bul qaýlyny estigende, elden alabóten qaıǵyrǵan jalǵyz Tyrtyq qana. Endi onyń kim ekendigin oqýshylarǵa tanystyrýdyń mezgili jetken sıaqty.

Onyń arǵy túbi qoja. Ózderin paıǵambardyń áýletimin dep sanaıtyn qojalardyń ishinde, Tyrtyqtyń úshinshi atasy saýda-sattyǵy mol baı kisi bolǵan da, Syr boıyn Qoqan handyǵy bılegen kezde, osy ólkeniń datqasy saılanyp, kep jyl ákimdik qurǵan. Onyń ákimdigi balalaryna aýysqan.

Tyrtyqtyń óz ákesi Sary qoja tórt aǵaıyndy eken. Solardyń úlkeni Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirip kep jyl advokat bop istepti de, revolúsıa jyldary áser partıasynyń belsendi múshesi bolyp, Qazaqstanda Sovet ókimeti ornaǵan jyly Aýǵanstan arqyly Batys Evropalyq memleketterdiń bireýine qashyp ketipti. Odan kishi ekeýi — myńǵyrǵan baılar bopty da, 1928 jyly úkimettiń erekshe dekretimen bes júz baıdyń tizimine kirip, mal-múlikteri alynǵannan keıin Ózbekstan keship, odan Iranǵa etip ketipti.

Sary qoja Buhar-SHarıfte otyz hatym-qardan bolǵan molda eken. Oqýyn bitirgennen keıin týǵan jerine kep, meshit pen medirese salyp moldalyq qurǵan ol, Sovet ókimeti qurylǵan alǵashqy jyldarda, ózbekten alǵan áıeliniń atasy turatyn qyshlaqqa kóshipti de, sonda biraz jyl ımam bolyp turyp, aqyry, ol da Iranǵa shyǵyp ketipti.

Onyń úsh áıelinen on ul týǵan eken. Tyrtyq — kishi áıelinen 1918 jyly týǵan bala. Ákesiniń oǵan qoıǵan aty — Qyzyl qoja. Bireýler Sary qojaǵa:

— Qojeke, sizdiń tuqymda, «qoja» degen esimge «qara», «sary», «aq» sıaqty sózderdi tirkegenin kórip ek te, «qyzyldy» tirkegenin kórgen joq ek. Bul balańyzdyń atyn «Qyzyl qoja» qoıǵanyńyz qalaı? Álde, myna qyzyldar úkimeti qurylǵan soń qoıdyńyz ba? Ol da bizge túsiniksiz, óıtkeni, siz qyzyldardy jek kóresiz ǵoı? — dese:

— Qyzyldardyń úkimeti ornaǵan soń, — deıdi Sary qoja zildi qaljyńmen, — meniń de balamdy sol túske boıaǵym kelgeni ras; osylaı bola bersin de, eger qajet bolsa, aǵartyp, qaraıtyp, sarǵaıtyp alý qıyn emes qoı.

Qyzyl qojanyń Tyrtyq atalatyn sebebi mynadan edi! ákesi ózbek qystaǵyna kóship barǵan jyly onyń úıinen túnde, úı ishi shyrt uıqydaǵy kezde órt shyqty. Sary qojanyń eki-úsh balasy órtke kúıip ólgende, Qyzyl qoja qatty sharpylyp shyqty da, keıin bir jaq beti, bir qoly tyrtyq bop bitti, jurt ony sodan «Tyrtyq» atap ketti.

Sary qoja Iranǵa qashqanda, Tyrtyq onyń Andıjanda turatyn balasynyń qolynda qalyp qoıdy.

— Biraq, — dep tapsyrdy Sary qoja úlken balasyna, — Qyzyl qojany sen qolyńda ustama, bóten at, bóten famılıamen jetim balalar úıine ornalastyr da, óziń syrtynan ǵana qaraýyl bol.

Balasy ákesiniń sózin oryndady da, Tyrtyqqa Itqul Kúshikbaev degen at qoıyp, tanys bir adamy arqyly, ózim de qańǵyryp júrgen jetim retinde, balalar úıine ornalastyrdy.

Jetim balalar úıinde tárbıe alǵandyǵyna dokýmenti bar ony, aýdan jyly shyraımen qarsy aldy. Sol kezde «Tar toǵaı» kolhozyna saýatty esepshi kerek bola qap, aýdandyq jer bólimi Itqulǵa osy usynysty aıtyp edi, kóne ketti. Tar toǵaıǵa bara, ol eń aldymen Syrbaıǵa jaqyn bolýǵa tyrysty. Jetim-jesirdi aıaǵysh Syrbaı odan qashpady, jalpaqtaǵan jas Itqulǵa ol:

— Jap-jaqsy bala ekensiń, júdá, adamnyń ishi-baýyryna kirip turǵan. Jetim baıǵus, beınetti de júdá káp kórgen ekensiń. Týǵan-týysqanyńdy da bilmeıdi ekensiń óziń. Detdomǵa esińdi bilmeıtin kezde túsken soń, júdá qaıdan bileıin dep eń ony: áıteýir, qazaq ekenińdi umytpapsyń. Biraq tilin umytypsyń, ony bilýiń ońaı ǵoı júdá. Bizdiń úıde jan azǵantaı. Ár úıdiń bosaǵasynda jatqansha, júdá bizdikine kelseıshi, jaqsy bolsań bala bolarsyń, jaman mysyn, shyqsa jónińdi tabarsyń... — dedi.

Syrbaıdyń úıine kelgen Itqul uzaq tura almady. Syrbaı myljyń kisini, jeńiltek kisini unatpaıtyn edi, Itqul sondaı adam bop shyqty. Osy minezderinen beımaza bolǵan Syrbaı, bir kúni oǵan:

— Shyraǵym, bizde turyp retiń kelmes, tatý-tátti kúnimizde jigimizdi ashaıyq, — dedi de úıinen shyǵardy.

Tartoǵaıda da tez arada «Tyrtyq» atalyp ketken Itqul, Syrbaıǵa syıyspaǵanymen, Masaqbaımen tez syıysty. Masaqbaıdyń Syrbaıdy unatpaıtynyn biletin Tyrtyq, úıinen shyqqannan keıin «qýyp jiberdi» demeı, «ózim shyqtym» dep jamandaı keldi de, Syrbaıdyń Masaqbaıdy unatpaıtyn sózderin esire aıtty.

— Baıqańyz, aǵaı, — dedi ol Masaqbaıǵa, — basqan adymyńyzdy ańdyp júretin adam eken, boıyńyzdy odan jınaqy ustamasańyz, mert qylýy sózsiz.

Tyrtyqtyń sózin dostyq kórgen Masaqbaıdyń Syrbaıdy jek kórýi arta tústi. Syrbaıǵa olar birigip qarsy turmaq boldy.

Tar toǵaıǵa ornyqqan Tyrtyq, bir sátte jasyrynyp Andıjandaǵy aǵasyna barǵanda Brehýnespen tanysty. Bul Brehýnestiń Syrdarıa kanalyn qurysýǵa shaqyrylǵan kózi edi; sondyqtan, ekeýi shpıondyq jáne qaskúnemdik isterdi birigip atqarýǵa kelisti.

Qyzmetine oralǵan Tyrtyq, kolhozǵa aıta qoıarlyqtaı qastyq jasaı alǵan joq. Qalaı jasaıdy? Onyń kózi ekeý-aq, al, kolhozshylardyń kózderi áldeneshe júz... jáne ylǵı qyraǵy kózder, qıt etkendi shala qoıady... Sonsha kop qyraǵy kózder, timiskilegen az ǵana kózderge aldata ala ma?..

Kolhozǵa eleýli qastyq jasaı almaýyna kózi jetken tyrtyq, Brehýnespen aqyldasty da, endigi kúshin Syrbaıdy súrindirýge jumsamaq boldy. Onyń oıynsha, eger Syrbaı uıymdastyrýǵa kirisken zveno kúrish egisinen baı ónim alsa, ózge zvenolar da sonyń úlgisin alyp, baı ónimge umtylý jáne alý, bir kolhozdyń ǵana emes, búkil kolhozdardaǵy zveno ataýlynyń daǵdysyna sińip ketedi, onyń aty kolhozdardyń órkendeı, nyǵaıa túsýine jol ashý. Olaı bolsa, eger Tyrtyq, Syrbaıdyń isine bóget jasaı alsa, jaman oıynda — búkil kolhozdyń ósýine bóget jasaýy.

Samarqan ol kezde kishkene bala eken. Ákesi ólgennen keıin, jas sheshesi baıǵa tıedi de Samarqandy Sary qojanyń úıine tastap ketedi. Saryqoja Ózbekstanǵa kóshkende Samarqan elde qalady da, jetim bala bop qańǵyryp qaıyr suraıdy. Sol kezde jany ashyǵan bireý ony Arys stansıasyndaǵy jetim balalar úıine ornalastyrady. Masaqbaı da ol kezde osy úıdiń tárbıesindegi eresek bala eken. Nege ekenin kim bilsin, ol Samarqandy baýyryna tartyp jaqyn keredi. Sóıtip júrgende, Masaqbaı FZÝ-ǵa jiberiledi de, odan traktorshy bop shyǵyp, aýdandaǵy MTS qaramaǵynda, áýeli traktorshy, artynan mehanık bop bes-alty jyl qyzmet atqarady; sol kezde partıaǵa kirgen ony, raıkom «Tar toǵaı» kolhozyna predsedatel qyp jiberedi. Balalar úıiniń tárbıesinde on jyldyq mektepti jaqsy bitirgen Samarqan, Almatydaǵy aýyl sharýashylyq ınstıtýtyna túsip oqyǵanda, Masaqbaıdy týysqany kórip, demalys ýaqyttaryn sonyń úıinde ótkizedi. Masaqbaı, bul kezde árıne, úıli-barandy bop qalǵan adam. Instıtýtty bitirip Qabandyǵa kegi aýdandyq agronom bolǵan Samarqan, Masaqbaı úıimen osy baılanysyn úzbeıdi. Samarqannyń Aıbarshada kóńili baryn estigen Masaqbaıdyń tilegi sonyń jaǵynda bolyp, shamasynan kelse alyp berýge tyrysady.

Tyqtyqtyń qulaǵyna bul habardy tyńdaýdyń aýyrlyǵy, qulaǵyna balqytqan qorǵasyn quıýdyń aýyrlyǵynan kem bolǵan joq. Ol kún saıyn emes, saǵat saıyn óziniń de tutqyndalýyn kútti. Kúnder óte kele, Tyrtyqtyń entikken júregi báseńdeı bastady. Endi aýyr dıversıaǵa batyly barmaǵan ol, Syrbaıdy aınaldyra túsý oıyna taǵy da oraldy.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

KEPEDEGİ KEŃES

Keıbir kúzde úzdiksiz nóserlep ketetin Syr boıynyń jańbyry, sol jyly sentábrdi aıaqtaı bastalǵannan, oktábrdiń aıaǵyna deıin tógip, qoımaljyń sazǵa aınalǵan maı -topyraqtyń mıy shyqty.

Osyndaı laısań kúnderdiń bireýinde, Rahmet salt atpen kanal qurylysyna sapar shekti.

Bul kúzdi oıdaǵydaı ótkizý, aýdan basshylyǵyna ońaıǵa túsken joq-ty. Eń aldymen bıylǵy egindi shashpaı-tókpeı túgel jınap alý kerek te, memleketke beresisin túgel ótep, kolhozdy tuqym qorymen, kolhozshylardy eńbekkúnine tıisti astyqpen qamtamasyz etý kerek. Ekinshi zor mindet — kanal boıyna ornalasýǵa tıisti kolhozdardyń birazyn, kanaldyń qazylyp bolatyn Jıegine bıyl qonystandyrý kerek, jańadan qonystanatyn kolhozdardy qurylys materıaldarymen qamtamasyz etý kerek. Úshinshi zor mindet — egindi jınap bola salysysymen-aq, kanal qurylysyna shuǵyl kirisip, plandy oıdaǵydaı oryndaý kerek.

Munyń bári alǵashynda biraz adamǵa kúsh kelmeıtin jumystar sıaqtanǵanmen, aýdandyq basshylardyń halyqty uıymdastyra bilýi arqasynda, oıdaǵydaı oryndalyp otyrdy. Janarmaıdy alý qıynǵa túskenmen aýdandaǵy kombaınnyń iske jaraıtyndary úzdiksiz qımyldan toqtaǵan joq. Qolmen jınalatyn eginderge oraq ne ketpen ustaýǵa jaraıtyn adamdardan qatynaspaǵan jan qalmady. Bul kezde aýdandaǵy keńse ataýlyda kúzetshiden basqa jan bolmaı, túgelimen jumysqa shyqty, bastyǵy Rahmet bolyp, aýdan basshylary, tek sózben nusqaý berýge qanaǵattanbaı, bilekterin sybanyp qara jumysty da atqarysty. Sol yntanyń arqasynda, aýdan astyq jınaýdy oblys belgilegen merzimnen on kún buryn, memleketke astyq tapsyrýdy on bes kún buryn oryndap shyqty.

Qajetti qurylys materıaldaryn alý asa qıynǵa túskenmen, jańa. kanaldyń boıyna osy kúzde on bes kolhoz ornalasyp úlgerdi. Odan keıin kanal qurylysynyń ózi qolǵa alynyp edi, jınalǵan adam sany plandaǵy mólsherden asyp túsip, qyzý túrde iske kiristi. Jumysy bastalǵan kanal qurylysyn kórýge kúzdeı ózge jumystardan qoly tımegen Rahmet, joǵaryda atalǵan jańbyrly kúnde osy jumysty kórýge jáne oıynda júrgen biraz máselelerin sheship qaıtýǵa attanǵan edi.

Rahmettiń oıy, bul sapardan Almalyqqa eki-úsh kúnde oralyp kelmek edi. «Úıdegi kóńildi bazardaǵy naryq buzady» degendeı, mólsherli kúnde Almalyqqa oralyp kelý túgil, Rahmet shtabqa da jete almady. Júristiń bulaısha ónbeýine bir sebep — mıy shyqqan sazdy jerden at aıaǵyn áreń attaýy bolsa, ekinshi sebep — kúzdiń osyndaı, ári laısań, ári salqyn kúnderinde qurylysshylardyń atqarǵan eńbegine, Rahmettiń kózi tunyp qaıran qalýy edi.

Eń aldymen bul qurylysshylardyń, burynǵy qurylysshylardan túri bólek eken: burynǵy qurylysshylardyń basyńqy kópshiligi álekedeı jalanǵan jas jigitter bolsa, myna qurylysshylardyń kópshiligi — jasamys erkekter men áıelder, birazy — eresek balalar. Tur-turpattary osylaı bolǵanmen, bul qurylysshylardyń, árqaısynyń qolyna tıgen ketpen, mindetti qyzmetin qarýly jas jigittiń ketpeninen kem atqaryp jatqan joq. Solardyń ishinde qaıran qalarlyq ónim de kezdesedi: bir adamnyń bir kúngi mindeti — alty kýbometr jer qazý bolsa, keıbir aldyńǵy qatardaǵy jas áıelder men jasamys keıbir erkekter kúnine on bes-jıyrma kýbometr shyǵarady eken. Solardyń árqaısysymen Rahmet keńesip kórse, ónimdi eńbekke bir ǵana nárse jetekteıdi eken, ol — Otan namysy.

Bul namys qaıran qalarlyq dárejede eken. Júrip jatqan soǵystyń mán-jaıyn bilmeıtin kisi kemde-kem. Olar ásirese Stalın joldastyń soǵys týraly, jeńiske shaqyrý týraly aıtqan sózderin jaqsy uǵypty. Sondyqtan, qurylysshynyń mıyna uıalaǵan sana: «jeńistik zor quraldyń bir menmin».

— Solar jaýmen arpalysyp jatqanda, — dedi qart Rahmetke, qurylys jumysyna nege kelgen sebebin baıandata, — úıde jatýǵa júdá shydamadym. Ótken jaz, kanal qurylysyna on tórt jaqynym qatynasqan edi. Úıde otyrsam, solardyń orny júdá olqy sıaqtana berdi.

Arjaǵyn jasqa býlyqqan qart aıta almady, óıtkeni, birneshe jaqyny maıdanda qazaǵa ushyraǵan eken. Rahmet jubatqannan keıin qarttyń aıtqany:

— Árbir shapqan ketpenim, bir jaýdyń jelkesin qıǵan sıaqtanady, sondyqtan da, ketpen shapqan saıyn qaırattana túsem.

Bul qartqa uqsas adamdardy Rahmet ár jerden kezdestirdi. Sonda, Rahmettiń kóbinese qaıran qalǵandary — maıdanǵa ketken jaqyndarynan amandyq hat alyp, ketpendi kóterińki kóńilmen shapqandar emes, «jamandyq» habar alyp, qaıǵyly kóńilmen ketpen shapqandar. Ádette qaıǵyly: sanadan sarǵaıatyndar, búgile júdeıtinder, tústen de, kúshten de aırylatyndar ǵoı... Mynalar she?.. Bulardyń túsi ketkenmen, kúshi ketpegen!.. Ketýdiń ornyna údeı túsken!.. Ketpendi siltesi tym ekpindi, balshyqqa qadaýy tym shymyr!.. Mundaı ekpindi eńbekke bastaýshy namys pen kek ekenine Rahmettiń kózi aıqyn jetti. Ol jańbyr jaıyn keńes qyp:

— Qıyn boldy ǵoı, bul malshyndyryp! — dese:

— Oqasy joq, — desedi qurylysshylar, — qaıta, qazýǵa jer jumsaq bolady!..

Eńbekti osylaı atqarǵandardy aralap kele jatqan Rahmet, kanaldyń bir tarmaǵynda Syrbaıdy kezdestirdi. Shaldyń qasynda jumys istep jatqandardyń bireýi, kanaldyń erneýine úıilgen balshyqtyń qyratymen salt kele jatqan adamdy kórip:

— Bu kim eken, jaýyn-shashynda beısaýat júrgen? — dep tańdana qaraǵanda:

— Raıkom ǵoı! — degen edi Syrbaı, túıile bir qarap ap.

— Ony qaıdan bildiń? — degen suraýǵa:

— Quıryǵyn qamshylatyp keledi ǵoı, aty, — degen edi Syrbaı, — raıkomnyń shabdary sóıtetin edi jáne eńkeńdeı júretin edi, mynaý at — naq sol; jáne raıkomnyń ózi salt júrgende aıaq-qoly júdá tynyshtyq kórmeı, erbeńdeı beretin, mynaý da sóıtip keledi ǵoı, júdá!..

Salttyny «raıkom» degenge senimi bekigen Syrbaıdyń oń qoly, yqtıarynan tysqary keýdesine baryp qaldy da, syrtqy túıe jún shekpenniń qaýsyrýly óńirine kirip ketti. Jyly qoıynǵa kirgen onyń salqyn saýsaqtary, shekpen ishindegi kamzoldyń tós qaltasyna suǵyndy da, áldeneni izdeı bastady. Bul qaltada Dáýlettiń haty bar-dy!.. Keshe ǵana Aıbarsha ákep, oqyp bergen. Uzaq jazylǵan hattyń sózderinen Syrbaıdyń esinde myqty ustaǵany bireýi ǵana, ol — «tirimin!..» Balasy maıdanǵa ketkeli saǵat saıyn emes, mınýt saıyn «ne boldy eken?» degen suraý qoıyp, suraý qoıǵan saıyn júregi júrgen Syrbaı, jalǵyzynan «tirimin» degen hat alsa, hattyń osydan basqa sózin esinde qalaı saqtasyn!... Qoınyna salǵan hattyń oǵan ystyqtyǵy sonsha: tós qaltasynda qaǵaz emes, tiri Dáýlettiń soǵyp turǵan júregi sıaqty!.. Sondyqtan, ketpendi qulashtaı, «jıyla silteýdiń arasynda, «hatym túsip qaldy ma» degendeı tes qaltasyn álsin-álsin sıpap qoıady... Sonshalyq qýandyrǵan hatty, dos kóretin Rahmetke kórsetpegende kimge kórsetsin ol!..

Jarqyn júzdi Syrbaıǵa Rahmet atynan túsip amandasty da:

— Dáýletten hat keldi me, Syreke? — dep surady.

— Júdá, qaıdan bildiń? — degen Syrbaıǵa:

— Keskinińiz aıtyp tur, — dedi ol.

Bylaısha da qaljyńdy bilmeıtin Syrbaıdyń ishki qýanyshyn odan ári búgýge shydamy jetpedi de, kóterińki kóńildiń lúpildegen áserimen, qoınyńdaǵy hatqa taǵy da qolyn tyqty. Kúnniń jaýyn ekeni, onyń esine, hat qoınynan sýyryla bergende ǵana tústi de:

— Hat kelýi júdá ras, — dedi Rahmetke. — Qoınynan sýyryp jatqanym sol. Biraq, jaýyn eken ǵoı kún. Qaǵaz búliner, kepege baryp oqyrmyz.

— Qashan baramyz? — dedi Rahmet.

— Keshke.

Keshkirip bolǵan joq pa, — dedi Rahmet, jańbyry túsip, kúńgirttenýge aınalǵan tóńirekti kózimen qaraýǵa da bolady ǵoı deımin.

Syrbaıǵa erip jaıaý tartqan Rahmet, atyna minbegenine qýana qoıǵan joq. Jerdiń asa laısań bop ketkenin ol, endi tipti aıqyn kórdi. Taıǵanaqtaǵan aıaǵyn qansha nyq basam degenmen, beti irip jatqan jerdiń astynda tıanaq joq sıaqtandy. Maltyqqan aıaǵyn sazdan áreń sýyryp myqshyńdaýǵa aınalǵan ony Syrbaı toqtatty da:

— Atyńa min, shyraq! — dedi.

— Oqasy joq, Syreke! — dep Rahmet taǵy da sypaıylyq isteıin dep edi:

— Min degen soń minseıshi, júdá! — dedi Syrbaı, — orynsyz uıattyń keregi ne?

Rahmetti Syrbaı atyna mingizdi de, ózi úzeńgisine qatarlasa júrip otyrdy. «Tós tabany jer syzǵan, atan júrer jol eken» degen qazaq maqaly tústi Rahmettiń esine. Sol sózderdiń maǵynasyna ol endi ǵana túsingendeı boldy. Mal baqqan eldiń uǵymynda, atan — úı aıýandarynyń ishindegi eń kúshtisi, qıyndyqqa eń tózimdisi, sondyqtan ómirdiń qıyndyǵyna tózimdi adamdy eski aýylda atanǵa teńeıdi. Syrbaı Rahmetke sol atan sıaqtanyp ketti. Adam túgil at taıǵanaqtap áreń júretin sazǵa onyń aıaǵy qazyqtaı qadalyp asa nyq tıedi, jáne jyldam attaıdy. Tán kúshi solaı bolsa, jaı kúshi odan da keremet sıaqty. Keremet emeı nemene, jasy jetpiske taıanǵanda, jalǵyz balasy aýzynan oq tútegen ajalmen arpalysa ketkende, ajaldy ol óltireriń ajal ony jutaryn bile almaı júrgen shaqta, oıaýda esinde, uıyqtasa túsinde boıyn basqan aýyr oıǵa qajymaıtyn netken jan!..

Sazǵa maltyqqan Syrbaı, qoınyńdaǵy qýanyshty hattyń mazmunyn kepesine jetkenshe Rahmetke aıtyp ta boldy. Kepe degenimiz qabyrǵalary jerden qazylyp jasalǵan úı. Syr boıyn mekendegen qazaq aýyldary, aýyl sharýasy kolhozdanǵansha, tek, qystyń eki-úsh aılyq sýyǵynda ǵana osyndaı kepelerge mekendep, jyldyq ózge aılarynda únemi kóship júretin. Qysy shýaqty jyldarda kepege de otyrmaı, qara úımen shyǵatyn. Az ýaqytqa ǵana kerek kepelerdi, eshkim kútpeı, aýyl otyrmaǵan kezde, tóbesi qulap, qabyrǵalary opyrylyp, ańǵal-sańǵal jatatyn. Sıqy sondaı bola tura, kepeniń ózin de aýqatty adamdar ǵana jasaıtyn da, kedeılerdiń oǵan da áli kelmeı, qaqyramen, sýyqta kúneltip shyǵatyn.

Rahmetti bastap ákele jatqan Syrbaıdyń kepesi, burynǵy kepelerge uqsamaıtyn, Rahmet salynyp jatqan kezde kórip ketken.

— Oý, jurt! — dep júrgen Syrbaı sonda, aıqaıshy bop, — «tústik ómiriń bolsa, kúndik mal jına» degen burynǵylar, «kúndik turar úıińdi jyldyq qyp bekit» degen; júdá qoldaryńnyń ushymen ǵana istemeńder, bilekterińniń kúshimen isteńder! İrgesin tereń qazyńdar, jyly bolsyn! Tóbesine qalap, qalyń jabyńdar, sý sorǵalamasyn.

Syrbaıdyń sol sózderi qaltqysyz oryndalǵanyń Rahmet onyń kepesine kire kórdi. Burynǵy kepelerdiń ıeleri satysyn balshyqtan, laısańda adam taıǵanaqtap jyǵylyp jatatyn edi, myna kepeniń, satysy býylǵan qý qamystan jasalǵandyqtan aıaqqa taqtaıdaı nyq tıedi.

Kepeniń ishi túlkiniń inińdeı jan-jaqqa taraǵan kep qaltarys. Ár qaltarystyń korıdoryna jaǵylǵan fonar ilingen. Biltesi joǵary kóterilgen «jarqanattyń» sáýlesinen korıdor samaladaı jap-jaryq.

Syrbaı Rahmetti kepedegi óz bólmesine alyp kirdi de, «Jarqanat» jaqty.

— Jyly bólme ǵoı, mynaý! — dedi daladan kelgen Rahmet.

Ot jaǵylǵan bolar, — dedi Syrbaı.

Rahmettiń kózi ot jaǵylatyn jerdi bul bólmeden almady. Bólme keń eken. İshi aq bormen sylanyp jabylypty, tabaldyryqtan joǵary qabattalǵan boıyna tóselipti.

— Syrtqy sý kıimderdi shesheıik te, keptirýge jibereıik, — dedi.

Olar sý kıimderin sheshinip bolǵanda, orta jasty áıel kirip edi:

— Kelin, — dedi oǵan Syrbaı, Rahmet amandasqannan keıin, — as úıge aparyp ilip kelshi mynalardy, kepsin.

Kıimderdi alyp jónele bergen áıelge:

— Kelin, keshikpeı oral, — dedi Syrbaı. — Jam-aǵaıymyzdyń áıeli edi, — dedi ol, áıel bólmeden ketkennen keıin, — eri soǵysta. Osy kepedegi jumysshylarǵa as istep beredi. Sandyqqa otyrasyń ba, jerge kıiz salaıyn ba? — dep surady Syrbaı Rahmetten. — Otyram deseń jer de jyly.

«O qalaı» degen suraýly keskinmen qaraǵan Rahmetke:

— Bizdiń aýdanda koreı kolhozdary bar ǵoı, — dedi Syrbaı, — solar, peshin sákiniń astynan jasaıdy eken de, jyp-jyly bop turady eken. Keýilime qona qap edi sonysy. Osy kepege men de sony istetip em. Júdá rahat boldy.

— Bilem, bilem bul peshti, — dedi Rahmet, — «kýdýrı» deıdi koreıler muny. Maǵan da unaıdy bul pesh. Koreılerde tósenish az bolady ǵoı. Olar boıraǵa da jata beredi. Boıranyń aǵyn «temje» deıdi. Jastyq ornyna jastana ketetin aǵashy da bar ǵoı olardyń, ony «mogdegı» deıdi eken.

Syrbaı koıkasynyń jamyltqyshyn ashyp, qalyńdaý bir kórpeni aldy da, boıranyń tór jaq ústine tósedi. Olar qatar otyra bergen kezde, manaǵy áıel qaıta kirdi.

— Shyraq, — dedi Syrbaı Rahmetke, — qonaq kelse qoı soıatyn ádetimiz bolýshy edi ǵoı, mal aldyraıyn.

— Ózderińizge daıarlaǵan as maǵan da bolady, — dedi.

Rahmet — atala ishseńizder men de atala ishem, úzben bolǵan — úzben...

— Eginge áli molyǵa qoımaǵanmen, — dedi Syrbaı, — azyq qylatyn halge jete qoıǵan joqpyz. Úzben ishetinimiz ras, biraq, jyltyrsyz úzben emes, júdá etti úzben; onyń artynda maıǵa bóktirgen botqamyz da bolady. Atalarymyz aıtqan emes pe: júdá «quldaı jumys qyl da, bıdeı tamaq ish» dep. Jumys aýyr bolǵan soń, tamaqty da aıamaı berip jatyrmyz ketpenshilerge.

— Durys istegensizder.

— Kelin, — dedi Syrbaı, ámir kútkendeı, sypaıy keskinmen qarap turǵan áıelge, — estip tursyń ǵoı sózdi. Qonaqqa barymyzdy beretin boldyq qoı, júdá. Sen as jaqqa bar da, qonaqqa sybaǵa ázirlep osynda alyp kel, kópshiliktiń arasynda dańǵaza bolar.

Áıel «qup bolady» degendeı basyn ǵana ızep jónele bergende:

— Jeńgeı, toqtaı turyńyzshy! — dep, Rahmet áıeldi toqtatyp qoıdy da, — asty ózińiz kópshilikpen birge ishetin be edińiz, bólek ishetin be edińiz? — dep surady Syrbaıdan.

— Bizdi qoıshy, shyraq, — dedi Syrbaı, — biz jumys kisisi ǵoı. Bizdiń qazanymyz da, dastarqanymyz da júdá ortaq bola beredi de.

— Sizder ortaq dastarqannan ishkende syrtta qalatyn, meni baı-qulaqtyq biri .dep tursyz ba, Syreke? — dedi Rahmet qaljyńdy keskinmen, — meni eńbekshi adamnyń qataryna qosqyńyz kelmeı me?

— Jo-joq, — dedi Syrbaı, Rahmetti ókpeletip alǵan ekem dep oılap, — júdá nege oılaımyn olaı. Júdá jaıyna qaraıyn dep edim de.

— Onda asty kóppen birge ishemiz.

— Júdá solaı bolsyn onda. Bar, kelin, asty daıarlaǵan soń habar aıtarsyńdar.

Áıel shyǵyp ketkennen keıin:

— Syreke, sóz aralasyp ketip, Dáýlettiń hatyn umyttyq-aý, — dedi Rahmet.

— Iá, sol bar eken-aý!.. Mine ol! — dep Syrbaı tós qaltasynan sýyryp berdi.

Hatty Rahmet ishinen oqı bastap edi:

— Daýystap oqysań qaıtedi, shyraǵym! — dedi Syrbaı.

— Bolady, Syreke.

Dáýlettiń qoljazbasy aıqyn hatyn Rahmet lezde-aq oqyp shyǵar edi, eger Syrbaı bógeı bermese. Hatta Dáýlet soǵysqa alǵashqy kirgen kúnin baıandapty. Osy kúnge qalaı daıarlanǵanyn, daıarlyqta boıyna qandaı sezim paıda bolǵanyn, soǵysqa qalaı kirgenin, ne qımyldar kórsetkeniń ol kúngi arpalys nemen tynǵanyn túgel sıpattapty.

Tetradtyq qaǵazdyń on shaqty betin toltyrǵan bul hattyń alǵashqy eki-úsh betinde, bolashaq kúnniń tańy biline soǵysqa kirgeli otyrǵan Dáýlettiń jan qubylysy baıandalǵan eken. Hatty alǵash oqytqanda, Dáýlettiń:

Et-júrek emes pe, Aıym!.. «Soǵysqa kirý» degen sózden júrek soǵysy deıdi... Loblysa amal neshik!.. «Sheshingen sýdan taımaıdy» degendi eske alam da, ózime-ózim toqtaý salam... Degenmen, oıy bar bolǵan tolqı túsedi. Sonda, «eger tiri shyqsam oqasy joq, óle qalsam she?» dep oılaımyn da, ondaı kún týa qalǵanda... (shynymdy aıtqandyǵym úshin keshire gór, Aıym, ókpeleı kórme!..) «Qaıraty bar jas jaǵy jylasa da kóterer-aý, qaıraty qaıtqan ákem qalaı kóterer! dep oılaımyn...» degen sózin estip, «alda, qulynym -aı!» dep Syrbaı kúrsinip qaldy. Osy sózderdi oqyp otyryp, «shal qaıter eken» degendeı Rahmet Syrbaıdyń betine jaltaqtap qarap edi, demin aýyrlaý alǵany bolmasa, bosańsyǵan belgi kórsetpedi.

Dáýlettiń soǵysqa kirgen jerin oqyǵanda, Syrbaı sózýarlanyp kóterilip ketti. Hattyń bul arasynda, jaýdyń shyrpyly ormanǵa tyǵylǵan jaıaý áskerin, Dáýlet basqarǵan rotanyń tankteri qalaı janyshqy sıpattalǵan edi. Rahmet sol sózderdi oqyǵanda, Syrbaı «sol kerek, júdá, saǵan, qan jaýǵyr!..», «ól de bar, júdá, atyń óshti..» degen sıaqty qarǵys sózderdi ústi-ústine aıtyp otyrdy...

Hattyń sózine qumartyp tez oqyp shyqqysy kelgen Rahmet, Syrbaıdyń qosarlanýyn unatpaýmen qatar, qyzyq ta kórdi. Syrbaıdyń aýzynan joǵaryda aıtylǵandaı qarǵys sezder shyqqanda, shaldy jaýǵa yzalandyra túseıin degen oımen, Rahmet:

— Ezgilep óltirgeni obal bolǵan eken de, — dep edi.

— Júdá, rasyń ba, oıynyń ba bul sóziń?! — dep Syrbaı túksıe qaldy.

Shaldyń ashýy kelgenin bet-pernesinen baıqaǵan Rahmet:

— Qaljyńdaımyn da, Syreke! — dedi, odan ári ashýlandyryp alarmyn dep, — árıne, sol kerek aram nıetti jaýǵa!..

— E, báse, solaı deshi, júdá! — dep báseńdedi Syrbaı, — úıiń kúıgeni ne kerek, aıap?.. Laıymda úıi kúzep, kúli kókke ushqan edi zalymnyń!..

Hatty bir oqyp shyqqan Rahmet:

— Qýanyshty hat eken, — dedi shalǵa, — orasan erlik kórsetken eken balańyz!.. Jeńisimen quttyqtaımyn! — ekeýi qol alysty. — Laıymda osyndaı jeńiske ıe bola bersin balańyz?

— Aıtqanyń kelsin, balam! Aýzyńa maı!..

— Byltyr shaldyrmaǵan býyrshyndy, balańyz jeńispen qaıtqan toıǵa shaldyrý mindetin óz moınyma-aq alaıyn, Syreke, — dedi Rahmet kúlip.

— Júdá jaqsy! — dedi Syrbaı da jymıyp, — biraq, sen aıtqan býyrshyn qolda joq.

— Ol qaıda?

— Jurt maıdanǵa járdem berip jatqan soń, júdá qolymda aqsha bola qoımaǵan soń, áneýgúni bes qoıym men sol býramdy satyp, aqshasyn bergem.

— Solaı ma?

— Solaı! — dedi Syrbaı demin taǵy da aýyr ap, — tek, jaý jeńilip, balalar aman kelsin deseıshi, shyraq toıǵa shalýǵa býra tabylmas deısiń!..

— Ras, Syreke! — dedi Rahmet te kúrsinip, — endi ruqsat bolsa, hatty ózim ishimnen bir oqyp shyǵaıyn. Qumarym tarqamaı qaldy jáne siz bógeı de berdińiz.

— Júdá, maqul! — dedi Syrbaı ornynan túregep, — oqy, balam. Men tysqa shyǵyp keleıin.

Tysqa shyqqan Syrbaı oralǵansha, Rahmet hatty tórt-bes ret oqyp shyqty jáne sydyrtyp oqymaı, oılanyp otyryp, ár sózin salmaqtap otyryp oqydy. Maıdannan kelgen hatty Rahmettiń oqýy bir bul ǵana emes. Mundaı hattyń ol talaıyn oqyǵan. Solardan onyń baıqaıtyny: sovet armıasynyń qataryndaǵy jaýyngerlerdiń de, olardyń komandırleriniń de sózderinen, ólsheýsiz zor erlikpen qatar, jeńiske bolattaı berik senimniń de ısi ańqıdy. Syrbaı kirgende Rahmettiń kózi hatta edi.

— Júdá, áli oqyp bolǵan joqsyń ba? — dedi ol Rahmetke.

— Qaıtalap oqyp otyrmyn, Syreke!.. Bir emes, birneshe ret!..

İshki syrlaryn kózderinen oqysqandaı ekeýi bir-birine súzilip az ýaqyt qaraǵannan keıin:

— Endigi keńesti dastarqan basyna kóshiremiz de, shyraq! — dedi Syrbaı.

— Oqasy joq, — dedi Rahmet.

— Shaı daıarlanyp qalǵan eken, jurt, júdá, kútip otyr seni, baraıyq sonda!..

— Baraıyq.

Syrbaı Rahmetti ertip aparǵan keń bólmede lyq toly adam eken. Solardyń birazy Rahmetke jamyrasyp amandasa bastap edi:

— Oý, bularyń ne, júdá topyrlasyp ketkenderiń? — dedi Syrbaı. — Qonaq aýqattanyp alsyn, sodan keıin jınalyńdar degenim qaıda?

— Nege keıin kelemiz? — dep shý ete qaldy birneshe adam, — bul kepedegiler estigende biz estimeıdi me ekenbiz raıkomnyń keńesin?

— Já, já, boldy endi, daýryqpaı, — dedi Syrbaı, — otyra qalyńdar endi sapyrylyspaı.

Keń bólmeniń oń jáne sol jaq qabyrǵasyna qoıylǵan turqy uzyn eki stoldyń aınalasyndaǵy skameıkalarǵa jurt japyrlaı otyra bastaǵanda, Rahmet bólmeniń ishin kózimen sholyp shyqty. Kóleminiń keńdigi bolmasa, bólmeniń ishki qurylysy Syrbaıdyń bólmesine uqsaıdy: munyń da qabyrǵalary aqpen sylanyp, tóbesi boıramen jabylǵan, sákisine de boıra tóselgen. İshki múlik jaǵynan bul bólmede Syrbaıdyń bólmesinen birtalaı. aıyrmashylyqtar bar: munda ilingen plakattar, qaǵazǵa jáne qyzyl mataǵa jazǵan urandar kóp. Tórdegi qabyrǵada Lenın men Stalınniń portretteri ilinip tur. Portretterdiń astyńǵy jaǵyn ala qoıǵan shkafta jınalǵan birneshe kitap jáne tigilgen gazetter. Bir qabyrǵanyń orta kózin túgel jaýyp, maıdan ólkeleriniń kartasy tur. Bosaǵa jaqta «Qurmet taqtasy». Onyń qasynda brıgada músheleriniń eńbek normasy qalaı oryndalýyn kórsetetin tablısa.

Sonyń bárin Rahmet kózimen sholyp turǵanda, Tyrtyq «bul bulaı, aǵaı» dep, ár zatty baıandap turdy. Sóz arasynda Tyrtyq Rahmetke, bul bólmeniń ári as úı, ári qyzyl burysh ekeniń qyzyl buryshty ózi basqaratynyn aıtty.

— Jaqsy, ete jaqsy! — dedi bólmeniń ishin kórip bolǵannan keıin Rahmet Tyrtyqqa, — jaqsy uıymdastyrǵansyńdar.

— Soǵysqa barýǵa kemtar bolǵan soń, — dedi maqtaýǵa masattanǵan Tyrtyq, — tyldaǵy eńbekshilerdiń otanshyldyq rýhyn kóterisýde, qoldan kelgen járdem osy bop jatyr.

— Tura tur, qosarlanbaı, — dedi Syrbaı Tyrtyqqa, — qonaq áýeli aýqattanyp alsyn, keńesin, bolsa keıin aıtarsyń.

— Qonaqtyń qarny ashqan joq, Syreke, — dedi Rahmet. — Erteń jumysqa shyǵatyn jurt tynyǵatyn bolar, keńeseıik te taraıyq.

Keńes soǵys jaıynan bastaldy. Suraýlaryna jáne pikir aıtýlaryna qaraǵanda qurylysshylardyń kópshiligi maıdanda ne hal bolyp jatqanynan habardar eken. Kóńil kúılerin jalpy alǵanda, jeńis isine janyn úzip berýge árqaısysy daıar sıaqty. Kópshiliktiń túsinigi osyndaı bolýyna sebepker menmin degendeı, Tyrtyq árkimniń sózin kımelep, bireýler úshin jaýap, bireýler úshin suraý berip, keńeske qosarlanyp otyrdy. Ol qylyǵyn Syrbaı jaqtyrmaǵan qalyp kórsetip:

— Balany munda ákelýge júreksindik, — dedi Syrbaı, — júdá aýyrtyp ap masqara bolarmyz dedik, jyly úıden qozǵaǵymyz kelmedi. Bala kelmegen soń kempir qaıdan kelsin.

— Onda nege munsha keń jasattyńyz myna koıkany?

— «Ólseń kóriń keń bolsyn» depti ǵoı burynǵylar. Tar dúnıeni júdá jasymnan jaratqan kisi emespin. Kıimniń de, tósek-orynnyń da, qonystyń da júdá keńi jaqsy kórem. Kári kisi, aýnap-qýnap jatýǵa keń bolsyn dep, júdá moldaý istete salyp em de.

— Kútimin de jaqsy ustap tur ekensiz, bul bólmeniń, Syreke.

— O jaǵyna qarap júrgen men emespin, álgi Aıym.

— O qaı bala edi? — dedi Rahmet, «Aıym» degenge túsinbeı.

— Aıbarsha bar emes pe, bizdiń? Dáýlet «Aıym» deıdi eken de ony. Men de sol atqa júdá daǵdylanyp kettim.

— Óte jaqsy, Syreke. Dáýlet kúnińiz, Aıbarsha aıyńyz ekeni de ras qoı.

Syrbaı az kidirip, kúrsinip aldy da:

— So bala, osy úıdiń ishin álem-jálem qyp júrgen; «júdá, qaıtesiń, balam! Kári kisige qısaıyp demalar oryn bolsa jetedi ǵoı» desem, «joq, shama kelse jaqsy turǵan jaqsy» dep júdá bolmaǵany, — dedi.

— Durys qoı onysy.

— Paıdaly istiń júdá bári durys bola beredi de. Men kútip jatqam joq, eki-úsh kúnde bir kep qonyp, jınastyryp ketedi.

Syrbaı tysqa shyǵyp kelse, Rahmet sheshinip jatyp qalǵan eken. Beti búrkeýli Rahmetti qalǵyp ta úlgergen bolar dep joryǵan Syrbaı, oıatyp almaıyn degendeı, aıaǵyn eppen basyp, sybdyrsyz sheshinýge tyrysty. Biraq, Rahmet qalǵyǵan joq edi, qalǵýdyń ornyna, álgi bir kezde maýjyrata bastaǵan uıqysy, tósekke jata basyna kelgen áldene bir oılardyń saldarynan ketip, qazirgi sergektigi, uıqysy qanyp turǵan adamdaı edi. Solaı bola tura, Syrbaı syrttan kirgende, betin jaýyp únsiz jata qoıýyna sebep — kún uzyn aýyr jumysta bolǵan qarttyń tynyshtyq alýyna bóget bolmaý edi.

Osy oıdaǵy Rahmet, Syrbaı sheshinip tósegine jatqannan keıin de biraz ýaqytqa deıin oıaýly belgisin kórsetken joq. So qalpymen ol uıqtap ta qalar ma edi, qaıter edi, eger qatar jatqan Syrbaı qozǵala bermese. Shal uzaq dep,- bekıdi. Ara-tura aýyr kúrsinip te aldy. «Nege búıtip jatyr, álde syrqattanyp qaldy ma?» degen oımen:

— Syreke! — dedi Rahmet, — nege tıyshsyzdanyp jatyrsyz?

— Júdá jáı, shyraǵym. Kári kiside oı-sana degen júdá kóp bolady ǵoı, balam, solardyń mazalap jatqany da, jan-jaqtan antalap kep.

Kúrsinýine kóp sebepter bolǵanmen, shaldy búgin áýrelegen oı bireý-aq edi. Osy oıyn ol Rahmetke, álginde, tósekke jatarda aıtpaq bop bir oqtalǵan da, qonaǵynyń, tynyshtyq alýyn kózdep, tańerteń turýyna qaldyrǵan. Endi, qonaqtyń uıqysy ashylyp alǵanyn kórip:

— «Týmaq bolǵan soń, ólmek bar» desedi ǵoı, burynǵylar, — dedi ol Rahmetke, — ólmeıtin kim bar deısiń. Tek, burynǵylar tileıtin: «Jastyqta ólim berme, qartaıǵanda joqshylyq berme» dep. Jastyq shaq ótti bizden. Asarymyzdy asap, jasarymyzdy jasap boldyq. Biz ólsek — toı, tek jastar aman bolsyn!

— Jastar da aman bolsyn, siz de ólmeńiz, — dedi Rahmet.

— Kimniń ólgisi keledi deısiń, shyraq. Júdá, jetken jasqa toqtaý bolmaıdy da!..

— Ol ras qoı, Syreke, biraq, Dáýlettiń aman kelgen toıyna qatynastyrmaı, sizdi eshkimge bere qoımaspyz.

— Ony táńiri biledi de, meniń aıtaıyn degenim júdá ol emes edi.

— Ne aıtaıyn dep edińiz?

— Qudaı maǵan ony júdá kórsetpeı-aq qoısyn, men kermeı-aq qoıaıyn, biraq «jaman aıtpaı jaqsy joq» degendeı, Dáýlet jannyń jamanatyn estıtin kún bolsa, arjaǵynda maǵan tirshiliktiń keregi joq qoı.

— Ataı kermeńiz! — dedi Rahmet, — «jaqsy lepes — jarym yrys» demeısizder me ózderińiz. Jaqsylyq jaqqa jorı berińiz!

— Durys aıtasyń, balam. Júdá, sózdi aıtyp jatyrmyn da. Osy úmit qoı maǵan, júdá, ketpen shaptyryp júrgen, áıtpese, jetpiske kelgen kiside qansha qaýqar bar deısiń; úmitim sónse, tógip-aq qalatyn jasym ǵoı bul. Úmit dúnıesi bolǵan soń, keýil júdá ár nársege alaburta beredi eken. Mysaly: osy aryqty ǵoı, biz egindi mol alý úshin qazyp jatyrmyz?

— Árıne.

— Sonda, qalaı mol alamyz dep, oılanǵan kisi bar ma eken?

— Qalaı bolýshy edi!.. Eginge agrotehnıkany qoldanamyz, jerdi jaqsylap kútemiz, egindi kezinde sýaramyz, sóıtip alamyz da mol egindi.

— Sonda ár gektarynan qansha alamyz deısińder?

— Qansha deısiz be? — dep Rahmet az kidirdi de, — kúrishten aldaǵy jyly orta eseppen 25 sentnerden, bıdaıdan 15-ten alamyz dep planda, — dedi.

— Sol ǵana ma? — dedi Syrbaı.

— Endi qanshadan?

— Tuqym taýyp, jerin kelistirip, sýdy kezinde bere bilse, úsh daqyldyń shyǵymynda júdá shek bolmaıdy deıtin edi burynǵylar: biri kúrish, biri tary, biri júgeri. Bir qap kúrish tuqymynan alpys qap ónim alǵan baıdy kórip em, qazirgi gektardaı ǵana tanapqa egip edi, sonda, — dedi Syrbaı az kidirip, ishteı eseptep ap, — gektarynan 300 put kúrish alady, sen 150-aq put alam deısiń. Sóz be osy?

— Syreke-aý, — dedi Rahmet basyn kóterip ap, Syrbaı da basyn kóterdi. — Mol eginnen kim qashady deısiz. Men de qashpaıyn 300 puttan. Sony ósirip beretin kim?

— Agronom boldy da, — dedi Syrbaı, aıtqaly otyrǵan keńesin jasyryp, — sender soǵan senesińder ǵoı.

Shaldyń kómekeıinde tyńnan aıtqaly otyrǵan keńes baryn jobalaǵan Rahmet:

— Agronomnyń biletini de ras qoı, — dedi Syrbaıǵa, — ol ǵylym ókili. Biraq, ǵylym da is tájrıbesinen shyqqan l;emis qoı. Stalın joldas aıtqandaı, ǵylym men tájirıbe bir-birine jetekshi emes pe? Mysaly, kemir óndirisinde, ózińiz biletin Stahanov ǵylymnyń oıynda joq zor enim berdi. Sóıtip ǵylymǵa jetekshi boldy. Aqtóbe oblysynyń kolhozshysy Shyǵanaq Bersıev ózi esirgen tarynyń, árbir gektarynan 900 puttan ónim alǵanyn bilesiz. Bul da ǵylymǵa jetekshi bolǵan ónim. Sondaılar sharýashylyǵymyzdyń ár júıesinde bar emes pe? Kúrish óndirisinde de sondaı bireý shyǵyp, ǵylymda joq tabysqa jetse, biz qoı deımiz be oǵan? Kútip júrgen joqpyz ba, sondaı kisini?

Rahmettiń, bul suraýy, óziniń aıtqaly otyrǵan sóziniń dál ústinen shyqqanmen, «sóıtetindi» taban aýzynda aıta qoıýǵa yńǵaısyzdanǵan Syrbaı, oıyn satylap baryp aıtqysy kep:

— Bastaýshy bolar edi-aý sony, biraq qostaýshy bolsa! — dedi.

— Kimdi aıtasyz siz, Syreke, «bastaýshy» dep?

— Men kolhozdyń bastyǵyn aıtam, — dedi Syrbaı, irkilmeı, — bastyq ońbaı — kolhoz sharýasy ońbaıdy. Ol ońbasa, bylaıǵy kolhozshynyń tyrysyp istegeni, qumǵa quıǵan sýdaı bosqa ketedi.

— Túsindim, — dedi Rahmet Syrbaıdyń sózin bólip, — Masaqbaı ǵoı, aıtaıyn dep jatqanyńyz. Onyń sharýashyl bastyq bola almaı júrgeni ras. Biraq, máseleniń bar tetigi sonda bolsa, ony ózgertý tetigi ózderińizde. Siz ózińiz kolhoz basqarmasynyń múshesisiz. Basqarmanyń, ózge músheleri de osylaı oılasa, ornynan alynsyn dep, qaýly shyǵarasyzdar. Eger sol qaýlyny kolhozdyń jalpy jınalysy maquldasa, joǵarǵy oryndar eseptesedi. Jaramaǵan bastyqtan qutylý joly osy.

— Bilem, — dedi Syrbaı.

— Bilseńiz aıtyp otyrǵanyńyz ne? Kózge badyraıǵan kemshilikti bile turyp túzemeseńizder, oǵan aıypty ózderińiz.

— Týramdy aıtaıyn, — dedi Syrbaı, — buǵan aıypty júdá ózgeler emes, menmin.

— Nege?

— Áneýgi bir kezde, Masaqbaıdyń beıqamdyǵynan az egin mezgilimen jınalmaı, jurt «osydan qutylsaq qaıtedi» degende, júdá, ókpege qısam da, ólimge qıǵym kelmeı, «túzeler» dep qorǵap qalǵan men edim. Sonyma júdá endi ókinip otyrmyn.

— Nege?

— Semirgeni me, bolmasa betime shyǵar kim bar dep degeni me, salaqtyǵyn bylaı qoıyp, júdá sol neme ártúrli jat minez shyǵaraıyn dep júr.

— Mysaly?..

Syrbaı jaýapqa yńǵaılanǵanda, esik syrtynda álde ne saldyr ete qaldy.

— Bul kim ózi? — dep Syrbaı túregeldi de, ilýli turǵam fonardy alyp qarap keldi.

— Kim bar eken? — dedi Rahmet.

— Eshkim de joq.

— Mysyq sıaqty birdeme shyǵar.

— Olaı bolsa oqasy joq qoı júdá, kisi bop júrmese.

— Kim bolady?

— Tyrtyq bolmasa?

— Ol kim?

— Bizdiń. Sonyń irge men esik tyńdaıtyn jaman ádeti bolýshy edi.

— O nesi?

— Masaqbaımen júdá ámpeı ózi. Ol shirkin meni jaýy kóredi, tegi sol tyńda dep tapsyra ma, qalaı?.. Kýrsyn ol, júdá, tyńdaı bersin, keńesimizge kesheıik.

— Sóıteıik, Syreke, — dedi Rahmet, — sonymen bylaı istesek qaıtedi: siz osy kolhozdan joǵarǵy ónim zvenosyn quryp, ózińiz bastasańyz, biz sizge tıisti jaǵdaı jasasaq?

— Ózimniń de manadan beri úzbektep-sozbaqtap aıtaıyn degenim osy edi, — dedi Syrbaı, — byltyrdan oılaǵan isim edi bul. Oǵan azdap daıarlyǵym da bar edi.

— Qandaı?

Syrbaı ornynan túregeldi de, kepeniń ishki jaq buryshynda tıelip turǵan jińishkeleý, uzynsha ala qaptyń aýzyn sheship, keń alaqanyna toltyra salǵan dándi alyp kep, ornyna qaıta otyrdy.

— Mynaý meniń qoldan terip alǵan salym — dedi Syrbaı dándi Rahmettiń aldyna tosyp. — Osyny bıylǵy egindi aralap júrip terdim. Eń jaqsy sobyqtardy qyrqym aldym.

— Nege?

— Bilsem aıtqam keńesti oılap. Biraq, meniń oıym qurý emes edi, osy jınaǵan salymdy kóktemde ońasha egim kórý edi.

— Zveno nege qurmaısyz?

Rahmettiń bul suraýy, óziniń aıtqaly otyrǵan sóziniń dál ústinen shyqqanmen, «sóıtetindi» taban aýzynda aıta qoıýǵa yńǵaısyzdanǵan Syrbaı, oıyn satylap baryp aıtqysy kep:

— Bastaýshy bolar edi-aý sony, biraq qostaýshy bolsa! — dedi.

— Kimdi aıtasyz siz, Syreke, «bastaýshy» dep?

— Men kolhozdyń bastyǵyn aıtam, — dedi Syrbaı, irkilmeı, — bastyq ońbaı — kolhoz sharýasy ońbaıdy. Ol ońbasa, bylaıǵy kolhozshynyń tyrysyp istegeni, qumǵa quıǵan sýdaı bosqa ketedi.

— Túsindim, — dedi Rahmet Syrbaıdyń sózin bólip, — «Masaqbaı ǵoı, aıtaıyn dep jatqanyńyz. Onyń sharýashyl bastyq bola almaı júrgeni ras. Biraq, máseleniń bar tetigi sonda bolsa, ony ózgertý tetigi ózderińizde. Siz ózińiz kolhoz basqarmasynyń múshesisiz. Basqarmanyń, ózge músheleri de osylaı oılasa, ornynan alynsyn dep, qaýly shyǵarasyzdar. Eger sol qaýlyny kolhozdyń jalpy jınalysy maquldasa, joǵarǵy oryndar eseptesedi. Jaramaǵan bastyqtan qutylý joly osy.

— Bilem, — dedi Syrbaı.

— Bilseńiz aıtyp otyrǵanyńyz ne? Kózge badyraıǵan kemshilikti bile turyp túzemeseńizder, oǵan aıypty ózderińiz.

— Týramdy aıtaıyn, — dedi Syrbaı, — buǵan aıypty júdá ózgeler emes, menmin.

— Nege?

— Áneýgi bir kezde, Masaqbaıdyń beıqamdyǵynan az egin mezgilimen jınalmaı, jurt «osydan qutylsaq qaıtedi» degende, júdá, ókpege qısam da, ólimge qıǵym kelmeı, «túzeler» dep qorǵap qalǵan men edim. Sonyma júdá endi ókinip otyrmyn.

— Nege?

— Semirgeni me, bolmasa betime shyǵar kim bar dep degeni me, salaqtyǵyn bylaı qoıyp, júdá sol neme ártúrli jat minez shyǵaraıyn dep júr.

— Mysaly?..

Syrbaı jaýapqa yńǵaılanǵanda, esik syrtynda álde ne saldyr ete qaldy.

— Bu kim ózi? — dep Syrbaı túregeldi de, ilýli turǵan fonardy alyp qarap keldi.

— Kim bar eken? — dedi Rahmet.

— Eshkim de joq.

— Mysyq sıaqty birdeme shyǵar.

— Olaı bolsa oqasy joq qoı júdá, kisi bop júrmese.

— Kim bolady?

— Tyrtyq bolmasa?

— Ol kim?

— Sonyń irge men esik tyńdaıtyn jaman ádeti bolýshy edi.

— O nesi?

— Masaqbaımen júdá ámpeı ózi. Ol shirkin meni jaýy kóredi, tegi sol tyńda dep tapsyra ma, qalaı?.. Kýrsyn ol, júdá, tyńdaı bersin, keńesimizge kósheıik.

Suraýly keskinmen qaraǵan Rahmetke Syrbaı jaýap bere qoımap edi:

— Bylaı bolsyn, Syreke, — dedi Rahmet, óz zvenońyzdy qurý týraly siz kolhoz basqarmasynyń, aldyna másele qoıyńyz". Basqarma qarsy bolmas oǵan. Men de aıtyp qoıarmyn Masaqbaıǵa. Mol ónim alýǵa kerekti jaǵdaıdy jasaımyz.

— Bolsyn! — dedi Syrbaı az oılanyp.

Osyǵan ekeýi qol alysty da, qalǵan sezdi keıin keńespek bop, jaıly bir uıqyǵa ketti.

ONYNSHY TARAÝ

BAR MÁSELENİ KADR SHESHEDİ

Rahmettiń ótken túngi boljaly dál kep, tań biline saıabyrlaǵan jel kún shyǵa birjola tyndy. Tańǵa jaqyn ydyraǵan bulttan aspan túgel arylyp, kún ashyqqa shyqty da, maýjyraǵan ádemi bir kún bastaldy. Rahmet Syrbaıdyń kepesinen osy kezde attandy. Tań ata ǵana qalǵyp, az ýaqyt qana tynystaǵanmen, Rahmettiń uıqysy qanyp qalǵan eken, atqa qonǵansha ara-tura esinedi de, attanǵannan keıin boıy sergip ketti. Tún ortasy aýǵansha sýyp ap, birer baý jońyshqany erkin kúısegen at, túngi jelden degdińkirep qalǵan sazdy jerde aıaqtaryn pysyq basyp, asa elgezektenip keledi.

Qalyń sheńgeldiń arasyn jara, ıreleńdeı tartqan soqpaqty boılaı, aıańshyl atyn qamshymen qaptaldyqtan aqyryn ǵana sıpap, keıde jorttyryp, keıde aıańdatqan Rahmet, tóńiregine qarap qoıady da, bul aranyń ótkeni men qazirgisin kóz aldyna keltiredi.

«Ótkeni» degen qaı bir alystaǵy «ótken»? Oǵan eki-aq jyl bolǵan joq pa? Budan eki-aq jyl buryn bul mań, qaı jaǵyńa bet bursań da kózińdi kidirtpeıtin, tikken kóziń, áldeqaıdaǵy alysqa baryp aspan men jerdiń astasqan jıegine ǵana tireletin, kerilip jatqan jap-jazyq dala emes pe edi?

Qazir she?

Qazir qaı jaǵyna qarasań da kózińdi jotalana úıilgen sary topyraqtardyń uzaqqa sozylǵan qyraty. Ol qyrattar áldeqaıdan tarmaqtala aırylady da, áldeqaıdan baryp qaıta ushtasady. Bulardyń ne jotalar ekeni Rahmettiń kóńilinde saırap tur. Bular, Syrdarıa kanalynyń tarmaqtary. Qaı ólkemen qandaı tarmaqtar júrgiziletini Rahmetke alaqannyń syzyǵynda málim, óıtkeni, ol tarmaqtar týraly raıkomda Baıjan talaı ret baıandama jasap, árbir tarmaqtyń, qansha gektar jerdi sýara alatyndyǵy talqylanǵan.

Elgezek atyn sherte aıańdap kele jatqan Rahmet, janasyp qalǵan tustarynda kanal tarmaqtarynyń jotalanǵan erneýlerine shoqytyp shyǵa kep, atynyń basyn tejeıdi de, alaqanyn kózine qalqalap turyp, tóńiregin taǵy da sholady. Árbir tarmaqty boılaı qybyrlap jumys istep jatqan shoǵyr adamdar onyń, kózine osy bıikten ǵana shalynady. Rahmettiń solardyń bárine de barǵysy, bárimen de sóıleskisi keledi, biraq, ýaqyt qaıda oǵan?!. Barar jerge tez jetý kerek, ol — qurylystyń shtaby. Buryn biletin bul jerdi, eger kanaldyń myna tarmaqtary qazylmasa, Rahmet kózin jumyp-aq tabar edi, óıtkeni ol jerde «Aqadyr» atalatyn kishirek tebe bolatyn da, aınaladaǵy azyq dalanyń betinde taý sıaqtanyp, kezdi qıadan tartatyn. Qazir, mynaý tebe joǵalyp ketipti.

Degenmen, Aqadyrdy onyń tez tabýyna, tebeni betkeıleı, shoqtala ósken sekseýil sebep boldy. Qaıdaǵy shóleıtke, ne órkeshti qumnyń jotasyna bitetin sekseýil jaryqtyqtyń, joǵary erleı, tikeıe bitken butaqtary men olardyń basyna japyraq ornyna shyǵatyn jasyl ıneleri jaz da, qys ta túsin ózgerte me!.. Syǵyp qalsań atyp ketetin bul ınelerdiń boıyndaǵy shylqyldaǵan sý, mıdy qaınatqandaı ystyqta kebe me!.. Murtyńa muz úıeleıtin sýyqta qata ma!.. Shoqtala esken jas sekseýil, alystan qarasań jasyl sháli búrkengen kelinshekke uqsaıdy. Sonsha jasańǵyraǵan sekseýildiń jasyn surasań, saqaly aǵarǵan qarttardyń talaıynan úlken bop shyǵady. Mysaly, joǵaryda atalǵan Aqadyrdyń qumyna esken jasań sekseýil, Syrbaıdyń bala kezinde osyndaı jap-jasyl edi, áli de sondaı jap-jasyl. Tek, boıy ǵana ol kezden biraz bıiktep, túbiri ǵana biraz jýandaǵan sıaqty...

Óıtpegende qaıtsyn. Ár ne jasaıtyn mólsherine qaraı óspeı me. Onǵa jetpeı aljıtyn qoıannyń azý tisi besinde muqalyp bop, mańdaıy qasqaryp qalady. Bes júz jyl jasaıtyn pildiń azýy júzge jaqyndaǵanda ǵana shyǵady. Bir jyl jasaıtyn shóp, kúzdigúni kórkińnen aırylyp sabaǵymen semedi. Júz jyl jasaıtyn qaıyń jyl saıyn japyraq tastap túleıdi. Myńǵa jaqyn jasaıtyn sekseýil, júz jasynda jańa týǵan botadaı náziktenip, butaǵyn maıystyraıyn deseń, márt etip syna qalady; bes júz jasaǵannan keıin ǵana erjetken ol, sodan ári basyn qalyń, búrkegen ınelerin sıretip ómiriniń arǵy yldıǵa qaraı eńkeıedi. Biraq, tez yldılap ketpeıdi ol. Eseıýi uzaqqa sozylǵan onyń eńseıýi de uzaqqa sozylyp, qartaıyp bolǵan soń da, kóldeneń bir sebep kezdespese qoparyla qulamaı, tigilgen temir dińgekteı, butaqsyz, japyraqsyz surǵylt qalpymen qaqshıyp qatyp qalady.

Aqadyrdyń tóbesine shoqtala ósken sekseýildi nysanaǵa ala júrgen Rahmet, Baıjannyń kepesine kelse kún sáskeden joǵary kóterilip qalǵanmen, Baıjan shyrt uıqyda eken. Qyzmetker áıelden surasa, tún boıy qaǵazdarymen shuǵyldanyp, kún kóterile ǵana jatypty. Koıkasyna kıimsheń qısaıyp, basyn syrmaly fýfaıkasymen tumshalap alǵan ol, tegi tús kerip jatyr ma, nemene, ara-tura birdemelerdi byldyraqtatyp qoıady; daǵdysy ma, álde túsinde bireýlerge aıbat shegip jatyr ma — tisterin qutyrǵan býradaı shaqyrlatyp qaıraıdy...

Tumshalanyp uıyqtaýdan tynysy taryldy ma, álde, bólmesine kisi kirgenin sezdi me, nemese kórgen túsinen eseńgireýi me — Rahmet kepe ishin kózimen sholyp turǵanda, Baıjan «ıá, ıá!» dep qattyraq dybys shyǵardy da, basyna oraǵan fýfaıkasyn qolymen sypyra túregeldi. Kútpegen dybystan seskenip jalt burylǵan Rahmetti jatyrqaǵandaı, ol odyraıa az qarap turdy da, kózin ýqalap jiberip, «á, siz ekensiz ǵoı» dep koıkasynan syrǵyp túsip qol berdi.

Rahmet kórmegen mezgilde Baıjan kep ózgerip qalǵan sıaqtandy: urty solyp, qazyla júre degen, qyryp júretin saqal-murty ósip, burynǵysynan áldeqaıda qalyńdaǵan, qatty uıyqtaýdan ba, kóziniń ústińgi eti isip, aǵy qantalap ketken.

— Sizdi kórip turǵanym óńim be, túsim be? — dedi ol Rahmetke qoldasqannan keıin.

— Óziń qalaı oılaısyń, — dedi Rahmet.

— Ekeýine de joryp turmyn, óıtkeni, túsimde de sizdi kerip jatyr em, oıansam qasymda.

— Ne tús ol?.

— «Taýyqtyń, túsine tary kiredi, túlkiniń túsine taýyq kiredi» degendeı, raıkomnyń búrosynda ma, osy arada ma, onsha esimde joq, áıteýir kanaldyń birdemeleri týraly sizben aıtysyp jatyr ekem de...

— Ne dep? — dedi Rahmet qaljyńdy daýyspen.

— Qaıda qonyp shyǵyp edińiz? — dep surady Baıjan, uıqysy qanbaýyn esineýinen kórsetip.

— Syrbaıdyń kepesine.

— Qart kóńilsizdeý sıaqty dep esitip em, jaıyńyz kelmegen bolar...

— Naoborot, — dep Rahmet Syrbaıdyń kepesinde ýaqytyn kóńildi ótkizgenin aıta bastap edi:

— Keshirińiz, — dedi Baıjan, — áýeli aýqat daıarlataıyn. Ótken keshte atyp ákelgen eki qyrǵaýylym bar, semizdikten mamyrlap qalǵan eken, kespege qarasy joq... Jeńgeıge júnin julyp qoı degem. Solardy qýyra ǵoı deıin.

— Múmkin, uıyqtaı túsersiń?

— Uıqy qaıter deısiz, aǵaı. Qanyp ta, qanbaı da júrer ol. Saǵynyp ta qalǵan ekem sizdi. Jáne keshe Qyzylordadan alyp kelgen spırtim de bar...

Baıjan shyǵyp ketti de tez oraldy.

— Al, aǵaı, keshirińiz, — dedi ol, úıge kire, — mende sharýalary bar biraz jumyskerler kontorda jınalyp qalǵan eken. Solardy jaıǵastyryp keleıin.

— Oqasy bolmas, — dedi Rahmet.

— Onda, siz mynalardy ermek qyla turyńyz, — dep Baıjan Rahmetke daǵdyly konvertke salynǵan, nemese úshkildene búktelgen birneshe hatty ustata berdi de shyǵyp ketti.

Rahmet alǵash ashqan konverttiń ishinde Gúlnardyń fon kartochkasy júr eken. Medısına qyzmetiniń maıory formasynda kıingen Gúlnardyń túsi de, tulǵasy da attanǵan keıpine ózgergen sıaqty: aýyldaǵy qalpynan keýdesi de, jaýyryny da keńdeý, beti dóńgelekteý, kózi úlkendeý jáne ótkirleý sıaqty. Syrtqy jazýyna qarasa: «Baqytym men ekeýiń, meniń osy bir kúndegi keskinimdi esterińde ustaý úshin jiberdim...» dep jazypty.

Birinen soń birin oqyp shyqqan hattardyń bárin tutas alǵanda, Rahmetke olardyń árqaısysy qyzyq jazylǵan úlken bir romannyń, jeke taraýlary sıaqty kórindi. Bul ózge týraly roman emes, júrip jatqan surapyl soǵysta sovettik medısınanyń róli týraly roman. «Romanda» Gúlnardyń úıinen maıdanǵa bettegen kúninen, jýyrda ǵana kelgen hatyna deıingi kórgen-bilgenderiniń báriniń de aıqyn beınesi tur. Bul beınelerdi ol, keıde qalamy sheber jazýshylar sýrettep jibergen. Sol sýretterden, Rahmet neler qorqynyshty da, qýanyshty da oqıǵalardyń ǵajap kartınalaryn kórdi... Keıbir kartınalardy kergende kózinen jasy shyǵarlyq halge deıin jetken Rahmet, sıpattaǵan oqıǵa qansha aýyr bolǵanmen, asa yntalanyp oqydy, sondaı hattardyń keıbirin ol áldeneshe ret qaıtalady...

Hattardyń qyzyǵyna túsken Rahmet, ýaqyttyń qalaı etkenin de bilmeı qapty, Baıjan oralyp kelgende baıqasa, saǵat jarymdaı oqypty.

— Kóp kúttirip qoıdym bilem, — deı kirdi, Baıjan kepesine, — qarny da ashqan bolar...

— Naoborot, — dedi Rahmet, — rahattana toıdym...

— As ishtińiz be?

— Asqa emes, Gúlnardyń hattaryna!.. Ne degen tamasha hattar!.. shyn maǵynasyndaǵy kórkem novelalar!.. Bári jınalǵanda — asa qyzyq roman!.. «Qolda barda altynnyń qadyry joq» degendeı, aýylda júrgende bilmeıdi ekenmin. Gúlnardy!.. Ne degen úlken júrekti adam bul!.. jáne, ózi aǵyp turǵan jazýshy... jáne epıkalyq janrdyń emes, lırıkalyq janrdyń jazýshysy!..

Baıjan jymıatyn dep edi:

— Kúlme, — dedi Rahmet baısaldy túsin ózgertpeı, — oıynym emes, shynym...

— Keshirińiz, Raha, — dedi Baıjan da túsin salmaqtanyp, — maǵan ózge emes, sizdiń hattardy osynsha berilip oqýyńyz qyzyq kórinip tur...

— Sen she?

— Men de solaı qyzyǵa oqımyn...

— Endeshe nege jymıasyń?..

Baıjan sóz taba almaı qaldy.

— Bul hattardy oqýǵa bergenińe kóp alǵys aıtam, — dedi Rahmet, — ásirese Gúlnarǵa!.. Kóp erlik ister atqarǵan eken, otannyń qyzy osyndaı bolsyn!.. myń-myń alǵys oǵan!..

— Meniń de aıtarym sol, — dedi Baıjan.

— Endeshe, — dedi Rahmet jymıyp, — onyń mundaǵy gospıtál qyzmetine qalǵanynan maıdanǵa ketkeni durys boldy da?..

— Árıne, — dedi Baıjan, — maıdanǵa barmasa, munsha ǵajap oqıǵalardy kóre me?..

— Árıne, kermeıdi... Otannyń osyndaı qyzy baryna maqtanamyz da?..

— Sóz bar deısiz be, oǵan.

— Endeshe, sáskelik asty aldyr. Otannyń súıikti qylyǵyń seniń súıikti jaryńnyń erligi budan da artyp, abroıy budan da óse berýine rúmka kótereıik!..

— Qup bolady, — dedi Baıjan.

Ol esikke jónele bergende Aıbarsha kirip keldi, syrtynda qońyr tústi kúzdik kombınezon, basynda bulǵary tysty pılotka, aıaǵynda qonyshy kóredi jumys etigi; bul túrinde, eger ıyǵynda salbyraǵan erýli, uzyn eki jýan burymy turmasa, ony tanymaıtyn adam jas jigit dep oılaıtyn. Birazdan beri kórmegenge tosańsydy ma, bolmasa, rasynda solaı ma, Rahmettiń kezinde Aıbarshanyń denesi burynǵysynan suńǵaqtana, tolyǵyń keskini qońyrlana, sulýlana túsken sıaqtandy. Rahmet pen Baıjanǵa amandasqannan keıin:

— Jezde, — dedi Baıjanǵa, — qaıda barasyz?

— As ákelisýge.

— Áıel barda erkek as ákelý zańyn kim shyǵarǵan?.. Qýyrdaqty kórdim, tátti eken, otyryńyz, men ákelisem!..

— Bolsyn, baldyzym, — dep Baıjan ornyna oraldy.

Aıbarsha fýfaıkasy men pılotkasyn sheship ildi. Gımnasterkasynyń belin jalpaq qaıys belbeýmen qynap býyp alypty. Onyń denesi, Rahmettiń kezinde tipti sulýlandy. Ol shyǵyp ketkende:

— Bizdiń Aıbarsha tipti kóriktenip' ketipti ǵoı! — dedi ol.

— Kóriktenbegende she, — dedi Baıjan, — ári ómiri sheshek atqan jas, ári kúni-túni erkin aýada, ári jumystan shynyqqan...

— Jumysy qalaı bop júr?

— Burynǵy ýdarnıktiginen údemese tómendegen joq. Jalǵyz ekskavatoryn basqaryp qana qoımaıdy, barlyq jumysqa aralasady, kezegi kelgende ketpenshi de, júkshi de bop ketedi. Sóıtip júrip, qoǵam jumysyn basqarýdan da qalyspaıdy, ári uıymdastyrýshy, ári úgitshi... Sózimen ǵana emes, isimen de úlgili bolǵan soń, ári qylyq-minezi unaǵan soń, kópshilikke ótimdi... Kópshilikti basqarýda járdemi ete kóp tıip tur...

Rahmet Baıjanǵa Syrbaı úıinde Dáýlettiń hatyn oqyǵanyń Syrbaıdyń Aıbarshaǵa óte jaqsy qaraıtynyn aıta kep, Samarqannyń kóńili qazir Aıbarshaǵa qandaıyn surady.

— İshine kirip shyqqan joqpyn, — dedi Baıjan, — menen búgetin syry bolsa ózi biledi. Sózine qaraǵanda, Aıbarshadan dámelenýin doǵarǵan sıaqty, biraq, odan aralary alshaqtamaı, adamgershilik dostyqtary nyǵaıa túsken sıaqty, onyń ústine, Samarqanda jańadan bir mahabbat bastalǵan túri bar...

Arǵy sózge úlgermeı, Aıbarsha kirip keldi de, «as daıar» dep dastarqan tósedi, qyzmetker áıel býy burqyraǵan qýyrdaqty tabaqpen kóterip kirdi. Asqa otyrǵanda, Baıjan eki stakanǵa ortalaý qyp spırt quıdy.

— Aıbarsha she? — dedi Rahmet qýlanyp.

— Men spırt túgil sharaptyń ózin de Dáýkeshti qarsy alatyn toıda ǵana tatqaly júrmin, — dedi ol.

Aıbarshanyń myna sózi nekelengen áıeldiń, sózi sıaqtanyp, Rahmetke ersi kórindi.

Qýyrdaqty jeýge tutynǵanda, Aıbarsha aınaǵa qarsy otyryp edi, betiniń jýylmaǵan kiri badyraıyp kórine qaldy.

— Keshirińiz! — dedi ol Rahmetke qarap qoıyp, tura jónelip, — betti jýý eske de kelmepti.

Rahmettiń «oqasy bolmas» deýine qaramaı, Aıbarsha shyǵyp ketti de jýynǵan betpen tez oraldy. Nury oınaǵan taza bet, Rahmetke, qaýyzynan jańa ashylǵan gúl sıaqtanyp ketti. Oǵan Aıbarsha burynǵysynan áldeqaıda sulý, kórindi.

Qýyrdaqtan keıin Aıbarsha Baıjanmen kelgen sharýasyn keńesti. Onyń aıtýynsha, keshikpeı jer ton, bop qatady da ekskavator toqtaıdy. Osy kezde Syrbaı, aldaǵy jylda egin sepkeli júrgen tanabyna sý aparatyn aryqty qazýǵa kirisedi. Shalmen ýádesi boıynsha, Aıbarsha da ketpenge túsip, kóktem týyp jer jibigenshe aryq qazysady. Aıbarsha Baıjanmen sharýasyn aqyldasqanda, Rahmet ony traktorıster kýrsyna jibermek bolǵanyn aıtyp edi:

— Ony kezinde kerermiz, aǵaı, — • dedi Aıbarsha, — ázirge shalǵa kómektese turaıyn, ketpen shabar qarýly kisi azǵantaı.

Rahmet pen Baıjan osyǵan kóndi de, Aıbarsha júrip ketti.

Rahmet Baıjannan qurylystyń jaıyn surasa, jer tońdanyp bolǵansha kanaldyń bul tarmaǵy oıdaǵy jerge jetedi eken de, arjaǵynda, egistik tanaptarǵa sý aparatyn tarmaqtar ǵana qalady eken; oǵan kóktemge qarsy, jer jibı kirispek eken. Rahmet Baıjanǵa Syrbaıdyń mol ónim zveno qurý týraly oıyn aıtyp edi:

— Ol durys qoı, — dedi Baıjan, — biraq, biryńǵaı tájrıbeniń ǵana kisisi ǵoı ol. Ǵylymmen ushtaspaǵan tájirıbe qansha jemis beredi? Oǵan ǵylymı járdemshi berý kerek.

— Mysaly kimdi?

— Natalá Poleshýkti.

— Na-ta-lá-a-a, Polesh-shýkti?

— Iá, Ýkraınadan kelgen detdomnyń dırektoryn. Aqyldy qyz jáne aýyl sharýashylyq bilimi bar qyz. Qyzylordada melıoratorlardyń qysqa ýaqytty kýrsy ashylady eken, soǵan jiberý kerek!

— Ol da maqul sóz eken, — dedi Rahmet az oılanyp, — biraq, Syrbaı oryssha bilmeı, ol qazaqsha bilmeı qıyn bop júrmese.

— Aıbarshanyń aıtýynsha, Poleshýk qazaq tilin ańǵara bastaǵan, ekeýi jan aıaspas dos sıaqty, aralasady; tegi, Samarqannyń bolashaq jary sol Poleshýk bop júrmesin.

— Ony qaıdan bildiń?

— Bilmeı, men de bozbala bop kergen kisi emespin be? Qarym-qatynastary, qas-qabaqtary soǵan uqsaıdy...

— Apyraı, á?! — Dep Rahmet az otyrdy da, — Aıbarshany jibersek qaıtedi? — dedi.

— Ol da jón, – dedi Baıjan.– Biraq, ol traktorısterdiń kýrsyna barmaı ma? Ol da aldaǵy kóktemniń egisine asa qajet bolǵaly tur ǵoı. Burynǵy maman jáne qaıratty traktorısterdiń kóbi maıdanǵa ketti ǵoı, olardyń ornyn osy Aıbarshalar baspaǵanda kim basady?..

— O da maqul eken.

Rahmet Samarqandy aýdandyq jer bólimine bastyq qyp alǵysy keletin oıyn aıtyp edi:

— Men kimmen isteımin? — dedi Baıjan, — ǵylymdyq jaǵynan jalǵyz járdemshim sol ǵana. Ony bersem, qanatym qyrqylyp qalady. Alda tolyp jatqan mindetter bar. Kanaldyń negizgi tarmaqtaryn ilgeri qaraı qazdyra berý úmitinen áli qol úzgen joqpyn. Realnyı is qoı dep oılaımyn ony. Samarqannan aırylsam kimge súıenem, sonda?

— Ol da ras qoı, — dedi Rahmet, — biraq bul másele týraly áli de oılasý kerek.

— Bul jónde meniń oılasqym kelmeıdi. Stalın aıtpady ma, «barlyq máseleni kadr sheshedi» dep. Qurylystaǵy eń myqty súıenetin kadrym sol.

— Olaı bolsa, orynbasaryn ǵana emes, qurylys nachalnıginiń ózin de qosymsha jaýapty jumysqa paıdalaný kerek bolady da, — dedi Baıjan qaljyńdap.

— Árıne. Oǵan da aıtar usynysym bop keldi.

— Qaıda, mysaly?

— Aýdandyq sý sharýashylyǵynyń bastyǵyna.

— Sebebi?

— Sebebi — bar máseleni kadr sheshedi.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

SENİSÝ

Natalá men Samarqannyń arasynda bastalǵan mahabbat týraly Rahmetke aıtqan joramalynda Baıjan qatelesken joq edi. Bul sózimizdi anyqtaý úshin, máseleni áregirek tarıhynan alaıyq.

Olardyń eń alǵash qaıda tanysqany bizge málim. Basqaryp ákelgen balalarynyń kópshiligin Tar toǵaıǵa ornalastyrǵan, azyn ǵana jeke adamdardyń tárbıesine bergen Natalá, jumys jóninde Samarqanmen tyǵyz baılanysty boldy; óıtkeni, ornalasqan balalardy azyqpen, otyn-sýmen, úı-jaımen qamtamasyz etýdiń aýyr salmaǵyn raıkomnyń búrosy Samarqanǵa júktegen edi.

Samarqannyń Aıbarshaǵa alaqtaýy bul kezde birjola doǵarylǵanyn biz ótken taraýlardan bilemiz. Shyn júrekten súıgen adamyna degen ystyq kóńilin sýytý oǵan jeńilge túsken joq. Degenmen, mezgildiń ótýine qaraı qaıǵyny da, qýanyshty da umytatyn basy jumyr pendeniń ol da bireýi emes pe. Aıbarshaǵa degen mahabbatyn ol umytpas-aq edi, eger Aıbarsha tarapynan emeksý kórse. Ondaı emeksýdi ol kermek túgil sezbedi de. Mahabbat máselesinde ózin Samarqannan buryn da syrǵaq ustaıtyn Aıbarsha, Dáýlet maıdanǵa attanǵaly ol jónde tipti syrǵaqsyp aldy. Sodan keıin jolyqqan sátterinde, qylyq-minezderimen ol, Samarqanǵa mahabbat sózderin aıtqyzýǵa jol bermeý bylaı tursyn, ózin áıel, ony erkek retinde sóıletýge de jol bermeı, memleket qyzmetkeri retinde ǵana sóılesti. Samarqannyń kóńilin solaı sýytyp alǵan Aıbarsha, birazdan keıin qatal qalpyn jumsartty; biraq, onysy qyzdyń jigitke jumsartýy emes, qaryndasynyń aǵaǵa, jáne jaı aǵaǵa emes, jaqsy kóretin aǵaǵa jumsarýy edi. Aıbarshanyń mundaı oıǵa kelýine Samarqannyń ózi sebepter boldy; óıtkeni, Aıbarsha áýelgi kezde, ony synaý maqsatymen, Dáýletten kelgen hattardy kórsetse, jeńiske jetken qýanyshyna da, keıbir kezikken renishterine de toqtasa ketedi; jas ta bolsa adamnyń minez-qylyǵynda ótirik pen shyndy aıyra alatyn Aıbarsha, Samarqannyń bul ortaqtasýlarynyń árqashan shyn ekendigin baıqaıdy. Sóıtip júrip, Aıbarsha Samarqanǵa senip aldy da, shyp yqylaspen dostasa bastady.

Samarqan she?.. onyń Dáýletke de, Aıbarshaǵa da kóńili adal bolǵanmen, buǵan deıin júreginde qyzyp-janyp alǵan mahabbaty birden sene qoıǵan joq. Biraq, «júrek» degen denesiniń erkine baǵynbaı ma! Onyń betin qalaı burý tizgini sananyń qolynda emes pe! Júregin sanaǵa bıletip Samarqan, alyp qashqan betinen júregin saýmalaı telip, eppen «ták-ták» saldy da shabystan jeliske, odan aıańǵa túsirip, aqyry, birjola toqtatty. Qamqorsyǵan Masaqbaıǵa qatty keletin. «Dáýlet tileıtin las oıdan betin qatty toıtaryp tastaıtyn kózi osy edi.

Sondaı oıdaǵy Natalıa, Samarqanǵa qumarlyǵy arta bastaǵan kezde oı túsinigine ózi qaıshy kep, oǵan hat jazýǵa da yńǵaılanǵan kúnderi boldy. Sondaı hatty ol jazar ma edi, qaıter edi, eger, «toǵyz tisten shyqqan sóz, otyz rý elge ketedi» dep qazaq maqaly aıtqandaı, qulaǵyn «Samarqannyń Aıbarshamen jaqyndyǵy bar» degen sóz shalmasa.

Natalıa Aıbarshamen de alǵash jolyqqannan bastap dos bop ketken edi. Oǵan bas sebep — Natalıanyń bizge málim kishkene inisi Sashkany, Aıbarshanyń sheshesi — Dámetken jeke tárbıesine alǵan da, inisine jıi qatynasqan Natalıa, sol úıdiń bir jany sıaqty bolǵan; óıtkeni, Dámetkenniń Sashkaǵa yqlasy túsýi sondaı — týǵan balasynan kem emirenbeıdi, jan-táni sonyń ústinde bolady. Solaı jaqsy kergendikten Dámetken balanyń atyn da ózinshe Eskendir qoıyp aldy. Jas balany kim jaqsy kórse, sheshesi sol emes pe! Dámetkenniń qolyna kele, syrqatynan tez ońalyp, az kúnde saýyǵyp ketken Eskendir, úırene kele, «bóten sheshe» degendi umytyp, týǵan sheshesi kórip ketti; týǵan balanyń týǵan anaǵa erkeleýinen, Dámetkenge kem erkelemeıtin boldy; sondyqtan ol Dámetkendi «apa» deıdi. Dámetken Ony: «Esim», «Esjan», «Estaı», «Eskem» — deıdi, qarǵa adym jer uzap shyǵyp kep kórse, aılap-aptalap kórmegen ana .sıaqtanyp, qulynymdy súıip jatady. Sony kórgen jurttan bireýler: «Týmaǵan balany da osynsha jaqsy keredi eken-aý!» dep tańdansa, endi bireýler: «Osynsha jaqsy kórip alǵan baladan, túbinde aırylýy da ońaı bolmas» dep, Dámetkenniń keleshegine kóz jiberedi de aıaıdy... Mine osyndaı qylyq kórsetken Dámetkendi Natalıa neǵyp jaqsy kórmesin!. Sondyqtan da ol inisine alǵashqy kezde baýyrsyrap kóriskenmen, artynan, Dámetkendi renjitip alarmyn deıdi de, onshalyq quraq-usha qoımaıdy... Dámetkenmen ekeýi biriniń tilin biri bilmegenmen, bir-birin jaqsy kóretindikterin bet beınelerinen-aq aıqyn tanıdy...

Únemi is ústinde júretin Aıbarsha men Natalıa úıine anda-sanda azǵantaı ýaqytqa kelgende ǵana kezdeısoq jolyǵyp júrdi. Biraq, budan onyń Aıbarshany ishi-syrtymen túgel tanýyna nuqsan kelgen joq. Eń alǵash, Sashkany Dámetkenniń, tárbıesine berýdi Natalıaǵa usynǵan Aıbarsha bolatyn. Ál ústindegi syrqat inisin kózinen tasa qylýǵa Natalıanyń kóngisi kelmegende:

— Kerip otyrmyn, — degen Aıbarsha oǵan, — myna júdep kelgen tórt-bes júz balany ornalastyryp, túzelip ketýlerine kerekti jaǵdaı jasaý sizge ońaıǵa túspeıdi. Soǵys jaǵdaıy sizdi sol jaǵdaılar jasaýdyń jolynda, birtalaı kún at ústinde ustaıdy. Shabýylda júrip, siz inińizdiń kútimine kóńil bóle almaısyz. Bul balaǵa erekshe kútim kerektigi kórinip tur. Biraq mundaı nashar haldegi bala sizdiń inińiz ǵana emes, jalpy sany júzge tartady; olardyń bárine erekshe jaǵdaı týǵyzýdy soǵys kúnderi kótermeıdi. Aýdan basshylarynyń mundaı haldegi balalardy jeke adamdardyń tárbıesine beremiz dep uıǵarýy da osydan. Balalardyń munshalyq júdeýine bas sebep — syrqat emes, jol azaby, ásirese kerekti tamaqtyń qajetti mólsherde jetpeýi ekendigin ózińiz aıttyńyz; endeshe tamaǵy túzelse-aq, ońalyp júre beredi bular, jalpy baqylaýy dárigerde bolady. Tárbıesine bala alýshylardyń kóp ekenin kerip otyrsyz, bul da bizdiń elimizdegi ulttar dostyǵynyń aıqyn belgisiniń biri. Ilansańyz, shesheme men tárbıeńe bala al degen joqpyn, jaǵdaıdy aıtqan edim: «Endeshe men de bala alaıyn» degen ózi. Sheshemdi maqtaǵanym emes, onyń qolynda inińizdiń tárbıesi jaman bolmaıdy, bala alýdy ózi aıtqanmen, sizdiń inińizdi al dep turǵan menmin. Qoryqpańyz, berińiz...

Aıbarshany sonda-aq ishteı jaqsy kórip qalǵan Natalány tanysa kele oǵan dostyq kóńili arta tústi. Mekteptik bilimi temen bolǵanmen, Natalıa Aıbarshadan sovet aldyńǵy qatarly sanaly, jigerli, namysty, arly qyzyn kórdi. İsi de, qylyq minezi de sonsha unaǵan Aıbarshamen dostaspaǵanda kimmen dostasady ol.

Sırek kezdesip, az ýaqytqa ǵana jolyqqanmen, Aıbarshamen dos bop alǵan Natalıanyń qulaǵyna, Samarqanǵa qumarta bastaǵan kezde, «Samarqan men Aıbarsha astyrtyn ámpeı» degen sóz shalyna qaldy. Bul ósekti tutatqan da Tyrtyq. Kim kóringenniń ishki syryn seze qoıatyn ne pálesi baryn kim bilsin, Samarqan men Natalıanyń jylylyq kózqarastaryn ózgeden buryn ańǵardy da, Aıbarsha retinde kektengen Samarqannyń Natalıaǵa beıimdelgen jolyna da jylan bop jatýdy maqsat etti. Sondyqtan, ol Natalıaǵa Aıbarsha men Samarqan týraly ósegin kisi arqyly jetkizgende, «ótirikti shyndaı, shyndy jyndaı» qyp apartty. «Syrttaryna qarasań, — dedi Natalıaǵa ósek aparýshy, — túk kórmegen muntazdaı. Keıde araz kisi sıaqtanyp ta júredi. Biraq onyń bári kóz aldaý. Páleniń úlkeni ishterinde. Jurttyń kózinen urlanyp tabysýǵa kelgende, sıqyry bar adamdardan artyq».

Natalıanyń jaqyn adamy sıaqtanyp júretin ósekshi, bir kúni: «Astyq naýqanyn syltaý qyp, ekeýi alystaǵy kolhozdarǵa birge ketipti» degen habardy aıtty. Bul kezde Natalıa, ár kolhozdaǵy jeke adamdar tárbıesine alǵan balalardy aralap qaıtýǵa jınalyp júr edi. Sol da syltaý bop jáne (ol da basy jumyr pendeniń biri emes pe) ishine qyzǵanysh shoǵy túse bastap, ári balalardy, ári Samarqan men Aıbarshany kórip qaıtpaq boldy da, qasyna qartańdaý bir shaldy basshylyqqa ertip atqa mindi. Qaı kolhozda, kimde neshe bala bary qaltasyndaǵy tizimde.

Úıinen attana onyń ushyrasqany — egin jınaýshylar. Aýyldarda eńkeıgen káriler men eńbektegen jastardan basqa jan joq, bári de egin basynda. Solardy aralaı otyra, ol izdep kele jatqan balalarynyń hal-jaılarymen tanyssa, biren-sarany ǵana bolmasa, ólim-jitimge ushyraǵany joq eken, kópshiligi óz inisi Sashka sıaqty ete jaqsy bop ketken. Bir jerde ol qaıran qalarlyq jaǵdaıǵa da ushyrady: bireýdiń tárbıesine alǵan balasy kezdeısoq syrqatpen ólgen eken de, soǵan áke-sheshesi mal soıyp bata oqytyp, jylaý-syqtaý bop jatyr eken. Eshbir dindi tanymaıtyn Natalá bata oqytýǵa narazy bola tura, balany asyrap alǵan áke-shesheniń týǵan balasyndaı qurmettep qaıǵyrýyna asa rıza boldy.

Ury áketti me, álde jerine qashty ma, osy saparynda shal ekeýi astyna mingen attarynan aıryldy da, Samarqan men Aıbarsha júr degen jerge jete almaı, keıin qaıtatyn boldy; óıtkeni jurt egin jınaý jumysynda júrgende, kolhozdan kolhozǵa laýlamasa, alysqa aparar kólik tabylar emes; biletinderdiń aıtýynsha, Samarqan men Aıbarsha júrgen tus, atpen sýyt júrgen kisige birer kúndik, laýlasa tórt-bes kún júrý kerek, onda da, laý tabylsa...

Shal attardy izdep ketti de, Natalıa laýlap keıin qaıtty. Laýǵa keıde túıe, keıde esek ilikti, keıde olar da tabylmaı, ne joly qysqa júrginshilerge ilesti de, keıde bir mekennen ekinshi mekenge jaıaý aıańdady. Biraq, ol, munysyna ókingen joq, óıtkeni, bul jolynda: birinshiden, tabıǵaty ózgeshe Syr boıymen tanyssa, ekinshiden, áldeqaıda, Otannyń batys jaǵynda júrip jatqan Uly Otan soǵysyna bul aradaǵy kolhozshylardyń nemen járdem berip jatqanyn kórdi.

Birinshi ret kórgen oǵan, Syrdyń ólkesi óte qyzyq sıaqty. Eń aldymen, bul ólkege shyǵatyn aǵash, ne shóp zatty ósimdikterden tulaboıy tikenge tolmaǵany sırek. Úırenbegen kisi olardyń arasynan áreń júrse, turǵyn eldiń balalary jalańash-jalpy qalyptarymen tyǵylyp oınaıdy... «Sheńgel» atalatyn usaq shyrpylardyń da ónboıy ınedeı qadalatyn jıi tiken, solardyń basyna, turǵyn el «qońyraý» dep ataıtyn, ishinde dáni bar uzynsha sobyq ósedi eken de, ony terip jeýge eshkiler esh eken. Sonda, Natalıanyń qaıran qalǵany — jýandyǵy saýsaqqa jetpeıtin osal shyrpyǵa eshki asylsa, ári kóterip turady, ári tikenderi eshkiniń denesine qadalmaıdy!.. «Jantaq» atalatyn shóptiń tulaboıy, aýmaǵan kirpiniń qyltany, túıeler solardy julyp ap aýzyn toltyra kúısegende, saǵyz shaınaǵan adamdaı shimirikpeıdi!..

Syr boıyndaǵy ósimdikterdiń túri kep bolǵanmen, shyǵýy ala-qula eken — keıde sırek, keıde qalyń; biraq, ár jerde oıdym-oıdym ǵana kezdespese taza taqyrlar azǵantaı, jerdiń jalpy beti túkti... Sol túkter keıde ýaq-túıek bop shyǵady da, keıde jyńǵyly, jıdesi, qaraǵashy, sekseýili aralasyp qalyń toǵaıǵa aınalady... ondaı jerlerden jalǵyz etý, boıy úırenbegen Natalıaǵa qaýyp ta sıaqty; óıtkeni, onyń estýinshe, mundaı toǵaıda ańdar kóp. Oınap aıta ma, rasy ma, bireýler qaban men jolbarys ta bar degendi aıtysady...

Osyndaı bir qalyń ný kezdesken Natalıada záre-qut qalmady. Jylandaı ıreleńdegen tar joldyń eki erneýine taqala ósken qalyń aǵashtyń arasynan neshe túrli jyrtqysh ańdar tisterin yrsıtyp syǵalap turǵan sıaqtandy. Ań umtylsa qashyp qutylar edi, astyna mingeni esek jáne qamshy kesti shaban esek... Syrdyń boıynda «bat-bat» atalatyn usaq kesirtkeler kep, olar jolaýshynyń aldyn kesip ótýge qumar jáne júristeri sýmańdaǵan tym jyldam, solardyń bári Natalıaǵa jylan sıaqtanyp kórindi...

Qorqa soqqan júregi Natalıanyń keýdesine syımaı kele jatqanda kútpegen oqıǵa boldy: aldynan oıda joqta Samarqan kezdese ketti... «Ah!..» dep jylap jibergeniń qýanǵan Natalıanyń ózi de bilmeı qaldy... Júregi ornyqqan Natalıa Samarqannan jol jaıyn surastyrsa, astyq tasyǵan mashınamen aýdanǵa, odan Tar toǵaıǵa soqqan Samarqan, Natalıanyń osy jaqqa ketkenin estigen eken de, naq jónin keshe ǵana bilip, atpen qýyp keledi eken. Eger ol, ekinshi bir jolmen oraǵytyp baryp aldynan shyqpaı, artynan qýyp jetse, atynyń sybdyrynan Natalıanyń tyrsyldap kele jatqan júregi jarylyp keter me edi, qaıter edi...

Ol ekeýi sol kúngi keshti egin soǵyp jatqandardyń arasynda ótkizdi. Janarmaıy jetpeı kombaınnyń toqtap turýyna olar qaramaı, egindi túni boıy atqa jekken bastyrma -aǵashpen soqty. Jumysshylardyń kópshiligi qatyn-qalash, bala-shaǵa eken, solardyń qasynda qarap turýǵa, ne olardan ońashalanyp ketýge uıalǵandaı, Natalıa men Samarqan da bilekterin sybanyp aıyrǵa túsip, kórer tańdy kózderinen at yrysty. Ol aranyń egini sol tańda soǵylyp ta bitip, kolhozshylar ekinshi tokqa qonys aýdardy. Samarqan men Natalıanyń qoldary sóılesýge sonda ǵana tıdi. Astyndaǵy atyn Natalıaǵa zorlaǵandaı áreń mingizgen Samarqan, ony az jerge jóneltip salǵanda, egin jınaý naýqanynyń barysynan basqa sózdi aıtqan joq, oǵan Natalıa renjigen de joq, óıtkeni: birinshiden, Samarqannyń basynda egin jınaýdan basqa oıdyń qazir joqtyǵyn jáne mynadaı murnynan shanshylǵan qaýyrt jumystyń kezinde bolýǵa múmkin de emesin kórip tur; ekinshiden, Samarqan mahabbat máselesin qozǵaǵan kúnniń ózinde de, áýeli Aıbarshanyń jaıyn bilip almaı, Natalıa aǵynan jarylmas edi.

Aıbarshamen sóılesetin ýaqytty Natalıa egin jınalyp bitip, jurt kanal qurylysyna jumylardyń, aldynda ǵana tapty. Sol kezde birer kúnge úıine kelgen Aıbarshany Natalıa izdep bardy. Biraq, sózdi ol bastaǵan joq Aıbarsha bastady, óıtkeni «Samarqanmen ekeýi jaqyn-mys» degendi qulaǵy aldaqashan shalǵan edi. Eki qyz ashyq keńesti. Samarqannyń sońǵy ýaqytqa deıin keńili bolyp júrýin, qazir ol oıdan qaıtqanyn Aıbarsha Natalıaǵa barlyq egjeı-tegjeıimen baıandap bergen soń, Natalıanyń da irkiler jeri qalǵan joq. Ol da shynynan aqtarylyp aqyl suraǵanda:

— Qazaqta «ózi jyǵylǵan ókinbeıdi» degen maqal bar, — dedi Aıbarsha, — jar tańdaý árkimniń, qarabasynyń isi. Bul araǵa dostyq qolqa júrmeıdi. Sondyqtan, semályq ómirińniń taǵdyrym qalaı sheshý erki ózińde. Men oǵan aralaspaımyn. Meniń tek qana aıtarym: Samarqandy kóp ýaqyt synaýdan kelgen qorytyndym — ol ótirik jandy adam emes, shyn jandy adam. Oǵan men kepil bola alam.

Keıinirek, Samarqanmen syr ashysýǵa kelgende, Aıbarshanyń bul baǵasyn Natalıa odan jasyrǵan joq. Sonda, Samarqannyń aıtqany:

— Meni qalaı baǵalaý erki, árıne, onda. Al, meniń oǵan berer baǵam: taza júrekti, er kóńildi áıeldiń beınesine úlgi izdeseń, Aıbarshadan tabasyń, der em.

Noıabrdiń bas kezinde, Samarqan kanalǵa qajetti materıaldardyń máselesimen Moskvaǵa júrdi. Poezǵa Almalyqtan mingen ony Natalıa men Aıbarsha shyǵaryp saldy. Sonda Samarqan Natalıaǵa Aıbarsha týraly aıtqan sózin qaıtalap aıtyp:

— Aıbarsha, — dedi oǵan qoldasarda, — taza júrekti, er kóńildi áıeldiń beınesin izdegende, meniń kóz aldymda árqashan sen turasyń. Bul saǵan «al» tilim emes, dostyq júrekten shyqqan shyn sózim.

— Rahmet, — dedi Aıbarsha, — biraq, Natashany qosa aıtýyńyz kerek, aǵa!..

— Ony bolashaq kórsetedi, — dedi Natalıa, Samarqannyń sózin aýzynan qaǵyp ap, — ázirge úlgimiz sensiń.

— Komplımentińe rahmet, Natasha. Menińshe, taza, júrekti bolý erki adamnyń ózinde ǵoı deımin jáne seniń de sondaı adam ekenińe ezim senem. Siz she, Samarqan aǵaı?

— Men de.

ON EKİNSHİ TARAÝ

ÁZÁZİL

Syrbaıdyń kepesinen Rahmet attanyp ketken kúnniń erteńine qańǵalaqtap Masaqbaı kele qaldy. Ońasha jolyqqan bir sátte Tyrtyq Masaqbaıǵa:

— Árkimniń de ózinshe jaýy bar ǵoı, Máseke; bireýdiń jaýy bireý, bireýdiki — ekeý, bireýdiki — áldenesheý keıbireýdiń jaýlary usaq, bireýlerdi — iri; solar, árıne, sizde de bar ǵoı? — degen suraý qoıdy.

— Árıne, — dedi Masaqbaı.

— Sonda, bas jaýym kim dep oılaısyz?

— Qaıdam...

Bul joly ázil-ospaq oıynda joq Tyrtyq, aıtar sózin týra bastady.

— Sizdiń qas jaýyńyz Syrbaı eken, — dedi ol. — Buryn da solaı jorýshy edim, endi kózim aıqyn jetti.

— Qalaı?

— Bylaı, — dep Syrbaı men Rahmettiń arasynda ótken túni Masaqbaı týraly bolǵan keńesti ósire, kópirte aıtyp berdi.

Bul sózge bastala salysymen-aq sengen Masaqbaı, Syrbaıǵa degen kegi ishteı ýshyǵa otyra, áli de anyǵyna jete túseıin degen oımen: «Qoı, ne óńdesin», «olaı deı qoımas» degen sıaqty qysqa suraýlar berip otyryp, Tyrtyq sózin:

— Quı ılanyńyz, quı ılanbańyz, erik ózińizde; qaljyńdaıtyn da, qaljyńdamaıtyn da jer bar... «Qara eshkige jan qaıǵy, qasapshyǵa maı qaıǵy» depti. Rahmet pen Syrbaı sizdiń qasapshyńyz bolǵaly júrgende, dos jar adam sizge qaljyń aıta ma. Shyn kóńilden dos sanaıtyn adam edińiz. Qulaǵyńyzdan estimegen sizge jeńil kórinýi múmkin, estigen maǵan óte aýyr bop júr bul sózder! — dep bitirgende:

— Qap, saqalyńdy ǵana!.. — dep Syrbaıdy qalaı boqtap jibergenin ózi de bilmeı qaldy.

Ashý kernegen onyń bet-aýzy qybyrlap, denesi qalshyldap ketti. Naq sol arada qasynda Syrbaı tursa, myna ashýynyń túrine qaraǵanda tura bas sap, ne ony óltirer edi, ne ózi óler edi. Biraq, tóbeleskisi, esh alǵysy kelse Syrbaı alys jerde emes: dál sol sátte ol kanal qazyp jatyr da, Masaqbaı kanaldan ári ketse jarty shaqyrymdyq jerdegi kepeniń bireýinde otyr.

Masaqbaıdyń jeńil minezdiligin, ashýynyń tyǵyzdyǵyn, ashýlansa ustamynan aırylyp qalatyndyǵyn Tyrtyq jaqsy biledi. Ony osyndaı halge keltirý maqsatyna jetken Tyrtyq, endi azdap úrlese jalyny kómirge aınalmaı basylmaýyn kóre tura, ondaı halge jibergisi kelmedi. Masaqbaıdy tez jalyndatý oǵan maqsat bolǵanmen, tez kómirge aınaldyrý maqsat emes edi, sondyqtan:

— Sabyr, Máseke, sabyr! — dep Tyrtyq ony áreń degende basty da, ekeýi Syrbaıdan kek alýdyń planyn qurdy. Sondaǵy olardyń tapqany: «Samarqan men Aıbarshany Syrbaı kúdiktenetin iske tartyp kórý, ol bolmasa, Syrbaıdyń kóńiline Baıjan týraly kúdik túsirý».

Sózderi osyǵan quıylǵannan keıin, ol ekeýi Aıbarshaǵa ne Samarqandy, ne Baıjandy tańýdyń sátin kútti. Ol sát bir kúni túse de qalǵan sıaqtandy. Tyrtyq pen Masaqbaı qurylys shtabyna barsa, keńsede jınalys bop jatyr eken — belgili óndiris maqsaty. Máslıhatta Syrbaı men Aıbarsha da otyr. Basqaryp otyrǵan Baıjan.

Máslıhat aıaqtalǵannan keıin, Baıjan Syrbaı men Aıbarshany kepesine qonaqqa shaqyryp edi, Syrbaı alǵys aıtyp ruqsat surady, ondaǵy dáleli: «Jeńistiń» «Jýan jarmadan» aırylatyn saǵasyna bıyl kúz kep irge tepken «Kúrishshiler» kolhozynda turatyn naǵashysynyń jesir qart áıeli qonaqqa shaqyryp, soǵan búgin barýǵa ýáde qylǵan eken. Baıjan:

— Erteń bararsyz oǵan, búgin sizdi keledi dep qoı soıdyryp qoıyp em, basyn jep ketińiz! — dep jik-japar bop edi, ýádeshil Syrbaı:

— Seniń úıińniń dámi tatyp júrgen dám ǵoı. Kópten kórmegen kisi edi anaý, eri ólgen, tórt birdeı balasy soǵysta, solardan habar kelmeı júdá qan jylap júredi eken; keshe eki balasynan hat kepti, soǵan júdá qýanǵan beıshara, maǵan ádeıi kisi jiberip, búgin toıym bar, kelsin, kelmese júdá ókpeleımin degen eken; kelgen kisisine: «Júdá jaqsy, shtabta jınalys bar edi, soǵan qatynasaıyn da baraıyn» dep ýáde berip em, barmasam júdá uıat bolady, — dep bolmady.

— Sen qal, Aıym! — dedi Aıbarshaǵa, Baıjannan túk kúdigi joq, ony týysqan keretin Syrbaı.

— Baldyzymdy ózim de jibermeımin, — dedi Baıjan.

Syrbaı attanyp ketkende, Masaqbaı men Tyrtyq aqylǵa keldi. Sózdi Masaqbaı bastady. Jaqsy kóretin Tyrtyqqa «Tyrtyq» degen atty da, «Itqul» degen atty da aýyr sanaıtyn Masaqbaı, ony únemi qurmetten «İnishek» deıtin edi.

— İnishek! — dedi ol Tyrtyqqa, Syrbaı attanyp, odan keıin Aıbarshany qoltyqtap Baıjan kepesine jónele bergende, arttarynan qarap turyp.

— Áý! — dedi Tyrtyq.

— Anaý qyz ben anaý jigitti kórip turmysyń?

— Kimderdi aıtasyz? — dedi Tyrtyq túsinbegen bop.

— Aıbarsha men Baıjan da! Unaı ma qoltyqtasýlary?

— Nege unamasyn. Baldyz ben jezdeniń ejelgi ádeti desedi ǵoı, solaı qoltyqtasý?

— Qaljyńdy qoıa turaıyq, — dedi Masaqbaı az kidirip, — aqylshy eń ǵoı sen. Osyndaı qısynsyz birdemeni taba qoıatyn eń ǵoı, káne tapshy bir retin!

Tyrtyq tomsaryp úndemedi. Nesine úndesin, osy saparda «taptym» dep kelgen bir «reti» bolmaıyn dep tur. Onyń, tapqan «reti mynaý edi: meńdýananyń dánin qaınatyp ishken kisi esinen aıryla mas bolatynyń bireýdi olaı mas qylýdy maqsat etken kisige, eń ońaı ádis qaınap turǵan shaıǵa salyp jiberý ekenin, sonda adam ańǵarmaı iship qoıatynyn oǵan bireý áldeqalaı aıtqan, sonda Tyrtyqtyń basyna jaman oı kele qap, Syrbaı men Aıbarshany osylaısha mas qyp masqaralaýdy arman etken. Sonan keıin-aq, ol qaltasyna meńdýananyń keptirgen bir dorbasyn salyp júrip, oıy oryndalýdyń sátin kútetin.

Mana máslıhat artynan, Baıjan Syrbaıdy qonaqqa shaqyrǵanyn estigende, sol kútken sát Tyrtyqqa túse qalǵan sıaqty boldy: «Tek, barsyn! — dep tiledi ol ishinen, — » eger bara qalsa, árıne, Aıbarshany da ala barady. Kún keshkirdi. Olar búgin qonady. Sonda shaılaryna meńdýana salyp jibersem, ózara neǵyp qıań-keski bolmas eken!..»

Syrbaıdyń ketip qalýy onyń bul planyn buzyp edi, Aıbarshany Baıjannyń ertip áketýi onyń dámesin taǵy da qyzdyrdy. «Meńdýanany osy ekeýiniń shaıyna salsam, — dep josparlady ol, — mas bop qulaǵan ekeýin bir tósekke jatqyzsam, sóıtip ústerinen kýá túsirsem!.. Biraq, odan ne ónedi?.. Kýáni apara alam ba?.. Apara alǵan kúnde, ol adam kýá bola ma?..»

Syrbaıdyń ketkenine ol taǵy da ókindi. «Ózi bop, osyny isteı alsam, ǵajap oqıǵa bolatyn edi... Aıbarshanyń Baıjanmen birge jatqanyn kórse, Syrbaıdyń ne ózi óler edi, ne olardy óltirer edi, bolmady ol!..»

Áıtkenmen, onyń áli de armany Baıjan men Aıbarshany meńdýanaǵa jyǵyp, Syrbaıdy qaıtkende ústinen túsirý boldy. Masaqbaıdyń jalbarynǵan sezine onyń tez jaýap bere qoımaýy da osyny oılaǵandyq edi.

Eger Syrbaı qona qalsa, Tyrtyqtyń oıy meńdýanaǵa baılanysty qýlyǵyn Masaqbaıǵa estirtpeý edi. Endi ne isteý kerek? Baıjan men Aıbarshany mas qyp jyǵýdyń reti kelip tur.. Endeshe, búgin olardy jyǵý kerek te, Syrbaıdy ústerinen túsirý kerek.

Oıy osyǵan tirelgen Tyrtyq:

— Máseke! — dedi, bir ýaqytta.

— Áý.

— Qalaı oılaısyz siz? Baıjan men Aıbarsha ǵoı, tym jaqyn?

— Ras.

— Sonda, qaı jaqyndyq dep oılaısyz siz?

— Qaıdam, biri «baldyz», biri «jezde» bop júrgen joq pa osylar?

— Áı, Maseke-aı, — dedi Tyrtyq, keıigen bop, — osy aqkóńildigińiz-aı, sizdiń!.. Opyq ta jeısiz osydan, sonda da qoımaısyz!..

— Senińshe qalaı? — dedi Masaqbaı.

— Menińshe «baldyz-jezde» bolatyn bul ekeýi bir-biriniń qaıbir «eki týyp, bir qalǵany?» Anatolıı Kondratevıch pen Syrbaı dos dep, bul ekeýin de solardaı dos degińiz kele me?.. Qaıdaǵy dostyq ol?.. Nemenemen bekingen dostyq?.. Eki shal dos bolǵan soń, bular da kóz aldasady da, áıtpese, úsh qaınasa sorpalary qosyla ma bulardyń?..

— Sonda aıtaıyn degeniń ne?

— Aıtaıyn degenim, osylar syrtqy dostyqty jamylyp, ishteı de bir-birimen jarasyp aldy ma dep oılaımyn...

— Dos bolǵan soń ishteı bolady da. Syrtqy dostyq, — dostyq bola ma eken!..

— Áı, Maseke-aı! — dedi Tyrtyq taǵy da keıigen bop, — zamechanıe aıta berýge, jasyńyz úlken adamsyz, uıat ta, aıtpaýǵa jáne bolmaıdy. Dostyqtyń da dostyǵy bar emes pe? Adam bop dos bolý bar emes pe? Erkek pen áıel bop dos bolý bar emes pe?.. Osy ekeýiniki sonyń qaısysy dep oılaısyz?

— Óziń qalaı?

— Ózimshe, birinde áıel, birinde kúıeý joq, men kisi tanysam, osy ekeýi jeń ushynan jalǵasyp bop, kópten de, Syrbaıdan da qýlyǵymyzdy asyrdyq desip júr.

— Maǵan sonysy kerek, — dedi Masaqbaı, «dosynyń» sezine endi ǵana elige bastap, — oǵan bizdiń qımamyz nesine qyshıdy. Kári ıttiń ózi bizge dushpandyq oılasa, biz nege dostyq oılaımyz oǵan?.. Laıym da, osy aıtqandaryń ras bolsyn. Men somy ras bolar dep qoryqpaımyn, ótirik bolar dep qorqam...

— Odan qoryqpa, Maseke. Endi rasymdy aıtaıyn. Meniń kózim jetken oqıǵa bul. Talaı ret ústerinen de shyqtym...

— Maǵan nege aıtpadyń buǵan deıin?

— Qaıtem, esek tasyp. Onsyz da jetpeı júr me maǵan, kóldeneńnen taǵylǵan ataqtar?..

— Ia, sonymen?..

— Sonymen, bul ekeýine Syrbaıdyń ketkeni jaqsy boldy. Rahatqa baǵady olar...

— Syrbaıdy ústerinen túsirer me edi ózderiniń.

— Onda bizge tamasha bolar edi, biraq qalaı?

— Osynyń aqylyn sen tap!..

Tyrtyq az oılanǵan boldy da:

— Osy arada sener kisińiz bar ma? — dep surady.

— Bar, — dedi Masaqbaı, az oılanyp.

— Anyq senetin kisińiz ǵoı?

— Anyq.

— Tilińizdi alady ǵoı.

— Alady.

— Ne tilińizdi bolsa da ala ma?

— Alady.

— Syrbaı sene me oǵan?

— Senedi — dedi Masaqbaı az kidirip.

— Endeshe, bylaı bolsyn: Syrbaıdyń artynan siz de baryńyz, túsken úıine túsińiz. Onyń mol ónim zveno qurýyn estigen jáne ony maquldaǵan bop baryńyz.

— Oǵan sense.

— Semdire, buǵan deıin unatpaı kelgen kináńizdi moınyńyzǵa ala sóıleńiz. Aqkóńil kisi, soǵan senedi ol...

— Ia, sonan soń?..

— Siz sóıtip otyrǵanda, artyńyzdan senetin adamyńyz barsyn, qolyna Baıjan tyǵyz shaqyrǵan qaǵaz ápereıin, «nege shaqyrdy?» dep surasa, «Dáýletten kelgen yńǵaısyz habar bar ma, nemene?» desin barǵan adam. Shal sonda shydamaıdy da keledi...

— Olaı dese, kelýin keledi ǵoı, — dedi Masaqbaı, — biraq, Baıjannyń ózi shaqyrtyp, ózi Syrbaı kelgende Aıbarshanyń mańyna jolaı ma?..

Kútpegen suraýǵa Tyrtyq sasyp qaldy; óıtkeni, ol bireýdiń qoljazbasyn dál ózindeı qyp túsirýge sheber edi de, Baıjannyń «zapıskasyn» qolynan jasamaq edi, ol «ónerin» Masaqbaıǵa aıtýǵa bolmaıdy. Sondyqtan ol jaltardy da:

— Baıjan bir ádetke túsip júr, qazir, — dedi, — ol keıde esigin jaýyp alady da ishedi jáne ólerdeı mas bola ishedi jáne Aıbarsha kelgende sóıtedi jáne kisi esebine ishýdi jaqsy kóredi. Shaqyrýshyǵa qolynan qaǵaz alyp bergennen keıin, men Aıbarsha ekeýin araqqa sýaraıyn da jyǵaıyn, arjaǵyn ózim bilem ǵoı.

— İsteı alasyń ǵoı, osyny? — dedi endi ılana bastaǵan Masaqbaı.

— Aıtqanymdy oryndamaǵan kúnimdi qashan kórin edińiz?

— Sendim. Tamasha bolady onda!..

Biraq, olar bul oılaryna jete almady. Áýeli baqylap almaq bop, Tyrtyq Baıjannyń, kepesine kelse, Aıbarshamen ekeýi ǵana otyr eken. Olar Dáýlet pen Gúlnardy eske túsirgen óte bir ádemi keńeste otyr edi, Tyrtyq bólip jiberdi. Oǵan Aıbarsha bolmasa Baıjan ókingen joq, sebebi, eske túsirýdiń artyna aınalyp, Aıbarsha jylaýǵa taıanǵan edi; Tyrtyqtyń kirgenin kórgen Aıbarsha, kózinde móltildeı qalǵan jasty teris qarap súrtip jiberip, jaıdary kisiniń qalpyna kóshe qoıdy...

— Joǵary shyq! — dedi Baıjan, Tyrtyqqa, — shaıǵa dóp keldiń.

— Samaýyr qaınaǵan bolar, kórip keleıin, — dep Aıbarsha kóterile berip edi:

— Jo-joq, sen de qonaqsyń, — dedi Baıjan túregep, — dastarqan jaıýǵa járdemdesseń bolady. Samaýyrdy ezim ákelem.

Baıjan samaýyrdy ákelgenshe, Aıbarsha stoldy jasap ta úlgerdi. Tóbesine úlkendeý aqquman qoıylǵan samaýyrdy úsheýi ortaǵa ala otyra bergende, esikten keńsedegi kúzetshi shal kirip keldi.

— Raıkom kelip qaldy, — dedi ol Baıjanǵa, — seni tyǵyz shaqyryp kel dedi.

Baıjan Aıbarshaǵa qarap edi:

— Baryp kel, jezde! — dedi ol. — Shaıdy tosa turaıyq, Rahmet aǵaı bolsa ala kel.

Baıjan men shal shyǵyp ketti. Tyrtyq jylpyńdaǵanmen, Aıbarshanyń onymen keńesýge reti kelmeı-aq qoıdy, sebebi, basqa jamandyǵyn sezbegenmen, Dáýlet pen Samarqannyń talasynda, Tyrtyqtyń tilegi Samarqan jaqta bolǵanyn, Dáýlet pen Aıbarshaǵa tyńshy bop ósek tasyǵanyn, Aıbarshaǵa shyn syryn aqtarǵanda Samarqan aıtyp qoıǵan edi; Tyrtyqty sodan jek kóretin Aıbarsha onymen jolyqpaýǵa, jolyqsa sóılespeýge tyrysatyn. Ol búgin de sol qalpyna baǵyp, Tyrtyqtyń qasynda az otyrǵannan keıin onyń mazasyz suraýynan jalyqty da, áldeneni syltaý qyp tergi bólmeden ketip qaldy. Qýanǵan Tyrtyq, lezde qaltasyndaǵy meńdýanasyn sháınekke salyp ta úlgirdi. Aıbarsha tystan oralǵanda, qylaryn qylyp bop, arty nege soǵaryn bilmeı, Tyrtyq tympıyp qapa otyr edi, ile asyqqan qımylmen Baıjan kirdi de:

— Al, Aıbarsha, men júrem, — dedi.

— Qaıda?

— Almalyqta tyǵyz jumys bop qapty. Rahmet aǵaıdyń mashınasymen ketem.

— Sháı she?

— Oǵan ýaqyt joq, Rahmet aǵaıǵa «as iship júrsek qaıtedi?» dep em, óte asyǵys eken.

Aıbarsha «qap!» dep ókingen belgisin kórsetti de, «sizdi shyǵaryp salaıyn» dep kıine bastady...

Tyrtyq olarǵa ere shyqty da, tysta qoshtasyp jónine ketti. Biraq, ol zor ókinishte ketti. Óıtpegende qaıtsyn, sáti kóp-aq qalǵan sıaqty qastyǵynyń «qaımaǵy» oıda joqta buzyldy. «Únemi ushyraıtynym sátsizdik! — dep ókindi ol, — talabym taýǵa bir órmelemeı-aq qoıdy. Bul qyrsyq menen qashan arylar eken!..»

Ókinishten eshnárse ónbeıtinin biletin Tyrtyq, azdan keıin, «endi ne qastyq istesem eken? dep oılaıdy... Esine taǵy bir sumdyq orala qalǵan ol, tura kep Masaqbaıdy tapty da, bolǵan oqıǵany baıandady.

— Qap, sátiniń túspeýi-aı! — dep ókindi Masaqbaı.

Tyrtyq qosyla ókingen bop ony biraz shıratyp aldy da:

— «Úmitsiz — shaıtan isi» degen bar emes pe, Maseke, áıteýir qastasatyn bolǵan soń taǵy da aıla izdenip kórý kerek, — dedi.

— Mysaly? — dedi Masaqbaı.

Tyrtyq az oılanǵan boldy da:

— Kolhoz egisiniń basyn tańdap qyryqqanyn bilesiz ǵoı? — dedi.

— Bilem. Tuqym qoryna dep qyryqty ǵoı ony.

— Basqarma múshelerimen rızalasqan joq qoı?

— Joq.

— Endeshe, ol súrinetin tómpeshik osy. Kolhoz basqarmasy ruqsat bermese, munyń aty sosıalısik múlikti óz betimen menshiktený bolady, ol úshin, 7 avgýstyń zańymen, eń keminde bes jyl abaqtyda otyrady.

Solqyldap Masaqbaı:

— Ol ras qoı, biraq jurtqa da, raıkomǵa da málim is bul, sondyqtan prokýror nuqsan keltire almaı júrmese! — dep edi.

Odan qoryqpańyz, — dedi Tyrtyq, — zańyn tapsa kimniń de qorǵaýǵa áli kelmeıdi. Raıkomda ony jaqtaıtyn Rahmet Dúısenbın ǵoı, ol kisi jýyq arada, Lenıngradqa syılyq aparatyn eshelondy basqaryp júredi dep estidim, ol oralyp kelgenshe, prokýror Syrbaıdy abaqtyda jaýyp úlgeredi, sodan keıin myqty bolsa qutqaryp kórsin!..

Ekeýi osyǵan kelisip aryz jazýshy izdegende, qınalmaı-aq tabyla ketti, ol Myrqy degen jigit edi. Maıdanǵa qulaǵynyń múkistiginen barmaı qalǵan bul jigittiń aryzy ne bolý sebebin Masaqbaı bylaısha baıandady:

Masaqbaıdy úmiti aldady. Aryz aparǵan Myrqydan, prokýror osy aryzdy ne maqsatpen berip otyrǵanyn asa qadaǵalap surady, óıtkeni, aryzda kórsetilgen dándi Syrbaıdyń nege jınaǵanyn ol jaqsy bilýshi edi. Prokýrordyń bulaı suraýyn aryzyna durys mán bergendik dep túsingen Myrqy, ańqyldap otyryp, Masaqbaıdyń da osy aryzdy qoldaıtynyn aıtty. Uzaq áńgimelesken prokýrordyń maqsaty, bul páleni tutatýshynyń kim ekenin ashý edi, bul joly asha almady; óıtkeni, páleniń Masaqbaıdan ári kimge jalǵasatyny Myrqyǵa málimsiz de. Tyrtyqtyń, da tileýlestigin Masaqbaı oǵan aıtpaǵan. Prokýror Myrqyny:

— Tekserip kórermiz de, aıyptyny jaýapqa tartarmyz, — degen sózben jiberdi de, óz pikirin Rahmetke kep aıtty.

— Durys aıtasyz, — dedi Rahmet prokýrorǵa, — bul pále izdegen aryz, onyń túp tamyry qol qoıýshydan árirek deýińiz de durys, sony tabý kerek.

Rahmet Lenıngradqa syılyq aparyp qaıtqansha, bul jumysty bitirýge prokýror ýáde berdi...

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

MOSKVANY BERMEIMİZ!..

Lenıngradqa syılyq aparý týraly obkomnyń sekretary Rahmetpen sóıleskende, bul syılyq Qazaqstannyń ońtústik oblystarynan baratyndyǵyn, ár oblys óz syılyǵyn jeke vagondarǵa artatyndyǵyn, Qyzylordadan úsh vagon baratyndyǵyn: birine — kúrish, birine — et, birine ózge azyq artylatyndyǵyn, úsh vagonǵa úsh kisi barýdyń qajettigin, onyń birine Rahmettiń óz kandıdatýrasyn usynǵanyn, bir adam Aral balyqshylarynan alynatyndyǵyn, endi bir adamdy Syrdarıa kanaly qurylysshylarynan alý kerek ekendigin aıta kep, kimdi usynatyndyǵyn suraǵan edi.

— Ony, qurylystaǵy bastaýysh partıa komıtetinen suraý kerek, — degen edi Rahmet, — baryp bileıin de, sizge telefon arqyly habarlaıyn.

Rahmettiń oıynda Syrbaı edi, muny partkomnyń sekretary Estaı Baqbergenov te maquldady, biraq ózimen sóıleskende kónbeı-aq qoıdy, sondaǵy dáleli:

— Qyzǵana qurýǵa kelistik qoı, shyraqtar. Ton qylatyn teriniń de pushpaǵynan bastap ýqalaı bermeı me? Aldaǵy jazda bes gektar jer egem dep ýáde berdim, onyń ýqalaýy teriden góri qıyndaý ǵoı, men júdá sony aınaldyra bereıin de. Saqaldy basymmen moınyma mundaı aýyr mindetti júdá almaǵan edim, alǵannan keıin, aıtqanymdy istemesem, júdá uıat bolady ǵoı jurttan.

Shaldyń sóziń bul jaǵynan dáleldi kóre tura, maıdan mańaıyn kórip qaıtýy maqul dep oılaǵan Rahmet pen Estaı, «osy bir sózge kónip qalar» degen oımen:

— Syreke, Dáýletti kóresiz ǵoı onda, — dep edi.

— At-ústi kórgen júdá ne bolar deısiń, shyraqtar, — dedi Syrbaı, — aman júrse bolǵany da, úıde kórýge jazsyn!..

Bul sózi de ras bolǵanymen, Syrbaıdyń aıtpaı turǵan taǵy bir dáleli — syılyqqa baratyn azyqtardyń ishinde óz qolynan esirgen dáni joq, qurǵaq qol barýǵa aýlady... Syrbaıdy kóndire almaǵan olar, Aıbarshanyń kandıdatýrasyn aıtyp edi:

— Júdá, durys, — dedi shal, — oǵan barýǵa jol keledi.

Shal kóngenmen, Aıbarsha tez kene qoımady, ondaǵy sebebi tómendegi edi: oktábr aıaqtala, Qyzylordanyń qysy bastalyp ketti. Soltústik oblystarmen salystyrǵanda, onyń qysy da qyzyq. Keıbir kúnderi qulaǵyńdy shymshıtyn aıazyna qarap, Sibirdiń qysyna uqsataıyn deseń jerdi jaýyp jatqan qalyń qary bolmaıdy. Qalyńy bylaı tursyn, keı jerinde júqasy da bolmaı, dala qaraýytyp, qońyrsıdy da turady. Bul túrine qarap, ony Túrkistan, ıa Tashkent mańaıyna uqsatyp qalasyń. Biraq, túsi uqsaǵanmen, «isi» uqsamaıdy. Túrkistan tusyndaǵy qystyń lebi Sibirdiń keıbir qurǵaq, jyly kúzinde qońyrjaı, jyly kelse, Qyzylordanyń qysynyń yzyńdaı soǵatyn ótkir jeli, mańdaıyńnan temirdeı qaryp, bet baqtyrmaıdy. Osy jel jerdiń betin tastaı qaqıta qatyryp, tońǵa aınalǵan boz balshyqqa ketpen shapsań, balamen soqqan shoıyndaı shaqyldap ushqyn shashyraıdy. Tońnyń qalyńdyǵy keı jylda metrden asyp ketedi jáne bir ǵajaby — toń, keı jerde kádimgi sýdyń betine qatqan muzǵa uqsaıdy. Muzdy oısa, astynan qaınap sý shyǵa kelýi sıaqty, qalyń tońnyń astynda, bylqyldaǵan qoımaljyń saz jatady. Tońdy aýdarsa, astyndaǵy qorqyldaǵan sazǵa adam batyp ketedi!..

Syrdarıanyń jaǵasynan erteli-keshti, ulyly-kishili aryq qaza júre, bul aranyń turǵyn eli, jerdiń bulaı tońdanǵan kezinde ketpen shaýyp kórgen emes. Bul kezde Syr boıynyń aryq, ne kanal qazýshylary taraıdy da, kóktem bastalyp, jer jibigende ǵana jınalady.

Jer tońdanǵan kezde Syr eliniń jumyla kirisetin bir isi — aryq tazalaý. Aryqtyń ybyrsıtyn kózi kúz. Kúz bola bastalatyn Syr boıynyń yzǵyryq jeli, aryqtarǵa qum úrlep túsirýmen ǵana qoımaı, dalanyń túbi osal, basy qomaqty — jýsan, ızen, ebelek, qańbaq, qara sorań sıaqty shópterin de tamyrynan qopara qýyp aıdap ákep, aryqtarǵa tyqpalaıdy.

Syrdyń boıynda, «túıeqaryn» deıtin shóp bolady, ózi shóldi dalaǵa japa-tarmaǵaı bop qalyń shyǵady. Bıiktigi kisiniń boıyna jaqyn, jýandyǵyna úsh-tórt kisiniń qushaǵy áreń jetetin bul «túıeqaryn» úrlegen rezeńkedeı dop-domalaq bolady da, tamyrynan julynsa, demeıtin jel bolsa-aq, odyrańdaı domalap, aryqqa, ıa tereń, shuqyrǵa kezdeskenshe toqtamaıdy.

Túıeqaryn tamyrynan úziletin kezde, daýyldy bir kúnderi, Syrdarıanyń dalasyna qarap tursań basyn, aınalatyn ǵajapty kóresiń: kóterilgen shańnan býaldyrlanǵan dalada, birin-biri qýalap domalap bara jatqan ebelekter álde nelerde úrkip bara jatqan pálen myń qoı men eshkige, túıeqaryndar pálen júz túıege uqsaıdy. Jel jaǵyńnan qaptap domalap kele jatqan túıeqaryndar, ózińdi taptap óltirip ketetindeı áser beredi. Jalpy áserin, dúnıe de silkinip, jerdiń betindegi barlyq ósimdik jáne jan-janýar túgel tóńkerilip qulap bara jatqandaı, sen solardyń sapyrylǵan tolqynynyń astynda qalatyndaı bolasyń... Domalanǵan ósimdikter aryqqa kep qulasa odan pále joq... ásirese túıeqaryn... Onyń uıysyp qalyp, esken butaqtary shań-topyraqty jınaǵysh-aq. Boıyna topyraq sińip alsa, qoparyp shyǵarý da qıyn. Baltamen shabatyn aǵash emes, ketpenmen shabatyn topyraq emes, kúrekpen ilip tastaıtyn saz emes, sýyryp alýǵa adamnyń kúshi kelmeıdi, túıemen tartsań bir bólegin ǵana úzip alasyń, qurǵap, keýip alǵan soń butaqtary maıysyp, úzile de qoımaıdy...

Osyndaı shóp-shalammen, qum-topyraqpen qoqtalanyp qalǵan aryqtardy mezgilinde tazalap turmasań, beleń alǵan soń, boı bermeı, talaı aryqtar bitelip, quryp ta ketedi. Bitelmegeni, eginge durystap sý bere almaıdy. Uqypty kolhozdar aryqty eki tazalaıdy: kúz, jel báseńdep, domalaıtyn shópter azaıǵan kezde, bir ret; kóktemde, aryqqa sý jiberer aldynda, bir ret. Eki ret tazalamaǵan aryq, kóńildegideı bolmaıdy.

1941 jyldyń qysy bastalyp, tońǵa aınalǵan jer kúsh bermeıtin halge jetken soń, oblystyq basqarýshy uıymdardyń qaýlysymen, Jeńis aryǵynyń jumysyndaǵy ketpennen aryq tazalaýǵa aýysty. So kezde Syrbaı, ózi egetin tanapqa sý aparatyn aryqty aınaldyrýǵa kiristi. Bireýler:

— Toń qazdyra ma? — degende:

— Qoldyń áli jetpeıtin qattylyq bar deısiń be? — dep jaýap berdi ol, — júdá ádisin tappaıdy da, eger tapsa, adamnyń qoly qysqy tońazyǵan topyraq túgil, temirdeı qaınasa bitken tastyń da talqanyn shyǵarmaı ma? Sáti tússe kórersińder, jerdiń tońdanyp jatqan kezinde-aq aryqty óz talabyma jetkizem.

Syrbaıdyń jumystan basqany oılaýǵa ýaqyty da joq sıaqty. Ýaqyt qaıdan bolady, eger tamaq pen uıqydan basqa kezde qolynan ketpen túspese?.. Aryq qazýdyń qyzý jumysyna kiriskennen keıin zveno músheleri onyń qaı kezde uıyqtaıtynyn da bilmeı qoıdy. Ymyrt jabyla:

— Kóne, júdá, damyldaıyq endi, — dep ol jumysty doǵartady da, kepege kep aýqattanǵannan keıin kóppen birge uıqyǵa kirisedi. Tań qarańǵysynan oıanyp daǵdy alǵan serikteri bastaryn kóterse, Syrbaı joq bop shyǵady... Bul kezde ol ketpen shaýyp jatady... Kún saıyn isteıtini osy!.. Sondaǵy maqsaty — kanal qurylysy bastalǵansha, óz aryǵyn qazyp bitirý... Aryqty bitirýde, Aıbarshanyń orny erekshe ekenin ózi de biledi, ózgeler de biledi. Basynda Aıbarshaǵa Syrbaı «júdá, ketpenge túsip qaıtesiń, Aıym; jer tońdanǵan kezde aýyr jumys qoı ol, júdá janyń qınalady ǵoı» dese jáne osy sózdi rasymen aıtsa, endi aryq sonyń ǵana kúshimen bitetindeı kórip, onyń ketpennen ketýine qynjylady...

Estaı men Rahmettiń maıdanǵa aparatyn syılyqpen Aıbarsha barý týraly usynysyna da Syrbaı ishteı qynjylyp baryp áreń kóndi. Ol kónbes edi, eger Aıbarsha bul saparynda Dáýletke de jolyǵar dep oılamasa... Syrbaıdyń baıqaýynsha, ózin de, Aıbarshany da jigerli jumysqa jetekteıtin bir ǵana sebep bar sıaqty, ol «jaýdy jeńip Dáýlet aman qaıtady» dep sený, osy senim sarqylar kún týsa, ekeýiniń de qýat-kúshi sarqylatyn sıaqty. Syrbaıdyń shydamy kópti kórip kónelengen, tózýge úırengen shydam, sondyqtan da ol balasyn sarǵaıa saǵyna júrip, sabyrmen túpkilikti, turaqty jolyǵýdy kútedi. Aıbarshanyń jas shydamynda ondaı tózim joqtyǵyn Syrbaı syrlaspaǵanymen shamalaıdy... Aıbarshanyń maıdanǵa baryp qaıtýyna onyń kóne ketken sebebi de osy edi; sondyqtan, Aıbarshanyń da kónbeýin estigende, ol jumysty emes, óziniń kóńilin qımaý dep túsindi de, oǵan:

— Ólmeı jumysy bitpes bolar adamnyń, baryp qaıt! — dep ótinish etti.

Rasynda, jumystan góri qaıyn atasynyń kóńilin qımaǵan Aıbarsha, ol qıylyp ótingen soń barmaq boldy. Attanar aldynda ol Rahmetke Tyrtyqtyń meńdýana bermek bolǵan áreketin aıtty. Ekeýiniń pikiri ol jónde qosyla ketti; sonda aıtqandary: «Bul kúdikti adam, kim ekenin teksertý kerek». Rahmet bul jónde tıisti oryndarǵa tapsyrma berigi ketpek boldy.

Rahmet Syrbaımen qoshtasty da, erteńine Aıbarshany ertip Qyzylordaǵa júrip ketti. Olar kútken eshelon Qyzylordaǵa sol kúni keshke keldi. Sostavta 14 tovarlyq vagon, kisi minetin bir vagon bar eken, adam sany 12, basqarýshy — Qazaqstan Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń predsedateleı, orynbasary. Sostavqa Qyzylordada júgi tıelip daıar turǵan eki vagon tirkeldi. Qazaqstan ólkesinen shyqqanda, sostavtaǵy vagonnyń sany 23-ke jetti, kisi sany 21.

Qorǵanys komıteti kórsetken marshrýt boıynsha, bul eshelon Rýzaevkadan Soltústik temir jolyna burylyp, Lenıngradqa Vologda arqyly, odan Ladoǵa kelip muzyna Salǵan temir jol arqyly barmaq ta. Biraq, ol marshrýt eshelon Rýzaevkaǵa jetken kezde buzylyp, jolaýshylar Moskvaǵa týra tartty. Buǵan ózgeler renjigenmen, Aıbarsha qýandy, óıtkeni, adresin dáldep aıtpaǵanmen, hattarynyń sóz yńǵaıyna qaraǵanda, Dáýlet Moskva mańynyń bir jerinde bolýǵa tıisti, sondyqtan da ol Qyzylordadan attanar aldynda Dáýletke avıapochtamen hat jibergen de, múmkin bolsa Lenıngradqa kelýin, áıtpese Moskvada jolyǵýǵa qandaı múmkindigi baryn Lenıngradtyq Sovet arqyly habarlaýyn ótingen.

Rýzaevkaǵa deıin bul eshelonda kele jatqan adamdardyń, ermegi — vagondarǵa artylǵan azyqtardyń buzylmaýyn, ydystarynyń synbaýyn, tógilmeýin qaraý, erekshe sýyqta ustaıtyn vagondardyń ishindegi muzdaryn álsin-álsin aýystyrý, sostavty túnde kezektesip kúzetý bop kelgen. Bul jolda da Aıbarsha belsendilik kórsetip, eshelon ishindegi 13 jastan komsomoldyq brıgada qurǵan da, jumystyń aýyr jaǵyn mindetterine alǵan. Qaıda bolsa da jastyń aty jas. Jastardan qurylǵan brıgadaǵa oıyn-saýyqpen atqarǵan jumys ermek bop, kidire júrgen uzaqtaý saparda, kúnderdiń qalaı ótip ketýi baıqalmaı da qalatyn...

Kýıbyshevtan óte jyldamdatqan eshelonnyń júrisi, Rýzaevkadan óte, tipti, shapshańdap ketti. Odan ári, vagondardy tekserýge sýyt júris mursha bermeı, so kúni túnde Moskvaǵa jetip te úlgerdi. Eshelon Kazan vokzalynyń mańyndaǵy bir tuıyqqa qoıyldy. Bul mezgilde tún ortasy aýǵanmen, eshelon adamdary kúndegideı uıyqtamady... Qalaı uıyqtaıdy!.. Olar ózge jerde emes, Moskvanyń qasynda tur...

Moskva!..

Bul qalany Aıbarsha eń alǵash 13 jasynda kórgen edi. So jasynda oqý jylyn barlyq sabaqtan úzdik baǵamen bitirgen ony, aýdandyq pıoner uıymy, Moskvaǵa saıahatqa baratyn otlıchnıkterdiń brıgadasyna qosyp attandyrǵan... Tili sóıleýge kelýden bastap, «Moskva» ánin aıta esken onyń Moskvany kórýge jyl saıyn qumary arta túsetin, sondaı qumartqan qalany kórýge attanǵanda, qýanyshtan týlap soqqan júregi keýdesine áreń syıǵan...

Aıbarsha ol joly da Moskvaǵa túnde jetken edi, biraq, ol joly Moskvanyń mańy da, ózi de mundaı emes te. Aıbarsha ol joly Moskvanyń 50-60 kılometrlik irgesinen bastap jıi kezdesetin dachalardyń, zavod-fabrıkalarynyń ózin «Moskva osy bolar» dep qasyndaǵylardyń suraýymen mazasyn alǵan... Olaı suramaýǵa bolmaıtyn da: ashyq túngi aspannyń jarqyraǵan jıi juldyzdary men tolǵan aıyn túp-túgel jerge sepkendeı, alysqa jaıylǵan irgesinen bastap, Moskva álektr shamdarynyń jaryǵyna tunyp turatyn!..

Endi she?.. Endi, soǵys kúnderi kerse, Aıbarsha óz kózine ózi nanbaǵanda... Qalaı nansyn, Orynbordan bastap túnde qaı stansıaǵa kelse de maskırovka... Moskvanyń tóńiregi de, ózi de sondaı: qaıda kórseń — kúńgirt sáýleli kógildir sham. Burynǵydaı jarqyrap janatyn sham esh jerde joq. Nege bulaı bolǵany jolaýshylarǵa málim. Jolshybaı oqyǵan gazetterdiń habaryna qaraǵanda, jaý Moskvanyń irgesine kún sanap taıanyp keledi, sondaı halde sham jarqyrap qalaı janbaq!..

Erteńine eshelonnyń basqarýshysy men Rahmet Halyq Komısarlary Soveti men Ortalyq Komıtetke baramyz dep ketti de, ózgeleri qalany qydyrýǵa jóneldi. Bastaýshy — Aıbarsha. Olar qalanyń soǵys kezindegi beınesin kórmek boldy da jaıaý tartty. Pıoner kezinde kep kórgen jerlerin Aıbarsha umytqan joq eken. Serikterin ol Dzerjınskıı alańyna, odan Qyzyl Alańǵa apardy. Ondaǵy oıy-— Kremldi, Moskvany kórý edi. Kremldiń qaqpalarynyń tóbesindegi, buryshtaryndaǵy eńsesi kóterińki, basy bıik munaralary, aınalasyn keń qorshaǵan qorǵany qazir burynǵydan da aıbynda, bıiktene túsken sıaqty... Áne, Kreml ishindegi Úkimet Úıiniń tóbesinde Lenınniń qolynan tigilgen qyzyl tý-jalyndaı jaınap jelbirep tur... Úıdiń ishinde Stalın... Onyń aldynda Otannyń kartasy... Otandy qorǵaýǵa qaı jerde neler istelip jatqany kartanyń betinde oǵan aıqyn; óıtkeni, sonyń bári óziniń basqarýymen istelip jatyr. Kartaǵa tóngen ol asyqpaıdy, abyrjymaıdy, tynystaýyna Otan keń, basqarýyna halyq uıymshyl, jigerlenýine kúshi kóp!..

Jolaýshylar keıde mashınamen, keıde jaıaý qalany aralap kórse, Kreml tóńiregindegi sabyrlylyq pen salmaqtylyq, aıbyndylyq pen tynyshty qalanyń, búkil boıyna tarap tur. Ushqynnyń jalynnan, tamshynyń selden aıyrmasy joqtyǵy sıaqty, ár kósheniń, ár oramnyń, ár úıdiń ózin ustaı bilýinde Kremlden aıyrma joq. Adamdary da sondaı.

Kún batýǵa taıanǵan kezde olar vagondaryna qaıtty. Vagon aldynda Samarqan tur eken, amandyqtan keıingi sózderine qaraǵanda, ol Moskvaǵa kelgen sharýalaryn bitirip, eki-úsh kúnde elge qaıtpaq eken.

Keshikpeı eshelon bastyqtary da keldi. Olardyń aıtýynsha, ákelgen syılyqtar Moskvany qorǵaýshy áskerı bólimderdiń bireýine arnalyp beriletin bolǵan da, erteńine sol bólimniń shtabyna syılyq ákelgen ókilder baryp, jaýyngerlermen jáne komandalyq sostav jolyǵysyp májilis ótkizbek bolǵan. Májilis artynan, maıdan mańynda júrgen Qazaqstan artıseriniń toby konsert bermek eken.

Máslıhatta syılyq ákelgenderdiń ishinen, tyldaǵy eńbekshiler atynan eki adam sóılemek eken, biri — Rahmet, biri — Aıbarsha. «Meni qoıyńyzdar, basqa bireý sóılesin» dep, sypaıysyǵan Aıbarsha, serikteriniń árqaısysyn usynyp edi, Rahmet «SK-da osylaı uıǵaryldy, ózgertýge bolmaıdy» degendi aıtty. Sonda, ol sóıleı qalǵan kúnde, qaǵazǵa jazyp almaı-aq, aýyzsha aıtyp-aq, Aıbarshanyń almas qanjardaı jaryp shyǵýyna senedi.

Uıǵarylǵan bólimge olar erteńine tús kezinde attanady. Artıser men olarǵa eki avtobýs berilgen edi. Aıbarsha aldyńǵy avtobýsta. Avtobýstardy bastap, jeńil mashınamen, olar baratyn bólimniń ekili keledi.

Soǵys qalanyń, irgesine taıaý ekendigi, ókilder qaladan shyǵa bere-aq baıqaldy. Olar boılaı tartqan asfáltti keń shoseniń ón boıyna da, aıyrylatyn tarmaqtarynyń boıyna da, kóldeneń ıa qıǵash kelgen joldardyń boıyna da ersili-qarsyly aǵylǵan soǵys quraldary, soǵystyq avtomashınalar, sapyrylysqan áskerı adamdar syımaıdy!.. Jolshybaı kezdesken saı-salalardyń tóńirekteri sym-bekinistermen qorshalǵan... dóńestiń yldı jaqtaryna, jarqabaqtardyń etegine okoptar, orlar qazylǵan... keıbir «tank óter-aý» degen qaýypty oryndarǵa, aıqastyra jymdasqan relster, kesek tastar tastalǵan... Ár joldyń toǵysqan jerinde, júristi tártipke sap jáne júrginshilerdiń dokýmentterin tekserip turǵan áskerı adamdar... Bir ǵajaby, — ersili-qarsyly aǵylǵan júrginshiler esepsiz kóp bolǵanmen, ár joldyń túıisinde olardyń bári tekserilip etkenmen, esh jerde irkilgen, ne osharylǵan top joq, bári de, aryqtardyń aıqysh-uıqysh jyralarymen toqtaýsyz jyljyp jatqan sýdaı, bet alǵan jaǵyna bógeýsiz saryldaıdy.

Osyndaı kórinistiń ortasyn jara júrip otyrǵan bizdiń jolaýshylar, bir mezette qaraǵaıly qalyń ný kep kirdi. Jýyrda kóbirek jańbyr bop ótip, jerdiń mıy shyǵyp sazdanýdan ba, álde mehanızm kep aralasqan soǵys jaǵdaıy osyny tileı me, — orman arasyn qasqalaı, aǵashtary otalǵan joldar salynypty da, bárine de áldeneshe qabat bop qaraǵaı bóreneler tóselipti... Qaraǵaı arasynyń taǵy bir ǵajaby, eger alańqy jerlerde, jol ústinen basqa da beısaýat adam ushyraspasa, munda, orman arasynda qybyrlaǵan adamnyń kóptigi orman aǵashtarynan da artyq sıaqty!..

Jolaýshylardy bastaǵan jeńil. mashına jynys ormannyń arasyn bultara kezip otyryp, aýmaǵy tarlaý bir alańǵa alyp shyqty. Onda, ádette ózimiz, Moskva tóńireginde kezdestire beretin shaǵyndaý poselok bar eken. Moskva mańynyń ózge poselok munyń da úıleri men qora-qopsy surypty qaraǵaılardan qıylǵan, saraılar men úılerdiń kópshiliginiń tóbesi qańyltyrmen, birazy taqtaımen jáne cherepısamen jabylǵan, saban shatyrly úıler joq, kóshelerinde greıderli joldar... Poselok kósheleriniń jınaqylyǵymen, úıleriniń, qora-qopsylarynyń taza jáne kórkemdigimen kózdi tartady.

Bastaýshy adam jolaýshylardy poseloktyń ortalaý kezinde, shoqtalǵan qaraǵaı arasyndaǵy uzyndaý salynǵan úıge ákeldi, onyń klýb ekenin syrt jobasyna qarap, jolaýshylar aıtpaı-aq bile qoıdy. Sol mańda kóp terezeli bir zor úı tur, shamasy, mektep. Shtab sol úıde ekendigi, mańdaıshada jelbiregen qyzyl týdan baıqalady. Kóshedegi adamdardyń túrlerine qaraǵanda, tegi, bul poseloktyń adamdary evakýasıaǵa ketken bolý kerek — áskerlikterden basqa, qarapaıym adamdar kórinbeıdi...

Klýb mańy sapyrylysqan adam eken. Biraq, bastaýshy jolaýshylardy klýbqa emes, shtab úıine alyp kirdi. Olardy qurmetpen qarsy alǵan shtab nachalnıgi — býryl shash general-maıor ol-pul áńgime aıtyp tanysyp alǵansha, klýbta jınalys daıar bolǵan habary da keldi.

Jıylystyń prezıdıýmine qonaqtar túgel kirdi, artıserden basshylary ǵana kirip, ózgeleri sahna syrtynda nomerlerine daıarlandy.

Keń sahnaǵa prezıdıým músheleri shyqqanda, ishi qarańǵy zalǵa lyq tolǵan armıa adamdary dý kóterilgen qol shapalaqtaýmen qarsy aldy, barer ishindegi dýhovoı orkestr marsh oınap jiberdi...

Aıbarsha prezıdıým múshelerine arnap sahnaǵa, qyzyl shuǵamen japqan uzyn stol astyna qoıylǵan oryndyqtardyń keıingi qataryna otyrdy. Shtab nachalnıgi jınalysty ashyp, qonaqtar adresine quttyqtaý sózder aıtty da, sodan ári tyl men maıdannyń sovettik otanda tyǵyz baılanysy qandaı qysqasha baıandap ketkende, sózderdi tyńdaı otyra, Aıbarshaǵa boıyn qobaljytarlyqtaı bir oı da kelgen edi, onysy, «osy klýbtyń ishinde Dáýlet te otyrsa qandaı keremet bolar edi!..»

Osy oıdyń tolqynynda otyryp, ol nachalnık sóziniń de, odan keıin Rahmet sóziniń de qalaı bitkenin ańǵara almaı qaldy, tek nachalnık: «Sóz Syrdarıa kanalynyń ataqty joldas Qarymsaqova Aıbarshaǵa beriledi» degende ǵana oıyna qaıtty.

— Endeshe, — dedi Rahmet Aıbarsha men Dáýletke kezek jymıa qarap, — ekeýińniń uzaq ýaqyt ushtasqan mahabbattyq jipterińniń maıdan tóńireginde jalǵasýyna regıstrator men-aq bolaıyn!.. Quttyqtaımyn!.. Baqytty uzaq ómir jasańdar!..

Ol ekeýiniń de qolyn aldy... Qoshtasarda:

— Súıikti astanamyz — Moskvany jaýǵa bermeımiz ǵoı? — dedi Rahmet Dáýletke.

— Bermeımiz! — dedi Dáýlet.

— Elge ala baramyz ǵoı, osy sálemińdi?

— Árıne!..

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

JASASYN MOSKVA!

Moskvaǵa sapar shekken Samarqan, qaıda júrgendigi, ne isteıtindigi týraly Natalıa Ostapovna Poleshýkke hatpen jıi habarlap turdy. Moskvadan shyǵarda, Almalyqqa qaı kúni jetkendigin de ol telegrafpen habarlady, biraq Natalıa kútip almady, soǵan ókpelegendeı, biraz ýaqytqa deıin qatynaspaýǵa bir oılap qoıdy da, oǵan dáti shydamady. Ol Tar toǵaıǵa kelse balalar úıiniń jabdyǵymen Natalıa Qyzylordaǵa ketip qapty, telegramma onyń artynan kelipti.

Balalardyń ornalasýyna jáne jaǵdaı jasaýǵa múmkindigi bar isti onyń aıamaǵanyn daǵdyly ómirdiń relsine salyp jiberý oǵan da, onyń qyzmettes serikterine de jeńilge túsken joq.

Erekshe kútim kerek qylatyn biraz balalardy jergilikti halyq tárbıesine alǵannan keıin de, Tar toǵaıǵa ornalasqan detdomda alty júzge taıaý bala qaldy. Olarǵa oryn kerek, tamaq kerek, kıim kerek. Onyń bárin jetkizýge ýaqyt kerek, júris kerek, ynta kerek, aqyl kerek, iskerlik kerek. Olarǵa qosymsha detdom balalarynyń ishinde, ótken jyly birinshi klasta oqyp, bıyl ekinshi klasqa shyǵatyndary jáne birinshi klasqa jarap qalǵandary bar, olardy oqytý kerek, ol úshin de kerekti jabdyq az bop pa!..

Natalıaǵa ósekti ózgeden góri kóbirek tasýshy — onyń syrlasy Pelageıa Iakovlevna. Buryn kanal qurylysynda esepshilik qyzmet atqarǵan onyń Samarqanda kóńili bolatyn, ol oıynyń sáti túspeýin kózi jetken soń, Samarqannyń ózgege degen mahabbatyna da sátsizdik tileıtin. Sol tilegine Tyrtyqpen arasynda bastalǵan drama dál kele ketti. Ekeýiniń qurǵan plany: Aıbarsha men Natalıanyń, Natalıa men Samarqannyń arasyna ot jaǵý.

Kóbeıgen ósekti Natalıa Toná apaıdan jasyrmady. Natalıanyń ósekterge elegizgen qalpyn baıqaǵan Toná apaı, máseleniń anyqtalýyn Samarqannyń Moskvadan oralýyna qaldyrdy. Búkpe sózdi bilmeıtin Toná apaı Tar toǵaıǵa kelgen Samarqanǵa «osylaı da osylaı» dep estigen ósegin baıandap edi:

— Natasha soǵan sene me? — dep surady Samarqan.

— Ol da pende emes pe, — dedi Toná apaı, — senbegenmen eleńdeıdi. Biraq sizdi qarsy almaýy ókpeden emes, qyzmet jaıynyń solaı kelýinen...

Natalıany kútken Samarqan, detdomnyń hal-jaıymen tanysty. Budan úsh-tórt-aq aı buryn, Almalyqqa alǵash kelgende, súıekteri terilerine ǵana ilikken, qan-sólsiz aryq balalardyń keskinderi qazir narttaı qyp-qyzyl, deneleri kóktemdegi qulyndaı top-tolyq.

— Dekabrdiń 6 men 10-nyń arasynda, ıaǵnı tórt kúnde, — dedi Aıbarsha qaǵazdy oqyp, — jaýdan bizdiń 400 poselke azat etilgen!

— E, báse, osylaı bolsa kerek edi, — dedi Syrbaı. — Qudaı tilekti berdi. Moskva — eldiń júregi edi. Jaýdyń qoly júrekke jetpedi degen sóz — jaýdyń jeńilgeni degen sóz!.. Jasa, Moskva!..

— Jasa, Moskva! — dep dý-dý etti qasyndaǵylar.

ON BESİNSHİ TARAÝ

SOŃǴY SERPİN

Lenıngradqa aparatyn syılyqpen Rahmet júrip ketkennen keıin, Myrqynyń atynan berilgen aryzdy prokýror teksere bastady. Bul júıede kep jyl qyzmet atqaryp, istiń anyǵyn ashýǵa kánigilenip alǵan prokýrorǵa, Myrqynyń shynyn aıtqyzý qıynǵa túsken joq. Biraq, Masaqbaı Myrqydaı bolmaı shyqty. Aryz berýge sebepshi Masaqbaı ekenin Myrqydan estigen prokýror, Masaq» baıdy shaqyryp ap suraǵanda, «jo-joq, bolmaǵan is ol» dep jatty da tandy. Jaqyn adamnyń sózin aıtyp ta, zań shylap ta prokýror ony ıkemge keltire almady.

Masaqbaı sonsha qasarmas pa edi, qaıter edi, eger prokýrordyń aýzynan tórkini jamandaý bir sózdiń ıisi shyqpasa. Sypaıylap sóılesip otyrǵan prokýror:

— Aryzdyń túrtkishi sen ǵana bolsań oqasy joq qoı, Maseke, seni men Myrqydan ǵana shyqqan aryz bolsa, muny jaba qoıý qıyn emes; óıtkeni, ázirge budan «el jarylyp, Ertis buzylatyn» eshteme joq. Men osyǵan sen ekeýińdi bylyqtyryp júrgen basqa bireý bar ma dep qorqam jáne ol aram nıetti bireý me dep kúdiktenem. Maǵan tek sonyń jobasyn silteseń bolǵany. Arjaǵynda sen de tynyshsyń, Myrqy da tynysh. negizgi qylmysty tabylǵan soń sen ekeýińniń maǵan keregiń joq, tabylǵan qylmystymen qalaı sóılesýdi men ózim bilem, — dedi.

«Negizgi qylmysty», árıne, Tyrtyq. Ony tarpa bassa prokýrordyń qolyna «má» dep bere qoıýǵa — birinshiden, shyn dosym dep sanaıtyn adamyn qımaıdy, ekinshiden, Tyrtyq ta bosqa óle qoıar qý emes, janyna batyp bara jatsa, Masaqbaıdy ala jyǵylaryn biledi...

Prokýrordyń aýzynan, Masaqbaıdyń janyn odan da jaman túrshiktiretin taǵy bir sóz shyqty. Keńesip otyrǵan prokýror «pysyq, isker jigit pe, qalaı ózi?» dep Tyrtyq, maqtańqyrap otyrdy da, Masaqbaıdyń ol týraly jaqsy pikirin bilip ap, taǵy biraz sóıleskennen keıin:

— Maseke, sol Tyrtyqqa qattyraq senesiz siz, ol ózi qańǵyryp kelgen adam, ar jaǵynda pálesi joǵyna kezińiz jete me? — dedi.

«Aı, áldeqalaı bolsa ıgi edi, — dep kúdiktendi Masaqbaı ishinen, — pále izdegen suraý ǵoı bul!..»

Osy oıǵa kelgen Masaqbaıdyń ishteı jasaǵan qorytyndysy: «Eger, Myrqyǵa aryz jazdyrýda meni jetektegen Tyrtyq desem ǵoı, myna qońyrsyǵan sóz odan ári byqsıdy?.. Onyń aty — ezime qarsy ert salý!.. Qoı, shatasqan ústine shataspaı óıtip!..»

Masaqbaı jolǵa shyqqanda, Samarqan ekeýiniń kýpesi birge boldy. Onyń máselesi raıkomda qaralǵanda, Samarqan komandırovkada edi. Odan keıin ekeýi jolyǵysqanmen, «baqytsyzdyǵyma sebepker Samarqan» dep oılaıtyn Masaqbaı, qyryn qarap keńespeıtin. Sol minezin Masaqbaı osy joly da istep, birazǵa deıin tym-tyrys otyryp edi, sózdi Samarqan bastap jiberdi. Ol raıkomda máseleniń qalaı sheshilgenin, osylaı sheshilýge óziniń qosylatyndyǵyn aıta kep:

— Biz ekeýmiz ǵoı, bir-birimizge jaý adam emespiz, Maseke? — degen suraý qoıdy.

— Qaıdam, — dedi Masaqbaı, — buryn olaı sıaqty emes edi, endi ne bolǵanyn ózim de túsine almaı qaldym!..

Biz áli de jaý emespiz, Maseke. Nege jaý bolamyz? Ekeýmiz de bir tárbıede — sovet tárbıesinde estik. Qal-qadyry Otanymyzǵa qyzmet atqardyq, áli de solaı atqaramyz.

— Sen bolmasań, meni qoıshy, men endi sanattan shyqqan kisimin ǵoı.

— Nege, Maseke? Menińshe olaı emes. Menińshe, keleshegiń joǵalǵan kisi emessiń, sen. Nege joǵalady? Lenın aıtpaı ma: «Qatelesý aıyp emes, qateni túzetpeý aıyp»

dep? Qateligin, bolǵany ras. Biraq, sen áli jas adamsyń, keleshegiń aldyńda. Qateligińdi túzegiń kelse, partıa saǵan járdemdesedi. Biraq, túzelýdiń tetigi eń aldymen ózińde ǵoı deımin.

— Qaıdan mende bolady?

— Sende bolýyna bir ǵana sebep bar ǵoı deımin: jumysyń obkomda qaralǵanda, jaltaqtaýdy qoıyp, aǵyńnan jarylsań, keshpeıtin kúnáń joq sıaqty.

— Ne deıin sonda, aǵymnan jarylǵanda?

— Jumysyń raıkomda qaralǵanda, Syrbaımen arazdyǵyńnyń bas sebebin Aıbarshada meniń kóńilim bolýǵa tirepsiń...

— Ótirik pe, ol?

— Ras. Seniń maǵan jaqtas bolǵanyń da ras. Onyń da qaltqy joq. Biraq, sen Syrbaıǵa meniń namysymdy joqtap qana óshiktiń be?..

— Endi nege óshiktim?

— Týrasyn aıtqanda, «qulannyń qasynýyna, myltyq» tyń basýy dál keldi» degendeı, «meniń namysym» degeniń syltaýyn, emes pe, Maseke?

— Bola-aq qoısyn delik. Sonda senen basqa kimniń namysyn jyrtam?

— Eshkimniń de emes.

— Onda qalaı?!.

— «Namys» degen ne ol? «Namys» degen — adamnyń kisiligin qorǵaı bilý degen sóz, anyǵyraq aıtqanda: «Meni kemsinbe, ózińe teń ker» degen sóz. Eger áldekim seni ózinen temen ustaǵysy kelse, seni basynǵysy kelse, ondaı qorlyqqa kónýge bolmaıdy, «namys» dep menińshe sony aıtady.

— Sep óziń fılosof ta ekensiń ǵoı. Ie, qup, solaı-aq bolsyn, sonda?

— Sonda, Syrbaıdyń ne Aıbarshanyń seni qorlaǵan kúni bar ma?

— Qorlaýlaryna jiberem be men?

— Ol óz aldyna bir másele. Sen qıastyqqa tartqanmen, men týrasyn aıtaıyn; óıtkeni, senimen sóz jarystyrǵaly otyrǵan joqpyn, tyńdaý, tyńdamaý erki ózińde, saǵan sońǵy ret dostyq sezimdi aıtqaly otyrmyn.

— Iá, al tyńdadyq...

— Menińshe, Syrbaıdyń saǵan dostyq oılaǵannan basqa aıyby joq. Týrasyn aıtqanda, kolhoz múlkine qolyńnyń qymqyrmasy bolǵany ras. Syrbaı soǵan qarsy boldy. Munysy qastyq bolar edi, eger ózińe aıtpaı syrttan ósek taratsa, óıtken joq qoı. Syr eken, minińdi betińe aıtty ǵoı, sen ony tyńdadyń ba? Tyńdaǵan joqsyń, dostyq sózin qastyq kórdiń, muqatqyń keldi, sonda taptym degen bir quralyń súıikti kelininen aıyrý...

— Solaı-aq bolsyn deıik, sonda sen nege aralastyń bul «muqatýǵa»?

— Men aralasqan joqpyn.

— Qalaısha aralaspaısyń? Aıbarshany súıgen sen be, men be?..

— Men...

— Endeshe, ne aıtyp otyrǵanyń?..

— Súıý — qastyq oılaý emes, Maseke, Aıbarshany súıgenim ras. Onyń, kóńilin maǵan aýdarýda seni járdemdeskenim ras. Seniń járdemge kelgeniń ras. Biraq, «ózim bilsem, onyń adal járdem emes, aram járdem eken...

— Qalaı?..

— Qyzynba, Maseke. Sabyrmen, tyńdasyp sóıleseıik. Adal járdem bolar edi, eger sen Syrbaımen óshtespeseń, sol óshtiktiń saldaryn ony súıikti kelininen aıyrýdy aldyńa bas maqsat qyp qoımasań... Adalyn aıtqanda seniń bas maqsatyń maǵan janyń ashý emes, Syrbaıdy muqatý ekenin ómirdiń ózi dáleldep berdi ǵoı, onyń nesine talasasyń.

— Bar aıtaryń sol bolsa, endi qoı ony! — dedi ishteı moıyndaǵan Masaqbaı, — sózdiń qysqasy, obkomnyń búrosynda aıt dep otyrǵanyń osy ma?

— Ol ǵana emes.

— Endi ne?

— Kópshik qoıǵan sózim emes, Maseke, dostyq sózim, sendegi bir kemshilik — jetekke ergishsiń.

— Kimge erippin?

— Ózimniń, de aıtqaly otyrǵanym osy edi, kóldeneń senderge ketip qaldyq. Týrasyn aıtqanda, seni oppalatyp júrgen ózge emes — Tyrtyq.

— Sonda Tyrtyqty kim dep oılaısyń sen?

— Qaıdam, kim ekeniń — dedi Samarqan, — bilsem tıisti jerlerge aldaqashan aıtpaımyn ba?.. Qańǵyryp kelgen bireý, .túbiniń kim ekenin kim bilipti onyń... Tek, qylyqtaryna qaraǵanda keletin oı: naq saý kisi emes ol... Kórersiń, Maseke. aıtpady deme, túbi aýrý bop shyǵady onyń!.. Eger ondaıy bolsa, úkimet oryndary ashpaı qoımaıdy... Soń ondaıy bolsa, úkimet oryndary ashpaı qoımaıdy... Sondyqtan, osy bastan odan irgeńdi aýlaq salǵanyń jón!..

Masaqbaıdyń oıy tolqyp qaldy. «Munyń da jany bar sóz-aý» degen oı kep ketti oǵan. Biraq, dál, pyshaq keser jerge kelgende, «qorqaqtyq» degen qurǵyr Masaqbaıdyń boıyn bılep ketip, búro májilisinde Syrbaı jóninde bolǵan keıbir qatelikterine moıyndady da, Tyrtyq jaqqa jolamady; búrony basqarǵan sekretar bul týraly biraz suraýlar berip edi, Masaqbaı «onymen eshbir baılanysym joq» dep tandy da shyqty.

Búro músheleri ózara aqyldasa kep, Masaqbaıdy kolhoz predsedateldiginen alý jónindegi qaýlyny bekitti de, aqtyq ret qatań sógispen partıada qaldyrdy. Kúrishten mol enim alý úshin Syrbaı qurǵan zveno búroda bekilip, tıisti jaǵdaı jasalatyn boldy.

Búro osy májiliste, raıkomnyń Samarqandy aýdandyq jer bóliminiń nachalnıgi qyp, Baıjandy aýdandyq sý sharýashylyǵynyń basqarýshysy qyp taǵaıyndaǵan qaýlysyn bekitti. Kanal qurylysyn olar árıne osy qyzmetterimen qatar alyp júredi...

Ne halge ushyraǵanyn Masaqbaı obkomnan shyqqanda ǵana uqty. Sonda ǵana ol sekretardyń «adalyńdy túgel aqtarǵan joqsyń, Masaqbaı joldas, soǵan qaraǵanda seni partıadan shyǵarsa da bolar edi, biraq, sen tegin, jat kisi emessiń, qatelikterińmen qabat bizdiń kisisiń, sondyqtan qatań sógispen qaldyryp otyrmyz, muny eskerýiń kerek» degen sóziniń bar salmaǵyn túsindi. Bul qylyǵyna ol ózin qatty sókti. Tyrtyqqa degen óshtik onyń júregine sonda ǵana birinshi ret baılaıdy. Eger osy arada Tyrtyq tursa, tútip jerlik halge jetti. Biraq, Tyrtyq tym alysta da emes. Ýádesi boıynsha, ol qazir Masaqbaıdy páterde kútip otyrýǵa tıisti. Masaqbaıdyń oıy tolqı qaldy: «Páterge barý ma?.. obkomǵa barý ma?..» Obkomǵa barýǵa kesh: onyń máselesin qaraǵannan keıin búronyń májilisi jabylǵanda, músheleri kózinshe taraǵan, qaıta jınalýǵa ýaqyt kesh, tún ortasy aldaqashan aýyp ketken, endeshe, erteń ǵana baryp sóılesýge bolady... Endi ne isteý kerek?.. Páterine barsa-aq Tyrtyqpen shatasady... Odan ne paıda túsedi?..

Qyzylordanyń qarańǵy bir keshesimen kele jatyp osyndaı oıǵa shomǵan Masaqbaıdyń esine prokýrordyń sózi taǵy da túsip, «sol Tyrtyqtyń saıası qylmysy joq pa eken?» degen oı ken ketti. Osy oıdyń toryna biraz shyrmalǵan Masaqbaı, «endi bógeler nem qaldy» dedi de, syryn túgel aqtarýǵa İshki İster Halyq Komısarıatynyń oblystyq bólimine tartty. Ol úıde sóılesken qyzmetkerge Masaqbaı rıza bolmaı shyqty, óıtkeni, ol isheginiń qyryndysyna sheıin aqtarǵanmen, keńesin yqlas sala tyńdady da, Masaqbaıdyń keıbir kómeski sózderin anyqtaıtyn suraýlardan basqa jartymdy eshteńe aıtpaı, tek qoshtasarda aıtqany:

Habaryńyzǵa rahmet. Tekserermiz, anyǵyna jetermin. Sizden ótinish: aýzyńyzǵa ıe bolarsyz.

Masaqbaı páterine kelgende tań biline bastaǵan edi. Qaqpa aldynda qarańdaǵan áldekimdi kózi alystan shalǵan ol tesile qarasa — Tyrtyq!.. Qany sol sátte qaınaı qalǵanmen, ol ózin-ózi zorǵa dep bıledi de, salqyn qanmen amandasty. Synaǵysy kelgen Tyrtyqtan, obkomnyń ne qaýly alǵanyn Masaqbaı jasyrǵan joq. Tyrtyq ony «qap, áttegene-aı!» dep asa qatty músirkegen boldy. Masaqbaıdyń:

— Endi qaıtem? — degen suraýyna:

— Aldyńyzda áli de talaı saty bar emes pe, — dedi Tyrtyq, — respýblıkalyq partıa komıteti bar, odaqtyq partıa komıteti bar, solarǵa aryz berseńiz, birinen bolmasa birinen ádilet tabasyz.

— Ádilet tabar em-aý, egerde oǵan deıin abaqtyǵa jaýyp qoıyp kózimdi aǵartpasa!..

— Ne dep jabady? — degen Tyrtyqqa Masaqbaı, óz janynan qurastyrǵan biraz sózdi, obkomda taǵylǵan kiná qyp aıtyp berdi. Masaqbaıda ázirge kúdigi joq Tyrtyq, «dostyń» sózderine ılandy. Biraq, partıada qaldyrylǵan soń, abaqtyǵa jabylmaýy kózi jete tura, úreılendire túskisi keldi; sondaǵy oıy — endigi kózdep júrgen bir maqsatyna Masaqbaıdy qurmandyqqa shalý edi, ol maqsaty — basynyń amanynda bul mańnan izin bildirmeıtin bir jaqqa taıý; biraq oǵan kerekti qarajat qolynda joq, Masaqbaıdan basqa, ondaı qarajat shyǵatyn kisi de joq. Mundaı oıǵa ol erterek kelip, Masaqbaıdyń máselesimen aýdan shuǵyldana bastaǵan kezde:

— Jaman aıtpaı jaqsy joq, Maseke, sizdiń jumysyńyzdyń beti qıyndap barady, osynyń arty nasyrǵa shaýyp, basyńyzǵa kún týa qalsa, siz kúıgen otqa menen basqa janyn sap túse qalatyn adam joǵyn kórip júrsiz. Sizge degen júregim taza bolǵanmen, qolymda qarýym joǵyn da bilesiz, mundaıda kún buryn qam jemeýge bolmaıdy, siz oılaısyz ba, osyny? — degen edi.

— Nege oılamaıyn, — dep Masaqbaı rasyn aıtqanda, úıinde jıyrma-otyz myńdap saqtaýly aqshasy bary anyqtalǵan edi.

— Ol jetpese, — degen edi Masaqbaı, — mal-múlik jannan qymbat bop pa? Ótetinin satarmyz da jumsarmyz.

— Árıne, — degen edi Tyrtyq.

Tyrtyq Masaqbaıdy abaqtyǵa aýdanda jabylar dep dámelenip edi, ol oıy bolmady. Qyzylordada jabylar dep edi, ol oıy da bolatyn túri joq. Endi ne isteý kerek?

Bul jónde oılanǵan Tyrtyqtyń endigi taban tiregeni: amalyn taýyp Masaqbaıdy ne Qyzylordada kidirtý, ne úıine soqtyrmaı Almatyǵa attandyrý, sodan keıin, Masaqbaıdan áıeline hat alyp baryp bar aqshasyn qaltasyna basý da, bet alǵan jaǵyna taıý... Aqyldasqan Masaqbaı onyń oıynan shyǵa ketti.

— Endi ne isterimdi de bilmeımin, dostym, aqylyn sen tap — degen Masaqbaıǵa:

— Respýblıkanyń basqarýshy qyzmetkerlerinen tanysyńyz bar ma edi? — dep surady Tyrtyq.

— Bar edi, — degen ótirikti aıtty Masaqbaı, — jáne anaý-mynaý emes.

— Endeshe soǵan jetý kerek. SK atyna jazatyn aryzyńyzdy da soǵan aqyldasý kerek. Munda «jaýyp qoıar» degen qaýypty ózińiz aıtyp tursyz, múmkin óıtýleri de. Sizdi qorqytpaıyn dedi, áıtpese, sonshalyq aýyr jazamen partıada qaldyrǵanǵa qýanýǵa da bolmaıdy. Onyń aty — ustaranyń júzine basyp turmyn degen sóz. Olaı bolsa, bul aradan tez ketý kerek te, Almatyǵa tez jetý kerek.

— Ózim de osy qorytyndyǵa keldim, — dedi Masaqbaı, — oıymyz bir jerden shyqty. Qaltamda qarajatym azdaý, biraq, ılansań, úıge soǵýǵa et júregim seskenip tur.

— Onyńyz da ras, — dedi Tyrtyq, — prokýror jaqynyń bolǵanmen, sizge degen júregi qatyp qalǵanyna kózińiz jetti. Ol ózi qorqaqtaý jáne ózinen úlkenge jaǵympazdaý bireý bop shyqty ǵoı, áıtpese bolmashy isińizdi osynsha búldirip bere me?..

— Báse, deseıshi!.. Tórt aıaqty ıtten de jaman adam eken. It te jaqynyn qappaıdy. Ol meni anaý-mynaý emes, oısyrata qapty ǵoı...

— Ras, sondaı kisiden ne jaqsylyq kútýge bolady?..

Bolmashy birdemeni tary jaba salady da, abaqtyǵa qamaıdy da qoıady...

— Múmkin.

— Endeshe, ózińizdegi, mendegi bar qarajatty alyńyz da, Almatyǵa tarta berińiz, artyńyzdan azyq-túlik ap, ańsha ap jeńgeı ekeýmiz de jeteıik.

Jeńgeńniń keregi ne? Úıde sharýasy, bala-shaǵasy bar, saǵan senbeımin be men?

— Ony ózińiz bilińiz, Maseke.

Ózbek tártibimen salynǵan bul úıdiń tóbesinde, «balahana» atalatyn, ekinshi etaj sıaqty, ishki jaǵy ashyq qabaty bolatyn. Masaqbaı qaqpa qaqqanda, Aıbarsha balahanada otyr edi. Qaqpany onyń uzaq ýaqyt ashpaýyna sebep boldy.

Sońǵy birer jumada bolnısada jatyp shyqqan Aıbarshanyń saýyǵyp bul páterge kelgenine eki-úsh-aq kún. Onyń aýrýyna da sebep Tyrtyq bolatyn. Syrbaıdy, ol arqyly Aıbarshany qaı retpen bolsa da muqata berýden oıy ózgermeıtin ol, Almalyqqa soqqan saıyn, aýdandyq, voenkomatta qyzmet isteıtin tanys qyzyna jolyǵyp, maıdannan kelgen hattardy kórip júrýshi edi; sonda onyń kóbirek kóz salatyny Dáýlettiń hattary bolatyn. Dáýlet hatty asa jıi jazatyn jáne kórgen-bilgenin qyzǵylyqty túrde jazatyn! Olardy da tesile oqıtyn Tyrtyqtyń asa zer sap qaraıtyndary pohoronnoe ızveshenıe bolatyn. El arasynda «qara qaǵaz» atanyp ketken bul ızveshenıelerdiń ishinen Tyrtyq Dáýlet týraly da habar kútetin. Sóıtip júrgende onyń tilegi qabyl bola ketti: biraz ýaqyt haty úzilgen Dáýlet týraly da «qara qaǵaz» kele qaldy. Buǵan sheginen shyǵa qýanǵan Tyrtyq voenkomat qyzmetkerleriniń aldynda: «Áttegen-aı, aıanyshty ólim boldy bul!.. Shirkin-aı, jigitim-aq edi-aý!» dep qaıǵyrǵan boldy da, «kim biledi, múmkin ústirt aıtqan habar bolar, bul. Múmkin, tiri bop shyǵar. Ondaı oqıǵalar kezdesip te júr ǵoı; sondyqtan, bul málimdemeni anyǵyna jetkenshe seıfke sala turaıyn» dep alyp ketti. Biraq, ol málimdemeni seıfke salmady, tilin alatyn bireýdi jumsady da, konvertke sap, syrtyna «Aıbarsha Qarymsaqovanyń óz qolyna tapsyrylsyn» degen jazýmen úıine eleýsiz apartyp tastady.

Qyzmetinen úıine kep, konvert ishindegi málimdemeni abaısyz oqyp qalǵan Aıbarsha, ýatqan sózderdiń bireýine de qulaq aspaı, eńirep jylaýdan demi bitip talyp jyǵyldy. Osy oqıǵadan bastap qusaǵa aınalǵan Aıbarsha, aqyry Qyzylordanyń bolnısasyna tústi. Onda da aıyǵýdyń ornyna meńdep bara jatqan kezde, Dáýlettiń «amanmyn» degen haty jarq ete qaldy. Hatty alǵan Syrbaı, sol saǵatta Almalyqqa attanyp poezǵa mindi de, bolnısadaǵy Aıbarshaǵa tabys etti.

Arabtyń eski ertegisinde «Ábilhaıattyń sýy» degen bar, maǵynasy — «tirshiliktiń sýy»; ony ishken adam, aýrý bolsa saýyǵady, kári bolsa jasarady, ólmeı, qartaımaı máńgi jasaıdy. Dáýlettiń «tirimin» degen haty, Aıbarshaǵa osy «Ábilhaıattyń sýy» sıaqtandy. Kóńili kónshigen Aıbarsha ońala bastap, Masaqbaıdyń máselesi obkomnyń búrosynda qaralardan eki-úsh kún buryn aýrýhanadan shyqty da, Anatolıı Kondratevıchtiń úıine keldi.

Syrbaımen birge kelgen qonaqtar sáskelik astan keıin attanyp ketti de, traktorıster kýrsyna túspek bop, Aıbarsha qalyp qoıdy. Ońashalanǵan ol, Marfýǵany uzaq aınalyp qalatyn bir iske jumsap, darbazany bekitip qaldy da, Dáýletke hat jazýǵa otyrdy. Qysqa aıaqty dóńgelek stoldyń ústine sıa, qalam, qaǵaz ákelip qoıǵanda, hatty jazýǵa kirisý maqsatymen, stol qasyna tóselgen kórpege otyrǵanda, onyń kóńili jadyrańqy edi. Hatqa jazylatyn sózder «meni aıt, meni aıt» dep aýzynda talasyp turǵan sıaqty edi. Sondaı kóńildegi ol, kallıgrafıalyq ádemi qoljazbasymen, «Dáýlet» degen sózdiń «D» árpin myqshıta oraı túsirip, «á»-den keıingi «ý»-dy aıaǵyn da órnekteı orap, ózge áripteriniń bárin jipke tizgen marjandaı qaz-qatar tizip, aıaǵyna lep belgisin qoıdy da, qalamyn dáýitke súıedi. Ondaǵy oıy, tós qaltasyndaǵy komsomolǵa múshelik bıletiniń ishinen Dáýlettiń osy hatpen birge kelgen fotokartochkasyn alyp, qarsy aldyna súıep qoıyp, keskinine qarap otyryp jazý edi.

Tank áskeriniń kapıtany aldyna qarsy qarap otyra qalǵanda, onyń saqal-murty ósken júdeý halin esine túsirgende kezinen jasy qalaı yrshyp ketkenin Aıbarshanyń ózi de bilmeı qaldy. Osy jasty endi tyıa alsyn, kóreıin!.. Jasyn tyıý bylaı tursyn.

Aıbarshanyń jylaý sebebin jaıǵasa otyryp suraǵysy kelgen Masaqbaı, darbazaǵa kire:

— Syrekeń úıde me? — dep surady.

— Ol kisi mana aýylǵa qaıtyp ketti.

— Qap!.. Kim bar bul úıde?

— Menen basqa jan joq. Úıge júrińiz!..

Masaqbaımen úıge kirgen Aıbarsha, garderobtyń ishki betin tutas alyp turǵan aınaǵa qarasa, keskini manaǵydan da dolyryp ketipti. Sonysynan uıalǵan ol qoranyń túkpirindegi shyńyraý qudyqtyń muzdaı sýymen jýynyp kelýge yńǵaılandy.

— Aǵaı, — dedi Masaqbaıǵa, stol ústindegi jatqan Dáýlettiń uzaq hatyn usynyp, — men jýynyp kelgenshe, siz myna hatty oqı turyńyz.

— Jaqsy, — dedi Masaqbaı.

Aıbarsha shyǵyp ketkende, artynan qarap qalǵan Masaqbaı «dostyq kóńilmen jolyǵysýymyzdyń basy osy, — dedi ishinen, — endi bizdi eshkim aıyra almas!»

ON ALTYNSHY TARAÝ

DOSTYQ TÝRALY HAT

Aıbarsha tysqa shyǵa, Masaqbaı Dáýlettiń hatyn oqýǵa kiristi.

«Aıym! — dep bastalypty hat, — eger men jazýshy bop sońǵy bir aıdyń ishinde basymnan keshirgen oqıǵalardy túgel sıpattap bere alsam, Uly Otan soǵysynyń ǵajap bir bólshegin kózińe aıqyn elestetetin tamasha roman bolar edi, biraq, «táńirim» meniń tabıǵatyma ondaı qasıetti bergen joq, sondyqtan, bilgen tilimmen ǵana jazýǵa týra keledi.

Eń aldymen asyǵyp aıtarym — jýyrda ǵana Gúlnardy kórdim... Gúlnardy!..

Armıanyń tilinde (basqa tilde de solaı ǵoı deımin), qýanyshqa oı bildirýdiń belgisi — ýralaý ǵoı. Sol sóz qazir meniń de tilime oralyp tur: ýra, ýra, ýra!.. Men Gúlnardy kórdim. Aıym!.. Taǵy da: ýra, ýra!..

Ózim jazýshy bolmaǵanmen, jazýshylardyń shyǵarmalaryn oqyp júrem ǵoı, Aıym (ondaı shyǵarmalardy oqý maıdanda da ýaqyt tabylady)... Muny aıtyp otyrǵanym jazýshylar shyǵarmalaryn qyzǵylyqty etý úshin, sıpattaıtyn oqıǵalaryn birden laq etkizip oqýshylardyń aldyna tege salmaı, shyjymdap otyryp, birtindep tanystyrady ǵoı; onysy durys ta ǵoı dep oılaımyn; óıtkeni, bar oqıǵasyn birden aıtyp tastasa, shyǵarmanyń qyzyǵy da bolmas edi, onyń qyzyǵy — bastalǵan bir oqıǵaǵa oqýshy «endi ne bolar eken» dep qumartyp otyrýda ǵoı. Oqýshynyń, osy qumarlyǵyn, romannyń aıaǵyna deıin ýysynda ustap otyra almaǵan jazýshy jazýshy ma, táıiri!.. Ondaı jazýshylardyń shyǵarmalaryna mensinbeı qaraıtynymyz esińde bolar, Aıym...

Jazýshylar týraly aıtyp ketken sebebim, ózim jazýshy bolmaǵanmen, osy hatty jazýda jazýshylardyń ádisin qoldanǵym kep otyr, sonda sıpattaǵaly otyrǵan geroıy — Gúlnar, sıpattaıtyn oqıǵam — onymen meniń qalaı ushyrasýym; osy oqıǵany aldyńa birden laq etkizip tóge salmaı, jazýshylar, shyjymdaı sozyp, birtindep tanystyrǵym keledi. Senen ótinish: hatty basynan asyqpaı, sózin tastamaı oqy, áıtpese qyzyǵy bolmaıdy, hatta bastalǵan oqıǵa nemen tynar eken dep, salǵan jerden aıaǵyna qarama!.. Osyǵan kelistik qoı, Aıym?.. kelistik!.. Ákel qolyńdy!..

Bul meniń saǵan Moskva túbinde bolǵan urystardan keıin jazyp otyrǵan hatym. Odan keıin sen meni joǵalttyń. Sonda men qaıda boldym?

Esińde me, Aıym, bala kezińde sen:

Po morám, po volnam,

Nynche zdes, zavtra tam, —

degen eleńdi aıta beretin eń ǵoı. Soǵystaǵy jaýyngerdiń turmysy, naq sen aıtatyn sol eleńdegideı. Munda áskerı bólimder de, jeke adamdar da maıdannan maıdanǵa aýysyp jatýy — bizdiń Qyzylordanyń tilimen aıtqanda daǵdyly úrdis Sol úrdispen, men osy aıdyń basynda Lenıngrad maıdanynan kep shyqtym, astymda ózińe málim tulparym — tank.

Gazetten de oqyp júrgen bolarsyń, «maıdan» degen irkis-tirkis bop jatatyn bir dúnıe. Qarsylasqan eki jaq birin-biri túgel syryp áketetin asa bir uly shabýyl bolmasa (mundaı shabýyldy «generalnoe nastýplenıe» deıdi ǵoı), bylaıǵy soǵysta, qaı jaqtyń bolsa da ilgerileý degenderi almasa beredi. Ony aıtyp otyrǵanym — Moskva túbinde bizdiń armıa generaldyq shabýyl jasap, jaýdy keıin shegerip alyp ketkende, Lenıngrad maıdanynyń soltústik jaǵynda jaý ilgeri suǵynyp kele jatty.

Sen geografıa sabaǵyna júırik bolatynsyń, sondyqtan, «Ilmen» atalatyn kóldiń qaıda ekenin jaqsy bilesiń. Men Lenıngrad maıdanyna aýysqan kezde, bizge shabýyl jasaǵan jaý, Ilmenniń batysynan soltústik-shyǵysyna bettep keledi eken. Arpalys asa qatty. Qarsylasqan eki jaq bir-birine árbir metr jerdi qyrǵyn uryspen alma-kezek alysyp, berisip jatyr... Jalpy hal: bul arada jaý ilgerilep keledi, maqsaty Moskva — Lenıngrad temir jolyn kesip alý...

Urysqa men X... qalasynyń mańynda aralastym. Bul aranyń jer ózgesheligi — qazaqsha «tomar», oryssha «boloto» atalatyn oryndar asa jıi kezdesedi. Saıańdaý jerge bitken tomarlardyń ústine qalyń bop, ózimiz «kúń shash» ataıtyn óleń shóp pen usaqtaý qaıyńdar aralas ósedi. Beti bylqyldap jatatyn bul tomarlardyń asty qoımaljyń saz. Sazdyń tereńdigine keıde syryq boılamaıdy. Jaz kúnderinde mundaı jerden mashına túgil atpen de adam júre almaı sazǵa batyp ketedi. Eger bata qalsa, odan shyǵý qıyn. Betindegi bylqyldaq qyrtys jyrtylyp, aıaq sazǵa ilikse-aq, qımyldaǵan saıyn tereńine tarta beredi. Solaı batqan attar men mashınalardyń sazǵa túgel batyp, astyna joq bop ketkenin kózimmen kórdim. Ondaı sazdardan at túgil adamnyń ózi de áreń shyǵady. Óz kózimmen kórgem joq, bireýlerdiń aıtýynsha, sazǵa adam da batyp ketken kúni bolǵan...

Urysqa men osyndaı tomarlardyń arasynda aralastym, men tanktik rotanyń komandırimin...

Bul arada bolǵan asa qatty urystyń jaıyn saǵan jazbaı-aq qoıaıyn; óıtkeni — birinshiden — hat jazǵan saıyn soǵystaǵy arpalysty habarlap mazańdy da alǵan bolarmyn, ekinshiden — osy hatta da sondaı bir arpalystardy amalsyz jazam; sondyqtan, tanktik urystardy sıpattamaı-aq qoıam...

Sonymen, qysqasy, asa qatty bolǵan bir urystarǵa aralasyp júrip shegindik. Sheginý jolynda, joǵaryda atalǵan tomarlardyń ushy-qıyrsyz bir jalpy kezdesip, orap óte almaıtyn boldyq... Aıtpaqshy bul qys mezgili ǵoı. Qystygúni tomarlardyń da beti tońdanyp qatady eken de, tank, zeńbirek sıaqty aýyr saımandar bolmasa, júkti arbalar men grýzovıkter, basqa usaq mashınalar, attar, adamdar ete beredi eken... Sondaı tomarǵa kezdesken soń, tankterdi tastaýǵa týra keldi. Tastamas eń: tomardan alatyn emessiń, burylyp ótetin jol joq, jaý qýsyryp qysyp keledi...

Tankter jaýdyń qolynda bútin qalmasyp dep qırattyq ta, alyp ótýge múmkindigi bar zattarmen ilgeri bettedik. Esińde bolsyn, sheginýden qıyn dúnıe joq. Bul arada sheginý týraly jalpy komanda bolǵanmen, josparly sheginý bolmady. Oǵan múmkin de emes sıaqty, óıtkeni, jaý bizdi batpaqqa ákep tyqpalap, eki jaǵymyzdy orap bara jatyr, tegi, jer jaǵdaıyn bilip, bizdi sazǵa qaramaq-aý...

Tomarǵa qamalǵannan birer kún keıin jantalasqan arpalyspen bir top adam qalyń aǵashqa kirdik. Esti sonda ǵana jınasaq, aǵash ishinde bizden basqa bosqandar da bar eken, báriniń basy qurala kelgende eki-úsh júzdeı adam boldy. Jan-jaǵymyzǵa razvedka jiberip barlatsaq, Holm kúnshyǵysymyzda jaqyn jerde eken, sonda ǵana bizdiń bólimder jaýmen qatty qarsylasyp jatyr eken, ózge jaǵymyzdy jaý orap alyp ketipti.

Bizge, árıne, óz bólimderimizge baryp qosylý kerek. Razvedkanyń habaryna qaraǵanda, ol ońaı da jumys emes; óıtkeni, orman men qalanyń arasy belestengen jalańash dala, bul araǵa jaý áli jetpegenmen, bizdiń bólimder kúshin Holmǵa tartqannan keıin, samoletteri ersil-qarsy júıtkip erkinsip alypty; sondyqtan, biz aqyldastyq ta, qalaǵa túndi jamylyp jetpek boldyq.

Biz solaı jettik te. Qaladaǵy arpalys adam aýyzben sıpattap bolarlyq emes eken: qalanyń batysynan sol kúni keshke kelip kirgen jaýmen bizdiń adamdar oramdar men kósheler bylaı tursyn, árbir úı úshin soǵysyp jatyr!.. «Úı» derlik úı de qalmapty: jaýdyń sońǵy bir jumanyń ishinde jerden de, aspannan da úzdiksiz tókken oǵynan qalada tas-talqany shyǵyp qıramaǵan bir de úı joq, qaı úıdi kórseń de esik-terezeleri ańyraıyp, qabyrǵalary omsyraıyp qulap jatyr, kóp úılerdiń ornynda úıilgen topyraq qana qalǵan, kóshe boılarynda adam júre almastyq bop shashylǵan dúnıe!.. Onyń ústine úı ataýlynyń básin de órt alyp, búkil qala jalynnyń qushaǵynda, qalany tumandaı japqan qoshqyl qara tútinnen adam dem alyp bolar emes!.. Satyr-kútir atysta qulaq kereń bolarlyq!..

Bizge bergen buıryǵy — jaralylardy tylǵa tasýǵa kelip-ketip jatqan sanıtarlyq poezdarǵa adam tıesý boldy. X... tan ondaı poezdar júrýge bir-aq jol qalǵan eken, ol — Blagoe stansıasyna qaraı.

Qyzyq endi kele jatyr, Aıym!.. Bizdi bastap ákelgen komandır, sizder jaralylardy osy sostavqa tıesesizder dep buıryq bergennen keıin, biz qyzmetke kiristik... Jýyrda ǵana bombalaýdan qıraǵan vokzal, jalyny aspanǵa shyǵa órtenip jatyr eken. Jaralylar sonyń mańynda jınalypty... «Meni áket!» dep zar qaǵady... Sen shamań kelgenshe kóteresiń... Shamań kelgenshe jyldam qımyldap, kóbirek tasýǵa tyrysasyń...

Osyndaı qatty qımyldyń ústinde, bir adamnyń júris-turysy da, daýysy da meniń kóńilimdi bóle ketti!.. Adam daýsyna qaraǵanda áıel... Sezine qaraǵanda — bastyq... Óıtkeni, jaralylardy tasyǵandarǵa buıyra sóıleıdi, jón kórsetedi!.. Ózgelermen birge ózi de jaralylardy tasıdy... Jáne qarýly adam sıaqty, denesi eńgezerdeı talaı jaralylardy ne qushaqtap, ne arqalap alyp ketedi.. Júrisi jyldam!.. Keıbireýler oqtan jasqanǵanmen ol jasqanbaıdy!.. Qaıdaǵy qıyn jerlerge baryp kiredi!

Daýsyna qarap men osy adamdy Gúlnar ma dep qaldym!.. Daýsyn estigen saıyn bul joramalym bekine tústi!.. Bir sátte órttiń jaryǵymen keskinine qarasam, aıyryp bolar emes: bet-aýzy qara-qojalaq kúıe... Toqtap toqyrap sóıleýge ýaqyt joq... Sodan keıin jumys ústinde taǵy da birneshe ret keskinine qaradym, tanı almadym, biraq daýys sonyki!.. Dene qurylysy da keletin sıaqty!.. Aýzymnan bir sátte «Gúlnar!» degen sóz eriksiz shyǵyp ketti... «Dáýlet!» dep qaldy, sonda áıel. «Gúlnar!..», «Dáýkesh!..». Qushaqtaı alǵanymdy ezim de bilmeı qappyn... jylap ta jiberippin!.. «Dáýkesh! — dedi Gúlnar shıraq daýyspen, — jylar oryn bul emes!.. Jına esińdi!.. Qyzmetińe kiris!..» Sonda ǵana esim endi de, qyzmetke kiristim...

Biz jaralylardy tistep poezd sońǵy eshelon eken. Komandırimizdiń aıtýynsha, bizdiń, bólimder tańǵa jaqyn qalany jaýǵa tastaıdy da sheginedi, sondyqtan, bizge bolǵan buıryq — jaralylar eshelonymen birge ketý...

Mine, bizdiń hal-jaı qysqasha osylaı, Aıym!,. Menińshe, hattyń aıaǵyna deıin úreıin, ushqanmen, endi sen de saıabyrlaısyń ǵoı deımin. Tek, tiri bolsaq bolǵany da, qalǵannyń reti kele beredi ǵoı... bul hatty ákeme de oqyp berersiń, Baıjanǵa da oqytarsyń, biraq, apama oqytpa, záresi ushyp keter... Senen zor ótinishim: Gúlnardyń qaıda ekenin tez habarla. Onyń adresi mende joq, izdetip jatyrmyn, seniń habaryn, buryn kelýi múmkin... Qandaı jaqsy adam, ol, Aıym!.. Onyń jaqsylyǵyna altyn, merýert... taǵy solardaı qymbat dúnıelerdiń bireýi de beıne bola almaıdy oǵan, Gorkıı aıtqandaı, úlken árippen jazylǵan «adam» degen uly sóz ǵana beıne bola alady!.. Hat kútem, Aıym!..

D á ý k e sh i ń»

Hatty oqyp otyryp, Masaqbaıdyń áldeneshe jerde kózinen jas ta shyǵyp ketti. Hattyń sózinen sózine kóshken saıyn, osy sıaqty adamǵa aram nıette bolǵandyǵy úshin ol ózin sóge tústi...

Masaqbaı hatty oqyp úlgersin dedi me, álde óziniń babyna qarady ma, Aıbarsha kidirip, Masaqbaı ekinshi ret oqyp jatqanda keldi.

— Qalaı eken, aǵaı? — dedi Aıbarsha, hattyń qandaı áseri bolǵanyn Masaqbaıdyń keskin-keıpine ańǵaryp.

— Tamasha hat! Mundaı da dos adamdar bolady eken-aý, shirkin!.. Dos bolsa osylardaı bolsyn!..

— Ia, aǵa, bul — dostyq týraly hat!..

— Endeshe, osy dostardyń qataryna meniń de qosylǵym keledi, Aıbarsha!..

Ol Aıbarshaǵa óz basynda bolǵan qatelikti, ony qalaı túzeýdi oılaıtynyn aıtyp shyqty. Tek, «aýzyńa ıe bolady eskerip, Tyrtyqtyń ustalýy týraly ǵana aıtpady.

Masaqbaıdyń, kinásine bulaısha moıyndap kelýine de, maıdanǵa baram deýine de asa razy bolǵan Aıbarsha, Tyrtyq jóninde sóz qozǵaýdy orynsyz kórdi.

— Aǵa, — dedi ol qoshtasarda, — adamgershilik dostyqqa árdaıym qushaǵym ashyq. Tek, qaltqysyz adal dos bolaıyq.

— Árıne, qaryndasym!..

Ekinshi bólimniń aıaǵy

JEŃİS JOLYNDA

Úshinshi bólim

BİRİNSHİ TARAÝ

EGİS ALDYNDA

Ioshkar-Ola qalasyndaǵy gospıtálda jatqan Gúlnarǵa baryp qaıtýǵa áldeneshe talaptanǵanmen, jumys jaǵdaıy Baıjandy bosatpaı-aq qoıdy. Oǵan bóget: jazylsa jaqyndap qaldy, kóktem egisine ázirlik bastaldy, bıylǵy egisti sýmen qamtamasyz etý úshin, oǵan qajetti kanal tarmaqtary daıarlanyp bolý kerek, ol daıarlyq negizinde bitkenmen, áli de jóndeı túsetin usaq-túıegi tolyp otyr, onyń ústine, obkom Baıjandy jýyrda búroǵa shaqyrdy da, qosymsha mindet qyp, aýdandyq sý sharýashylyq bólimin basqarýdy júktedi, endi qaı kolhozdyń qaı tabanyna qansha sý berýdiń de grafıgin jasaý kerek, Osylardyń bári Baıjannyń aıaǵyn qaýyrt Jumystan bura bastyrmaı-aq qoıdy. Bul jónde onyń jazǵan hattaryna tulpar: «Uǵam, Baıkesh, túsinem, jumys jaıyńa. Mindetti qyzmetińdi oıdaǵydaı atqarýyń — jeńiske járdem berýiń, ol maǵan bergen járdemiń, endeshe munda kelem deýdi oıdan shyǵar» dep jaýap qaıyrdy.

Gúlnardyń hatyna qaraǵanda, aıyǵyp gospıtáldan shyqqan soń, elge ózi kelmek, biraq, týra kelmeı, jolda, gospıtálda jatqan Dáýletke soqpaq. Baıjannan bul habardy estigende kóńili bosap kózine jas alǵan.

Sondaı oıdaǵy Syrbaı, Baıjan áıelin kórgende erekshe halge túser dep jobalaǵan edi, olaı bolǵan joq. Gúlnar mingen poezd Qyzylordaǵa toqtaǵanda, nóser jańbyr tipti údep ketken edi. Nomeri belgili vagonnyń aldyna Baıjan men Syrbaı bara bergende, oń qoltyǵyna baldaq qystyrǵan áskerı kıimdi áıel shyǵa berdi.

— Gúl! — dedi Baıjan qushaǵyn jaıa, sozǵan qolynan demeı berip.

— Baıkesh! — dedi Gúlnar túse berip.

Tek qana qushaqtasyp súıisýleri bolmasa, ekeýi de jylaǵan joq.

— Ákem qalaı? — boldy Gúlnardyń aýzynan shyqqan birinshi sóz.

— Aman, komandırovkada, Almatyda...

— Baqyt?..

— Eńbektep zyrlap júr... qaz tura bastady...

Qasynda Syrbaı bary esine jańa túsken Baıjan, onyń da kelgenin aıtyp edi:

— Qaıda?.. Káne!.. — dedi Gúlnar.

— Men munda, qyzym — dep jaqyndaı bergen Syrbaıdy Gúlnar:

— Ata!.. Atajan! — dep qushaqtaı aldy da, — Dáýke aman, ata, kórdim, jýyrda jazylyp shyǵady, — dedi.

— Seni kórdim — Dáýkenimdi kórdim, — dedi Syrbaı Gúlnardy betten súıip, — tek qaıda júrseńder de, aman júrińder, amandyqpen kóriseıik!..

Qushaǵyn jazǵan Syrbaı, sonsha beınet ishinen, sonsha saǵynyp kelgen Gúlnardyń kózine jas almaýyna, salmaqty qalpyn ózgertpeýine ishteı tańdandy da qoıdy...

Syrbaı qalada birer kún ǵana boldy da, týra óziniń jumys ýchastogine ketti.

Ol Qyzylordadan ózi qazyp jatqan aryqtyń basyna oralsa, Baqbergenov Estaı sonda júr eken. Ol qazir «Keńtoǵaı». kolhozynyń bastyǵy da. Tyrtyqty saıası uıymnyń tutqynǵa alýy týraly habardy estigende, bylaısha qylmystary bar dep oılaǵanmen, dál saıası qylmysy bolar degen oıy joq Estaı qaıran qaldy. Biraq bul jónde naq qylmysy baryn ózi de bilmeıtin Syrbaı, ózim Masaqbaıǵa jasaǵysy kelgen qastyqtarynan esin aıta almady. Sondyqtan, Estaıdyń:

Apyraı, ne saıası qylmysy boldy eken munyń? — dep qantalaı bergen suraýyna:

— Ony qaıdam, — dep jaýap berdi Syrbaı, — meniń bilgenim osy, ózgesin Rahmetten surarsyz, ol erteń bizdikine keledi...

Tyrtyq áńgimesine qaıta oralǵan Syrbaı:

Sen qonysy basqa aýyldyń balasysyń ǵoı, syrttan estigeniń bolmasa, egjeı-tegjeıin bilmeıtin de bolǵan datqa tuqymynyń, olardyń jaıy bylaı bolamyn,-dep kórgen, bilgenin Estaıǵa uzaq áńgime qyp aıtyp kórdi.

Adamnyń jany shoshyrlyq zorlyqtaryn aıta kep: Kórmegen kezge bári ótirik sıaqty, — dedi Syrym Datqa tuqymynyń arǵy zorlyq-zombylyǵyn estigenine nanbas ek, eger kózimiz kermese. Sary qojamen júdá óstik qoı biz. Urlyqtyń etin meshitine tyǵyp jegenine kórdik. Buharǵa aparyp oqýǵa berem dep, osy elden on shaqty jetim balany jınap ap, Qyzylbas eline keldi Júz jandy odan da artyq túrshiktiretin qylmysyn da kórdik.

Mosqaldaý bir adamdy kúzetke qoıǵan, jigittiń qarǵysy atty ma, álde aýyr azapqa jany túrshikti me, sol adam keshikpeı jyndanyp ketip, qor bop óldi.

— Ózińiz qalaı kórdińiz, ólgen jigitti?

— Aǵash degen qat emes pe osy arada? Bir jyly shyǵyrdyń toǵanyna kerekti toranǵuldy izdep, jigit ólgen aralǵa bara qalarmyn ba!.. Qalyń toranǵuldyń arasynan jýanyn izdep júrgende, aldymnan álgi ıleý kezdese qalǵany!.. O, jasaǵan!.. — dedi Syrbaı, ıleý aldynda turǵandaı, úreılengen keskinmen, — júdá kórmeı júr ekensiń, kóresińdi!.. Kishi-girim kıiz úıdiń, ornyńdaı ıleý!.. Bıiktigi de kishi-girim obadaı.. Ústinde adamnyń arsalanǵan súıegi jatyr!.. Júdá zárem ushyp ketti. Sheginip kettim!.. Azdan keıin boıymdy jınap, ıleýge qaıta jaqyndasam, allanyń ámirimen, kún qaqtaǵan súıekteı appaq emes, qabyǵyn arshyǵan tobylǵydaı sap-sary!..

— O neden eken?!

— Qumyrsqanyń silekeıi maı bolady jáne maıy sary bolady deıtin edi, sodan ǵoı deımin.

— Ony kim kergen eken?

— Ózim de kórdim: ishi aýrý kisi o kúnde qumyrsqanyń maıyn ishetin.

— Ony qalaı alady?

— Ileýdiń mańynan jeroshaq qazady da, qazandy asady, sýdy qazanǵa quıady, astyna ot jaǵady. Sodan keıin, júdá sý qaınaǵan kezde, ıleýdi qumyrsqa-qumyrsqasyn qosa qazanǵa salady. Qumyrsqalar qaınaǵanda, sýdyń betine sap-sary bop maı shyǵady, sony qalqyp alady. Óz ishim aýyryp kórgen joq, iship te kergen joqpyn. İshkender «shıpasy teris emes» desedi.

— Qyzyq eken, — dedi Estaı.

— Men estimegen em, bul.

— Taǵy bir qyzyǵy bar qumyrsqa maıynyń, — dedi Syrbaı.

— O ne?

— Qumyrsqa maıyn jaqqan saqal-murt ta, shash ta júdá aǵarmaıdy degen sóz bar.

— Ony da istegen kisi bar ma eken? — dep surady Estaı.

— Bar. Saǵynaı degen shal bolǵan osy elde. Biz jigit bop qalǵan kezde, júdá júzdi alqymdap baryp óldi, saqal-murtyna jóndi aq kirmeı, júdá qap-qara bop móldirep otyrǵan kezinde qaıtty. So kisi semiz qoıdy soıady da, terisin sypyryp, etin qumyrsqanyń ıleýine tastaıdy. Ileýge, aýzyn joǵary qaratyp qumyrsha qoıady. Qumyrsqalar etti jep taýysqan kezde qumyrshany alsa, ishine sap-sary maı ortany bop qalǵan eken deıdi. Sol maıdy, sol kisi saqal-murtyna, shashyna jaǵyp júripti. Aǵarmaýy, júdá, sodan deıdi...

— Apyraı, á! — dep Estaı yńyrsyp az otyrdy da kúlimsirep bir qarap ap, — siz neshede, aǵaı dep surady.

«Eldi syndyrǵyń kelmese, onyń aqysyn jeme, aqysyn jegendi, el súımeıdi; keshe aýzynan jalyn atqan patshany da aqymdy jeńin, dep taǵynan túsirgen el emes pe bul?.. Keshe baı-qulaqtardy da aqymdy jediń dep joıǵan joq pa bul el?.. Sen júdá, solardan myqty emes shyǵarsyń, muny bir dep oıla» dedim. «Ekinshi aıtarym, — dedim, — seni, osy kolhozdy basqarsyn dep saıladyq. Adam ataýlynyń minezi júdá birdeı emes — túzýi de, shálkesi de bar; iskeri de, jalqaý da bar; elgezegi de, shaba da bar; solardyń bárin jınaqy ustamasań, júdá sıyrdyń búıregindeı bytyratyp alasyń; endeshe, eldiń aqysyn jeme, biraq tártipti qatań usta» dedim. «Úshinshi aıtarym, — dedim, — bizdiń zaman, nendeı isti bolsa da aqyldasyp atqaratyn zaman, júdá, sen de sony iste. Óziń bilip tursań da kópshilikke, ásirese kópshilik ózińe qosa saılaǵan basqarma múshelerine aqyldasa sal, isin, sonda ǵana ónimdi bolady» dedim. Beıshara sonyń bireýin de istemedi. Kolhoz múlkin, júdá, qymqyrmaǵa saldy. Onysyn jasyryp-aq istegen boldy; biraq, onyń kózi, júdá, kóptiń kózinen kep pe?!. Kóp ańdysa kermeı qoıa ma?.. Bul bir. Ekinshi, kópshilikti jınaqy ustaı almady. Qaıdan ustasyn. Ustar edi on qoly, oımaqtaı aýzy júdá taza tursa!.. Aýzy da, qoly da bylyǵyp jatty. Jurt onysyn júdá kóre qoıdy. Jurttyń kórgenin bilgen soń, qoıan-jaltaq túspeýge sharasy qansha!.. Jaltaq túsken kisi júdá jaryp sóz aıta ala ma?.. Óz mini badyraıyp turǵan kisi, bireýdiń minin qalaı túzeıdi?.. Aıtpaı ma — «áýeli óz minińdi túze!» dep?.. Sodan keıin basynyp almaı ma ony?... Masaqbaı beısharanyń haly júdá osylaı boldy da qoıdy!.. Úshinshi óz kúshine ózi senbegen kisi, kópshiliktiń kúshine qalaı senedi?.. Masaqbaı da senbedi. Kópke aqyldasyp isteýden qashyp, óz betimen jeke túıe aıdady... Sonda aqylsyz jigit emes ol, tabansyz, ushqalaq jigit. Aqyldylyq pen tabandylyq boıǵa qatar bitpese bola ma? Tabandy berik baspaı tapqan aqylda qun bola ma?.. Masaqbaı tabansyz jigit boldy. Ap-aqyldy bop birdemeni jap-jaqsy-aq bastaıdy da, so qalpymen jaqsylap aıaqtaýǵa, júdá degbiri jetpeıdi. Asyǵyp, aptyǵyp, ushqalaqtanyp isteımin dep, dup-durys bastaǵan isin júdá qısaıtady da alady... Sondaı kisi kolhozdy basqaryp otyra ala ma?.. Ásirese, mynadaı soǵystyń surapyly soǵyp turǵan kezde?.. Sóıtti de, kolhozdan dámi ázirge taýsyldy. Almatyda Rahmet ózin kórgen eken, hat bar ma dep surasam, soǵysqa ketken saý kelgen de, beıshara!..

— Áneý kúni sanatsam, — dedi Estaı, — tamyr tartqan sany bul kolhozda jeti myń bop shyqty. Bıyl kóktemde taǵy bir segiz myńyn ektirsem be deımin.

— Oǵan qol tıse!

— Tıgizemiz. Mektep balalarynyń ózderi-aq otyrǵyzyp shyǵady, olarǵa qosa detdomnyń balalaryn jabamyz. Tek shybyǵyn taýyp bersek boldy. Ol tabylady.

— Kezinde kórersiń, ony.

— Elektr stansıasyn ornatýymyz kerek, Syreke. Mynadaı qarańǵylyqqa basyndyrýǵa bolmaıdy.

— Durys qoı ol, biraq qashan?

— Birer jyldyń ishinde. Oǵan deıin soǵys bitpese she?

— Bitpese de ornatamyz.

Bul sózdi Syrbaıdyń ári qaraı sozǵysy kelmedi. Tek, ishinen: «Sóz álpetiń jaqsy, isińdi kórermiz» dedi de qoıdy.

Estaıdyń páteri jol kirgen jaq shette bolatyn, soǵan taıana bergende:

— Bizdikine barmaımyz ba? — dedi Syrbaı.

— Atymdy baılap baraıyn, — dedi Estaı.

Syrbaı jónele bergende: «Altyn shal, — degen oı keldi Estaıǵa, — kolhozǵa qamqor shal...»

EKİNSHİ TARAÝ

BEKİGEN SAǴA

Qyzylordanyń vokzalyna kep túskenshe, Gúlnar ózin soǵys ishindegi halde sezip kelgen edi: surapyl soǵysta jaralanyp gospıtálǵa kep túskende onyń kórgenderi jaraly jaýyngerler, gospıtáldan shyǵyp Dáýletti izdep barǵanda mingen vagony áskerdiki, odan Kınel, Orynbor arqyly Qyzylordaǵa kelgende taǵy da áskerlik vagonǵa mindi. Osy saparynda ol, tek qana tarsyl-tursyl atylǵan qarýlardyń, daýsyn ǵana estimegeni bolmasa, soǵys rýhynyń qalyń ortasynda júrdi.

Qyzylorda stansıasynda kútip turǵan mashına mingizip ap jónep bergennen keıin, jyldam júristen jáne quıyp turǵan jańbyrdan jan-jaǵynda ne baryn kórýge úlgere almaǵan Gúlnar, kútip turǵan kópshiliktiń shýlaı amandasqan qorshaýymen óz úıine kirgende, es bilgeli kózi qanǵan bólmelerdiń de, olardyń ishindegi múlikterdiń de bári jat sıaqtanyp, jańa ǵana kórip turǵandaı tańdana qarady.

Onyń bulaı qaraýyn jurt ekinshi maǵynada, ıaǵnı, «kórmegeli kóp bolǵan dúnıesin saǵynǵan eken» dep uqty. Keppen birge solaı uqqan Marfýǵa, amandasqaly kelgenderdiń aıaǵy sırep, Gúlnar ońasharaq qalǵan kezde, beıbit kúnde Gúlnar jaqsy keretin zattaryn, ásirese balalyq kúnderiniń eskertkishi kórip saqtatyp qoıǵan zattaryn ákep kórsete bastap edi, kútpegen jerden, Gúlnar olardyń bárine de quraq-usha qoımaı, eleýsiz, nemquraıdy kózben qarady. Ózge zattar bylaı tursyn, soǵysqa deıin jáne soǵysqa attanarda keýdesine álsin-álsin basatyn, bassa qaramaı qoımaıtyn, qarasa qadalmaı qoımaıtyn, bir qadalsa uzaq qadalatyn jáne jaı qadalmaı, kóz jasyn tógip turyp qadalatyn súıikti sheshesi — Shahadattyń fotokartochkasyn berdi.

— Árıne, — dep bastady ol sózin, — jata-jastana da kele berer eń, balam; biraq, sen, júdá, bul joly Anatóldiń ǵana balasy bop kep otyrǵan joqsyń, jolda Dáýkenime soǵyp, onyń da amandyǵyn ákep otyrsyń; sen keledi degen soń, úıdegi kempir de ańyrap otyrǵan bolar. «Uly sózdiń uıattyǵy joq» depti. Júdá, bizdiń úıdegi kishkentaıyn da ańsaǵan bolarsyń, qaladaǵy úıińdi aman kórdiń, endi bizdiń úıge júr!..

— Jaqsy. Baramyz, ata, — dedi Gúlnar, — biraq, búgin emes, biraz kúnnen keıin. Joldan sharshap keppin, azdap tynyǵaıyn.

Syrbaı júrip ketti. Erteńine jumysynyń qaýyrttyǵyn aıtyp Baıjan da júrdi, biraq ol bir máselede kóńilsizdeý ketti, onysy — «endi Qyzylordadaǵy soǵystyq gospıtálǵa ornalasatyn bolarsyń!» degen suraýyna Gúlnardyń: «Kerermiz, rasymdy aıtqanda yqlasym maıdanǵa qaıtýǵa da tartyp tur» dep jaýap berýi edi. Óıtýine Baıjan árıne narazy.

Kóshede qybyrlaǵan janǵa kezdespegen Gúlnar páterine kelse, syrtqy esigi qulyptaýly. Baıjannyń aıtýynsha, bul páterdiń qazir ol bir ǵana bólmesinde turady, ózge "bólmeleri osy qalaǵa evakýasıamen kelip, kanal qurylysyna ornalasqan keıbir mamandarda. Qulyptaýly esikke ne isterin bilmegen Gúlnar skameıkada otyr edi, qasynan áldekim salt atpen janap óte berdi. Dybys bergisi kelgen Gúlnar jótelip qalǵanda, salt adam atynyn, basyn kilt tartyp toqtatty da:

— Bul kim? — dedi.

Samarqannyń daýsy sıaqty!.. Sasyp qalǵandaı ne jaýap berýge bilmegen Gúlnar úndemep edi, saltty atynyn; basyn buryp beri qaraı júrdi de:

— Kim bul otyrǵan?. — dedi.

Samarqan tańdanǵan daýyspen: «Sol da sóz be eken?!.» dep kele jatty da, kilt toqtap:

Seni mynaý úıge apara turaıyn da, ózim Baıjanǵa aıtaıyn, — dedi.

— Ol qaıda edi? — dep surady Gúlnar.

— Jumys basynda... kanaldyń saǵasyn bekitip jatyr, sonda... Sender maıdanǵa ketkeli, «kún», «tún» degen bizden qalǵan... Mine, men de tún qatyp egistiń jabdyǵynda júrmin... Barlyq kúnimiz de, túnimiz de osyndaı...sonymen, seni mynaý úıge aparaıyn da, men...

— Bul úıdiń kimi bar edi? — dedi Gúlnar.

— Eki balasy men ákesi maıdanǵa ketken, áıeli men kúıeýi kanaldyń saǵasyn bekitý jumysynda, qyzy FZÝ-da.

— Usaq balalaryn kim baǵyp otyr?

— Endigi úlkeni on ekide bolar solardyń, osy úıge ıe, kishkentaılarynyń as-sýyn jasap beretin sol degen. Onyń ústine oqyp ta júr. Jaqynda surastyrsam, otlıchnık kórinedi...

— Áı, soǵys..., soǵys! — dep Gúlnar demin asa aýyr aldy da, — olardy mazalap bolmas, — dedi.

— Endeshe... — dep kele jatyp Samarqan az kidirdi de, — álde, jumys basyna barasyń ba? — dedi.

— Qalaı? — dedi Gúlnar, «jalǵyz atpen qalaı baramyz» degen oımen.

— Men at jegip keleıin.

— Salt atqa da mine alam, — dedi Gúlnar kúlip, — jýyrda Dáýletti izdep Oral taýyna bardym ǵoı. Onyń gospıtál! bıikte eken, soǵan salt atpen-aq shyqtym.

— Sen salt atqa mine alsań men jaıaý júreıin.

Gúlnardy Samarqan atyna mingizdi de, ózi jaıaý júrip otyrdy. Attyń asa jaıly jáne utymdy aıań-jorǵasy bar eken, sol júrisimen enteleı basqan attan Samarqan qalyspady. Mundaı aıańshyl adamdy Gúlnardyń birinshi kórýi!..

Olar Almalyqtyń shetine shyǵa bergende tań sibirleı bastady. Gúlnardyń kezine aldarynda jota sıaqtanǵan bir uzynsha qyrqa shalyna ketti. Keıbir kúnderi, tan, osyndaı bop atyp kele jatqanda, dál osyndaı bop, kókjıekti jaǵalaı shóge qoıatyn qalyń bult bolýshy edi. Jotany «so bolar ma?» dep joryǵan Gúlnar Samarqannan surap edi:

— Kóterme ǵoı, — dep jaýap berdi ol.

— «Kótermeńiz» ne?

— Umytyp qalǵanyń ba, «kóterme» dep «dambany» aıtpaı ma osy el?

Samarqan Gúlnardy kótermeniń salyný tarıhymen tanystyryp ótti.

— Bıiktigi qansha? — dep surady Gúlnar, kótermeniń ıyǵyna shyqqanda.

— Alty metr. Anatolıı Kondratevıchtiń esebinshe áli de bıiktete túsý kerek, biraq oǵan múmkindik joq: osy kótermeniń ózin úsh-tórt myń kisi jabylyp, qansha mehanızm kúshi qosylyp tórt-bes aıda áreń bitirdi. Anatolıı Kondratevıchtiń usynysyn qabyldasa, áli de sonsha kúsh bes-alty aı jumys isteý kerek. Oǵan ýaqyt qaıda? Kisi qaıda?

Gúlnar atynyn, basyn tartty da, bylaı da alysy-jaqyny aıqyn kóringen keń ólkeni, odan da bıikten sholǵysy kelgendeı, saý aıaǵyn úzeńgige tireı, at ústinde kóterildi. Qary ketip bolǵan Syrdarıa ólkesi bul kezde ádemi bir beınemen qońyrsyp, sol mańaıda aralasa ósken sheńgel, jıde, sekseýilder, ekpindi jelmen teńselip tolqyndanyp tur eken.

Gúlnar kilt burylyp, jalt qarap edi, Baıjan teris aınaldy da, tuqyrańdap isine kiristi.

— Gúlnar ǵoı, mynaý?! — desti eki-úsh adam...

Qysqa-qysqa amandyqtan keıin Baıjan da, ózgeler de jumystaryna kirisip, Gúlnarmen olar sáskelik astyń kezinde ǵana sóılesýge ýaqyt tapty. Qyzylordadan asyǵyp qaıtardaǵy sezderin Baıjan Gúlnarǵa qaıtalap aıtyp:

— Sińbirýge ýaqyt joq, Gúlim, — dedi, Gúlnarmen ekeýiniń aldyndaǵy qańyltyr tarelkaǵa salǵan kúrishtiń ystyq botqasyn, úlken temir qasyqpen urtyn toltyra asaı otyryp, — kanaldy jýyrda ashýymyz kerek, ol úshin saǵasyn bekitip alýymyz kerek. Darıanyń sýy qazir temen, osy kezde bekitip úlgermesek, erteń sý tasyǵanda boı bermeıdi. Sýdyń tasýyna da, saǵanyń ashylýyna da aılap emes, kúndep-aq ýaqyt qaldy!

— Bul saǵadan qaýip joq qoı endi?

— Joq qoı deımin. Basynan asyp ketpese, bul bekinis sý jibere qoımaıdy.

— Qysqasy, saǵa berik bekildi deseıshi!

— Ia, berik bekildi!

ÚSHİNSHİ TARAÝ

JEŃİSKE SHEIİN

Qurylys jumysymen tanysqan Gúlnar, mundaǵy isterdiń de qıyndyǵy maıdannan kem emesin, jetistikke ıe bolý úshin munda da kep aqyl-oılar sarp bolatynyn kózimen kórdi. Osyndaı aýyr isterden qaljyraǵan keıbir mınýtta Baıjanǵa aqyl berip demeý bolarlyq kisi de kóp emestigin ańǵardy. Qyzylordanyń gospıtalynda qyzmetke qalýǵa bekingenin, Gúlnar Baıjanǵa osy sátte ǵana aıtty. Bul keńestiń ishinde bolǵan Aıbarsha Baıjannan da artyq qýanǵan sıaqtandy.

— Apataı, — dedi ol Gúlnardy qushaqtaı ap, betinen súıip, — rýhanı sheshe kerek edi maǵan, sol sheshem siz bolyńyz. Men sizge, ekeýmizdiń de súıikti dosymyz — Dáýlet maqtanyshpen qarsy alarlyq eńbek atqarýǵa ýáde bereıin!.

Bul habarǵa Tárbıa da Aıbarshadan kem qýanǵan joq. Ol endi, úıinde turatyn Gúlnar Bahytjandy alyp keter dep jorydy da, úırenip qalǵan sábıdi ishi qımaǵanmen, Gúlnardyń kemtarlyǵyn eske ala kele, berýge bekindi, sondyqtan, balany qolynda barynsha daıarlaýǵa kiristi.

«Gúlnar kep qaldy!» dep bir bala Syrbaıdyn, úıine júgirip kelgende, Tárbıa Bahytjandy besigine bólegeli jatyr edi. Ol kezde «ińgá» tartýǵa, shaqyrsań syqylyqtap kúlýge, kózi qyzyqqanyn ustaı alýǵa, eńbektep júrýge jarap qalǵan Bahytjandy, «Gúlnar kep qaldy» degen sózdi estigende, Tárbıa besiginen sýyryp aldy da, túbit shalyǵa oraı, dalaǵa alyp shyqty. Úıden júregi týlaı shyqqan Tárbıa, mashınadan túsip jatqan áskerı kıimdi Gúlnardyń sholaq aıaǵy men baldaǵyn kergende, kózinen jas yrshyp ketti de, balany Aıbarshaǵa ustata sap, ózi Gúlnardy bas sap, dalany jańǵyryqtyrǵan daýyspen kóristi. So jylaýdyń ústinde ol, Dáýletti de, Gúlnardy da qatty saǵynǵanyn, Gúlnardyń kemtarlyqqa ushyraýyn qaıǵyra tura, jany aman qalýyna qýanyshyn jyr qyp aıtyp shyqty.

Maýqyn basyp, qushaǵyn jazǵan Tárbıanyń kózi, betinen súıýge yńǵaılanǵan Gúlnardyń kózine tússe, jas shyqpaǵan. Munysyna ishteı tańdanǵan Tárbıa, Gúlnardyń tońazyǵan eki betinen, mańdaıynan súıdi de:

— Baqytjandy kórdiń be? — dep, Aıbarshadan aldy da usyndy.

Tárbıanyń qatty jylaǵan daýsynan shoshyndy ma, álde kópten kórmegen sheshesin jatyrqady ma, Gúlnar: « Kele ǵoı!» dep qolyn sozǵanda, jylamsyraǵan Bahytjan keıin tyrmysty.

— O nesi, shesheńdi jatyrqap?! — dep Tárbıa balany qorlap ustatqysy kep edi:

— Jylatpa, apa, — dedi Gúlnar, — kózi úırengen sheshe turǵanda, jatyrqaǵan shesheni qaıtsyn ol!..

— Iiskeısiń be, ańsap keldiń ǵoı?

— Ańsaýǵa qol da tıgen joq, apa! Bul úıi, tárbıesi bar bala ǵoı. Úıinen, tárbıesinen aırylǵan balalardy aıtyńyzshy!..

Sózderin qabaq shyta aıtqan Gúlnardyń oıyn aýyrlatqysy kelmedi me, álde, dalada uzaq turýdy yńǵaısyz kórdi me:

— Úıge baraıyq, qalqam! — dedi Tárbıa, — kózi qanyqqan soń ózi de umtylar. Qany tartpas deısiń be!

Sheshesin jańa ǵana shyramytqan sıaqtanyp, bala jymıdy da, talpynyp, ıyǵyndaǵy pogonyna qolyn sozdy. So kezde Gúlnar tipti meıirlenip ketip, bóbegin betinen, moınynan, jelkesinen, bileginen súıe bastady. Onyń bul qylyǵyn esikten syǵalap kórgen Tárbıa, qyzǵanýdyń ornyna esirkep: «Shirkin, ana-aı!» dedi de kózine jas aldy; biraq, ana men balanyn, baqytty sátterine bóget bolǵysy kelmeı, júris-turysynyń sybdyryn sezdirmeýge tyrysty... Syrbaıdyń kirgen shaǵy, Gúlnar ulyn súıý qumarynan shyqqandaı bop, talpynǵan sábıdi oınatyp otyrǵan kózi edi.

«Baqytty sátterine bóget boldym ba» degendeı, Syrbaı úıge kire berip keıin sheginip edi:

— Ata! — dedi Gúlnar.

— Iá, shyraǵym? — dep Syrbaı toqtaı qaldy.

— Kelińiz, ata!

— Júdá keıin kelem ǵoı...

— Kelińiz! — dedi Gúlnar, álgiden góri de ótingen daýyspen.

Jaqyndaǵan Syrbaıǵa:

— Otyryńyz! — dedi Gúlnar.

— Qasyna otyryp, «ne aıtasyń, balam» degendeı keskinmen qaraǵan Syrbaıǵa:

— Keshirińiz, ata, — dedi Gúlnar, — jas ta bolsam, meniń de atym «ana» ǵoı. Analyq meıirimim ustap ketipti, ata.

— Júdá durys. Burynǵylar aıtypty ǵoı: «Balam, balaly bolǵanda bilersiń» dep. Bala degen shirkin júdá jaqsy ǵoı, balam!.. Iá, balam, — dedi Syrbaı az kidirip, — júrmek bop jatyrmyz dedi me, Baıjan?

— Iá, ata. «Jolaýshy aqysy júrse ónedi» deısizder ǵoı ózderińiz. Áıteýir Qyzylorda gospıtalynda qalatyn bolǵan soń, qyzmetke tez jetý kerek, soǵys jaǵdaıy qydyrýdy kótermeıdi. Tek Dáýkeshti kórgenshe qamkóńil ǵoı dep, Tárbıa apaıdyń ǵana kóńilin aýlap ketýge keldim.

— Jeńisten keıin, ata. Sonda ǵana armıa qatarynan bosanam ǵoı.

— Sonymen, bul náreste, jeńiske sheıin tura beredi deseıshi, balam?

— Iá, ata, jeńiske sheıin!..

TÓRTİNSHİ TARAÝ

BASTALǴAN SABAQTAR

Syrbaı sol kúni qonaqtaryn taǵy qondyrdy da, túngi májiliste birge bolǵan Estaı, jurt taraǵanda, Natalıa men Aıbarshaǵa ere qaıtty.

Natalıa Estaıǵa jolshybaı Raızonyń tapsyrmalaryn, ásirese Syrbaı zvenosynyń bıylǵy egis josparyn tez jasap ákep berý týraly tapsyrmalaryn aıta kep, qashan sóılesýdi surap edi:

— Búgin kesh bop qaldy ǵoı, — desti Estaı.

— Endi qashan?

— Siz erte oıanasyz ba?

— Ózińiz she?

— Kolhozdyń predsedateline kep uıyqtaýǵa bolmaıdy.

— Árkim óz qyzmetinde predsedatel de, — dedi Natalıa. — Kel degen saǵatyńyzda baraıyn.

— Darıanyń bir túbeginde qoılar jatyr edi! — dedi Estaı, — solar aramza týa bastady degen habar keldi; bala-shaǵadan, áıelderden qoıǵan shabandar, kúz qoshqardy betimen jiberse kerek. Endi týǵan qozylardy óltirýge bolmaıdy. Sol jaqqa qazir attanam da, qajetti sharalardy qoldanyp, tań biline qaıtyp kelem.

— Odan qaıtqan soń tynyǵatyn bolarsyz? — dedi Natalıa.

— Men soǵysta bolǵan kisimin ǵoı, — dedi Estaı, — Sonda daǵdylanyp qalsam kerek, myzǵysam-aq uıqym qanyp qalady; keıde, at ústinde kele jatyp qalǵysam da tyńaıyp qalam. Ilansańyz, kolhozǵa bastyq bolǵaly tósek sap uıyqtaǵan kisi emespin. Qalaı uıyqtaısyń: bul, maldy kolhoz, onyń bir bólegi — eki júz shaqyrym jerdegi Telkólde, myna jaǵy — júz shaqyrym jerdegi Qyzylqumda, bir júıesi darıa boıynda. Qys aıaǵy qattylaý boldy bıyl. Maldar júdeý. Olardy óltirip almaýdyń sharasy az jumys emes. Jýyrda «Telkólge.» qalyń qar jaýyp qap, aryq-turaqqa shópti samoletpen jetkizdik.

— Qıyn jumys ol, — dedi Aıbarsha.

— . Kóktem egisine daıarlyq ońaı bop pa, — dedi Estaı. — MTS bastyqtarynyń salaqtyǵynan jáne soǵys áreketine baılanysty, keıbir kerekti saımandary tabylmaǵandyqtan, birneshe traktor turyp qalatyn qaýpi bar. Bizdiń kolhozǵa jalǵyz-aq, eskileý «ýnıversal» tıedi desedi.

— Oǵan kóngem joq, — dedi Aıbarsha, — dırektormen daýlasyp otyryp bir alyp belgilep kettim. Eskileý mashına, biraq remonty jaqsy istelgen.

— Onyń jaqsy bolǵan eken, biraq, janarmaıy jetse. Soǵys áleginen, bıyl shaǵyn bolatyn túri bar ǵoı.

— Kezinde kórermiz ony, — dedi Aıbarsha.

— Ótken jyl bul kolhoz 375 gektar egin sepken eken, — dedi Estaı, — bıyl egis jospary 450 gektar, sony túgel seýip shyǵýymyz kerek, oǵan kúz daıarlaǵan par 80-aq gektar. Kúzgi egisten on bir-aq gektar sebilgen, ózgesiniń bári kóktemdik egis, sonyń 150 gektary kúrish bolýǵa tıisti, onyń jeri de, tuqymy da jetpeıdi. Osynsha jumystyń arasynda kisi qalaısha tósek sap uıyqtap jatady?..

— Osy aýyr jumysqa rızalasqan ózińiz ǵoı, — dedi Aıbarsha.

— « Árıne, ózim, — dedi Estaı, — biz istemegende kim isteıdi, tyldyń jumysyn? Meniń erkime salsa, munyn, bárin qoıyp maıdanǵa keter em, oǵan qol kemtar!..

Sońǵy sózin kúrsine aıtqan Estaıdyń haline ortaqtasqandaı, eki qyz onyń kóńilin jadyratý maqsatymen qaljyńdar aıta bastaǵanda, olar ajyrasatyn jerge kep qaldy.

— Al, qaryndastar, — dedi Estaı, — men endi úıge burylyp da attanam. Erte oralarmyn.

Mysaly qaı kezde? — dedi Aıbarsha. Mysaly ma? — dep Estaı az kidirdi de, — tańda — dedi.

— «Qamqorlyǵyńa táńir jarylqasyn, ata!» dep; «jalǵyzyń aman kelsin, ıgiligin kór!» dep; «men saǵan masyl bolmaspyn, ata, úırengenshe aıamaı jumsa, úırengen. Oń ózim de qulaq qaqtyrmaspyn» dep; osynyń bárin jylap otyryp aıtyp, júdá júıkemdi bosatqany!

— Onda ras, aqyldy kisi eken, — dedi Estaı, — zvenomyzdyń myqty kisisiniń bireýi bolady bul. Taǵy bir myqty kisi tabaıyn ba sizge?

— Kim ol?

— Bizdiń úıdegi kelinińiz.

— Sizdiń úıdegi kelin?! — dedi Syrbaı tańdanǵan daýyspen.

Olaısha tańdanýy — Estaıdy etken jaz bir qyzǵa úılenipti dep estigenmen, keskinin kórgen joq edi, kim ekenin bilmeıtin edi.

— Ie, kelinińiz, — dedi Estaı kúlimsiregen keskinmen, — Maqta gúl, ózim «gúlin» qoıyp «Maqtasyn» ǵana aıtam. Ortan qoldaı myqty kelinshek, anaý-mynaý jigitińdi ustasa ketse alyp uratyn. Sizdiń zvenońyzdyń burynǵy adamdarynan úsheýi bala ǵoı. Olar da júre bersin, biraq, myna eki kelinshek te qosylsyn, sonda zvenońyz adam kúshi jaǵynan tolyq bolady.

— Maqta kelin kóne me oǵan? — dedi Syrbaı.

— Kóndirip qoıdym.

— Júdá jaqsy.

Joldary aırylar jerde, Syrbaı:

— Qonaqtar jınala týra bizdiń úıge kel, kelindi erte kel, dastarqandas bol, — dep daǵdyly sypaıylyǵyn aıtyp edi:

— Rahmet, ata, keńsede jumysym bar edi, — dep ruqsat aldy.

Estaı kolhoz basqarmasynyń keńsesine bettegen kezde, kóktiń shyǵys jaq jıegin, shyǵar kúnniń sáýlesi totynyń qanatyndaı tústermen qulpyrta boıaı bastady. So kezde kúngeı jaqtan qońyrjaı samal da ese qap, tańǵa jaqyndaǵan mezgilden esinete bastaǵan Estaıdyń uıqysy ashylyp, boıy sergektenip ketti.

«Qyzdar qaıda eken? — dep oılady ol, Natalıa men Aıbarsha týraly, — úılerinde me eken, keńsege keldi me eken?»

Qyzdar keńsege tań ala-kóbe bola bastaǵan kezde-aq kelgen edi. Keńseniń kútýshi áıelinen Estaıdyń kelmegenin estigen olar, sonda kútpek bop, keńseniń esigin ashtyrdy.

Keńse kolhozdyq klýbtyń ishinde bolatyn. Kolhozdyń ortalyǵyndaǵy alapqa salynǵan, qabyrǵalary qam kesekten qalanǵan, soǵys saldarynan tóbesi qańyltyrmen emes, býylǵan qamyspen ǵana jabylǵan, sákisi men tóbesine taqtaı tóselgen uzynshalaý bul úıdiń ishine kirseń, uzyn korıdordyń on, jaǵynda kolhozdyq mekemelerdiń keńsesine arnalǵan bólmelerdiń esikteri ketetin de, sol qoldaǵy ishki uzyn qabyrǵada eki esik turatyn; munyn, biri — klýbtyń zalyna, biri — sahnasyna kiretin esik.

Qyzdar klýbtyń ǵana esigin ashtyrdy, óıtkeni, kútýshi áıeldiń aıtýynsha, «erteń kolhozshylardyń jınalysy bolady» dep, Estaı ótken tún klýbtyń peshterin jaqtyryp qoıǵan eken.

Úı ishi sáýlelenip qalǵandyqtan, qyzdar klýbqa sham jaqtyrǵan joq.

Qyzdar tóńiregin sholsa, kórmegen sońǵy birer aıdyń ishinde, klýb burynǵysynan áldeqaıda túzelip, saltanattan qapty: buryn qara-qojalaq kir bop turatyn qabyrǵalar aqpen sylanyp, soǵysqa jáne sharýashylyq máselelerine arnalǵan túrli plakattar ilinipti; sáki qazir appaq bop jýylǵan, skameıkalar qaz-qatar qoıylǵan, tóbege úsh jerden kerosınniń aspa shamy ilingen, buryn kirden turatyn aq shymyldyq qazir ózgerip, onyń sahnanyń bir búıirine qaraı syrylǵan jańa shymyldyq qurylǵan. Qabyrǵalaryn ár boıaýly áshekeılegen sahnanyń tórinde, oblystyq atqarý komıtetiniń mal sharýashylyq jónindegi aýyspaly týy men kolhozdyń óz týy qatar ilingen, eki týdyń ortalyǵynda Lenınniń portreti.

— Estýimshe, — dedi ol, — kolhozshylardyń jýyrda bolǵan jınalysynda Estaı aǵaı osy máseleni kóterip, bıyl ortalyqqa úsh gektar kapýsta otyrǵyzbaq bolǵan, odan keıin ,úı ıesi áıelderdiń máslıhatyn shaqyryp, múmkinshiligi barlaryna, jeke menshigindegi ogorodtaryna kapýsta otyrǵyzýdy ótingen, kóbi muny maquldaǵan...

— Eto zamechatelno! — dedi Natalá.

— Bul qýanarlyq is. Biraq, sol kapýsta egetinderdiń kóbinde tájirıbe joq, sondyqtan, eńbegi esh bop júrmese ıe qylsyn!..

— Nege esh bolady, — dedi Natalıa, — men she?.. Tek, eksin ózderi, men olarǵa qalaı úıreter ekem, jaqsy shyǵarýdy!.. Ved eto — nashe ýkraınskoe delo!..

— Óte jaqsy bolar edi ol.

Klýb ishin túgel sholǵan eki qyz, tańnyń túrli kórkem boıaýymen qulpyra bastaǵan shyǵysqa terezeden qarap, tamashalap turǵanda, salt mingen Estaı kóldeneńdep óte berdi.

— Shyǵyp qarsy alaıyq, — dedi Natalıa.

— Bolsyn.

Ekeýi qoltyqtasyp esikke qaraı jónele bergende:

— Óte yntaly kisi, — dedi Aıbarsha, — kanal qurylysynda da kópshilikke isimen jaǵyp jaqsy basqaryp edi, kolhozǵa da jaman bastyq bolmas deımin.

— Men de solaı oılaımyn.

Qyzdar men Estaı naq esiktiń aýzynda jolyǵysty.

— Ýádeli kezden keshiktińiz, aǵaı, — dedi Natalıa qoldasyp amandasqannan keıin qaljyńdy keskinmen.

— Ózi keshikpegen bolar, jeńgeı bógegen bolar, — dedi Aıbarsha.

— Sizderdi men kúıeýge berermin de, kimniń keshikkenin sodan keıin kórermin, — dep qaljyńǵa qaljyńmen jaýap bergen Estaı klýbqa kirdi. Qyzdar sońynan erdi.

Kabınetiniń kilti Estaıdyń qaltasynda eken, sonymen ol esigin ashty da:

— Ótinem! — dedi qyzdarǵa jol usynyp.

Kabınetti qyzdar jaqsy biledi. Masaqbaı klýbty salaq ustaǵanmen, kabınetin ete sándep, terezeleri men esigine kók barqyttan perde qurǵyzǵan, oryndyqtaryn, stolyn ádeıi Almatyǵa baryp, mebelder dúkeninen tańdap ákelgen. Ózi otyratyn stoldyń aldyna uzynsha stol qoıdyryp, ústine jasyl shuǵa japtyrǵan. Qabyrǵalarǵa kósemderdiń kórkem jasalǵan portretterin ildirgen. Bul kolhozda áli elektr stansıasy salynbaǵanmen, kabınettiń tóbesine ol salpynshaǵy, áshekeıi kep lústra ildirgen.

Estaıǵa ere kirgen qyzdar kabınetti kezderimen sholsa, saltanaty burynǵy qalpynda eken.

— «Za krýglym stolom...» degendeı, aqyldasyp alatyn sharýamyz bar ǵoı, alqa-qotan otyraıyq, — dep, Estaı qyzdarǵa uzynsha stoldyń eki jaǵynan oryn nusqady da, ózi bas jaǵyna otyrdy.

— Siz osy jónde, so kisimen sóılesip júretin edińiz ǵoı? — dedi Aıbarsha.

— Syrekeńmen deısiń be?

— Iá.

— Sóılestim. Qurylys basynda. Ol óz aldyna bir másele. Sonymen, qysqasy, partıa uıymy oıdaǵydaı is júrgize almaǵan soń, kolhozdaǵy qoǵamdyq ister salaqtyqqa salynyp, bytyrap ketken; áıtpese, bul kolhozshylardyń uıymshyldyǵy da jaqsy.

— Qazirgi partorg kim eken? — dep surady Natalıa.

— Buryn toǵyz komýnıs bar eken bul kolhozda, — dep jaýap berdi Estaı, — onyń altaý maıdanǵa ketken. Qalǵan úsh komýnısiń bireýi — qoı fermasynda shaban, endi bireýi — astyq saraıynyń kiltshisi, qazirgi sol...

— Batıa apaı ma? — dep surady Aıbarsha.

— Sol kisi, — dedi Estaı demin aýyr ap.

— Shala saýatty kisi ǵoı ol.

— Iá! — dedi Estaı, — shala saýatty jáne jasy kep qalǵan áıel!.. Sonymen, qysqasy, bul kolhozda jumysty tıisti satysyna kóteremiz desek, eń aldymen partıa jumysyn jáne komsomol jumysyn jolǵa qoıý kerek. Ol úshin aldyńǵy qatardaǵy kolhozshylardy partıa qataryna tartý kerek.

— Durys! — dedi Natalıa, — partorg kim bolady, sonda?

— Sen! — dedi Estaı jymıyp.

— Men?!. Qalaı?.. Men kandıdat emespin be?..

— Endeshe — Aıbarsha! — dedi Estaı jymıa túsip.

— Qalaı? — dedi Aıbarsha! — Men áli partıada joqpyn ǵoı.

— Bar bolmaısyń ba?

— Árıne, bolam. Natashadan qalam ba men?

— Talasyń ba, tilegiń be? — dedi Natalıa.

— Tilegim bolady da.

— Onda aryzyńdy beresiń de, — dedi Estaı.

— Berem, — dedi Aıbarsha, — búgin-aq jazaıyn. Biraq, kimge?

— «Kimge» qalaı? Uıymǵa. beresiń de aryzdy.

— Oǵan da qaraıyq. Biraq, kózben kórip almaı da bolmas, — dedi Natalıa, — óıtkeni qansha dál degenmen, jerdiń qaǵazdaǵy plany men tabıǵat qurylysynyń arasynda aıyrma bola beredi. Sony durystap uǵý úshin, kózben sholyp, bar jaǵdaıymen tanysyp alǵan jón. Birer kún keshikkenimizdiń oqasy bolmas. Ýaqyt áli bar. İs josparyn jerdi kórip ap jasaǵanymyz jón bolar.

— Men de sony maquldaımyn, — dedi Aıbarsha.

Estaı az oılandy da:

— Bolsyn onda, — dedi, — biraq keshikpeıik, Aıbarsha. Qonaqtaryn, attana salysymen biz de attanaıyq. Syrekeńdi ala keteıik, óıtkeni jer mólsherin sol kisi ǵana jaqsy biledi.

Aıbarsha kete, Estaı kóńilinde túıtkil bop júretin bir máseleni Natalıadan ońashada surap alǵysy keldi, ol agrotehnıka máselesi, ásirese jerdi óńdeý máselesi. Nege suraý sebebin Natalıadan jasyrǵan joq.

— Sen keshirim et, Natalıa Ostapovna, — dedi ol Aıbarsha esikten shyǵa, — eń aldymen, men seni «sen» dep kettim. Jaqyn kóretin kisini «siz» deý» saltymda joq edi.

— Pojalýısta, pojalýısta! — dedi Natalıa.

— Ekinshi aıtaıyn degenim — men osy kolhozǵa predsedatel boldym ǵoı. Buryn kolhozdy basqarǵan tájrıbem joq, sonymdy raıkomǵa aıtyp em, «is ústinde úırenesiń» dep bolmady. Mine, men endi predsedatelmin. Predsedatel bolý — kolhoz sharýasyn bilip basqarý degen sóz.

— Árıne.

— Al, men kóp jumysty bilmeımin. Mysaly, sen biletin agrotehnıkany, onyń kóp oqyp baryp túsinetin ǵylym ekenin bilem. Degenmen, túsinýim kerek qoı, jasyratyny joq, men álsiz. Sizden osy týraly málimetter alǵym keledi. Árıne, bir kezde emes, ár kezde.

— Surańyz! — dedi Natalıa.

— Eń aldymen bilgim keletini — jerdi óńdeý máselesi.

— Egistik mádenıettiń árqaısysy ártúrli óńdeýdi tileıdi, sizge qaısysyn aıtaıyn? — dedi Natalıa.

— Eń aldymen kúrishti.

— Kúrishti egetin jerdi óńdeýge úsh túrli dári kerek degende, — dedi Natalıa, — azot, fosfor, kalıı. Bir gektar jerge júz otyz bes kılogramm azot, júz kılogramm fosfor, júz jıyrma bes kılogramm kalıı kerek.

— Qaıdan shyǵatyn dári bular? — dedi Estaı.

— «Azot» degen jalpy aty, — dedi Natalıa, — dáriniń «ammonıa» deıdi, «amıak» deıdi...

Ózge aty joq pa? — dep surady Estaı myna sózder ...qulaǵyma ersileý estilgen soń.

— Al, mynaý bozǵyl topyraqty sýperfosfat dep ataıdy, — dedi Natalıa, ekinshi qaltasynan sýyrǵan qaǵazdy jazyp, — ony fosfor deıtin . topyraqtan jasaıdy. Bul topyraq, bizdiń Qıyr Shyǵysta, ásirese Hıvın taýlarynda kóp, jer óńdeýge qajet fosfor, apatıt atalatyn kennen de jasalady. Nemistiń Krúger deıtin bir oqymystysy, bizdiń sovet jerindegi apatıtti qunsyz dep dáleldemek bolǵan eken, bizdiń akademık Fersman onyń dálelin joqqa shyǵardy.

— Sonymen, osylaryńnyń paıdasyn aıtyńyz!

— Paıdasy: egindi, ásirese kúrishti jaqsy esiredi. Biraq, osylardy aralastyryp sebý kerek. Eger jeke sepse, paıda ornyna zalaly bolady. Máselen, azottyń ózin ǵana sepse, kúrishtiń sabaǵy zoraıa beredi de, basy kesh dán tartady jáne óskennen soń qulaǵysh bolady. Fosfor eski jerge bolmasa, jańa jerge óz betimen en, bermeıdi. Kalıı de sondaı. Sonymen, qysqasy, álgi dárilerdi eginge aralastyryp sebemiz jáne bir ret emes, úsh ret sebemiz: tuqym shasharda, egindi birinshi otaǵanda, egindi ekinshi otaǵanda...

Olardyń sózin manaǵy kelgen balanyń taǵy da kelýi bóldi.

— Iá? — degen Estaıdyń suraýyna:

— Aıbarsha jiberdi, — dedi bala, — qonaqtar júrgeli jatyr, tez kelsin dedi.

— Baraıyq, onda, — dep Estaı da, oǵan ere Natalıa da túregeldi.

Oryndarynan qozǵalarda:

— Natasha! — dedi Estaı, — jańaǵy aıtqandaryń, meniń senen oqıtyn sabaqtarymnyń basy, aıaǵyn jalǵastyramyz áli.

— Árıne, — dedi Natalıa, — biraq, meniń sizden de alatyn sabaqtarym baryn este tutyńyz.

— Mende qandaı sabaq bolýy múmkin?

— Olaı deýińiz durys emes. Eń zor sabaq — ómir. Aıbarsha ekeýmizge qaraǵanda, siz ómirden áldeqaıda kep oqyǵan adamsyz. Sondyqtan, bizdiń sizden de alatyn sabaǵymyz kóp bolady. Ol sabaqty biz de bastap qoıǵan sıaqtymyz.

— Qalaı?

— Kesheden be»ri sizden paıdaly kep sóz estigen joqpyz ba, solar sabaq emeı ne, bizderge?

— Solaı-aq bolsyn, — dedi Syrbaı úıine barýǵa asyqqan Estaı, — árqaısymyz bilgen sabaǵymyzdy ózgege oqyta bereıik te. Bir-birimizden sabaq alýymyzdyń basy osy bolsyn.

— Ia soglasna.

BESİNSHİ TARAÝ

BASQARMA MÁJİLİSİNDE

Baqytjandy uıyqtatqannan keıin, úı sharýasymen biraz aınalysyp tórge tastaǵan jastyqty jastana jańa ǵana qalǵı bergen Tárbıa, esik aldynda gúr ete qalǵan mashınanyń daýsynan shoshyp oıanyp, tósekten basyn kótere túregeldi.

Bul kim eken? degen oı kep ketti, eseńgireýi lezde basylǵan onyń oıyna.

Buqtyryp qoıǵan kerosın lampynyń biltesin burap kótergenshe, áldekim esik qaqty.

Úıine kelgen kisige “kimsiń” deý ádetinde joq Tárbıa, jeńildeý kıimderin ústine tez ile sap, eskileý túbit shálisin basyna oraı sap, ilgegi salynyp turǵan aýyz bólmeniń esigin ashty. Qysqy yqsham kıimmen áldekim kire bergende, Tárbıa tanymaı birer adym shegindi de, keskinine qadala qaraǵanda tanı ketip:

— Óı, Anatól! — dedi qýanyshty daýyspen. Tárbıanyń basyna Anatolıı Kondratevıch týraly ol orys, biz qazaq degen oı eshýaqytta kelgen emes.

Sóıtken Anatolıı Kondratevıchtiń oıda joqta kirip kelýi Tárbıa úshin kútpegen jańalyq boldy.

— O, jeńgeı! — deı kirdi Anatolıı Kondratevıch esikten, taza qazaq aksentimen, — uıqyńnan oıattyq bilem, kórispegeli kóp zaman, qoldasyp amandasamyz ba, qushaqtasyp amandasamyz ba?

Eki qolyn birdeı sozǵan Anatolıı Kondratevıchti Tárbıa qushaqtaı alar edi, eger onyń sońynan bireý kire bermese. Ony Tárbıa tosyrqap baryp tanydy, Samarqan eken. Alǵash tanı almaýyna Tárbıa aıypty da emes edi: Samarqannyń buryn qyryp júretin murty qaraıyp, qıaqtanyp ósip ketipti.

Qoldasyp qana amandasqan Anatolıı Kondratevıch Tárbıaǵa asa kóńildi kórindi. Rasynda da solaı edi. Buǵan bir sebep — aranyn ashqan ajaldyń aýzynan jalǵyz qyzynyń aman kelýi bolsa, ekinshi sebep — Almatydan joly bop qaıtýy.

Respýblıka astanasyna ol plotına qurylysynyń zertteý jumystaryn bir yńǵaılap bolyp, josparyn da dolbarlap bitirip, endi, aldaǵy jazda geologıalyq sońǵy jumystaryn júrgizýge, bolashaq plotınanyń ýchastogine jumysshylar poselkesin sala bastaýǵa qarajat suraý úshin jáne jasaǵan isterin maquldaý úshin barǵan. Bul jónde onyń bir qýanyshy — Halyq Komısarlary Sovetiniń búrosynda tyńdalǵanda, jasap aparǵan dolbary jospardyń negizine alynyp qabyldanýy bolsa, ekinshi qýanyshy — osy búroda onyń aldaǵy jazdaǵy jumysyna tabany kúrekteı bes mıllıon som aqsha berildi...

Bes mıllıon som!., jáne, mynadaı, árbir tıyn Uly Otan soǵysyna bir oq bop jatqan kezde... soǵys kezinde paıdaǵa asa qoımaıtyn bolashaqta ǵana paıdasy bar qurylysqa úkimettiń osynsha aqsha bosatýy ne degen ǵajap!..

Odan da ǵajaby — partıalyq, memlekettik ıa sharýashylyq mekemelerdiń qaısysyna barsa da, soǵys qansha aýyr júrip jatqanmen, eshbir mekemede, eshbir qyzmetkerde abyrjý joq, bári de salmaqty, sabyrly, oıly jumysta!..

Bul, árıne, Otannyń bolashaǵyna, jaýdy jeńýine, sosıalısik qurylysty údete túsýine, komýnızm qurýyna nyq senimniń belgisi!..

Anatolıı Kondratevıch te mekenine sol senimmen qaıtty jáne úkimet pen partıa oryndaryna aldaǵy kúzde plotına josparyn aıaqtap bolýǵa ýáde berip qaıtty...

Syrbaı úıine osy zor qýanyshyn dosyna estirtkeli jáne kanal qurylysyn kórgeli kelgen beti edi...

— Syrekeń úıde me? — dep surady Anatolıı Kondratevıch, amandyqtan keıin.

— Basqarmanyń jıylysy bolady dep ketken. Káne, tórgi bólmege kirińder!..

— Sheshinińder, otyryńdar! — dedi Tárbıa, tórgi bólmege kirgen qonaqtar túregep turǵan soń.

Samarqan tórge otyrǵannan keıin, jolshybaı tońyp kelgen Anatolıı Kondratevıch tórgi bólmeniń bosaǵa jaǵynda ersili-qarsyly birer ret júrip edi, ústine masahana qurǵan krovattyń ústinde bergi túrip qoıǵan. beti ǵana kórinip jatqan uıqydaǵy jas balaǵa kózi tústi. İshi jylyp ketken Anatolıı Kondratevıch, kóńili jetekteı tura, krovatqa jetip barǵan joq.

Bul jınalys eń alǵash kolhoz basqarmasynyń májilisi bop ashylmaq edi. Estaıdyń oıy — birer saǵatta basqarma májilisin etkizip ap, sonyń izin shala, kolhozshylardyń jalpy jınalysyn shaqyryp jibermek:

Habar osylaı aıtylǵanmen, ymyrt jabyla jınalǵan basqarma múshelerimen qabattasyp, kolhozshylar da kep qaldy. Jáne, kelgende anaý-mynaý kelgen joq, júrýge jaramaıtyn birli-jarymdy múgedekter bolmasa, taıly-taıaǵy qalmaı tutas keldi. Kolhoz ortalyǵynda jýyrda uıymdasqan balalar ıaslıine aparyp tastap, jas balasy bar áıelder de jınalystan qalǵan joq.

Mekteptiń muǵalimderi men joǵarǵy klastardyń balalary sol kúngi jınalystan keıin kolhozshylarǵa spektákl kórsetpek edi. Jurt erterek jınalyp qalǵan soń, Estaı basqarmanyń májilisi bitkenshe spektákldi oınata bermek bop edi, predsedateldiń kabınetke jınalǵan basqarma múshelerine Syrbaı usynys jasady. Áýeli ol, basqarmada jáne kolhoz jınalysynda ne máseleler qaralýyn surap aldy da, ekeýiniń máselesi bir bolǵandyqtan:

— Bir bastyń jaǵyn eki aıyryp qaıtemiz júdá, — dedi basqarma múshelerine, — munda da, onda da aıtylatyn sóz bireý bolǵan soń, bir-aq ótkizgenimiz durys emes pe?

— Ol ras qoı, Syreke, biraq, áýeli basqarma músheleri bop ózara kelisip alatyn keıbir máseleler bar ǵoı, solar týraly yntymaqqa kelip almaı, kóptiń talqysyna tastaýymyz jón bola ma? — dep, Estaı Syrbaıǵa, ózara kelisimge kele almaǵan bir sózderdi elestetip edi:

— El buzylyp, Ertis sógiletin ne bar edi sonsha? — dedi Syrbaı, bul sózdi unatpaı, — qaısymyzdyń aıtyp júrgenimiz de júdá osy kolhozdyń qamy emes pe? Kópshilik tez emes, júdá. «Jatpaıdy qısyq aǵash tez qasynda» deı me? Mindi qashan da kópshilik tez kóredi jáne tez túzeıdi jáne bizdiń olarǵa aıtatynymyz — bizdiń ǵana jumysymyz emes, osy kolhozshylardyń da jumysy. Ózindik iske, kópshilik qashan da ádil. Endeshe, olardan búgetin ne bar, júdá? Ózin, kórdiń be, qansha adam jınalǵanyn?

Birinshi másele týraly kópshilik kútpegen bir jańalyq shyqty: jemis otyrǵyzatyn brıgadany basqarý isin, Tar toǵaıdaǵy detdomnyń qyzmetkerleri alypty, olardy rastaıtyn detdomnyń dırektory Antonına Porfırevna Lagoda eken. Osy jınalysqa qatynasqan Antonına shyǵyp sóılegende.

— Joldastar, bizge tapsyrylǵan mindetti isti qalaı oryndaýdy brıgada músheleri bop ózara talqylarmyz, oǵan sizdiń ýaqyttaryńyzdy almaıyn, — dep bastap, on-jıyrma mınýttaı ýaqytta, Sovet otanyndaǵy halyqtar. dostyǵynyń tamashalyǵyn, sonyń aıqyn bir dáleli — Ýkraınadan kelgen detdomǵa jergilikti halyqtyń asa zor qadyr-qurmet jasaýy ekenin tyńdaýshylardyń jany tolqyndanarlyq leppen aıtyp shyqty. Keı jerde ózi de kózine jas alyp, keıbireýlerdi jylatty da. Sózin ol:

— Bizdiń brıgada mindetti isin artyǵymen oryndap shyǵýyna ýáde beredi! — dep doǵaryp, kópshilik shapalaq urǵannan keıin, bar daýsymen:

— Jasasyn, halyqtar dostyǵy! — dep uran shaqyrdy da, ózi trıbýnadan jylap tústi. Zalda otyrǵan áıelderdiń birazynyń kóz jasy sonda aǵytyldy.

Sezimi aýyrlaǵan Estaı, kópshilikke:

— Lagoda joldastyń sózin qazaqshaǵa aýdaraıyq pa? — dep edi:

— Túsindik! — dep dý ete qaldy kópshilik. Olar ras edi. Antonına Porfırevna ýkraındyq aksentpen oryssha sóılep shyqsa da, orystyń tilin shala biletinder, ıa bilmeıtinder, onyń ne aıtyp turǵanyn júregimen uqty.

«Aǵash egý» degenniń shyn maǵynasyn kolhozshylar osy jınalysta Natalıa baıandap, Aıbarsha aýdarǵan sózden uqty. Buryn olar jemis beretin aǵashtardan basqalaryn sándik úshin, nemese kerek-jaraq úshin ǵana egiledi dep oılasa, endi tyńdasa — ózge paıdalaryn qoıa turyp, onyń bul ara úshin zor úsh paıdasy bar eken:

Birinshi — egindi jelden qorǵaıdy. Bul mańaıǵa teriskeıdiń jeli emes, kúngeıdiń jeli qaýypty. Teriskeıdiń jeli alystaǵy teriskeıdiń yzǵaryn bul araǵa so kúıinde jetkize almaıdy; Arqanyń ken, dalasynan ótkenshe, yzǵardyń zári synyp, qýaty ketip qalady. Kúngeılik jeldiń qaýypty bolatyny — Orta Azıanyń ystyǵy bul aranyn, irgesinde tur. Odan qozǵalǵan jel, jolynda bógeti bolmaǵandyqtan, tez arada laq etip kep quıyla qalady. Ol quıylsa, aq egisti qýartyp ketedi, kók egisti jyǵyp ketedi. Sondyqtan, Natalıanyń aıtýynsha:

— Egindi jedel qorǵaý úshin, aǵashty egistik talaptardyń aınalasyna da egý kerek jáne qaýypty jel so jaqtan kóbirek kezdesetindikten, kúngeıge kóp egý kerek.

Ekinshi — bul mańaıdyń egini sýarylatyndyqtan, jeriniń beti dymqostanyp jatady. Sol dymqos kúnniń ystyǵyna býlanyp ushsa, jerdiń beti sortańdanǵan kebirge aınalady da, sýarǵan-sýarǵannyń arasynda qabyrshaqtanyp qata beredi. Qatqan qabyrshaq, egistiktiń sabaǵyn qysyp, erkin boı jazdyrmaıdy. Egis tanabyn aınala aǵash egilse, ári aýany jelpip salqyndatyp, ári kún sáýlesin ózine kóbirek tartyp, ári ystyq lepke saıa bolyp, jerdiń betin qabyrshaqtandyrmaıdy.

Úshinshi — egini kóp sýarylatyn jerdiń birazy, sý qalyń sińgendikten sazǵa aınalyp ketetini málim. Osy sazdy qurǵatýda aǵashtyń paıdasy orasan: jýandap alǵan aǵash, sótkesine úsh myń lıtrdeı jer astynyń yzasyn boıyna tartyp, keregin alady da, ózgesin bý qyp ushyrady; tigilgen jas shybyqtyń ózi kúnine 500 lıtr ylǵal tarta alady...

— «Ózekti janǵa ólim bar» depti. Traktoryn, tolyp jatqan tetikpen júretin mashına. Sonyń birdemesi buzylyp qap kesir jasamasa!

— Myna soǵys dúnıeni tapshylyqqa aınaldyrdy ǵoı, dińkeńdi maıy jetpeı qurtyp júrmese!..

Bul qaýypty aıtqandar ógiz, at sıaqty kólikterdi paıdalanýdy usynyp edi, kólik jyrtqan jerdiń shalǵaılyǵyn, traktoryna senimin aıta kep Aıbarsha qarsy boldy.

Degenmen, kópshilik traktor buzylý qaýpin oılap kólikterdi daıarlap otyrýǵa qaýly aldy.

Daý Natalıanyń qosymsha baıandamasynan kóterilip ketti. Ony bastaǵan Syrbaı. Bul daý keshe at ústinde bastalǵan. Jer aralap júrip keńeskende, Natalıanyń agrotehnıkalyq plandaryn Aıbarsha men Estaıdyń aýdarýy arqyly estip alyp, unatqanyn qysqasha aıta kep, unatpaǵany týraly:

— Shyraǵym, mundaı daýly máseleni, sen júdá jurt arasyna ázirge dabyra qyla kórme; keıin ózara túsinisip alǵan soń aıtarsyń, — dep edi Syrbaı. Ol arada ashyp jaýap qaıyra qoımaǵan Natalıa, sol aıtqandaryn odan da ajarlap kolhozdyń jınalysyna ákep qoıyp qaldy.

Natalıanyń dalada jaýap qaıtarmaýyna sebep — onyń sózine Syrbaıdyń eleýsizdeý qaraýyn baıqaǵandyq edi.

Rasynda da Syrbaı Natalıany mamandyq jaǵynan mensine qoıǵan joq. Agrotehnıkadan qarańǵy onyń oıynda, eger jeri men sýy kelisse kúrish esirý tásilin, aıaǵyn tik basqan pendede ezinen artyq biletin jan bolýǵa tıisti emes. Sondyqtan, Natalıanyń agrotehnıka týraly áńgimelerin ol sol qulaǵymen ǵana tyńdap, yqlas qoıǵan joq. Ásirese, jerdi dári-dármekpen óńdeý týraly áńgimelerin tyńdaǵan joq.

«Egindi dári-dármekpen óńdeıdi» degen sózdi Syrbaıdyń qulaǵy buryn da shalǵanmen, dál óz kolhozyna ol «dári-dármek» kele de qoıǵan joq edi; syrttan estigenge Syrbaı sene de qoıǵan joq edi. «Jeri, . sýy keliskenmen de, egindi shyǵarý tetigi táńiride» dep senetin ol, sap-saý tabıǵı jerdi dárileý isin táńiri aldynda kúná da kóretin. Sondyqtan ol, ilgerirek jyldary egis ornyna kón, tógýge de qarsy bop, zorlaǵandaı áreń kóngen.

Keńge solaı qaraıtyn Syrbaıdyń «dári-dármek» degenge boıy jıyryla qaldy. Degenmen, týra qarsylyq aıtýǵa yńǵaısyzdanyp, ózinshe dıplomatıa jasaǵan bop:

— Shyraqtarym, — dedi ol Natalıa men onyń sózin aýdarǵan Estaıǵa, — maǵan júdá bir jyl ǵana mursha berin,- der, dári seppeı-aq qoıyńdar meniń tanabyma, ony basqa bireýge sebińder, júdá sodan kem egin alsam sógińder meni, áıtpese, ınshalla, kem ala qoımaspyn.

— Júdá qaı sóziń ol? Shetke shyǵarǵanyń men bolǵanym ba? — dep Syrbaı baılanysa ketti. Anaý adam:

— Paıdaly dep otyrǵan isti aıtý, shetke shyǵarǵan bola ma eken, Syreke-aý? — dep kele jatyr edi:

— Sen tura turshy, júdá, qystyrylmaı! — dep Syrbaı toqtatyp qoıdy da, — dári-dármeginiń mánin aqyldasa jatarmyz, — dedi, kolhozshylardyń aldynda, jańa kelgen jas mamanǵa tikten tik qarsy kelýdi yńǵaısyz kerip, — eki máseleniń basyn ashyp alaıyq, munda.

— Áýeli myna kóterilgen máseleni aıaqtap alaıyq ta...

— Sózdi qysqarta sóıleý kerek, ózi...

— Ras, tún ortasy aýyp barady, otyra beremiz be osylaı?..

— Erteń de is bar emes pe?.. — degen sıaqty sózder dýyldaı qaldy.

Samarqan men Anatolıı Kondratevıch klýbqa osy kezde kirdi.

Klýbtyń ishi lyq tola adam eken. Tóbedegi eki aspa sham jaǵylǵanmen, kerosıni, nemese, biltesi nashar ma, zaldaǵy sáýle óte kúńgirt. Búgin peshtiń jaǵylýynan, ári kóp adamnyń býynan zal ysyp ketip, kópshiliktiń tilegimen esikter ashyq tur.

Samarqan men Anatolıı Kondratevıchtiń kirgenin zaldy sirestire toltyrǵan kópshilik abaılaǵan joq. Sózge bóget bolǵysy kelmegen olar, bosaǵa jaqtaǵy bir top balanyń arasyna qystyrylyp otyra ketti. Olardy tanymaǵan keıbir balalar, «kim bular?» dep ózara kúńkildeseıin dep edi, «sóz tyńdaıyq ta!» dep bireýleri unatpaǵan soń, kúńkil doǵaryldy.

Dabyrlaǵan kópshilik jaı sózine basyla qoımaǵan soń, Estaı ornynan túregeldi de, úlkendigi shirkeýdiń kishi-girim qońyraýyndaı tutqaly jez qońyraýdy qańǵyrlata soǵyp jiberdi. Ony qyzyq kórgendeı, balalar «o-ho!» dep dý ete qalǵanmen, qańǵyrlaǵan qońyraý zyqysyn shyǵarǵandaı zal lezde tyna qaldy.

— Uıat emes pe, bularyń, aranyń uıasynda yzyńdap? — dedi Estaı kópshilikke. — Daýryǵýmen is bite me? Tyńdasyp sóıleıik te!.. Kóp otyrǵanymyz ras, — dedi ol, sahnanyń qabyrǵasyndaǵy saǵatqa qarap ap, — kúnde jınalýǵa ýaqyt qaıda? Bir aıda bolǵan bir jınalys... Budan keıin egindi seýip bitirmeı jınalmaımyz. Aqyldasyp alatyn jabdyq kóp. Shydasańdar. Shýlaspasaq tez bitiremiz.

Zaldan bir qart:

— Bala aralasqan jınalysta bereke bolýshy ma edi, solar kep shýlaıtyn, shyǵarý kerek ezderin! — dep túregep edi:

— Sabyrla, aqsaqal! — dedi Estaı. — Otyryńyz! (Qart otyrdy) — Erigip kelgen balalar ma, qýatyn? — dedi Estaı, — jumysshylar emes pe, olar?.. İs josparyn olardyń da tyńdaǵysy kelmeı me?

Bir bala:

— Biz aıdaıtyn ógizdi so shalǵa aıdatatyn eken, — dep kele jatyr edi:

— Qaraǵym, otyr! — dedi Estaı, — «Sózińdi bireý sóılese, aýzyń qyshyp bara ma?» depti. Men aıtyp turmyn ǵoı seniń sózińdi.

Zal tynǵan soń, Estaı Syrbaıǵa sóz berdi.

Ol sahnadaǵy prezıdıým stolynyń qasynda edi. Mana da sol aradan túregep sóılegen edi, qazir de sol aradan kóterilip:

— Estaı shyraǵym, — dedi — Syrbaı, — Natasha qyzyma beretin suraýlarym bar, ekeýmizge de dáneker bop, júdá túsindir sen, — meniń qazaqsha oǵan, onyń orysshasyn maǵan.

Syrbaı — Qonsa sol, júdá!.. Sepken tuqym laıdyń astyna tez túsý úshin, seberden birer kún buryn salyny sýǵa malshyp, aýyrlatyp alamyz. Ony sýǵa sepseń túbine tez jata qalady, qurǵaqtaı sepseń — biraz qalqyp baryp, dymqostanǵan soń baryp jatady.

Natalıa — Bilem ony.

— Syrbaı — Maqtandy deme, qyzym (zalda otyrǵan kópshilikti qolymen nusqap), myna otyrǵan kópshilik kýá, tuqymnyń tegis shashylýyn, men júdá kem túsirmeımin.

Kópshilik (dý ete qap). Ras, onysy!

Syrbaı — Taǵy bir suraýym bar, qyzym.

Natalıa — Aıtyńyz.

Syrbaı — Bir gektar jerge kúrishten qansha tuqym sebiledi?

Natalıa — Seksennen júz kıloǵa deıin.

Syrbaı — Jazyp qoı qaǵazyńa! (Natalıa jazdy). Árbir sabaqty basyndaǵy sabaqqa eń azy — jıyrma, ári ketse seksen-toqsan dál shyǵa ma?

Natalıa — Shyǵady.

Syrbaı — Jazyp qoı (Natalıa jazady). Endi esepte: biz, mysaly, bir dánnen orta eseppen on sabaqtan ósireıik, olardyń basyna orta mólshermen 40 dánnen shyqsyn, sonda, manaǵy atyz soqqandaǵy áletin 20 kılo dánnen órbýge múmkinshiligi bar dán qansha bolady?

Natalıa (eseptep). 40 sentner kúrish.

Syrbaı men Natalıanyń suraý-jaýaptaryna kóńil qoıa tyńdap otyrǵan kópshilik dý kúlisti. Kúlkini qońyraýdyń kúshimen áreń basqan Estaı:

— Nege kúlesińder? — dep edi:

— Kúlmegende, — dedi zaldyń aldyńǵy qatarynda otyrǵan bir mosqal erkek túregep, — shamadan artyq shyǵym bop ketti ǵoı, mynaý. Eger bul ras bolsa, júz kılo tuqym sepken gektardan 200 sentner kúrish alatyn bolǵanymyz ba?

— Alamyz! — dedi Syrbaı.

— Bolmaıtyn shyǵym ǵoı bul! — dep daýryǵa bergen kópshiliktiń únin «bolady!» degen bir jýan daýys basyp ketti.

Jýan daýys keıingi jaqtan shyqqanǵa klýbtaǵy bar adam jalt qarasa, qysqy yqsham kıimdi, zor deneli bireý ilgeri suǵynyp keledi eken. «Kim?» dep sybyrlaǵan bireýlerge, «Anatól ǵoı, mynaý!» dep jaýap berdi bireýler.

Sahnaǵa taıanǵan Anatolıı Kondratevıchti Syrbaı da tanı ketip, basqyshqa erleı bergen oǵan qolyn berdi de, sahnaǵa tez kóterilýine kómektesti. Onyń artyn ala, sahnaǵa Samarqan da kóterildi.

— Bolady! — dedi Anatolıı Kondratevıch nyq daýyspen klýb ishin kózimen jaǵalaı sholyp. — Syrbaı qart pen Natalıa Ostapovnanyń sózderin men túgel estidim. Bolady, eki júz sentner astyq alýǵa, bir gektardan, — dedi ol, betin Syrbaıǵa buryp, — alasyń, dostym, biraq agrotehnıkany tolyq qoldansań!

— Másele osy jaıda edi, Anatolıı Kondratevıch, — dedi Estaı, qasyna kep, qoldasyp, — Syrekeńdi kóndirmek ek soǵan.

— Nemenege? Agrotehnıkaǵa ma? Kónbeı júr me, bul kisi?

— Bólingeni beseý edi, sonyń úsheýin ǵana ıgerip alýǵa kúshim jetetin, sony ǵana sebem ǵoı deımin.

— O qalaı bolady, aqsaqal? Josparda beseý... — dep kele jatqan Estaıdy Anatolıı Kondratevıch toqtatty da:

— . Másele sanda emes, sapada, — dedi, — alǵashqy jyly jer kóleminiń shaǵyny da jaqsy. Al jerge kóp kúsh tógip kórý kerek te, jerdi de, egýshilerin de synaý kerek, qansha ónim bere alar eken. Solaı ma, Syreke?

— Solaı.

— Endeshe, eki gektardy agrotehnıkanyń jolymen esir, bir gektardy óz ádisińmen ósir, sonda kóresiń, qaısysynyń paıdasy molyraq ýádelesemiz ǵoı osyǵan? — dedi Anatolıı Kondratevıch, qolyn usynyp.

Syrbaı da qolyn soza berdi. Oǵan bir sebep — ómir boıy aqylshy bop kele jatqan jáne árdaıym qonymdy, paıdaly aqyl aıtatyn dosynyń kóńilin jyqpaı, ári «paıdama aıtyp tur» dep oılasa, ekinshi sebep — Samarqannyń «mol ónim zvenosy aýdanda bıyl on bir boldy» deýi edi.

Buǵan deıin, kúrish jóninde mol ónim zveno bul aýdan túgil, búkil oblysta jalǵyz menmin dep túsinetin Syrbaıdy, Samarqannyń sózi oılandyryp tastady.

«Shyn báseke bastalǵan eken, — dep túıdi ol ishinen, — qımyldaıtyn jer endi kelgen eken. Túıedeı qalpymmen sybanyp jarysqa shyǵyp, tyrqıyp, báıgeniń artynda qalsam, odan zor elim bolmas maǵan. Endi qımyldaý kerek!»

Osy oıǵa kelgen Syrbaı:

— Endeshe, men, 3 gektar emes, bes gektardyń ózin egem, — dedi de, dosynyń qolyn qysa tústi...

Estaı qýanǵan bop:

— Shyn sóziń be, Syreke? — dep edi:

— Bul kisiniń ótirik aıtpaıtynyn bilmeıtin be ediń? — dedi Anatolıı Kondratevıch, Estaıdyń qýlanýyn ańǵarmaı, rasqa joryǵan sózin unatpaı.

ALTYNSHY TARAÝ

ÁKEL SÝDY

Ótken qysta istelgen jumystardy oblystyq basqarýshy mekemelerge habarlaǵannan keıin, úkimetke habarlaýdan buryn, oryndalǵan isterdiń sapasyn tekserip baıandama jazýǵa tórt kisiden komısıa quryldy: Anatolıı Kondratevıch, Rahmet, Baıjan, Samarqan.

Olar eń aldymen dambany kórdi. Syrdarıanyń ıilgen jerinde, doǵanyń eki basyn jalǵastyra salǵan bul dambanyń uzyn turqy jeti-segiz kılometr, eniniń salmaqtyǵy 50 metr, bıiktigi bes metr edi. Osy mólsherdegi dambanyń ónboıy úgindi taspen jentektelip, qarabýramen jatqanyn Anatolıı Kondratevıch qys ortasynda bir kórgen edi de, odan beri qoly tıip kele alǵan joq edi. Endi kórse, bitken dambanyń tulǵasy jerden qyrqalap shyǵyp jatatyn tastaq jotaǵa uqsaıdy.

Jaqyndap kelgen avtomobılge traktor mańyndaǵylar qaraı qaldy. Jolaýshylar olardyń ishinen bet-aýzyn shań basqan Syrbaıdy ǵana tanydy; bulardy tanyp traktorynan túse bergen, bet-aýzy da, kıimderi de qarakúıe bop maılanǵan Aıbarshany da tanyǵan joq.

Jolaýshylar mashınadan túsip kep kórse, tóńiregi qazylǵan, taramdanǵan tamyrlary búıiniń tarbıǵan aıaqtaryna uqsap jer astyna kirip ketken, jýandyǵyna eki kisiniń qushaǵy zorǵa jeterlik aǵashtyń túbiri... Túbiri jýan temir shynjyrmen shyrmalyp, shynjyrdyń eki ushy traktordyń artyndaǵy soqa tirkeıtin shotaıaqqa baılanǵan.

— Kelmese, sizdiń mashınańyzdy kósemge jegermiz, — Aıbarsha kúlip.

— Aıym! — dedi Syrbaı, kezinin, aǵy men tisinen basy, bet-aýzy qarakúıe Aıbarshaǵa, — traktoryńa min de, endi!..

Aıbarsha pedal basqan traktor julqyna jónelip edi, túbirdiń ózi qomaqtalyp kelip qalǵanmen, tamyrlary súmekteı sozylyp, topyraqtan sýyryla qoımady.

— Tart! — dedi Syrbaı qatty aıqaılap.

Ekinshi julqyǵanda, túbirdiń taǵy da tyrmysqan tamyrlaryn, traktor jentektelgen saz -topyraǵyna qosa erden sýyryp alyp shyqty.

— E, báse! — dedi rıza bop ketken Syrbaı, — júdá degen... sen túgil, seni ekken datqany da tamyrymen julǵanbyz!..

Traktor túbirdi súırep alysqa aparyp tastady. Jolap aıtqan Anatolıı Kondratevıch pen Rahmetke:

— Tanysam deseńder mine! — dep Syrbaı egin sebetinin kórsetýge kiristi.

Jolaýshylar aralap kórse, kólemi bes gektar jerdiń ishki, syrtqy atyzdaryn Syrbaı soǵyp bolǵan eken. Árbir atyzdyń ishindegi jerdiń tegistigi, bólmede tóselgenindeı. Búkil atyz ataýlynyń ishinde, kólemi judyryq-kesek shym joq, kesek topyraqtyń bári de up-usaq bolǵan. Jolshybaı egis tanaptarynyń talaıyn aralaı, jolaýshylar daıarlyǵy dál mundaı tanapty kezdestirgen emes te. Asa rıza bolǵan olardan Anatolıı Kondratevıch sózdi buryn bastap:

— Jer jaqsy daıarlanǵan eken, — dedi Syrbaıǵa, — topyraǵy da ajarly eken. Tek, dári shashyp, tuqym sebýi ǵana qalypty.

— Ózim de solaı oılaımyn, — dedi Syrbaı.

— Dárige qarsylyǵyń joq qoı endi?

— Kóndik qoı oǵan.

— Tuqym jaıy?

— Jeterlik tuqym ózimde de bar edi. Álgi bir Narbota degen qyzym, men bilmeıtin bir tuqymdardy da sep dep júrgeni.

— Ne tuqym eken ol?

— Onyń aıtqanyn tyńdasań, kúrishtiń úsh júzdeı túri bar deıdi, yrqyna salsań, júdá, sonyń bárinen de egip kórgisi keledi. Men: «Shyraǵym-aý, «úırengen jaý atyspaqqa jaqsy» degendeı, kezim úırengen salyny seýip kóreıin de bıyl, óńgesin kelesi jyly kórermiz», desem, «tym bolmasa on shaqty túrinen bir-bir ýys otyrǵyzyp kóreıik te» dep bolmaıdy. Sonan, júdá jabysyp qoımaǵan soń, keýilin qımaı: «Júdá, bolsa bolsyn, on shaqty túrinen bir-bir ýysty otyrǵyzsań otyrǵyzyp kór, biraq aldyn ala, qandaı saly ekenin kórip alam, júdá sodan keıin ǵana ruqsat etem» dedim. Qyzym oǵan júdá kóndi.

— Qandaıyn tańdadyń, sonymen?

— Sen ózin, bilesiń ǵoı, Anatól, — dedi Syrbaı, — baıdyń kire artqan esegi men túıesin aıdap, men júdá qaıda barmaǵan kisimin: myna sheti Úrgenish pen Hıýaǵa da bardym men, myna sheti Andıjan men Buharǵa da bardym men, qashqarlyqtardy da aralap keldim men, ana sheti Qońyr-Quljany da sholdym men... Kúrish egetin jer emes pe, sonyń bári?.. Sonda, neshe túrin kórmedi deısiń, men onyń? «Sadrı-han» deıtinin de kórdim, «dunǵan-shamy» degenin de kórdim, «aq qylshyq» degenin de kerdim, «aq tuqymyn» da, «arpa shalysyn» da, «Qojahmetin» de, «qyrmyzy qylshyǵyn» da, «qara qylshyǵyn» da... bárin de kórdim ǵoı onyń... Eger bireý solardyń bárin sapyrylystyryp egip, ese bastaǵan kezinde, «káne, Syrbaı, osylardyń ishinen, qaı sabaq qaı tuqymdiki ekenin aıyryp ber» dese, aq qoıdan qyzyl qoıdy, qyzyl qoıdan qońyr qoıdy, qońyr qara qoıdy aıyrǵandaı, «mynaý myna tuqymnan» dep júdá tur-túrine bólip berer em...

— Kórdińiz be, — dedi Anatolıı Kondratevıch Paxmetke kúlimsireı qarap qoıyp, — qalaı-qalaı sóıledi shal?.. Maqtanyp tur dep oılaısyz ba, sonda?..

— Joq-joq... — dedi Rahmet.

Osynyń bárin biletiniń ras, — dedi Anatolıı Kondratevıch Syrbaıǵa qarap,-ózińniń úlgińmen maqaldap sóıleıin, qazaqta maqal bar ǵoı: «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tassyn, jamannyń jamandyǵyn aıt, quty qashsyn» degen... Kózińe maqtaǵanǵa tasatyn kisi emessiń sen, kúrishtiń paıǵambarysyń ǵoı sen... Sen bilmeıtin onyń nesi bar!..

— Júdá shalyńdy tasytyp ap, qanasynan asyp tógilip júrmesin, — dedi Syrbaı jymıyp.

— Iapyraı, ne deıdi?! — dedi Rahmet tańdanyp.

— Ia, ıa! — dedi Anatolıı Kondratevıch, — ras!.. O bir jyly ǵylym akademıasynyń botanıkalyq ınstıtýtynan arnaýly ekspedısıa kep zerttegende osyny dáleldep ketti.

— Sonsha tereńdeýi neden dep oılaısyz? — dep Anatolıı Kondratevıch Rahmetke suraý berip aldy da, jaýabyn tez ózi aıtty, — tirshilikke qumartýdan!.. Sekseýil kóne shólde ósedi. Shóldi jerdiń astyndaǵy dymqos tereńde bolady. Dymqostan baryp tamyry sýsyndamasa, sekseýil óledi. Ólmeý úshin sý izdegende, onyń tamyry tereńdeı berip, Dymqos jetpeı toqtamaıdy. Jer astyna onyń tamyry tereńdeı beretin sebebi, keıde elý-alpys metrge baratyny sodan!..

— Qaıran tirshilik-aı! — dep qoıdy Syrbaı demin aýyr alyp.

— Beınetpen tapqan dáýlettiń ystyqtyǵy qandaı! — dedi Anatolıı Kondratevıch, — mańdaı terin sypyryp tapqan múlikti adam qadirlep ustamaı ma?..

— Árıne, — dedi Rahmet. — Mysaly Amerıkanyń kapıtalıser: nan, et, qant, sút, maı sıaqty azyqtar bazarda kóbeıip, baǵasy arzandap bara jatsa, sol baǵany kóterý úshin, álgi aıtylǵan azyqtardy myń tonnalap teńizge aǵyzbaı ma?

— Nege?! — dedi Syrbaı shoshynǵandaı. — Ash adam joq pa elinde?.. qaıyrshy joq pa?

— Olar mıllıondap órip júredi.

— Oıbaı-aý, — dedi Syrbaı keıip, — álgi azyqtardy júdá solarǵa nege bermeıdi, sýǵa aǵyzǵansha?

— Nege bersin, — dedi Rahmet, — osy aranyń baılaryn kórgen joqsyń. Myńdap mal aıdaǵanda, ash-aryqqa qaısysy mal berýshi edi?

— Júdá, ras, — dedi Syrbaı, — biraq, maldaryn bosqa shashpaıtyn edi ǵoı olar?

— Keńshilikte shashpaıtyny ras, basyna tarshylyq tússe nege shashpasyn. Ana jyly, baılardy konfıskalaı bastaǵanda, maldaryn kedeılerge bergisi kelmeı qalaı shashqanyn kórgen joq pa edińiz?

— Júdá, solaı eken-aý! — dedi Syrbaı az oılanyp.

— Kapıtalıs degen de so baıdyń bir túri. Biraq, ol irisi. Qazaqtyń baıy tyshqan bolsa, kapıtalıser — qabany, qazaq baıy mysyq bolsa, kapıtalıser — jol-barysy!.. qazaq baıy súlik bolsa, kapıtalıser — borsyǵy...

— Hvatıt vam gıperbolızırovat! — dedi Anatolıı Kondratevıch, kúlip jiberip, — sózimdi bóldińiz ǵoı, siz meniń.

— Keshirińiz, — dedi Rahmet, — reti kep qalǵan soń aıtyp jatyrmyn. Sóz sizdiki.

— Másele, eńbekpen tapqan múlik týraly edi ǵoı. Ony adamnyń qadirleýin qoıa turyp (árıne, eńbekshi adamdy aıtam, qanaýshyny emes), mysalǵa ósimdikti alsańyz, sýdy sekseýilden artyq qadirleıtin ósimdik joq eken. Boıyna jerdiń tereńinen tartqan dymdy ol boıyna uzaq saqtaıdy eken jáne denesine emes, japyraǵyna.

— Ras, — dedi Rahmet, — japyraǵy da qyzyq qoı onyń, jýan ınedeı jup-jumyr bop esetin jáne kókke qaraı búrise tik esetin!.. Jáne únemi jap-jasyl bolady da turady!... Jáne shylqyǵan sý bolady — syǵyp qalsań, byrt etip jarylyp, sýy atyp ketedi.

— Osy sýdy qandaı únemdep ustaıdy ol! — dedi Anatolıı Kondratevıch, — mysaly qara tal jerden kúnine eki tonna sý soryp ap, sý qyp ushyrady eken, sekseýil júz lıtrden artyq sýdy ysyrap qylmaıdy eken.

— Ǵajap!.

— Ony aıtyp kele jatqan sebebim, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — osy aradaǵy adamnyń. sekseýili meniń myna dosym Syrbaı. Kórgenine qandaı uǵymtal, bul kisi!.. Ustaǵanyna qandaı uqypty!..

— Maqtaýyń júdá jetip... — dedi Syrbaı yńǵaısyzdanǵandaı.

— Maqtaýym emes, rasym, qadirli dostym! — dep Anatolıı Kondratevıch demin keń bir aldy da, — sonymen, Natalıa ekeýiń salynyń qandaı túrlerin egip kóretin boldyńdar? — dep surady Syrbaıdan.

— Jeti, segiz tur edi, bári esimde joq.

— Sonda da?

— «Qaq keýde» deıtin bireýi bar eken, aryq eshkideı tyrtıǵan...

— «Haıkkaıdo», — dedi Rahmet kúlip, — Japonıada egiletin kúrishtiń salysy.

— Júdá durys, — dedi Syrbaı, — tilim kelmegen soń burmalap jatyrmyn. «Japon» degenin, ana bir jyly «Qasen» kólinde bizben qaǵysyp kóretin el ǵoı?

— Ia! — dedi Rahmet kúlkisin údete túsip.

— Sonda ol, bizden júdá tyrqıyp jyǵylyp qaldy ǵoı.

Anatolıı Kondratevıch te kúlip jiberdi.

— Ras, ras, — dedi Syrbaı serikterin kúldire túseıin dep, qýlanyp, — ash neme ǵoı deımin solaryń, áıtpese tyrqıyp qulaı ma, júdá...

— Ras, — dedi serikteri kúle túsip.

— Oıynyn qoıyp, shynyn aıtqanda, — dedi Syrbaı salmaqtanyp, — «Qaq keýde» degenin unatqam joq, tyshqannyń qıy sıaqty, up-uzyn, jip-jińishke eken.

— Unatqanyń qaısysy? — dedi Anatolıı Kondratevıch.

— «Krasnatar...»

— «Krasnodar», — dedi Rahmet, túzep.

— Tilim kelmegenine keshir, — dedi Syrbaı, — toıǵan qozydaı bultıǵan dop-domalaq, búıiri kelgen saly eken. Soǵan keýilim júdá uıyp tur.

— Ol jaqsy tuqym, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — b:zdin, Krasnodar atty ólkedegi tájirıbelik stansıada ǵylym jolymen ósirilip, synnan etken, jaqsy dep tanylǵan tuqym ol.

— Endeshe, — dedi Syrbaı, — myna egiske júdá daıar turǵan jerdiń de, oǵan sepkeli turǵan tańdaýly tuqymnyń da aıtyp turǵany júdá jalǵyz ǵana sóz, ol — «ákel, sýdy!»

JETİNSHİ TARAÝ

SEBİLGEN DÁN

Aq egiske qajetti jerdiń jyrtýy men boran merzimdi ýaqytynan buryn úlgerip shyqqan Aıbarsha, kek egiske qajetti jerden Syrbaıdyń tanabyn ózge brıgadalar men zvenolardan buryn daıarlap bergenmen, kúrishtiń tuqymyn Syrbaı ózgelerden keıin septi.

— Nege óıtesiń? — degen suraýlarǵa:

— Jer áli babyna kelgen joq, — dep jaýap berdi ol.

— Qaıtkende babyna keledi? — degen suraýǵa:

— Býsanyp borsyǵan kezde, — dep jaýap berdi ol.

— Býsanyp borsyǵanyn qaıdan bilesiz? — degen suraýǵa:

— Júdá «qazoty» men «qarǵatuıaq» qabyndap kóterilmeı jer borsymaıdy, — dep jaýap berdi ol.

Onyń oıyna salsa, kók egispen, ásirese kúrishpen shuǵyldanatyn brıgadalardyń bári de jerdiń borsýyn kútý kerek edi, oǵan «egisti oryndaý josparyn kesheýlete almaımyz» dep, Estaı kónbedi.

Syrbaıdyń oıy — eger ózge zvenolar tilin ala qoısa, olardyń tuqym sebýine aralasyp, bul jónde tájirıbem mol dep túsinetin ol, bilgen ónerin kórsetpek edi. Tilin ala qoımaǵan soń, «jaqsy, jaman ataqtaryn ózderi júktesin» degen oımen aralaspady.

Ózge brıgadalarda qyzmet atqaryp júrgen Natalıa men Aıbarshaǵa, óz tanabyna tuqym seberden bir kún buryn, «meniń de mezgilim jetti, endi kelsin» dep Syrbaı habar aıtty. Bul — ózge zvenolardyń kek egisti dendep seýip tastaǵan kózi edi. Osy shaqyrýmen ińirletip salt kele jatqan Natalıa men Aıbarsha, shaldyń «qazoty» men «qarǵatuıaq» deıtin shópteriniń ne ekenin ózara bir-birinen surastyrsa, ekeýi de bilmeıdi eken.

Syrbaıdyń tanabyna olar túndi ortalap jetse, zvenosynyń, barlyq adamdarymen shal, jan-jaǵyna bıik atyz soqqan tanapqa sý jaıyp júr eken. Kózi jiti shal, mańaılap kep attarynan túsken eki qyzdy tanydy da, balaqtaryn tizeden joǵary túrip alǵan jalańash aıaqpen sýdan atyzdyń qyryna shyqty.

— Amansyńdar, qaraqtarym? Júdá jaqsy keldińder! — dep amandasty ol.

Qaıyn atasyna qol berýdi aýyl ǵurpymen yńǵaısyz keretin Aıbarsha da, qýlansa da onymen bul jónde úndes bop alǵan Natalıa da shalǵa bas ıip tájim kórsetti de, qol alyspady.

— Eginniń yrymy bıyl teris bolmas deımin, — dedi shal amandyqtan keıin.

— Ony qaıdan bilesiz? — degen Natalıanyń suraýyna:

— Aıdyń qarańǵy kezinde sebilgen tuqym shyǵymdy bolady degen sóz bar edi, — dedi yrymshyl Syrbaı, — óliara kez ǵoı bul. Eski aı keshe bitti. Jańa aı áli týǵan joq.

— Sonaý bir dóńgelengen jińishke syzyq ne, ata? — dedi Aıbarsha, qarańǵy túnde aspanda áreń ǵana bozamyqtanyp buldyraǵan sırek aqsha bulttyń batys jaqtaǵy ıinin qolymen nusqap.

— Káne? — dep Syrbaı Aıbarsha nusqaǵan jaqqa qarap kózin alaqanymen qalqalap turdy da, ustaranyń júzindeı ǵana bop jyltyrap turǵan jup-juqa, jip-jińishke jarty aıdy kóre sap, bir tizerlep otyra qap, eki alaqanyn joǵary kótere jaıyp jiberip, áldeneni ishteı kúbirleı bastady da betin sıpady.

— Duǵa oqydyńyz ba? — dep surady, qazaqtyń bul ǵurpyn bilmeıtin Natalıa.

— Oqydym, balam.

— Ne dep?

— «Aı kórdim — aman kórdim,

Aqyrette ıman kórdim.

Jańa aıda jarylqa,

Eski aıda esirke,

Qutty qonaq meıman kórdim.» —

dep.

Jabaıy áńgimelerdegi qazaq sózderiniń birtalaıyna túsinip, sóılesýge jarap qalǵan Natalıa, shaldyń batasyndaǵy sózderin ańǵarmaı, Aıbarshadan surap edi, tili jetkenshe orysshylap berdi.

İstes bop boıy úırengennen keıin, Aıbarshanyń qaıyn atasyna kóńildi kezinde qaljyńdaı, erkeleı sóıleıtini bolýshy edi. Sol daǵdysymen ol:

— Ateke, «qazoty» men «qarǵatuıaq» shyqqany ma, tuqym sebem degenińiz? — dep surady, erkeleı qaljyńdaǵan daýyspen.

— Shyqty, Aıym, — dedi Syrbaı. — Kesheden beri júdá qaýlap qalyń bop ketti. Óziń tanısyń ba, ol shópterdi?

Aıbarsha kidirip qaldy. Jolshybaı osy suraýdy Natalıadan estigende de ol qandaı shópter ekenin bilmeıtindigin aıtqan edi.

Kelininiń jaýap bere almaýynan bilmeı turǵanyn ańǵarǵan Syrbaı, baltyryna deıin saz battasqan aıaqpen atyzdan qurǵaqqa qaraı tústi de, eki túrli shóp julyp ákep qyzdarǵa kórsetti. Kózderi qarańǵyǵa úırengenmen, qoldaryna bergen shepterdi tanyǵanmen, qaısysynyń qaısysyn «qarǵatuıaq» ekenin aıyra almaǵan qyzdar shaldyń suraýyna jaýap bere almaı qaıtaryp berdi.

— «Qazoty» degen mynaý, — dedi Syrbaı tarbıa esken japyraqtary jalpaqtaý shópti kórsetip, — súti júdá aǵyp turatyn shóp bul. Qaz júdá jaqsy kóredi muny. Buǵan aýzy tımeı semirmeıdi ol. Al, jese-aq, lezde semiredi. Talaı qazdyń júdá maıdan basa almaı, mamyrlap, júdá usha almaı qalatyn sebebi de osy «qaz otyn» jegendikten. Burynǵylar bilip aıtsa, «qaz otynan» sút shyǵatyn sebebi kóktemde jer erkin balqyp, boıy ıetin kórinedi de, sútin júdá osy «qaz otyna» beretin kórinedi.

— Ǵajap eken! — Desti, shaldyń sózine nanar-nanbasyn bilmegen qyzdar.

— «Qarǵatuıaq» degen mynaý, — dedi Syrbaı, sabaǵy qarǵanyń sıraǵyna, basyna shyqqan japyraqtary qarǵanyń tuıaǵyna uqsaǵan shópti qyzdarǵa kórsetip, — munyń tamyry býyldyq jáne júdá tátti bolady. Qolamtaǵa kónseń, júdá balqyp, baldaı tátti bop pisedi. Shıkideı qabyǵyn arshyp jeseń de júdá sút tatyp turady. Bala kezimizde osyny júdá kóp jeıtin ek. Bilip aıtsa, bul eki shópti peıishten shyqqan desedi...

— Al, káne, kepege baraıyq, balalar, — dedi Syrbaı, — ózge keńesti sonda sóılesermiz.

— Oý! — dep daýystady ol, ár jerde qarańdap, sýdy shalpyldatyp, atyzdyń qulaqtaryn jaýyp júrgen zveno adamdaryna, — qulaqtardy tez jabyńdar da, kepege kelińder. As iship, azdap myzǵyp alyńdar! Jumysty júdá erte bastaımyz.

Sony aıtyp, Syrbaı jalańaıaq qalpymen kepege qaraı betteı jóneldi. Onyń bulaısha júrýin qyzdardyń birinshi kórýi emes edi. Sonda qaıran qalatyndary — Syrdarıa ólkesinde tulaboıy tiken bop esetin shepter men usaq aǵashtardy shal keship júrgende, birde-bir tiken ne tabanyna kirmeıdi, ne baltyryna qadalmaıdy.

— Bul qalaı? — dep qaıran qalǵan Natalıaǵa:

— Túıeniń tabanyn kórgen joqsyn, ba? — dep jaýap berdi Aıbarsha, qaljyńdy daýyspen, — ol da tuıaqsyz jup-jumsaq qoı. Oǵan da shegir kirmeıdi. Atekemniń tabany sol sıaqty.

Syrbaı óte aıańshyl bolýshy edi. Attaryna minýge yńǵaısyzdanyp, jaıaý ergen qyzdar, azdan keıin shalǵa ilese almaı qalyp qoıypty.

Kepede ińir asy daıar eken, kúrishten botqa pisirilgen eken. Daıarlaýshy — Dámetken. Bul zvenonyń asyn pisirýge ol osy kóktemnen aralasqan. Eskendiri qasynda. Qazaq tilin taza sóıleıtin, orys tiline biraz tosyrqaǵan Eskendir, Natalıanyń týysy ekenin bilip, ishteı jyly tartqanmen jaqyndasa qoıýǵa, ári janyndaı jaqsy kerip alǵan sheshesi — Dámetkennen qaımyǵatyn, ári qazaqsha sóılep, Natalıaǵa biraz sózin túsindire almaıtyn. Sol daǵdysymen ol búgin de apasynyń shaqyrýyna kúlimsirep qana qarap, júgirip kele qoımas pa edi, qaıter edi, eger qyzdar kelgende, kepeniń bir buryshynda uıyqtap jatpasa.

Kerosın lampynyń jaryǵynan, uıqydaǵy balanyń ashyq beti kórinip jatyr eken. Qyzyǵa qaraǵan Natalıaǵa, semiz balanyń appaq beti burynǵysynan da nurly sıaqtanyp ketti. Jelkildep esken shabdar shashynyń, saqınalanǵan buırasy qalyńdaı túsken tárizdendi.

«Ne degen súıkimdi bala!.. Ne degen tátti uıqy!..» dep oılap qoıdy Natalıa.

Bala áldenege qozǵalyp qyrynan jatyp edi, onyń ashylyńqyraǵan ıyǵyn, Dámetken túregep baryp qymtap, appaq semiz moınyna murnynyń ushyn ǵana tıgizip ıiskep qoıdy.

«Ne degen meırimdi áıel edi! — dep oılady Natalıa oǵan súısine qarap qoıyp, — týmaǵan balany da osyndaı jaqsy kóredi eken-aý!..»

Syrbaı da solaı oılap otyryp, Dámetkenge eziniń daǵdyly jymysqy qýlyǵyn aıtty:

— Júdá jaqsy kóresiń, qudaǵı, — dedi ol Dámetken balany qymtap bop ıiskep jatqanda, — eger sheshesi tabylyp, alyp ketem dese qaıtesiń?

— Bergim bar edi, — dedi Dámetken unatpaǵan daýyspen, — ólmeı tiri aırylarmyn ba!..

— Ony kórer ek, — dedi Syrbaı qýlana túsip, — tek sheshesi tabylyp kelseı!

Kepege jınalǵandar botqany toıa jedi de, sýsynǵa salqyn atala ǵana iship, uıqyǵa jatysty.

— Tuqymdy sýǵa shylasam bar, — dep Syrbaı ǵana tysqa shyǵyp ketti.

Kıimsheń qushaqtasa jatqan eki qyz, uıqydan Syrbaıdyń «al, káne turyńdar!» degen daýsymen oıansa, biltesi syǵyraıyp lampy áli janyp tur, kepe ishi qara-kóleńke. Zveno adamdary da oıanyp, bastaryn kótere bastady.

Uıqylary qanbaı esinegen qyzdar tysqa shyqsa, tan, bozaryp keledi eken. Býsanǵan shyqtan tóńirek býaldyrlanyp tur.

Qyzdar betterin aryqtyń aǵyp jatqan salqyn sýyna shaıyp úlgergenshe, úıden zveno adamdary da shyqty. Syrbaı ol kezde, esik aldyna shógerilgen túıeniń, shomyna áldeneni artyp jatyr edi. Qyzdar kep kórse, ishi keptelgen dymqos eki qaptyń astyńǵy jaqtarynan sý sorǵalap tur. Olardyń ne qap ekenin qyzdardyń bilgisi kelgenin keskinderinen ańǵarǵan Syrbaı:

— Búgin sebiletin tuqym ǵoı, balalar, — dedi, — túnde júdá malshylap qoıyp em.

Túıenin, byltyrǵy erkek botasy bıyl taılaq ta. Syrbaı taılaqty túıesin qystaı mańynda ustap qoldan kútkendikten ekeýi de órkeshteri tikeıgen semiz bolatyn. Qyzdar jaqyndaǵanda, taılaq shógerilgen túıeniń qasynda túregep, noqtasynan baılaýly turǵan.

Natalıanyń bir ádeti — túıeni qyzyq keretin edi, biraq, qasyna barýǵa qorqyp, mańaılamaıtyn edi. Sol daǵdysymen ol sheginshektep turǵanda, Aıbarsha erkinsip taılaqqa jaqyndaı berip edi, tentek semiz taılaq «af» dep jynyn búrkip kep qalǵanda, qoımaljyń jap-jasyl jyn betin japty da ketti. Qarqyldap kúlgen Natalıa shegine bergende, taılaqqa ashýlanǵan Aıbarsha, betine jabysqan jyndy alaqanymen sypyryp tastady da, taǵy da jynyn shashpaq, tistemek bop, qaıta-qaıta afyldap umtylǵan taılaqty jaqqa eki-úsh ret jumyryqpen salyp jasqandyryp ap, sodan keıin noqtanyń baılaýly baýyn sheshe bastady.

— Aıym-aý, qaıtesiń ol tentekti júdá yzalandyryp? — dedi, júk artqan túıesin turǵyza bastaǵan Syrbaı.

— Úıretem, ateke!

— Nemenege? — dedi Syrbaı, nege úıretem deýine túsinbeı.

— Ústine kisi shyqpaǵan soń qutyryp alǵan ózi.

— Minesiń be sonda?

— Minem!

— Oıbaı, júdá asaý ǵoı, Aıym-aý, — dedi Syrbaı, — jyǵyp keter!..

Syrbaıǵa jaýap berýdiń ornyna, Aıbaryna taılaqtyń noqta baýynan tartyp, basyn qamshylar jaǵyna qaıyryp aldy da, tikeıgen semiz órkeshinen qapsyra ustap, yrǵyp taılaqtyń ústine shyǵyp ketti. Eki órkeshiniń arasyna qonǵan Aıbarshanyń sanynan tistemek bop taılaq umtylyp edi, Aıbarsha jaqqa shapalaqpen tartyp qaldy. Jasqanǵan taılaqty Aıbarsha sodan keıin noqtanyń qyldan esilgen jýan baýymen sanynan tartyp -tartyp jiberip edi, taılaq atalaqtaı jóneldi.

«Qap, jyǵyp kete me, qaıtedi?» dedi Syrbaı qarap turyp. Biraq ol qorqa qoıǵan joq, óıtkeni halyqtyń uǵymynda, at pen túıeden jyǵylǵan kisiniń esh jeri aýyrýǵa tıisti emes, sebebi «at jalyn, túıe shýdasyn tóseıdi», odan jyǵylý qaýypty, ol — «múıizin tóseıdi».

Qansha týlaǵanmen jyǵa almasyn ańǵarǵandaı bolǵan taılaq, tońqańdap taıraqtaı jóneldi. «Aıýǵa namaz úıretken taıaq», degendeı, qyl baýdyń ótkir ushy nyǵyz tıgen soń, móńký bylaı tursyn, Aıbarsha qaı jaq moınyna sabasa, so jaqqa buryldy. Solaı bılep alǵan taılaqty Aıbarsha qaıyn atasynyn, sý jaıǵan egis tanabyna qaraı alyp ketti...

Túıe qyryq, elý jasqa keledi desedi. Syrbaı qolynda týǵyzǵan ony myna túıesi sońǵy jıyrma bes jylyn onymen birge jasasqan. Dónejininde qaıyǵan ol ingenniń árdaıym qursaǵy qur jatpaı úsh jylda eki bota taba bergen. Bıyl da ol qaıyǵan.

Kolhoz uıymdasqansha eshkimdi bul ingenniń ústine shyǵarmaǵan Syrbaı, aýlynda kolhoz uıymdasyp, ózi bas bop maldaryn jurt ortalyqqa salyp jatqanda, osy túıesin ortaǵa bergisi kelmeı qatty qynjyldy. Sonda, kolhozǵa onyń kúshin, ne sútin qımaǵan joq, shama-sharqynsha kútip ósirgen, talaı tar jol, taıǵaq keshýlerdi birge kórgen eski seriginin, ortalyqtaǵy kútimi óz qolyndaǵy bolmas dep qaýiptendi. Degenmen, bermeýge bolmaıtynyn kórip amalsyz qıǵan ol, artynan kolhozshylarǵa jeke sharýasynda mal ustaýǵa ruqsat bolǵanda, ózgeni emes, óziniń túıesin tańdap aldy. Sodan beri qolynan shyǵarmaǵan bul túıenin, Syrbaı árbir botasyn taılaq shyǵardy da kolhozdyń ortalyǵyna berdi. Ótken jyly kanal qurylysyna kiriserde qurmaldyqqa shalmaq bolǵan býyrshynyn da ol ótken kúz ortalyqqa bergen.

— Jasynyń bireýin nege ósirmeısiń? — degenderge ol:

— Qaıtem esirip, — deıdi. — Kolhozda turyp ashtan ólmeýge, keshten qalmaýǵa kózimiz júdá jetti. Úlken túıemdi de ortaǵa berer em, tek kári serigim bolǵasyn qımaımyn.

Syrbaıdyń sondaı oıyn bilgendeı, erǵashty bop ósken bul túıe, ózgege jasaıtyn qyńyrlyǵynyń eshqaısysyn oǵan jasamaı, yrqyna kene beredi. Túıe búgin de sonysyn istep, Syrbaıdyń jeteginde artqan júkti egis tanabyna yń-shyńsyz alyp bardy da, atyzdyń jaǵasyna jetken soń «shók!» degende jata qaldy. Tuqymdyq saly salynǵan qaptar arqasynan túsirildi.

— Al, kelin! — dedi ol Darıǵaǵa, — sýǵa saly sebý úshin, áýeli mal aǵash júrgizip ylaılaýymyz kerek qoı, Malanyń eki basyna arqan baılaıyq ta, túıeniń moıyldy jegeıik. Túıeni júdá sen jetekte. Maqta kelin aıdasyn. Men júdá tuqym sebeıin.

Bul zvenoǵa múshe bolǵan Darıǵa men Maqta gúldiń sýǵa jalańaıaq túzýleri keshe ǵana edi. Óıtýge Syrbaıdan uıalǵandaı bop, keshe ekeýi de kidirgende:

— Júdá uıalmańdar, kelinder! — degen Syrbaı, — uıalǵanmen, senderdiń isterińdi bireý istep bermeıdi. Jaz boıy bir kún emes, júdá jetpis kún sýda júrip jumys isteısińder. Endeshe, qymsynatyn eshteńe joq. Álgi bir Aıymdar kıip júrgen yqsham kıimderdi júdá taba almaı-aq qoıdym, sýda jumys isteýge yńǵaıly-aq edi. Senderdiń uzyn kóılekteriń-sýǵa júdá yńǵaısyz. Yńǵaısyz bolǵanda amal neshik. Kóılektiń etegi jumysqa oralǵy bolmaý úshin dambaldyń yshqyryna salyp shalbarlanyp alyńdar!.. Balaqtaryńdy júdá taqymdaryńa deıin, jeńderińdi qoltyqtaryńa deıin túrip alyńdar!

Darıǵa men Maqta gúl keshe uıalsa da osyny istegen. Búgin de sony isteýdiń qajettigin uqqan olar, sý jaıylǵan tanaptyń jaǵasyna kelgennen keıin, qysyla-qymtyryla turyp, Syrbaıdyń keshegi buıryǵyn búgin aıtqyzbaı oryndady. Áıelderdiń jalańashtanǵan músheleriniń eti appaqtyǵyna kózi túsken Syrbaı, teris qarap eriksiz jymıdy da, «jazdaı kún kózinde osylaı jumys isteseńder qońyrlanarsyńdar, balalar!» dep qoıdy ishinen.

Aıbarsha bul kezde taılaqtyń ústinen túsip, qıtyǵy basylǵan onyń moınynan qushaqtap tur edi.

— Aıym! — dedi Syrbaı oǵan, — taılaqty túıege qosaqtaý kerek.

— Nege, ateke?

— «Qatyndy bastan tyı, balany jastan tyı» depti. Sýdy qalaı keshýdi enesinen osy bastan úırene bersin.

— Júre me ol?

— Nege júrmesin. Tileseń ústine minip otyr.

Mal aǵash jegilgen túıeniń moınyna taılaq qosaqtalǵanda, balalyǵy ustap ketkendeı bolǵan Aıbarsha, minýge bir yńǵaılana berdi de, taǵy kidirip qaldy.

Darıǵa jetektegen túıe sýǵa túserden buryn, Syrbaı qaıta malshynǵan salydan dorbaǵa toltyryp aldy da, dorbany keýdesinen keltire, uzyn baýyn moınynan asty. Sodan keıin:

— Al, kelin! — dedi ol Darıǵaǵa, — túıeni jetektep tús sýǵa!

Darıǵa jetektegen túıe, tartynǵan taılaqty súıreı, sýǵa túse qaldy. Budan birer kún buryn mal aǵashqa minip turyp túıe aıdaýǵa ádisten kórgen Maqta gúl, túıeniń shomyna baılanǵan delbeden ustap, tik turǵan qalpymen mal aǵashqa mine ketti. Basylǵan aıaqtardan, súıretilgen mal aǵashtan kóterilgen balshyq tanapta jańa ǵana móldirep tunyp turǵan sýdy laılady da jiberdi.

— Al, balalar, — dedi Syrbaı eki qyzǵa, — sender osylaı qarap turatyn bolasyńdar, bizdiń isimizge. Men tuqym sebýge kirisem.

Mal aǵash súıregen túıeniń artynan Syrbaı da sýǵa túse qap, tósinde asylǵan dorbadaǵy salyny ýystap ap, laı sýdyń betine qulashtap shasha bastady...

— Biz she? — dedi Natalıa Aıbarshaǵa.

— Biz ne isteımiz? — dedi Aıbarsha.

— Etikti shesheıik te sýǵa túseıik.

— Ne úshin?

— Kóreıik.

— Neni?

— Tuqymnyń sebilýin.

— Osylaı da kórip turǵan joqpyz ba?

— Bulaı kórý — kórgen bolmaıdy.

Natalıa atyzdyń qyryna otyra ketti de, kerzi qonyshty etigin sheshe bastady. Aıbarsha da sony isteýge kiristi.

Laıly sýǵa qyz túse qalsa, asty byljyraǵan batpaq eken: aıaq tolarsaqtan kiredi, basa bergende taban taıǵanaqtap turmaıdy, batqan aıaqty tutqyrlanyp áreń jiberedi.

Júrýdiń qıyndyǵyn kórgen Aıbarsha:

— Ný, k chórtý eó! — dep shyqqysy kep edi:

— Shyqpaımyz, — dedi Natalıa, — traktorǵa minip qyzmet atqarýmen osylaı qyzmet atqarýdyń aıyrmasyn kórý kerek...

Biraz júrgennen keıin baltyrlary aýyryp, ári entigip sharshaǵanmen, Natalıanyń júre túskisi keldi de, shyqqysy kelgen Aıbarshany qolynan ustap, zorlaǵandaı jibermedi.

Birazdan keıin sazǵa boıy úırengendeı bolǵan eki qyzǵa, sebilgen salynyń sýǵa batýy qyzyq kórindi: Syrbaı ýystap ap shashqan saly laı sýdyń betine aspannan túsken jańbyrdyń tamshylarynda tegis shashyrap túsedi de, az ýaqyt tolqyǵan sýdyń betinde qalqı qap, kenet, súńgigen úırekterdeı sýǵa batyp kep ketedi.

— Jer-ananyń tuqymdy qalaı jutýyn baıqaısyń ba, Aıbarsha?! — deıdi Natalıa.

— Baıqaımyn. Molaıtyp qaıta berýge jutyp jatyr ǵoı ol.

— Ras. Taba bilseń, alǵanyn myń-mıllıon ese ósirip beretin bul anadaı myrza ana bolady deısiń!..

— Ras, Natasha!..

Sony qyzyq kergen qyzdar, ken, tanaptyń bir bólegin áldeneshe aınalyp tústi. Sonda olardyń qaıran qalǵany, osy salmaqqa ózgeler sharshasa da Syrbaı men túıe sharshar emes. Ekeýiniń de battasqan sazdan aıaq alýlary asa jınaq jáne birkelki!..

Sóıtip júrgende kún kóterilip qaldy. Aıbarsha men Natalıa sýdan endi shyqpaq boldy. Sol kezde, bularǵa bettegen eki salt kórine ketti.

— Samarqan! — dedi qaraı qalǵan Aıbarsha, — qasyndaǵy áıel. Kim eken ol?

Qyzdar atyzdyń jaǵasyna jetpeı eki salt jaqyndap ta úlgerdi. Natalıanyń «Oh!» degen úreıli daýsyna Aıbarsha jalt qarasa, keskini álem-tapyryq bop, kózderi sharasynan shyǵyp barady.

— Ne boldy, saǵan?! — dedi Aıbarsha, eki shekesin alaqandarymen qysyp, qulaıtyn adamdaı denesi teńsele bastaǵan Natalıany qushaqtaı ap.

— Mat! — degen sózdi aıtýǵa Natalıanyń qýaty áreń jetti.

— Chá?.. Tvoıa?..

— D-D-D-a!..

SEGİZİNSHİ TARAÝ

JOǴALÝ

Natalıanyń sheshesi — Agrafena Osıpovnanyń qyzyn Syrbaı zvenosynan taýyp alý tarıhy qysqasha bylaı edi turǵan mekeninen jaýdyń, tekpini men bosyp shyqqan ol, jolshybaı talaı topqa qosylyp, talaı toptan aırylyp otyryp, neler aýyrtpalyqtardy bastan keshirý arqyly, 1941 jyldyń kúzinde Qapal qalasyna kep toqyrady.

Qalalyq sovet ony sol qaladaǵy on jyldyq qazaq mektebinde kútýshi qyp ornalastyrdy. Minezi jatyq, aqkóńil, balajan, meırimdi, isker Agrafenany jaqsy kórgen kópshilik «Grýsha apaı» atap ketti. Mekteptiń dırektoryna, muǵalimderine, balalaryna, nemese basqasha qyzmettes adamdaryna munda qalaı kelýin Grýsha apaı áńgimeleı qalsa, árdaıym keńesinin, aıaǵyn qyzy Natalıa men uly Aleksandrǵa ákep tireıtin edi de, olardy qaıda, ne halde ekenin bilmeıtindigin aıtyp, aǵyl-tegil jylap alatyn edi, oıynda — olardy endi qaıtyp kerem degen senim joq edi.

Sondaı senimsizdikte júrgen Grýsha apaıǵa mekteptiń ony syılaıtyn dırektory bir kúni qaıran qalarlyq jańalyq kórsetti.

Mektepke kúnde keletin gazetterdi dırektor qarastyryp otyrsa, «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń bir sanynda, ishki ekinshi bettiń orta belinen tómengi jaǵyn tutas alyp «Otanshyl qyz» degen kórkem ocherk basylypty. Gazettiń qyzǵylyqty materıaldaryna shuqshıa qaraıtyn dırektor, tili kórkem, mazmuny baı ocherkti qadaǵalaı oqyp kórse, ishinen kózdi sýyra tartarlyqtaı bir málimet shyǵa keledi!..

Ocherktiń baıandaýynsha, Qyzylorda oblysynyń... aýdanyndaǵy «Keń toǵaı» atty kolhozynda, isi úlgili tanaptyq agronom bar, aty-jóni — Natalıa Ostapovna Poleshýk.

Grýsha apaıdyń da famılıasy Poleshýk ekenin biletin dırektordyń qulaǵy, ocherkte ushyrasqan agronom qyzdyń famılıasyna eleńdeı qap, arjaǵyn erekshe qumartyp oqyp kórse, isin úlgili dep sıpattap otyrǵan agronom qyz, qaıdan kelý tarıhyn baıandaýǵa qaraǵanda, osy kisiniń joǵaltqan qyzyna uqsaıdy.

Ocherkte qyzdyń kishirek kelemdi fotokartochkasy da basylǵan eken. Onyń da: kóz, mańdaı, muryn, bet, ıek bitimi Grýsha apaıǵa uqsaıdy!..

«Apyraý, osy qyz sonyki bolmasa ıgi edi!» dep qýanǵan dırektor, Agrafena týralap aıtsa, qýanyshtan júregi jarylyp keterdeı kórip, gazettegi málimetpen ony qýlyǵy aralasqan eppen tanystyrmaq boldy.

Mekteptiń ishki tazalyǵyn saqtaý jóninde Agrafena Osıpovnamen jıi sóılesip turatyn ol, gazettegi ocherkti oqyp, ondaǵy málimetke oıyn toqyratqannan keıin, mektepti tańerteń tazalap bop páter úıine ketken Agrafenany bireýdi jiberip shaqyrtty. Bulaı shaqyrý, keıbir jumystyń oıdaǵydaı oryndalmaýyna baılanysty bolatyndyqtan, shaqyrýshy kelgende júnnen ıirgen jipten baıpaq toqyp otyrǵan Grýsha apaı «álde nem jetpedi eken?» degendeı mazasyzdanyp qaldy.

Joǵalǵan balalary esine túsken ol, dál sol sátte asa kóńilsizdenip, Ýkraınanyń áldene muńdy ánin aqyryndaý zarly daýyspen aıtyp jylaýǵa taıaý otyr edi.

Shaqyrýshy kelgende, bul halinen ol sergı qaldy: óıtkeni, dırektor ózin syılaıtyndyqtan, bul da ony asa syılap isinen shashaý shyǵarmaýǵa tyrysatyn; eger, záýi saıtan shashaý shyǵa qalsa, ony dırektor kórip eskertse, jerge kirgendeı uıalatyn, kermese — kórsetpeı túzeýge jantalasatyn.

Dırektordyń shaqyrýyn estigende, «jumysymda birdeme jetpeı qalǵan bolý kerek» dep oılaǵan Grýsha apaı mektepke asyǵyp jetti de, kabınetke qymsynyp kirdi.

Dırektor ony asa jadyrańqy keskinmen qarsy aldy. Búıter dep kútpegen Agrafena Osıpovna, onyń:

— Qalyńyz qalaı? — degen suraýyna ne jaýap qaıyraryn bilmeı, betine jaýtańdap qaraı berdi.

— Jaqyndaryńyzdan hat-habar joq pa? — dedi dırektor.

— Joq, — dedi Agrafena Osıpovna basyn shaıqap, dırektordyń bul suraýdy nege bergenine túsinbeı.

«Qyzyńyzdan hat-habar joq pa?» degen sóz aýzyna kele berip, dırektor toqtaı qaldy. Óıtkeni, muny aıtsa Grýsha apaıdyń jylaı bastaıtyny málim.

Endi ne aıtýdy oılanǵan dırektordyń esine myna qýlyq tústi: jasy alpystar alqymdaǵanmen, Grýsha apaıdyń kóz janary áli jiti ekenin ol biletin, sondyqtan áldene sózderge ony aldandyryp otyryp, abaısyz bir kezeńde, Natalıa Poleshýktiń gazette jarıalanǵan sýretin aldyna tastaı berdi.

Dırektordan dál qazirgideı qylyqty buǵan deıin ushyratpaǵan Agrafena Osıpovna nege búıtip otyrǵanyna túsinbeı, suraýlaryna jaltaqtaı jaýap berip otyrǵanda, aldynda jatqan gazettegi fotoportretke kózi ilige ketti.

Áýeli ańdaýsyz qaraı qalǵan onyń kózin, jyly ushyraı qalǵan portret ózine shyjymdaı tartyp, azdan keıin qadala qaldy. Qadalǵan saıyn onyń kózi ótkirlene, keńı tústi; óńi bir surlanyp, bir kúreńdenip qubyla tústi. «Qaıter eken» degen oımen dırektor ún-túnsiz otyrǵanda, qubylǵan sezimine ıe bola almastyq halge jetken Grýsha apaı shekesin eki alaqanymen qysa ustaı aldy da, yshqynǵan daýyspen «ah!» dedi...

— Sizge ne boldy? — degen suraýǵa Grýsha apaıdyń jasqa býlyǵa áreń bergen jaýaby:

— Meniń qyzym!..

Ocherkte sıpattalǵan qyzdyń óz qyzy ekenin portretinen de, ocherktiń sózderinen de anyq kórgen Agrafena, bilgeninshe shımaılap hat jazyp edi, «Keń toǵaı» kolhozynyń basqarmasyna kep túsken hat, kóktem egisinin, qyzý naýqanynda júrgen Natalıaǵa tapsyrylmaı jatyp qaldy da, sapyrylǵan bir qaǵazdardyń arasyna túsip joǵaldy. Qyzynyń jaýap haty keshikken Agrafena Osıpovna, odan ári tózbeıtinin aıtyp, mektep dırektorynan baryp kelýge ruqsat surady. Ruqsat bere otyra, «qaıtyp kelem» degen ýádesin ala otyra, dırektor Agrafena Osıpovnany, ańsap kórgen qyzynan oralady dep oılaǵan joq.

Almalyqqa kep qyzynyń jónin suraǵan Agrafena Osıpovnaga Natalıamen kóńili qosylǵandyǵyn biletin bireýler, sol bir sátte qalaǵa áldeqalaı kele qalǵan Samarqandy nusqady. «Keń toǵaı» kolhozynyń egis dalasyna so kezde joly da túse qalǵan jáne bolashaq qaıyn enesin, joǵalyp tabylǵan, qyzyna ertip aparmaýdy yńǵaısyz kórgen Samarqan, mashınasyna mingizdi de ózi alyp jóneldi!

«Keń toǵaıdan» olar salt atqa mindi, óıtpegende, egistik dalany órmekshiniń aýyndaı syzǵylap aqqan aryqtardan mashınamen jete almaıtyn edi.

Qyzynyn, da, ulynyń da osynda ekenin endi aıqyn bilgen Agrafena Osıpovnanyń sózderine Samarqan jolshybaı qulaq salsa, qýanyshy tasyǵan onyń jylap-syqtar túri kórinbeıdi. Sóz álpetinde dinge senetin ol:

— Qudaıǵa shúkir, — deıdi Samarqanǵa, — ahırette bolmasa, bul dúnıede kerýden kúder úzip qoıǵan balalarymdy aman jolyqtyrsam kózimnen jas ta shyǵarmaımyn.

Jolyqqannan keıin ne isteıtindik tamyryn basyp kórse, qyzyn qyzmetinde qaldyrǵysy keledi de, ulyn Qapalǵa alyp qaıtýǵa oılaıdy.

Eki ýádesiniń, birin Agrafena Osıpovna buljytpaı oryndady. Attan túse bergen ony kórgende, tanyǵan Natalıa esinen aırylǵandaı sezimmen, laı sýǵa súrine-qabyna kep «mama!»- lap bassalǵanda:

— Beker jylaısyń qyzym, — dedi ol, óz kózinen jas shyǵarmastan, tek qana baýyryna qatty qysyp, — aman kórisken soń jylaýdyń keregi joq.

Saǵynǵan sheshesin qaıta-qaıta «mama»- lap qushaqtap, qýanyshty kózinen móldir jastyń tamshylaryn qaıta-qaıta domalatqan qyzynan Agrafena Osıpovna ulynyń jaıyn surap edi, aldymen oǵan Aıbarshany tanystyrǵan Natalıa Aleksandrdyń kimniń qolynda jáne qandaı halde ekenin qysqasha aıtyp berdi. Dámetkendi áli kórmegenmen, qyzynyn, aıtýynan syrttaı jaqsy kórgen Agrafena Osıpovna, «ne degen jaqsy adam edi!» sózin qosa, «shesheń úshin saǵan rahmet!» dep Aıbarshanyń qolyn aldy.

Osy alǵysty kepede jolyqqanda Dámetkenge de aıtyp edi, tosań áıeldiń kim ekenin Aıbarshanyń baıandaýynan bilgen Dámetken ytyryna da qoıǵan joq, jalpyldaı da qoıǵan joq. Balanyń álpetine qarasa — sheshesin umytyp qapty, alǵash kórip shaqyrǵanda, Dámetkenniń keń kóıleginiń etegine oralyp barmaı qoıdy.

Balanyń sábılik iskerligi erteńine oıana bastady ma, nemene, shaqyrǵan sheshesine erteńine de bara qoımaı tartynshaqtaǵanmen, keshegideı jatyrqap qaramaı, qumarlandyra túseıin degendeı jymıady.

«Bul qalaı bolady endi?» degen oı Dámetkennin, basyna, keshe Agrafena Osıpovnanyń kim ekenin bilgende-aq kirgen. Sol oımen túni boıy tolǵanǵan Dámetken tań biline ǵana qalǵyǵanda, «eger meniń erkime salsa, men balany qolymnan ólmeı shyǵarmaımyn» degen qorytyndyǵa tabanyn nyq basqan. Sondyqtan, Agrafenamen tańerteń júzdeskende, ol, keshegideı beıǵam keskinmen emes, salqyn keskinmen qarap, boıyna darytpaý maqsatymen syrǵaqta bastaǵan.

Agrafena Osıpovna bul kepede tórt-bes kún bolǵanda, Dámetken syrǵaqsýyn jumsartýdyń ornyna nyǵaıta tústi. Onyń nege búıtýin bul kepedegiler alǵashqy kúni-aq aqtardy. Sondyqtan, basy Syrbaıdan bastap, bul kepedegi adamdar:

— Munyń ne? Sheshesi: tabylmasa bir sári. Týǵan sheshesi kep otyr. «Iesine kerek bolsa, qońsy ókpelemeıdi» depti. Balany jaqsy kóretinińdi bilemiz. Biraq týǵan sheshesi senen de artyq jaqsy kórmeı me? Balasyn almaı kete me, ol? Qoldan bermeseń joldan almaı ma? Sottasa da jeńbeı me seni. Endeshe, bolmasqa býsanatyn neń bar? — dep jıylyp edi, Dámetken «bermeımin» degen sózinen tanbady.

Endi ne isteýdi aqyldasqan ara halyq Agrafena Osıpovnany osynda qyzmetke alyp qalmaq bolyp edi, ol da:

— Qyzmet ornym jaqsy. Oralyp kelem dep ýáde qyp qaıttym, qala almaımyn, — dep kónbedi.

Týǵan shesheniń balany alyp ketpeı keńili kónshimeıtinine, tárbıeshi sheshenin, rızalyqpen bermeıtinine kózi erkin jetken aralyq jurt endi tásil qoldanbaq bop, Agrafenaǵa ońashalap tómendegideı aqyl aıtty:

— Bala sizdiki, qaı jolmen alsańyz da sizge kiná joq. Sondyqtan, Dámetkenge endi jalynba. Onyń bermeýine kóngen adam bolyp kete baryńyz da, Almalyqtaǵy aýdandyq halyq sotyna aryz berińiz. Sottyń úkimi sizdiń paıdańyzǵa sheshiletini sezsiz. Odan keıin sizge eshkimniń ókpesi joq, eger tárbıeshi sheshesi bermeımin dese, úkimdi oryndaýshy zańmen áperedi.

Bul aqyldy Agrafena Osıpovna birden qabyldaı qoıǵan joq. Ólip-tirilgendeı bolǵan týǵan ulyn almaı ketý aýyr bolǵanmen, týmaǵan balaǵa sonshalyq jany úzilip qıǵysy kelmegen Dámetkenniń qylyǵyna ári súısindi, ári aıady.

Degenmen, balasyn sot arqyly alýǵa Agrafena rızalasty. Ony bul oıǵa kóndirgen ásirese Aıbarsha.

— Sheshe meniki, — dedi ol Agrafenaǵa, — qımaıtyny, shyn jaqsy kóretini ras. Biraq, balany týǵan sheshesine bermeýge bolmaıdy. Rızalyqpen berýge kóndire almadyq. Endigi jol — bárimizge ortaq sovettik zań. Zań ne dese sol bolady da qoıady. Zańǵa sheshem de kónedi. Onda siz de arashalap qalasyz. Jaqsy kóretin balasynan aırylý shesheme aýyr bolatyny ras. Ony jubatý mindetin men alaıyn.

Agrafena Almalyqqa júrip ketti. Basynda balasyn jabysa suraǵan Agrafenanyń aqyrda qaldyrýǵa kóndikken adam bop attanýy, Dámetkenge asa kúdikti kórindi. «Meniń qapymdy taýyp, balany urlap áketkeli júr me!» degen qaýyp kirdi onyń kóńiline.

Osy kúdik kóńiline uıalaǵan ol, ózge túgil Aıbarshaǵa da senbeı, balany kúni-túni kózinen tasa qylmaıtyn halge tústi. Túnde ol óte saq uıyqtady.

Sóıtip júrgende, oǵan Almalyqtaǵy aýdandyq halyq sotynan shaqyrý qaǵaz kep qaldy. Aıbarsha men Natalıanyń plany, eger shaqyrý qaǵaz kelse Dámetkenge aıtpaý edi de, Almalyqqa basqa birdemeni syltaý qyp balamen ertip aparyp, sol arada sotqa shaqyrta qoıý edi; eger sot úkimdi Agrafenanyń paıdasyna sheshse, úkimdi oryndaýshyny jumsap, balany týǵan sheshesiniń qolyna ustata qoıý edi.

Biraq, olar qapyda soǵyldy. Shaqyrý qaǵazdy ákelýshi, jeńil aqyldy jáne Dámetkenge ókpesi barlaý bireý edi. Ol kelse, kepede as pisirýmen shuǵyldanǵan Dámetkenniń qasynda baladan basqa jan joq eken.

— Ia, jeńeshe, aman ba? — dep ol kepege eserlep kirdi de, azdaǵan amandyq sózderden keıin, Dámetkendi qulatý maqsatymen: — Mynaý, bireýdiń balasyn nege bermeı qaldyń? — dep surady.

Qısyq suraýǵa túzý jaýap bergen Dámetkenge ol:

— Baıǵus-aý, qolyńnan bermeseń jolyńnan alady ǵoı ol! — dedi.

Dámetken oǵan, Agrafenanyń kóndikken jaıyn aıtyp edi:

— Bosqa senedi ekensiń ǵoı, táıiri! — dedi anaý, — qapyńdy tapqan ol.

— Qalaı? — degen suraýǵa:

— Sot arqyly almaq bolǵany ǵoı, mine, shaqyrý qaǵaz! — dep aldyna tastaı berdi.

— Ne deıdi? — dep nanar-nanbasyn bilmegen Dámetkenge, saýaty bar habarshy, shaqyrý qaǵazdy oqyp berdi.

Yza men qorqynysh sapyrylýdan aınala qalǵan Dámetkenniń basy tez qalpyna keldi. Balany bermeýge bekinýden taımaǵan ol, kórineý qarsylasýdan paıda joǵyn uqty da, ózinshe tásil qoldanyp, keshke jumystan qaıtqan Aıbarshaǵa shaqyrý qaǵazdy salmaqty keskinmen oqytty. «Munysy nesi?» dep Aıbarsha bilmegen boldy da:

— Endi qaıtemiz? — dedi sheshesin synamaq bop.

— Qaıtemiz. Baramyz da, — dedi Dámetken.

— Sot úkim qylsa qaıtemiz?

— Kónemiz de, — dedi Dámetken.

Ol sózge senip qalǵan Aıbarsha, sheshesin sotqa aparyp yńǵaısyzdyq týǵyzbaý maqsatymen:

— Apa, — dedi jalbarynǵan daýyspen, — sotsyz rızalassań qaıtedi odan da?

— Qaıdam? — dedi Dámetken múláıimsip.

— Apa, sóıt, — dedi Aıbarsha sheshesin qushaqtaı, betine betin taqap, — tatý-tátti aırylaıyq. Keıin de kórisetin kisiń. Qyzy da, ózi de rıza bolsyn. Qyzy bizge bylaı da dos adam ǵoı, balany erkińmen berseń sheshesi de dos bop ketedi. Qolyń qur emes, qyz da, jalǵyz da bolsam qolyńda men barmyn!

Dámetken kónbegen sıaqtanyp az otyrdy da, Aıbarsha:

— Apataı, apajan!.. sóıt endi!.. — dep qıyla jalbarynǵan soń:

— Jaraıdy! — dedi.

Qýanǵan Aıbarsha sheshesiniń eki betinen alma-kezek súıip-súıip aldy.

Bul habardy estigende, Natalıanyń qýanýynda da shek bolǵan joq. Másele sot arqyly sheshiledi degenge, inisin týǵan sheshesinen kem kútpegen Dámetkendi aıap, ózgelerden ishteı kóbirek qınalyp júrgen sol edi. «Sottaspa, bala eshqaıda ketpeıdi. Senimdi qolda. Tura bersin. Júre kele eppen ıemiz» degen sózine sheshesin kóndire almaǵan edi. Endi Dámetken kóndi degen soń, ol da qushaqtap súıip kóp alǵys aıtty.

Bul máselege saqtaý kezben qaraǵan jalǵyz ǵana Syrbaı. Ol Dámetkenniń tym kúrt qulaı qalýyna jáne kóp ýaqyt balany qımaı renishte júrip, endi bergisi kep jaırańdaı qalýyna senbedi. Sondaǵy maqsaty ne ekenine jáne kózi jetpedi.

Erteńine ózgeden erte oıanǵan Syrbaı Dámetkendi kepe ishinen de, daladan da izdep taba almady. Onymen birge bala da joq!.. «Qashyp ketken bolar ma?» degen qaýyp týdy onyń oıyna.

Dáýlettiń sur jorǵasy sol mańaıda bolýshy edi. İzdestirse ol da joq.

— «Sony mingen de qashqan — dep bekitti ol oıyn, — biraq qaıda?..»

Sur jorǵa keshikpeı tabyldy: mańaılas razezdegi bireýdiń qorasynda terligin ertteýli qalpynda qalyp qoıypty. Úı ıesi ony tańerteń kórip, atty tanypty da, kim minip kelgenin bile almaı haıran bopty.

Sur jorǵa razezden tabylǵan soń, Dámetkenniń, balany alyp poezǵa minýine eshkim kúdiktengen joq. Sol túni, sol razezd arqyly ersili-qarsyly áldeneshe sostav ótken, onyń beseýi pasajırlyq, solardyń, qaısysymen qaı jaqqa ketkeni málimsiz.

«Qaıda?» degen suraýǵa, tek Syrbaı ǵana bir joramal aıtty:

• — Betimen qańǵyratyn júdá jyndy deısiń be, — dedi ol, árıne, ol bireýdi kózdep ketti.

— Kim? — degen suraýǵa:

— Sarymsaqtyń Altyngúl degen jalǵyz apasy bar da, — dedi ol, — sonyń, Adambek deıtin oqyǵan jalǵyz balasy bar da, Sarymsaq tiri kezde de, ólgen soń da naǵashy kórip kelip júretin. Bul soǵan ketti.

Aıbarshanyń aıtýynsha, zemlemerlik qyzmet atqaratyn Adambek Jaqsylyqov qazir Betpaqtyń shólin zerttep júrgen ekspedısıada. Dámetkenniń oǵan qalaı ketýi, qalaı jetýi kópshilikti oıǵa qaldyrǵanmen, Adambekke hat jazyp bilmek boldy, hattyń jaýaby qashan kelýin eshkim dáldep aıta almaǵan soń, munda qyzmetke qalǵysy kelmegen Agrafena Osıpovna Qapaldaǵy mekenine qaıtty. Biraq, ol keıbireýlerdiń kútkenindeı jylap-syqtap ketken joq. Kóńil aıtqysy kelgen keıbireýlerge onyń bergen jaýaby:

— Birjola joǵaldy dep joryǵan kezde de ólgen joqpyn da. Tiri joǵalǵan balaǵa nesine qynjylaıyn. Túbinde bir tabylar!..

TOǴYZYNSHY TARAÝ

BALAÝSA BASYNDA

Búgin Qyzylorda jeriniń ystyǵy óz tilimen sóıledi. Tula boıynda shókimdeı bult joq, kógildir jaquttaı bop móldiregen aspannyń bıigine shyǵyp alǵan kún, tańǵy samaly áldeqashan tynyp qalǵan Syrdarıa ólkesine, ottaı ystyq lebin sebeledi de turdy. Jalyndaı lep jalaǵanda jerdiń beti qaınap ketken sıaqtanyp, ushy-qıyrsyz keń dalany tolqyndy saǵym jaýyp ketti. Jaıshylyqta kózge buldyrap áreń kórinetin áldeqaıdaǵy temir jol stansıalarynyń vodokachkalary, áldeqaıdaǵy kolhozdyń qystaqtary, áldeqaıdaǵy shoqtala ósken toǵaılar, áldeqaıdaǵy qum-tóbeler saǵym tolqynynda sýda júzgen kemeler men qaıyqtardaı qalqyp, jaqyndap qaldy... So bir kezde, tóńiregin kózimen sholǵan kisige, dúnıe júzin topan basyp bara jatqandaı áser paıda bolarlyq edi...

Osy ystyqta, mańdaılarynan teri sorǵalap, keskinderi qarakúreń tartqan eki saltty, keń ólkeni tutasa japqan jasyl eginniń tyń dalamen astasqan shetin jaǵalap kele jatty; bireýi — Baıjan, bireýi — Samarqan.

Dem tartqanda jalyn jutqandaı bolatyn Syrdarıa ólkesiniń mundaı ystyqtarynyń talaıyn kórip, oǵan daǵdylanyp alǵan Baıjannyń áli daǵdylana almaı júrgen bir ǵana nársesi bar edi, ol — Syrdarıa boıynyń masa-sonasy men qurt-qumyrsqa, baqa-shaıany... degen sıaqty shaǵatyn jándikteri.

Arqalyq qazaqtarda «páleniń myńy Syrda, biri qyrda» degen maqal bar. Sol maqaldy aıtatyn týǵan jeriniń qarttarynan Baıjan «myń pále — ne ol?» dep suraǵanda: «qurt-qumyrsqa, baqa-shaıan sıaqty shaǵatyn jándikter, olardyń eń kóp jeri Syrdyń boıy» dep jaýap beretin.

Syr boıyn aralaı kele, qarttardyń sol sezderi Baıjanǵa ras sıaqtandy. Ushatyn, nemese jerde jorǵalaıtyn zattardyń ol ne «zoologıa» kitabynan oqymaǵan, ne qulaǵy estip, kózi kórmegen neshe túrli ushyratty.

Mysaly, Arqanyń jerinde sıyrdyń jaýy «shanyshqaq» deıtin ınelik beıneli shybyn. Bir yzyńyn estigen sıyr, quıryǵyn kóterip ala, sý bar jerge jantalasyp qashsa, ózge sıyrlardyń, bári bosqa úreılenip, bet-betimen jónelip, janyn qoıarǵa jer taba almaıdy. Syr boıynda «shanyshqaq» ta bar eken, onyń atyn «saıgel» deıdi eken.

Biraq. Syrda, sıyrdyń áldeqaıda myqty jaýy bolady eken, onyń aty «ala kúlik». Ol — ushatyn ala qanatty qońyz. Sıyrlarǵa «saıgel», mysaly, qasqyr bolsa, ala kúlik — arystan. Ala kúlik kelgenin bilgen sıyr bytyraı qashqanda esinen aıyrylar dárejege jetedi... Sol, qashqan boıynda, ol aldynda or tursa qulaıdy, saz tursa batady, ot tursa túsedi!.. Bul «páleden» qashqanda da olardyń bas saýǵa qylar jeri sý. Sýy joq jerde ala kúlikten qashqan sıyr, eger qutyla almasa boldyryp baryp jyǵylady; sý kezdesse, denesin jasyratyn tereńine jetpeı jany jaı tappaıdy...

Ala kúliktiń osyndaı pále ekenin biletin qazaqta eń qatty qarǵystyń bireýi: «oı, ala kúlik kel!». Bul qazaqtyń dushpanǵa ǵana aıtatyn qarǵysy... Shilde aılarynda, Syrdyń boıynda ala kúlik qaptap ketedi. Sıyr malyn ol kezde, bul mańaıda ustaýǵa bolmaıdy.

Arqada da masa men sona kep. Biraq, Syr boıynyń masa men sonasynyń qalyńdyǵymen salystyrǵanda, Arqanyń masa, sonasy jip ese almaıdy. Eki jaq jaǵasyna qamysty kólder jarysa bitken Syrdarıada, maı men sentábr arasyndaǵy masanyń qalyńdyǵy bulttaı bolady. Keıbir tymyq kúnderi alystan qaraýytyp ushyp kele jatqan birdemeni, kóship kele jatqan bult bolar dep oılasań. yzyń qaqqan. masanyń toby bop shyǵady. Bir masanyń yzyńy álsiz bolǵanmen mıllıondaǵan masalar qosylyp án salsa, kóship kele jatqan masanyń bulty, aýyp kele jatqan jaǵyn kúńirentip jiberedi.

Arqanyn, masasynan semizdeý, jýandaý, denesi de, tumsyǵy da uzyndaý, qanaty da jalpaqtaý jáne qıaqty, túsi surǵylttaý keletin Syr boıynyń masasy qalaı shaǵýyn beınelep aıtqanda, Arqanyń masasynyń shaqqany — búrgeniki bolsa, Syrdyń masasynyń shaqqany — búıiniki. Jalpy masa ataýlynyń tumsyǵynda ne pále baryn kim bilsin, ustap ap kergende ezilip qalatyn onyń jup-jumsaq tumsyǵy, denege qadalǵanda bizdeı ótkir ǵoı. Túıeniń qalyńdyǵy santımetrden artyq qara qaıys terisine qadalǵanda, etke shańyshqan bizdeı súńgip júre bermeı me?!. Syr boıyndaǵy masanyń tumsyǵy tipti sumdyq. Eger qadala qalsa, ol tumsyq maldyń terisi túgil, adamnyń ústindegi áldeneshe qabat kıimnen de ótip ketedi!..

Ótkirligi bizdeı, ashshylyǵy ýdaı masanyń deneńe tumsyǵy bir qadalsa, oǵan haıýan shydar ma edi, qaıter edi, al, eger mıllıony qadalsa she?!.

Syr boıynyń masasy osyndaı bolsa, «sonasy qandaı?» deńiz: Arqanyń sonasy Syrdyń sonasynyń qasynda búrkittiń qasyndaǵy qarshyǵadaı-aq. Arqanyń sonasy jaı ǵana qadalyp shaqsa, Syrdyń sonasy qadalǵan jeriniń terisin oıyp alady jáne shaqqan jeri kúp bop isip ketedi... Olar da Syr boıynda myń-myń!..

Bir ǵajaby — sıyr ataýly maqluq, máselen sonadan qoryqpaıdy, olar denesine myńdap jabylsa da myńq etpeı ottaı beredi. Olardan jáne «bógelek» atalatyn ıneliktiń bir túrinen jany shyǵa qorqatyn jylqy janýar ǵana. Alagúlik pen sáıgeli jylqyǵa tımeıdi de, jylqy olardan qoryqpaıdy da. Al, túıe, shybyn-shirkeıdiń denesine qanshasy qadalyp jatsa da, aıaqtarymen, basymen qaǵynyp ottaı beredi.

Arqada qara shybynnyń deneni jybyrlatyp mazalaýy ǵana bolmasa, jandy aýyrtyp shaqqanyn eshkim estigen emes.. Jylqynyń jas qıyn japyrlap qonyp, sodan lázzat tabatyn usaq shirkeılerdi, Arqanyn, qazaǵy shaǵý túgil mazalaýǵa turatyn maqluq dep tanymaıdy. Al, Syr boıyn alsań, qara shybyn men shirkeıdiń shaǵýy, deneni masadan kem ashytpaıdy.

Qazaqtyń uǵymynda, tyshqannyń úlkeni — shoshqa, mysyqtyń úlkeni — jolbarys, ıttiń úlkeni — arystan. Sol sıaqty, Syrdyń boıynda qara shybynnyń da «jolbarysy» men «arystany» bar: basy jalpaq, tóbesi jasyl, bóksesi jýan, sıraqtary túkti kelgen, sonadan turqy qysqalaý bolǵanmen denesi jýan bul shybyndy Syr eli «túıe shybyn» deıdi. Ǵylymda «shpanskaıa mýha» atalatyn, kóktem kezinde aıǵyr, buqa, qoshqar sıaqty óndirgish maldardyń qýatyn molaıtý úshin qýartyp úkken untaǵyn ishkizetin bul shybyn sonadan kem shaqpaıdy...

Ushatyn shaqqyshtar osyndaı bolsa, jerde jorǵalaıtyndardyń ne túrli pálesi joq, Syrdyń boıynda!..

Qyrattaý jerde kóp ushyrasatyn qaraqurttar, dál Syrdyń óz jaǵasynda joq. Biraq, aıyrquıryq shaıandar shilde kezinde Syrdyń jaǵasynda qumyrsqadaı óredi. Búıiler she?.. Jáne qandaı búıiler, olar? — Jas balanyń jumǵan judyryǵynda búıiler! Ózderiniń tula boıy túkti keledi... Qapysyn taýyp taıaqpen basa qoısań, aýzynan qara kóbigi burqyrap ketedi, sonyń bári — denege tıse óltirip jiberetin ý.

Jylandar she?.. Neshe túrli joq olardyń, Syrdyń boıynda. Bári de shaqqysh, shaqsa — óltirgish. Ózgelerin qoıa turǵanda, «oqjylan» atalatyn bireýleri bar, uzyndyǵy bir-aq kezdeı, jýandyǵy saýsaqtan áreń qalqyńqy. Osy oqjylan jantalasar jeri kelse, qashqanda da, qýǵanda da dońǵalaqtyń qursaýyndaı ıilip ap zymyraıdy. Ekitalaı shaqta aspanǵa shanshyla atsa, úsh-tórt metr bıikke kóteriledi. Turǵyn eldiń uǵymynda, aspanǵa atqan oq-jylan tóbeńnen kep shanshyla tússe, ón-boıyńdy oqtaı tesip shyǵa keledi. Sondyqtan oqjylan kórse olar qashady... Qashpaǵanda qaıtsyn: jip-jińishke qalpymen, ol, tasbaqany syrtqy qabyrshyǵymen jutyp jiberedi!..

Qulaǵy estigende buǵan nanbaǵan Baıjan kózimen kórip ılandy: tasbaqa jutqan oqjylan qyp-qysqa bop qalady eken de, baqa kirgen jeri rezınkadaı sozylyp, dop-domalaq bop isken sıaqtanyp ketedi eken. Teńizdegi haıýanattardyń tirshiligi týraly oqyǵan kitabynda, Baıjan, teńizdiń tereńinde haýlıod deıtin jyrtqysh kishkene balyq bolatynyń ol ózinen áldeneshe ret zor balyqty jutyp, rezınkadaı sozylǵan qalpymen úrgen qýyqtaı domalanyp qalatynyn kezdestirgen edi de, kózimen kermegen soń nanbaıtyn edi. Sonyń rastyǵyna Baıjan tasbaqa jutqan oq-jylandy kórgende ılandy.

Syr boıynda zárli maqluqtar, joǵaryda atalǵandar emes. Olardyń tolyp jatqan túrleri bar.

Adam ne nársege kóndikpeıdi.

Syr boıyna alǵash kelgen kezde aıaq astynan shaǵatyn Pále kútip, jatsa-tursa úreı bolatyn Baıjan, júre kele úırenip alyp, kez kelgen jerge jata beretin, kez kelgen jerge otyra beretin. Sonda, bir ǵajaby — jerde jorǵalaıtyn shaqqyshtardyń eshqaısysy, eshýaqytta zalal istegen emes. Sonda, sol shaqqyshtar oǵan jolamaıdy emes: talaı ret, quıryǵyn qaıqaıtyp denesinde jorǵalap júrgen shaıandardy ol qaǵyp ta túsirdi. Talaı ret, qoınyna kirip jylan da uıyqtady. Bir ret kıgeli jatqan etiginen jylan shyǵyp záresin alǵandyqtan, bir ret basynan sheshken kepkasynda búıi jatqanyn kórgendikten, jatqanda sheshken kıimderin ol alǵash silkip, qarap kıdi de, keıin oǵan da eti ólip eskermeıtin halge jetti.

Syrdyń «myń pálesiniń» jer betindegiler «aǵaıyn» bop alǵan Baıjan, ushatyn «pálelerdiń» adamdy shaǵatyndaryna ásirese masa men sonanyń shaǵýyna tóze almaı-aq qoıdy...

Sol tózbeýin ol, búgin de istep, Samarqan ekeýi salt kele jatqanda, ústine jabylǵan masa men sonanyń shaǵýynan janyn qoıarǵa jer taba almaı, jyndanǵan adamdaı ústi-basyn julmalaýmen azaptandy. Bulaı arpalysýyna ony aıyptaýǵa da bolmaıtyn edi. Ádette biz maldy adamnan azapqa shydamdy dep esepteımiz ǵoı. Sol kózben qaraǵanda, Baıjannyń astyndaǵy ádette salmaqty, shabandaý aty masa, sonanyń shaǵýyna shydamaı, aıaqtarymen, quıryǵymen, basymen denesin qaǵynyp, sekeńdep jeńildenip ketti. Attyń orǵýy, qarǵýy, basyn keıde keksheńdetip, keıde tuqyryp alas urýy sonshalyq mazasyz dárejege jetti, eger ústinde otyrǵan kisi abaılap, taqymyn qatty qysyp otyrmasa, tizgindi jınaq ustamasa ushyp keter edi. Masa, sonanyń shaǵýyna haıýan ekesh attyń da berekesi sonsha ketkende, adam qalaı shydasyn!..

Biraq, Baıjannyń baıqaýynsha, moıyndaǵan iske, adamnyń shydamdylyǵy haıýannan áldeqaıda artyq sıaqty. Mysaly, osy kele jatqan saparda, eki at pen Baıjannan, Samarqan masa, sonanyń shaǵýyna áldeqaıda tózimdi!.. Tiri adam bolǵandyqtan, masa, sonanyń shaǵýyna ol da biraz tıyshsyzdanyp, jyńǵyldyń japyraqty butaǵynan býyp alǵan qorǵanyshymen denesin qaqpalaǵanmen, dál eki at pen Baıjandaı berekesi qasharlyq dárejege jetken joq. Sondyqtan ol, ara-tura Baıjanǵa qaljyń da aıtyp qoıyp:

— Sen, ınjener joldas, berekeńnen aıryldyń ǵoı. — dese:

— Aırylmasqa amal qansha, shydatar túri joq! — dep jaýap berdi Baıjan.

— E, qaıter deısiń, — dedi Samarqan oǵan, qýlana túsip, — Syr boıynyń, kúıeýi ekenińdi bilip, masa, sonalar jezdesimen oınap kele jatyr da.

Qaljyńdasýǵa shamasy kelmegen Baıjan, qolyndaǵy japyraq qorǵaýyshymen denesin qaǵyna tústi...

Bular bıylǵy jyldyń eginin aralap kele jatyr edi. Budan buryn da áldeneshe ret aralap, eginniń jaqsy betalysyna kóńili toıǵan Samarqan:

— Kóktemnen keıin kórýge qolyń tıgen joq, ekeýmiz aralap keleıik, — dep Baıjandy ertip shyqqan. Sondaǵy oıy — jaqsy egindi kórsetip maqtanýda; óıtkeni, ol eginniń osylaı shyǵýyna Raızonyń onyń nachalnıgi — óziniń ortaqtyǵy mol dep túsinedi.

Almalyqtan tan, biline attanǵan olar, túske deıin bıylǵy eginniń kep tanabyn aralap tústi. Samarqannyń baǵalaýy boıynsha, tanap ataýlynyń shyǵym jaǵynan bári bir emes, olardyń ishinde nashar da, ortasy da bar; biraq, jaqsysy men ortasyn aralastyra eseptegende, bıyl aýdan kóleminde orta mólshermen gektarynan 25 sentnerden alynýǵa tıisti. Ótken jyldarmen salystyrǵanda, Samarqannyń oıynsha bul jaqsy shyǵym.

Jalpy mólsherine kóńili tola tura, nashar shyqqan eginderdiń nege nashar bolýyn aıta kep, Samarqan Syrbaıdy serpe maqtap qoıady.

— Myna kórip kele jatqan eginderdiń ishinde gektaryna otyz-qyryq sentnerden beretinderi bar, — deıdi ol Baıjanǵa, — ózgesimen salystyrǵanda, bul óte joǵary shyǵym. Sony saǵan orta shyǵym dep kele jatqan sebebim — Syrekeńniń tanabyn kórgendikten. Ol, endi, ǵajap!.. Mundaı qalyn, shyqqan kúrishti men ámirde kórgen emen. Syrekeńniń óz tilimen aıtqanda, «til-aýzymyz tasqa», eger osy betimen ósirip aman jınap ala alsaq, búkil aýdanymyz bop maqtanýymyzǵa ákel qolyńdy!..

Syrbaıdyń tanabyn solaı maqtaǵan Samarqan, taǵy da bir maqtanyshyn ázirge ishine búgip, Baıjanǵa aıtqysy kelmeıdi, onysy — bes gektarlyq Syrbaıdyń tanaby ekige bólinedi, biri — mıneraldyq óńdeý qoldanylǵan jaǵy, biri — Syrbaıdyń qara tájrıbesimen ósirilip jatqan jaǵy. Óńdeý qoldanylǵan jaqtyń shyǵymy, ekinshi jaqtyń shyǵymynan áldeqaıda qalyń. Syrbaıdyń óz aıtýynsha, ol qalyńnyń túsimi de ekinshi jaqtan eki ese mol bolýǵa tıisti. Óńdelgen jerdiń egini qalyń shyǵýǵa sebepshi dep, Samarqan Natalıany sanaıdy da, ol oıyn Baıjanǵa at ústinde aıtyp maqtanýdan góri, egindi kórsetip júrip maqtanǵanyn qolaıly kóredi.

Egin aralaǵan olar, kún kóterilip kele jatqan kezde, aldaǵy jyldyń eginine arnap traktormen tyń aıyryp júrgen Aıbarshaǵa kezdesti. Keýdesine jeńsiz jalǵyz ǵana maıka kıgen, butyna shańǵynyń shalbaryn kıgen, jalańash aıaǵynyń basyna sandal ilgen, tulymy uzyn shashyn tóbesine túıip, qyzǵylt kosynkamen baılap alǵan, terisi ystyq kúnniń sharpýynan kúreńdenip alǵan Aıbarsha, eki jolaýshyǵa burynǵysynan suńǵaqtanǵan da, tolǵan da, sulýlanǵan da sıaqtanyp ketti.

— Ǵashyq bolsaq kinálymyz, — dep qaljyńdady Samarqan, Aıbarshaǵa, — qyzyqsaq taǵy kinálymyz — «sulýsyń!.. Deneń de sulý!.. Kelbetin, de sulý!..» degenge kinálymyz ba, tegi?..

Tulǵa, túrin maqtaǵanǵa, qaı kórkem áıel masattanbaıdy deısiz?.. Áıtpese, áıel bola ma ol?!.

Maqtaǵanǵa ishteı shoqtyqtana tura, syrtyna sezdirmegen Aıbarsha:

— Ia, ne bop qappyn sulýlanyp?! — dep biraz bultaq ázilge júgirtti de, sóz aıaǵyn Natalıaǵa buryp, — ony kórgenińde ne derińdi estimeımin-aý, qasyńda bop! — dep qýlanyp qoıdy.

— Biraq, — dedi Aıbarsha, betine jaǵylǵan kúıesin mazaqtaǵysy kelgen Samarqanǵa, — esińde bolsyn, jezde, seniń sulýyn, da shomylyp shyqqandaı tap-taza tura qoımas, ony da balshyqqa battastyryp júrgen jerinde kezdestirersiń!

Aıbarshanyń ázil aralastyra baıandaýy boıynsha, Natalıa uıqydan basqa ýaqytynyń kóbin kúrish egilgen tanaptyń, ásirese, Syrbaı tanabynyń sazyn keshýmen ótkizedi. Ótken túni Aıbarsha qaıyn atasynyn, tanabyna baryp qaıtqan eken, Natalıany sonda jolyǵysty.

— Qazaq tilin qazir ol sýdaı sapyrady, — dep maqtap qoıdy Aıbarsha Natalıany, — atekemmen eki arasyna kerek emes qazir.

Syrbaıdyń sońǵy kezdegi qalde aıta kep:

— Qazaqsha kitapty erkin oqıtyn dárejege jetti atekem, — dep qoıdy Aıbarsha, — ýaq-túıek kitapshalardy qoıyp, partıa tarıhyn qarastyratyn boldy ol.

— «Partıa tarıhyn?!» — dep tańdanysty Samarqan men Baıjan.

— Ia, partıa tarıhyn!.. Bastaǵanyna aıǵa jaqyn boldy. Áýeli bir ret maǵan oqytyp aldy da, sodan keıin ejiktep ózi oqıtyn boldy. Kitaptyń túsinbegen jerin qaryndashpen syzyp qoıýdy úırendi.

— Túsine me, sonda?

— Saıası termınderdiń birazyn, árıne, túsinbeıdi. Buryn oqymaǵan kisi qaıdan uǵa qoısyn. Al, kitaptyń mazmunyn jaqsy uǵady. Barǵanda kórersizder, sózin «Lenın men Stalınniń kim ekenin jańa bile bastadym ǵoı!.. Burynǵy kúnim qarańǵy kún eken ǵoı, jaryqty endi ǵana kóre bastadym» deýden bastaıdy. Túsingen jerin óz tilimen aıtyp ta bere alady.

— Osy shaldy komýnıs qyp almasańdar ne qylsyn! — dedi Baıjan kúlip.

— Bolýǵa jaqyn, — dedi Aıbarsha. — Óńdelgen jerdiń shyǵymy moldyǵyn kórip, ǵylymǵa den qoıyp alǵan ózi. Biraq, yrym-jyrymdy áli de qoldaıdy. Áneýgúni: «Ateke, endi partıaǵa kirmeımiz be?» dep tamyryn basyp kórsem: «Kirmegende qaıda bararmyn deısiń, Aıym, kósemderdiń jolynan basqa joldyń keregi ne maǵan, sáýle jaryqty osy jolmen júrgen soń ǵana kórip otyrǵan joqpyz ba» dep moıyndap qalady da, «biraq, álgi bir jalǵyz bar ǵoı, sony qaıtem? Ony unatpaıdy ǵoı, olar?» dep bógeledi.

— «Jalǵyz» degeni — táńiri ǵoı? — dep surady Baıjan men Samarqan qosarlana, kúlgen daýyspen.

— Árıne, — dedi Aıbarsha da kúlip, — «tek sol jalǵyzdan aıyrmasa eken» deıdi atekem. «Ózgeniń bárine de kóner em», — deıdi.

— «Aıyrmaıdy» dep nege aıtpaısyń oǵan? — dedi Baıjan.

— Ótirik aıtýǵa bola ma? — dedi Aıbarsha.

— Aıtý kerek, — dedi Samarqan, — zalalsyz ótirikten nesine qashasyń. Ol shaldy, endi, qudaıynan óle-ólgenshe aıyra almaısyń. Aırylmasa meıli. Partıaǵa shyn yqylaspen kirem dese alý kerek.

Aıbarshanyń búgin asa kóńildi júrýine sebep — Dáýletten keshe hat kelgen eken. Hatynda ol Aıbarshany eki jetistigimen qýantypty: biri — jýyrda Lenın ordenin alǵan, ekinshisi — maıorlyq dárejege kóshken.

Jibergen kartochkasyna qarasa, burynǵy qyrbyq murty qaraýytyp qapty.

— Endi bul jigitti úılendirý kerek eken! — dep qoıdy Baıjan, Samarqanǵa qarap kezin qysyp qoıyp.

— «Kúıeý kelse, qyz ázir» degendeı, tek soǵys bitsin de. Arjaǵy qıyn dúnıe emes qoı, — dedi Samarqan.

— Meni mazaqtaıtyn kúnderiń eken ǵoı, — dep Aıbarsha ázilge uttyrmaǵan boldy.

— Osy qalpaqpen túsken kartochkańdy jiberseıshi oǵan! — dedi Baıjan Aıbarshaǵa.

— Jiberse nesi bar eken. Má, kóre ǵoı, jezde, qumartsań, — dep Aıbarsha shalbarynyń qaltasyndaǵy kishkenesin sýyrdy da, ishinen fotokartochkasyn alyp berdi: dál osy qalpy eken. Traktordyń qasynda túregep turyp túsipti, tek, betinde, qazirgideı kúıesi ǵana joq... Boıaýly foto eken, qyzǵylttaý qyp túsirip, Aıbarshanyń onsyz da kúreńdengen sulý keskiniń jańa shyǵyp kele jatqan kúnniń sáýlesi shalǵandaı qyp gúl jaınatyp jiberipti.

— Otandy osyndaı qalyńdyǵy bar kisi qorǵamaǵan kim qorǵaıdy?! — dedi fotodaǵy sulý tulǵa men kórkem keskinge súısinip ketken Baıjan, — osyndaı qalyńdyqtyn, basqan jerin jaýǵa bastyrýǵa qalaı qıady ol!.. Gorkııdiń «Qyz ben elim» atty poemasy týraly joldas Stalın pikir aıtqanda, — mahabbat uly is, ol adamdy erlikke shaqyrady, depti ǵoı. Qaljyńym emes, shynym, kórersińder bul fotony alǵanǵa deıingi erligine ol Lenın ordenin alsa, alǵannan keıingi erligi úshin Lenın ordenine Altyn Juldyzdy qosa alady!..

— Árıne, súıtedi, — dedi Samarqan, — sol Juldyzdyń bireýin osy qyz da alyp qoıyp júrmesin.

— Qalaı? — dedi Baıjan túsinbeı.

— «Eńbek Eri» ataǵyna ıe bolǵandarǵa da Lenın ordeni men Altyn Juldyz bermeı me?

— Ia, ıa, — dedi Baıjan.

— Endeshe, bul qyz, egis ýaqytyndaǵy jer jyrtý planyn júz jıyrma prosent oryndady. Solaı ma, Aıbarsha?

— Aıta berseıshi! — dedi Aıbarsha maqtaǵanǵa yńǵaısyzdanǵan adamdaı.

— Zalok aıyrý planyn da júzden asyryp júrsin, ǵoı deımin, sirá?

— Aýdannyń keshegi gazetinde, ázirge barysy júz on prosent dep jazǵan, — dedi Baıjan.

— Kórdiń be? — dedi Samarqan, — plandy osylaı oryndaı berse, bul Eńbek Eri bolmaǵanda kim bolady?

— Al, kún qyzyp barady, joldastar, — dedi Aıbarsha, ezin odan ári maqtaýdy unatpaǵandaı, — attaryn, búgelekteı bastady, meniń atym, búgelekteı qoıatyn jylqy emes. «Kel demek bar, ket demek joq» depti. Degenmen, attanasyńdar ǵoı deımin, endi.

— «Ket» degenin, de bolar ol, — dedi Samarqan kúlip, — jumysyńa bóget bolmaı jóneleıik.

Aıbarshamen qoshtasyp jónelgen olar, masa, sonanyń, azabyn tarta otyra, Syrbaı zvenosyna tús aýyp bara jatqan kezde jetti. Olardyń kózine egin basynan eshkim shalyna qoımady. «Salshy tús, dem alyp jatqan bolar» dep jorydy jolaýshylar.

Jap-jasyl bop bıiktep qalǵan eginge jaqyndaǵan kezde, qalyn, eginniń arasynan áldekim túregeldi, ústinde jalbaǵaıyn basyna kıgen kógildir plash.

— Natalıa! — dedi Samarqan, kek slúda plashynan tanı ketip.

— Baraıyq, — dedi Baıjan, atynyń basyn solaı qaraı ıkemdep.

Natalıa júrgen qalyq eginniń, ber jaǵyna shytyrman sheńgel ósken eken. Sonyń arasymen, jolaýshylar kele jatqanda, Samarqannyń astyndaǵy tarpa at áldeneden úrkip jalt berip, er-toqymy bos kele jatqan attyń ústinen Samarqan aýdaryla qulap qaldy. Úrke jónelgen atty Baıjan tizgininen ustap úlgirdi.

Qulaǵanmen, esh jeri aýyrmaǵan Samarqan ile tura kep mańyna qarasa, sheńgel arasynda betin búrkegen áldekim uıqtap jatyr eken. Samarqan tanı ketti — bul Syrbaı. Onyń kúrish arasynan jańa ǵana shyqqandyǵy, shalbarynyń balaǵy tizesine deıin túrilgen jalańash aıaǵynyń battasyp áli keppegen sazynan kórinip tur. Shaldyń uıqysy óte qatty sıaqty, óıtkeni — denesiniń jalańash jerine japyrlaı qonyp shaǵyp jatqan masa, sonalardy elerlik túri joq, tuıaq serippe qoryldaı beredi. Egin jaqqa qarasa, qulaǵan Samarqandy tanyp pa, tanymaı ma, Natalıa beri bettep keledi eken. Samarqannyń túregelgenin kórgen soń toqtaı qaldy.

Syrbaıdyń uıqysyn buzǵysy kelmegen Samarqan, onyń atyn jetekke ap beri qaraı kele jatqan Baıjanǵa qolmen ymdap, «toqta, beri kelme!» degen belgi berdi. Toqtaı qalǵan Baıjan «kim ol?» dep daýystap edi, «daýystama!» degendeı Samarqan alaqanymen aýzyn japty. Baıjanǵa jaqyndap barǵan Samarqan:

— Syrekeń, — dedi aqyryn daýyspen, — tynyǵyp jatqan ǵoı, oıatyp almaıyq.

— Masa talap jatyr ǵoı, — dedi Baıjan, — oıataıyq, kepesine baryp uıyqtasyn.

— Qozǵamaıyq. Aıaq jaǵyna meniń plashymdy jaba salaıyq.

Samarqan syrttan kıgen plashyn sheship aıaq jaǵyna japqanyn Syrbaı bilgen joq.

Eki salt ózine qaraı bettegende, egin arasynda qalshıyp turǵan Natalıa otyra qap boıy bıik jasyl eginniń sabaǵynan kórinbeı ketti.

— Onysy nesi? — dedi Baıjan.

— Uıalǵan bolý kerek, — dedi Samarqan.

— Nege?

— Keıde bústgalteri men trýsıynyń syrtynan slúda plashyn jamyla sap jumys isteıtin bolýshy edi, osyndaı ystyq kúnde búgin de sóıtken bolý kerek te, denesin jasyrmaıtyn plashpen kórinýge uıalsa kerek. Plashty masadan qorǵaný úshin ǵana kıgen bolar, odan masanyń tumsyǵy ótpeıdi.

— Onda sen baryp qaıt, — dedi Baıjan, — men sonaý kepege burylaıyn.

— Qaıda barsaq ta birge baraıyq, — dep Samarqan sypaıysyp edi:

— Joq, endi baryp qaıtsaıshy! — dep Baıjan bolmady.

Sol kezde sheńgel arasynan Syrbaı da túregeldi.

— Áne, Syrekeń túregeldi, — dedi Baıjan, — men sol kisige baraıyn.

Baıjan Syrbaıǵa qaraı jónele berdi. Az kidirgen Samarqan Natalıa buqqan jaqqa qaraı bettegende, Natalıa túregeldi de, eginniń arǵy jaǵasyna qaraı jónelip, Samarqan oralyp barǵansha jaǵada jatqan halatyn jamylyp ta úlgirdi.

— Bul ne tyǵylmaq? — dep qaljyńdady, jaqyndap kep atynan túsken Samarqan.

— Qapyda keletinderińdi qaıdan bilem, — dedi Natalıa, — ystyq kúnde jumystyń jaǵdaıyna qaraı kıinip júre beredi de biz sıaqty kolhozshy.

Natalıanyń aq-sarǵylt túsi, qyzmetti kún kózinde atqarǵaly kúreńdenip ketken. Samarqanǵa ol bul joly burynǵysynan da kúreń kórindi.

— Qartty beker oıattyńdar! — dep ókindi Natalıa, Baıjanǵa ere, beri bettep kele jatqan Syrbaıǵa qarap. — Jańa ǵana qalǵyp edi. Tún boıy kez shyrymyn almaǵan da bolý kerek.

— Nege?

— Bul zveno eginin ekinshi ret keshe otaqtaǵan, atyzdardyń bárine túnde qaıtadan sý toltyryp qoımasaq egin shóldep qalady dep, túni boıy zveno adamdaryna jumys istetip shyqqan da, kún kóterile olardy damyldatyp, ózi egin basynda qalyp qoıǵan. Sodan qalǵyǵany álginde ǵana...

— Qart seniń ozǵanyńdy unata ma, joq pa? — dep surady Samarqan.

— Nemeneden? — dedi Natalıa túsinbeı.

— Seniń mıneraldyq óńdeý qoldanǵan gektaryndaǵy shyǵymynyń, qoldanbaǵan gektardan artyq shyǵyp turǵanyn?!

— Sóz emes ol, — dedi Natalıa, qolyn siltep, — meniki degen egin joq. Bul aradaǵy bes gektardyń bári qarttiki. Eger Syreke kútpeı, ózge bireý kútse, mıneraldyq óńdeý túgil ne sepseń de dál bulaı shyqpas edi. Meniń baqylaýymda, osy aradaǵy bes gektar jerde esip turǵan osy egin sabaqtarynda, Syrekeniń qoly tımegen, teri tambaǵan bireýi joq. Eń tárbıeli adam da balasyn bulaı baptap kúte almas. Ne degen ǵajap eńbekshi adam bul!.. Qaı ýaqytta tynyǵyp, qaı ýaqytta uıyqtaıtynyn bilmeı-aq qoıdym!.. Qaı mezgilde kórsem de jumys basynda!.. Jáne jumystyń tetigin qandaı tamasha biledi!.. Keshe kúrishtiń túbimen aralasa ósken aram shópterdi otaǵanda, kúrish sabaǵynyń bireýine de daq túsirmeı, oraǵyna aramzany ǵana ildirýine qaıran qaldyq!.. Tula boıy kirpiniń túgindeı bop sheńgelderdi jalańash qolymen ýystap ap julǵanda, alaqanyna neǵyp qadalmaýy ǵajap!.. Aram shópterdiń taǵy bir túrleri — «shıen», «kúrmek». Qashan dán salǵansha, shıen men kúrmektiń sabaǵyn kúrishtiń sabaǵynan aıyrý qıyn ǵoı, mysaly, men ózim ony aıyra almaımyn. Al, Syreke olar men kúrishti jańa bas tartyp kele jatqan kezinen bastap, ósip bolǵanǵa deıin qaı mezgilde bolsa da, qoıdan eshkini aıyryp alǵandaı jazbaı tanıdy eken!.. Ádette, aram shópti eki-aq ret otaıdy ǵoı, biri — egin sýdan joǵarylap bas tartqan kezde, biri — egin basyna dán salǵan kezde. Syreke kún saıyn otaıdy dese de bar. Ár túpti damylsyz baqylap, aram shóp sezilse-aq julyp, ósýine jol bermeıdi. Nanbasań aralap qara, osy aradaǵy bes gektar eginniń ishinen bir tal aram shóp taba almaısyń!..

— Ilanam, — dedi Samarqan, — jer óńdeýge den qoıdy ma ózi?

— Oǵan kóndi. Kóngeni sol, úgitshi bop aldy. Syreke óz tanabyn ǵana emes, osy mańaıdaǵy ózge tanaptardyń da eginderin aralap, kútý jóninde aqyldaryn berip júredi. Sonda jerdi óńdeýdi úgitteı júretin boldy ol.

Odan ári sóılesýge Syrbaı jáne atyn jetektep onymen qatar aıańdaǵan Baıjan kep qaldy.

— Júdá ańqalaryńnyń kepkenin keskinderińnen kórip turmyn, — dedi Syrbaı, — egin kórýge keldińder ǵoı, júdá, munda? Biraq, áýeli sýsyndap, aýqattanyp alyńdar, egindi aralaýǵa kún eńkeıińkirep, qyzýy qaıtyp kezde shyǵarmyz.

— Bolsyn, — desti jolaýshylar.

— Meniń bir qurby adamym aıtýshy edi, — dedi Syrbaı, — etke toımaı sýsynym qanbaıdy» dep, óz basym júdá etke úırengen kisi emespin, biraq toımaı sýsynym da qanǵan emes.

Jastar kúlip edi:

— Júdá ras, — dedi Syrbaı, — ony aıtyp turǵanym, mynadaı kún qaınaǵan kezde et shydamaıdy da, mal soımaımyz. Sorpa-sýansyz júdá taǵy da otyra almaımyz. Qyzym, — dedi ol Natalıaǵa jymıa qarap qoıyp, — qamaýdaǵy qoıdan qonaqtarǵa soıystyq ákel.

— Jaqsy, ata! — dedi Natalıa túsine qap, jymıyp.

— Ataı kórmeńiz! — dedi Baıjan, Syrbaıdyń «qamaýdaǵy qoı» degen sózin ras kórip, — ózińiz aıtqandaı, osy ystyqta mal soıyla ma?

— Qur aýyz jatqyzýǵa bolmaıdy, — dedi Syrbaı qýlana túsip, — ákel, qyzym! Jelkelerinen basyp júrip semizderin usta!

Shaldyń sózińe endi ǵana túsingendeı bolǵan Samarqan, Syrbaı Natalıaǵa «má» dep qaryna ilgen shelegin bergende:

— Men de baryp ustasaıyn qoılardy, — dedi Natalıaǵa.

— Yqtıaryń.

Áli de túsinbeı tap bop turǵan Baıjanǵa: — «Qoı» dep turǵanym balyq, balam, — dedi Syrbaı, — darıadan aǵyp kelip turady olar aryqpen. Sorpa-sýanǵa qandaı jaqsy, eti jeýge de jeńil! Basqan palaýǵa salsań da, qýyryp jeseń de qandaı tátti ol!.. Tyran degen bir balyq bar, tulaboıynda júdá kespege qara joq — shylqyǵan maı!.. Kúrish arasyna sol kep keledi... Uzyndyǵy jeńdi bilekteı sazandar da az kelmeıdi. Jáne balyqtyń júdá semirgen kózi ǵoı bul.

— Aýlatý kerek eken de ózin, — dedi endi ǵana túsingen Baıjan.

— Atyzǵa kelgen balyqtyń bárin ustaı berseń jer-kókke sıar emes, — dedi Syrbaı, jáne oǵan júdá ýaqyt qaıda, jumystan júdá sińbirýge qol tımeıdi. Baǵyp otyrǵan negizgi balyǵyn, da, malyn, da kúrish bolǵan soń, sony júdá jaqsy esirýge tyrysasyń da.

— Sonda da, — dedi Syrbaı, az kidirip, — jumys basyndaǵylarǵa azyq bolsyn dep, egin atyzdarynyń orta kezine shuńqyr qazyp, ishine býǵan qamystan qama jasap qoıyp em, sonyń ishine qamalǵan balyqty súzip ap, kelin-kepshikter, bala-shaǵalar azyq qylady. Natashaǵa ákel dep turǵan qoıym solar.

— Men de baryp aýlasaıyn, — dedi Baıjan.

— Aýlaıtyn eshteńe joq, onda, — dedi Natalıa, — qama qamalǵan balyqty shelekpen ǵana ilip alamyz. Jáne qama sazǵa batyp jalańaıaq baratyn jerde.

Óıtip barýdy qıynsynǵan, jáne rasynda da tańdaıy qatyp shóldeýden ólgeli turǵan, ári masa, sonadan mazasy ketken Baıjan Natalıaǵa:

— Meni artyq kórgeniń ǵoı, qama barýdy tym qıyndatyp jibergeniń, ekeýiń-aq baryńdar onda, — dep qaljyńǵa júgirtti de, «júr» dep qolqalaǵan olarǵa ermeı qalyp qoıdy.

Etigin sheship, shalbarynyń balaǵyn tizesine deıin túrip, Natalıaǵa ergen Samarqan qyrǵan atyzdy boılaı, belýardan sýda ósken jasyl kúrish sabaqtarynyń arasyna jónele bergende, sol arada kidirińkirep turǵan Syrbaı:

— Altyn qyz, — dedi Baıjanǵa, — beısharanyń baqyty jansyn tek; til, kózden aman bolsyn, bizdiń kolhozǵa yrys bolǵaly tur bul bala!..

— Tosyp alamyz ba, kepege júre beremiz be? — dep surady Syrbaı Baıjannan.

— Júre bereıik, — dedi Baıjan, — olar sóılesip keler, asyqpaı, kepege betteı bere Syrbaı Natalıany taǵy maqtady:

— Adamgershilik degen, júdá ar-uıattan, namystan shyǵady ǵoı, — dedi ol, — ar-uıaty júdá joǵary qyz!.. Jas ekenmin dep, júdá yrjań-qyljań degendi bilmeıdi. Meni júdá ákesinde syılaıdy. Óz eliniń ǵurpy solaı ma, álde, «kimniń jerin jerleseń, sonyń jyryn jyrlarsyń» degen eken, sol aıtqandaı, bizdiń eldiń úrdisine qaraı ma, úlkendi syılap, júdá bet-monshaǵy úzilip turǵan bir qyz!..

— Ádep, uıat degen ár eldiń de ǵurpynda bar úrdis qoı, aqsaqal, — dedi Baıjan. — Biraq sony qoldanýynyń basqa bolýy múmkin.

— Natashada eshbir basqalyq joq. Mysaly, «Uly sózde uıattyq joq» degendeı, álgi Samarqan degen jigit, sol Natashaǵa júr ǵoı...

— Solar qalaı bop júr, ózderi!? — dep surady Baıjan, olardyń jaıyna qanyq bola tura, sóz reti kelip qalǵan soń, Syrbaıdyń álpetin baıqaǵysy kep.

— Qalaı bop júrgenin júdá qaıdan bileıin, — dedi Syrbaı. — «Qalaı júresińder?» dep suraıtyn qurbysy emespin olardyń. Qas-qabaqtaryn, júris-turystaryn jaı shamalaýym, «túbinde úılesesińder-aý» dep jorımyn.

— Sizge bul jónde til qatqan joq pa eshqaısysy?

— Joq, qatqan joq. Natashaǵa til qatýǵa, ózi menen qyzymdaı qymsynǵan soń, bul jónde jaıyn suraýǵa men de júdá qymsynam. Samarqanǵa ózim til qattym. Ol júdá bylaı boldy. Natasha eki-úsh kolhozdyń egin jaıyn basqaryp júrgen agronom bolǵanymen, kúnniń kóbin osy meniń tanabymda ótkizedi. Baıqaımyn, Samarqan da osynda júdá kelip beredi. Ózim bozbalashylyq quryp kórgen kisi bolmaǵanymmen, jastardyń arasyndaǵy jaı-japsardy eptep shamalaımyn ǵoı, eki jastyń yqlasy bir-birine túse bastaǵan sıaqty. Samarqan degen balany bir kezde unatpaı da júrdim, onyń sebebi ózińe júdá aıan. Bitken jarany biltelep keregi ne?..

— Ras.

«At kisineskenshe, adam sóıleskenshe» — depti. Kimniń mańyzy qandaı ekendigi iste synalmaı ma, júdá?

— Árıne.

— İstes bola kele, Samarqan degen balany unatpaı da júrgen joqpyn. Óz isine júdá myǵym, tyńǵylyqty, uqypty, talpynǵysh bala kórinedi.

— Ras, isker jigit ol.

— Sonymen, sol Samarqan osynda júdá kelip berdi. Jáne ádeıi úndesip qoıǵandaı, Natasha kelgen kezde tap bola qalady. «Qyzǵa qyryq úıden tyıý salyp» ustaıtyn, eski aýyl joq. Jáne Natasha aýyldan emes shárde esken qyz, shár halqy qyzdy júdá erkin ustaıdy ǵoı. Aýyl qyzynyn, da qaısysyn eteginen ustap otyrmyz, qazir? Oǵan júdá jaǵdaı bar ma, jumysqa jaraıtyn ul da, qyz da eńbekte, dalada... Kezimniń qarashyǵyndaı kóretin anaý Aıym júrgen joq pa áldeqandaı traktorshy bop!? Qyzdyń bári sol emes pe, qazir?.. Qudaı nysap bermese, tyıamyn degeniń nemenege kerek seniń?..

— Ras, Syreke, — dedi Baıjan. — Biraq Syreke, qazirgi jastar sanaly jastar ǵoı. Burynǵy zamandaǵy aýylda qyzdy qoldan shyǵarýǵa qorqatyn sebebi — bolashaq jubaıyn qyz ben jigit ózderi tańdamaı, týysqandary zorlap qosatyn edi ǵoı. Tańdaǵanyna qosyla almaǵan qyz ben jigitke súıisip turatyn jubaıylyq ómir, árıne, bolmaıdy. Eki jaǵynyn, da senimsizdigi osydan baryp týady. Qazir she? Qazir jastar bir-birin súıip qosylady, sondyqtan olar bir-birine adal bolady. Adal kóńilden qorqýdyń qajeti qansha?

— Júdá ras. Sonymen, qaýyrt jumystyń kózi. Natasha munda qydyryp kelmeıdi, iske keledi, kelse-aq balaǵyn túrinip ap, kúrishtiń shalshyq sýynan shyqpaı, sýdyń, kúrishtiń áldenelerin esepteıdi de júredi. Samarqan da júdá sonymen birge bolady. Sonyń bárin baqylap júrdim de, júdá bir reti kep qalǵan ońasha jerde, «balam, osy sen ne oıda júrsiń?» dep Samarqandy qystap otyryp rasyn aıtqyzdym. Natashada kóńili bary ras eken. «O da ket ári emes» deıdi, «biraq áli ýádesin bergen joq» deıdi. Onysyna ılandy da, «shyraǵym» dedim ózine, «kimdi qalasańdar da ózderińe júdá erik tıgen zaman» dedim, «biraq jalǵyz ǵana aıtar sózim bar» dedim, «júdá aıtyńyz» dedi. «Aıtsam, jel aýdarǵan qańbaqtaı, sý aýdarǵan dóńbekteı, myna surapyl soǵystyń saldarynan, Ýkraınanyń myna bir judyryqtaı qyzy osynda kele qapty» dedim. «Atalarymyz aıtqan eken» dedim, «bir kún dám tatqanǵa, qyryq kún sálem dep» dedim, «bul bala bizge dámdes boldy ǵoı. Aýylymyzdyń júdá bir adamynda bop ketti, onda da, bizde de ala kóńil joq, týysqan sıaqty bop aldyq» dedim. «Burynǵylar «atalastyń aty ozǵansha, aýyldastyń taıy ozsyn» degen eken, aýyldas, dámdes bop alǵan soń, bul balanyń túzdegi isinde de, úıdegi isinde de abroıly bolǵanyn jaqsy kerem» dedim. «Sonymen, qysqasyn aıtqanda, saǵan júdá aıtarym, — dedim Samarqanǵa, — kóńilderin, qosylsa men qarsy emespin, biraq, olaı bolmaı, jaı jigitshilikpen áýreleımin deseń, uly sózde uıattyq joq, sóıtip ar-namysyn aıaqqa basam deseń, kúnburyn eskertip qoıaıyn, onyń namysyn joqtaýshy, túbinde men bolam, osy júdá esińde bolsyn!» dedim...

— Ol ne dedi?

— «Bolsyn, Syreke» — dep ýáde berip qol alysty.

Olar keńesiniń osy tusynda kepege kep qaldy. Egin basyna bıyl ǵana salynǵan bul kepeniń ishi de, Syrbaıdyń basqa kepelerinde jınaqy eken. Munyń da qabyrǵasynda Lenın men Stalınniń portretteri, maıdan ólkesiniń kartasy jáne birneshe plakattar ilýli tur.

Kepedegi adamdar uıqyda eken. Kepege kúńgirleı kirgen adamdardyń daýsymen ózgesinen buryn Darıǵa oıanyp ketip, basyn kótere túregeldi de:

— Kisi keldi, turyńdar! — dep qasyndaǵylar túrtkileı bastady.

Úrpekten basqalary bastaryn keterdi. Úrpek te oıanyp, bylshyqtanyp qantalaǵan kózin syǵyraıta bir ashty da, ári qarap jatyp, basyn búrkenip uıqyǵa ketti.

— Sizder de jata berińizder! — dedi Baıjan ózgelerine, — bizge bógetterińiz joq.

Uıqyǵa maýjyraǵandary keskinderinen aıqyn kórine tura, syıly qonaqtyń kózinshe sulap jatpaıtyn daǵdylaryna baǵyp, áıelder qısaıǵan joq, eresekteý eki bala Úrpekke taıana jata ketti.

— Júdá sharshaǵan edi, bular, — dedi Syrbaı, — egindi otaqtar aldynda sýyn aǵyzyp, odan keıin tizeden saz keship otaqtap, odan keıin eginge qaıta sý jiberip... júdá qaljyrap, álginde ǵana dem alýǵa jatyp edi...

— Obal jasaǵan ekenbiz ǵoı, onda, — dedi Baıjan. — Biz de úıden erte attanyp ek, sýsyndap ap, bárimiz de uıyqtasaq qaıtedi?

Syrbaı:

— Ony kórermiz, áýeli sýsyndap alaıyq, — dedi de, — kelin, atala bar ma edi? — dep surady Darıǵadan.

— Bar, — dedi Darıǵa.

— Endeshe, ákel!

Kepeniń oń qabyrǵasynda, shekpenmen búrkegen kúbiniń tóbesi men pispegi qyltıyp tur edi. Qarýly deneli Darıǵa sol kúbini joǵary sýyrsa, shuqyrǵa qoıǵan jińishkeleý kúbiniń bıiktigi adamnyń keýdesine keledi eken. Sýyryp alǵan kúbini Darıǵa pisip-pisip jiberip, aýzyn eńkeıtip atala aıaqqa quıyp edi, kópirshigen qara býryl atala ashqyltym ısi kepeniń ishin túgel alyp, muryndy jybyrlatyp jiberdi.

Qolyna ustatqan aıaqty Baıjan simirip kórse, qyshqyl atala salqyndyǵy muzdaı eken. Onysyna qaramaı, ańqasy kepken Baıjan aıaqty basyna kótere salǵanda, mańdaıynan ter burq ete tústi.

— Taǵy! — dep Syrbaı Baıjannyń qaıtarǵan aıaǵyna quıylǵan atala qaıta usynyp edi:

— Ne degen tátti edi, — dedi Baıjan, — qymyzǵa bergisiz!.. Qatty jutam dep tyǵylyp qaldym. Ózińiz alyńyz áýeli!.. Men tynystap ap sodan keıin...

Mol atala úıdegiler bir-bir aıaqtan simirip shyqqansha, Samarqan men Natalıa oralmady.

— Kelin, sen kórip kelshi! — dep Syrbaı tysqa Maqta gúldi jumsap edi:

— Kórinbeıdi, — dep kirdi ol.

— Atala júdá jaqsy eken, — dedi Syrbaı, ekinshi aıaqty tastap alǵannan keıin. — Sýsyndy da qandyrdy júdá, uıqyny da ashty. Sen qalaısyń, Baıjan?

— Men de solaımyn, Syreke, álginde maýjyraıyn dep em, endi sergidim.

— Endeshe... — dep Syrbaı az kidirdi de, — álgiler balyq ákeletin edi, keshikti ǵoı, kelin, — dedi Darıǵaǵa, — atala sýsyn bolǵanmen tamaq emes qoı. Ystyqsyz júdá jaıy kelmes, qonaqtyń. Syrttaǵy tandyryńdy tutat ta, bir ádemi úzben daıarla, ystyqta ishýge júdá jaqsy bolady jáne myna Baıjan sony jaqsy kóretin.

Darıǵa oǵan ere Maqta gúl úzbenge kerekti dúnıeni qushaqtaı tysqa shyǵyp ketti.

— Álgi eki kisini tanydyń ba? — dep surady Syrbaı Baıjanǵa.

— Jastaýyn Estaıdyń áıeli dep qaldym ǵoı.

— Tanydyń.

— Úlkendeýi Masaqbaıdyń áıeli emes pe?

— Sol, sol.

— Kúnge kúıip totyqqan eken.

— Totyqqany ne kerek, paıdaly iste júrgen soń. Basynda bylqyldap jumysty aýyrsynyp edi, qazir júdá kóndigip ketti. «On qoly oınaǵannyń, oımaqtaı aýzy oınaıdy» depti. Amanshylyq bolsa, bıyl jeli júdá ońynan turǵaly tur, ol kelinniń qazirdiń ózinde úsh júzge jaqyn eńbekkúni bar. Egindi jınap alǵansha bes-alty júzge jetkizse, asyǵy júdá alshysynan turmaı ma onyń?

— Árıne. Qanshadan alamyz dep jobalaısyzdar eńbek kúnge?

— Bizdiń zvenonyń adamdary eń kemi bes kılodan alar dep júr ǵoı, Estaı.

— Sonda álgi áıeldiń eki jarym tonnadaı astyq alǵany ma? — dedi Baıjan eseptep.

— Alsyn, — dedi Syrbaı. — «Qoly oınaǵannyń aýzy oınaıdy», eńbekti rahatyn kórem dep atqarmaı ma, kisi.

Bular solaı keńeskende, úıde qalǵan eki áıel, bosaǵada jatqan eskileý qaptardy jamaýǵa kirisken edi.

— Bul ne qaptar? — dep surady Baıjan Syrbaıdan.

— Amanshylyq bolsa egin ormaımyz ba, erteń? Astyqqa qap kerek emes pe? Jańa qap satyp alarlyqtaı ýaqyt bop jatyr ma, qazir? Eski-qusqylardy ázirletip jatyr em de...

* * *

Samarqan men Natalıanyń keshikken sebebi balyqqa ǵana baılanysty bolǵan joq. Jarty aıǵa jaqyn bul araǵa kelmegen Samarqannyń kózin, atyzdarda jap-jasyl balaýsa bop, boıy bıiktep, basyna dán tartyp qalǵan kúrishter bosatpady.

Natalıa aıtqandaı, shoqtala ósken kúrish sabaqtarynyń qaısysyn alyp qarasań da, kózge iliner bir aram shep joq, tek; sabaqtary jýandap, japyraqtary jalbyrap, boılary bıiktep, dán tartqan bastary shashaqtanyp tap-taza bop turǵan kúrishtiń ózderi ǵana árbir túp sabaqtardyń kútimdi teń kórgendigin ózderi aıtyp tur: uzyndy-qysqaly sabaq joq, tolyqtyq jaǵynan da, turyq jaǵynan da bári birkelki. Eshbir sabaqtyń tula boıynan sarǵaıǵan bir japyraq taba almaısyń. Árbir sabaqtyń túri, shúıgin jerde ottap qatar semirgen qoılardaı ári tolyq, ári semiz!..

Atyzdaǵy sýlar qandaı tap-taza, móp-móldir!.. Salaq kútiletin atyzdardaǵy kógildir baldyrlar munda joq. Árbir atyzdaǵy sýlar, taza ydysqa quıǵandaı bop móldirep tur. Árbir atyz bir-bir aına sıaqty: eńkeıip qarasań deneńdi, betińdi en, taza aınaǵa qaraǵandaı aıqyn keresiń!.. Bıikte ne kórinse, sonyń bári aınanyń betinde: aspan da, aspanda oralǵan bult ta, ushyp ótken qus ta, qıadaǵy kún de!.. Ár atyzda shoqtalyp qalyń ósken kúrish sabaqtarynyń sýǵa óz beınesi de túsip, jerdiń astyna qaraı da qalyń egin ósip jatqan sıaqtanyp tur. Bul tanapta neshe atyz bolsa, ishinde sonsha kún bar sıaqty, ár atyz óz aldyna jeke bir kún menshiktenip turǵan sıaqty!..

Samarqan osylardyń árqaısysyna toqtamaı, kermeı, jáne kózimen ǵana emes, qolymen de ustap kermeı óte almady, kórse qaıran qalmaı jáne ete almady.

Bir ǵajaby, atyzdarda qamalǵan usaq balyqtar kep eken. Solardy sýjylandar aýlaıdy eken. Samarqan úńilip turyp, jylannyń balyq aýlaýyna da qaıran qaldy...

Atyzdardyń qulaǵy ashylatyn jerlerde úıirilip jatqan sýjylandardyń da toptary kezdesti. Samarqan olardan qorqyp, burylyp etse, Natalıa qymsynbaı ústerinen attaı beredi!..

Osy kórinisterge toqyraı otyryp, olar qazaǵa kelse, shyǵar aýzy jabylǵan qazanyń ishinde qamalǵan balyq tunyp tur eken, solardyń arasynda uzyndyǵy kezge jaqyn eki-úsh sazan da júr.

— Qap! — dep ekindi Natalıa, olarǵa qarap turyp, — shelektiń aýzyn baılaı qoıatyn eshteńe almaǵanymyz-aı!..

— Ol nege kerek, — dedi Samarqan, — balyqtar qashar dep tursyń ba, shelekten?

— Árıne qashady. Ásirese — sazan. Shelek túgil qazadan da atyp shyǵyp ketetin edi olar, neǵyp atpaı júr eken!..

Olar sóıtip turǵanda, ustalar kózi kelgenin bilgendeı; bıiktigi metrden artyq qazanyn, basynan bir sazan aspanǵa shyryldaı kep atty!.. Qapyda shoshyp ketken Samarqan jasqanam dep, artyndaǵy atyzǵa qulap tústi. İshegi qata kúlgen Natalıa, sýǵa kıimimen malshynǵan ony kóterip aldy.

Samarqanǵa malshynǵan kıimderin sheship ap, syǵýǵa týra keldi. Ol sony istegennen keıin:

— Endi mynadaı qyzyq bolsyn, — dedi Natalıa, — seniń kóılegińniń jeńderi men jaǵasyn býamyz da, anaý qashpaǵan sazandy soǵan salaıyq. Áıtpese, olardan da aırylamyz.

Bul sózdiń qaljyń, ıa ras ekenin bilmegen Samarqan, báribir jýylatyn boldy» dep kóılegine balyq salýǵa kóndi.

Kóılekke salam dep júrgende, olar eki sazannyń birinen taǵy da aıryldy. Qoldarynan sýsyp túsip ketken sazan atyzdaǵy sýda olarǵa ólmeı ustatsyn ba!

Bir sazan jáne birtalaı basqa túrli balyqtar salynǵan kóıleginiń etegin búre baılap, Samarqan arqalap aldy. Arqasynda iri balyqtardyń týlaýyna denesi titirkengenmen, arqalamaımyn deýge Natalıadan uıaldy.

Egin arasynan shyǵyp, balyqtardy jaıǵastyryp ap kótergen olar kepege bettegende, Samarqan burynǵy ánderine basty, ol — qosylýǵa Natalıanyń rızashylyǵyn alý...

Bul máseleniń túıinin kepede Syrbaı sheshti. Natalıa dalaǵa balyq qýyrýǵa ketkende, Syrbaı, Baıjan, Samarqan úsheýi kepeniń bir buryshynda keńesip qalǵan edi. Sonda, Natalıa men Samarqannyń qosylýy týraly keńesti qaljyńmen Baıjan bastap, negizinde sheshilgen máseleniń oryndalý mezgili týraly sóz bolǵanda:

— Sharýanyń qaýyrt kezinde qyz uzatyp, kelin túsirgendi júdá qashan estip edińder? — dedi Syrbaı. — Egindi oraıyq, jınap qapqa salaıyq, úkimetke beresimizdi óteıik, eńbekkúnge tıetin úlesin tarataıyq. Sodan keıin, toıyn júdá ózim jasaımyn. Óıtkeni, qyz meniki!.. Ótirik pe osy?

— Ras, — desti Baıjan men Samarqan qosynan.

ONYNSHY TARAÝ

ÁR DÁN — BİR OQ

Qalyn, sheńgeldiń arasynda ıreleńdegen soqpaq jol túıesin jeldirgen Syrbaıdyń qulaǵyna, atylǵan myltyq tárizdengen álde ne dybys álsin-álsin shart-shurt ete qalady. Dybys estilgen saıyn, aspanda qaraýytqan bir shoǵyrlar, daýyl aıdaǵan bulttaı bop joǵarylaı-tómendeı, aýdaryla-tóńkerile júıtkıdi.

Qaraýytqan shoǵyrlardyń ne ekenin Syrbaı qıadan tanyp keledi. Olar — qaratorǵaılar.

Qaratorǵaı degender Syr boıynda eginniń, ásirese kúrishtiń juty. Árbir shoǵyrlanǵan tobynda áldeneshe myńdap bastary qosylatyn olar, eger tiri turǵan egiske kep qonsa sabaqtaryn qyrqyp otap ketedi de, eginniń baýyna qonsa, bastaryn qyrqyp jep ketedi.

«Ár kemelge bir zaýal» degendeı, qaratorǵaılardyń Syr boıyndaǵy jaýy qyrǵı, torǵaılardyń egistik ólkeden shyqpaıtynyn bilip alǵan olar butalardyń arasynda jasyrynyp jatady da, bulttaı kóship kep eginge qona bergen kezinde tap berip umtylady. Úrke qashqan torǵaılardyń bireýin ǵana ustaýmen qyrǵı qanaǵattanbaı, jetkenniń ne topshysyn, ne jelkesin qıyp túsire beredi.

Syr boıynda qyrǵı tuqymdas bir qustyń, atyn kóti gúl desedi. Onyń denesi qyrǵı jýandaý, qanaty men quıryǵy ári qysqalaý, ári jalpaqtaý. Bul da torǵaı qýǵysh, biraq, kóti gúl ataýy torǵaı alǵan birde-bireýin eshkim kergen emes. Turǵyn eldiń ańyz qylýynsha, kóti gúl men qyrǵı tań atarda «búgin árqaısymyz júzden torǵaı ilemiz» dep serttesetin kórinedi. Ymyrt jabyla olar bir-birine esep bergende, qyrǵı eń keminde júzden toqsan toǵyzyn ilgen bop shyǵatyn kórinedi de, kóti gúlde bireý de bolmaıtyn kórinedi. Sonda qyrǵı oǵan:

— Munyń qalaı? — dese:

— Jetýin jetem-aq, — deıtin kórinedi kóti gúl, — biraq, dál ilerge kelgende quıryǵym kúlip jiberedi de, álim ketip qalady. Erteń kúldirmeımin de, sertimdi oryndaımyn.

Jergilikti adamdardyń aıtýynsha, kóti gúlder torǵaılardy ile almaǵanmen, úrkitýge sheber-aq.

Biraq, qyrǵı men kóti gúlder az da, torǵaılar kóp. Myna jerdegi tobyn úrkitip qýyp júrse, áne jerdegi toby eginge qonyp jatady.

Syr boıyndaǵy eginniń qustan jaýy jalǵyz torǵaılar ǵana emes. Sany olardan áldeqaıda az bolǵanmen, qaz, úırek degender eginge qona qalsa, áldeqaıda artyq otap ketedi. Qazaqta «qaz toıǵanyna semirmeıdi, orǵanyna semiredi» degen maqal bar. Sol maqaldyń ras ekenin ásirese dıqandar dáleldeıdi. Olardyń aıtýynsha, eginge qonǵan qaz sabaqtarynyń myńnan biriniń de basyn jemeıdi, tik turǵan egin sabaqtaryn jyǵýdy maqsat kórgendeı qyrqa beredi jáne tik sabaq tastamaı, ótkir mashınanyń oraǵy júrgendeı shetinen túre tep-tegis qyp otaıdy. Mysaly, júz shaqty qaz kep bir gektar egiske qonsa, tańerteńnen keshke deıin typ-tıpyl qyp soıdıǵan sabaǵyn ǵana qaldyrady.

Qyrqýy keremet qazdardyń bir «jaqsysy» — úrkkish jáne biri úrkse bári sonyń sońynan japyryla ushyp qashqysh. Mysaly, sol mańaıda bir myltyq daýsy shyqsa, qaz ataýly aspanǵa dý ete kóterilip, basqa jaqqa jóńkiledi, al, úırek degender toptalýy qazdan az bolǵanmen, qaýyp qashan óz basyna tóngenshe, egin arasynda tyǵylyp otyra beredi de, egin sabaqtaryn qyrqa beredi.

Eginde osyndaı jaýlar baryn biletin Syr boıynyń, dıqanshylary, sepken dánniń basy qyltıyp kógergen soń-aq, qashan ósirip, oryp, jıyp alǵansha, kúzetten kóz jazbaıdy; eger jazsa-aq, eńbegi esh bolyp, eginnen aırylady.

Eginin kúzetkish adamnyń bireýi Syrbaı edi. Qolynan sepken egini kóktegen soń-aq, qashan oryp, jıyp alǵansha ol bel sheship tósekte uıyqtaǵan kisi emes. Kún demeı, tún demeı ol árdaıym egin basynda bolady da, sol arada myzǵıdy. Es bilip ketpen ustaǵaly osyǵan daǵdylanǵan onyń qulaǵynyń saqtyǵy kórtyshqannan kem emes deýge bolady. Haıýandar tirshiligin zertteýshilerdiń aıtýynsha, kórtyshqan degender, jaýlarynyń eń eppen bastym degen aıaqtarynyń sybysyn neshe júz qadam jerden estıtin kórinedi. Syrbaıdy olarǵa uqsatatyn sebebimiz — onyń egin basynda uıqtap jatqan kezinde qıqýlap keletin qazdardy sezýi bylaı tursyn, únsiz ushatyn ne torǵaılardyń, ne úırekterdiń toby kele jatsa, qanattarynyń zýylyn qulaǵy áldeqaıdan shala qalady da, atyp túregep, jolatpaý amalyna kirisedi. Ol ol ma — eginniń, myna shetinde otyryp, ana shetinde áldeqalaı jasyrynyp kep qonyp otyrǵan biren-saran úırek bolsa, sonyń sybdyryn seze qap, qaı tusta otyrǵanyn jazbaı tabady da, ne qapysyn taýyp atyp jyǵyp, ne úrkitip jiberedi.

Jurttyń aıtýynsha, Syrbaıdyń kózi emes, qoly mergen. Olaı deýlerine sebep — myltyq bylaı tursyn, eger saqpannyń ózimen ata qalsa da, qulashy jeter jerden ol qus qutqarǵan emes.

«Saqpan» dep Syr eli qus úrkitetin quraldy ataıdy. Onyń túri qunt sıaqty, biraq, shybyrtqysy qaıystan órilmeıdi, ne kendir, ne jún jipten esiledi. Shybyrtqynyń túbi jýandaý jumyr, ortasy jalpaq, ush jaǵy jińishke keledi, uzyndyǵy qulash jarymdaı, jumyr túbi aǵash sapqa baılanady. Osy shybyrtqynyń jalpaq alaqanyna «oq» atalatyn úlkendigi taýyqtyń jumyrtqasynda keptirilgen domalaq balshyq qystyrylady da, ustaǵan adam qulashynyń bar ekpinimen silteıdi, sonda saqpannyń alaqanyna qystyrylǵan «oq» ushyp, shybyrtqynyń ushy shart ete qalady. Bul shartyl myltyq daýsynan kem estilmeıdi. Syr elinde ataqty saqpanshylar bolady. Olardyń saqpanmen siltegen «oǵy», qusqa mergen atqan myltyqtyń oǵynan kem tımeıdi.

Bizdiń Syrbaı da sondaı saqpanshylardyń bireýi edi. Mólsherli jerden kep qalǵanda, ol úırek, qaz túgil, saqpannyń oǵymen qara torǵaıdy da qaǵyp túsiredi. Al, myltyqqa kelgende, onyń kózdegenin múlt jibergenin eshkim kórgen de, estigen de emes; bir ǵajaby — sonsha mergen bola tura, ol eshýaqytta egin qorǵaýdan basqa ańshylyq quryp myltyq atqan adam emes, kólde, ne ózende qustar tunyp otyrǵanda, «atsaıshy» degenge jelikken kisi emes. Onyń óshigetini de, atatyny da eginge qonatyn qustar.

Egin kúzetýde Syrbaıdyń munsha saqtyǵyna da, mergendigine de alǵash qaıran qalyp qyzyǵa qaraǵan Natalıa Ostapovnanyń ózi de júre kele sol jolǵa túsip aldy. Buryn myltyq atpaǵan ol, egin kúzetinde atyp kórip edi, mergen bolar jaıy joq. Myltyqqa solaı ol, saqpanmen atqysh bop ketti. Qaz, úırek sıaqty iri qustardy atyp túsire almaǵanmen, toptalyp qonǵan torǵaılardyń ol saqpan oǵymen talaıyn jyqty. Birazdan keıin ol bul kásipke qumartyp ap, erte demeı, kesh demeı, saqpanyn ustap qus ańdýmen kún keshti.

Natalıanyń óıtpeýi múmkin de emes edi. «Keń toǵaı» kolhozynyń, ásirese Syrbaı zvenosynyń bıylǵy jyl ósken baı eginine onyń da eńbegi ortaq. Sol egindi endi «qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqytpaı» degendeı, túgel jıyp alý, ózge dıqanshylarmen qatar oǵan da zor mindet.

Eńbegi janǵanǵa qýanbaıtyn jan bolady deısiz be?.. «Keń toǵaıdyń», ásirese Syrbaı zvenosynyń bıylǵy baı eginine sonsha qýanyp, sonshalyq yqlaspen kútisip júrgende, ańsap kelgen sheshesiniń balasyn joǵaltyp renjip ketkeni Natalıanyń, shymbaıyna qatty batýy onymen istes adamdardyń kózderine tez shalyna qaldy.

Árkimder de ony aıaǵanmen, naq Syrbaıdaı qynjyla renjigeni bolǵan joq. Sonda onyń Natalıaǵa aıtqany:

— Kókten qudaı, jerden qumaı áketpegen bolar, tabylmaı ketpes. Eger sybysy sezilse-aq, izdep ózim baram da, bermese erkine qoımaı alyp kelem.

Syrbaı sol sybysty, osy taraýdyń basynda aıtylǵan túıemen ákele jatyr, onysy — qoınyna salǵan hat.

Bul hattyń kelý tarıhy qysqasha bylaı edi: balasyn joǵaltqan Agrafena Osıpovna renishpen Qapalǵa attanyp ketkennen keıin, Syrbaı Adambek Jaqsylyqovtyń atyna Aıbarshaǵa hat jazdyrdy. Balanyń da, Dámetkenniń de jaılaryn tolyq jazdyra kep, Syrbaıdyń Aıbarshaǵa aıtqany:

— Jıenińe eskert, Aıym Eger olar bara qalsa, bul hatty shesheńe júdá sezdire kórmesin. Sezse, bizdi qýyp keler dep júdá taǵy bir jaqqa taıyp keter. Onda barǵan habaryn alsaq, ózine sezdirmeıik te, bir kúni júdá ústinen túseıik. Arjaǵyn táýekel dep kórip alarmyz.

Adambekke avıapochtamen joldanǵan hattyń jaýaby Aıbarshaǵa keshikpeı kelip qaldy.

«Naǵashy apam bizdi Han taýynyń mańynda qýyp jetti, — dep jazypty ol. — Eger ol arada jetpegende qıyn bolatyn edi: biz birneshe avtomashınamen Betpaqtyń shóline attanǵaly jatyr ek. Attanǵannan keıin kelse, jetýi qıyn bolatyn edi. Hal-jaıymen tanysqannan keıin, naǵashy apama osy Han taýyndaǵy bazada biz oralǵansha qalyńyz dep em, kóndire almadym. Ertip ákelgen balanyń aty-jónin surap em, jaltaqtatyp týrasyn aıtpady, Qyzylordanyń tatarynyń balasy, asyrap aldym» dedi de qoıdy. Balamen kelýinde bir zor mán bary belgili bop-aq tur, biraq shynyn aıtpaǵan soń qaýjaǵam joq.

Sonymen, qysqasy, naǵashy apamdy balasymen ekspedısıaǵa ertip ala kettim. Barǵan jerimiz, ezińe málim — «Betpaqdala» atalatyn shóldiń qalyn, ishi. Ekspedısıanyń basqarýshysy profesor Iakovlev degen adam. Betpaqdalany onyń zertteı bastaýyna jıyrma bes jyldan asqan kórinedi. Sodan beri ol kisiniń kóldeneńi júz elý shaqyrym, uzyndyǵy tórt júz elý shaqyrym dep sanalatyn bul shól dalada kezbegen jeri joq eken. Endigi onyń aldyna qoıyp júrgen maqsaty, geografıalyq kelbeti aıqyndalǵan taýsyz, ormansyz, ózensiz, kólsiz kerilgen ken, shóldi qaıtkende paıdaǵa asyrýdy zertteý. Bul jónde kep qyzyq málimetter jazýǵa bolar edi, onyń bul hatta qajeti joq qoı deımin.

Qýlanyp aıtqanda, áli jan adam mekendep kermegen Betpaqtyń dalasyn biz «ishki dúnıe» deımiz de, el mekendegen ólkelerdi «syrtqy dúnıe» deımiz. «Syrtqy dúnıemen» bizdiń baılanysymyz kóbinese samolet arqyly. Seniń hatyń osy samoletpen keldi.

Naǵashy apaıdyń maǵan nege kelgenin, qasyndaǵy balanyń netken bala ekenin senin, hatyńdy oqyǵan soń ǵana bildim. Ózińniń ótinýin, boıynsha, senen hat alǵanymdy da, senderdiń izdeıtinderińdi de apaıǵa aıtqam joq. Ol kisi bizde as pisirýshi. «Qannen-qapersiz» degendeı, oıynda esh qaýyp joq, bizdi oıynda aldadym dep, tıisti qyzmetin kóńildi túrde atqaryp júrip jatyr.

Endigi másele — apaıdyń bolashaǵy týraly. Nelikten yqlasy qulaǵanyn kim bilsin, tárbıesine alǵan Eskendir (seniń hatyńda ol Aleksandr Poleshýk bop shyǵyp otyr ǵoı) týǵan balasynan kem jaqsy kórmeıdi. Tipti, men aıtar em: «týǵan ananyń da bári birdeı balasyn dál osyndaı jaqsy kóre bermeıdi» dep. Jan-táni sol balanyn, ústinde. Onyń tabanyna qadalǵan shógir, meniń mańdaıyma qadalsyn dep oılaıtyn qalpy bar. Áneýkúni sol balany baltyrynan jylan shaǵyp alypty. Shaǵýy jaman eken, ishimizde dáriger bolmaǵanda bala eletin eken. Dárigerdiń járdemimen aman qalǵan sol bala, alǵashqy kúnderi isip-kepkende, naǵashy apamnyń aǵyl-tegil jylaýyna qaıran qaldym. Tek, bala aman qaldy. Áıtpegende qusa bop ólýi anyq edi.

Sonsha jaqsy keretin balany sender odan qalaısha aıyryp almaqsyńdar? Erkimen bermeıtini kórinip tur. Zorlyqpen alý ádilettik bola ma? Týǵan sheshenin, joly qıyn ekeni ras. Osylardyń bárin oılap, ne isteýge meniń mıym jetpeı-aq qoıdy...

Osy hatty jazýmen, men, rasynda, qylmys istep otyrmyn, sebebi — naǵashy apam balamen maǵan kelgende, senderge kórinbeý úshin, iz-túzin bildirmeý úshin keldi ǵoı jáne, rasyn áli aıtpaǵanmen, meni pana kórip keldi ǵoı; áıtpese, sońǵy jeti-segiz jylda hat arqyly habarlasqanymyz bolmasa, júz kórispegen adamdy izdep nege keledi?.. Sondaı pana kerip kelgen kisiniń, jasyrǵan aty-jónin habarlaýym qylmys emeı nemene?.. Solaı oılaı tura, senderdi shatastyrǵym da kelmeı habarlap otyrmyn.

Menińshe, biz ekspedısıadan negizgi turaǵymyz — Jambyl qalasyna oralmaı sizder habarlasa almapsyzdar ǵoı deımin. Biz, shamasy, oktábrdi ortalap oralamyz. Kelýge bel baılasańdar, sol kezde Jambylǵa kelesińder. Ózińniń, kelýin, maqul bolar, sheshen, kense saǵan ǵana kóner, basqaǵa kóne qoımas.

Stýdenttik kúnimde bolmasa, oqý bitirgeli sizdiń úıge qatynasa alǵan joqpyn, qyzmetten qol tımeıdi, ol uıatymdy moınyma alam. Men kórgende kekiliń jelkildegen kishkene bala ediń, endi ortan qoldaı baryshná bop ósti dep estımin. Atqaryp júrgen qyzmetińnen de habarym bar. Óte qýanyshtymyn. Endigi armanymnyń biri — myna bolyp jatqan Uly Otan soǵysy jeńispen tez bitse eken de, qazir biz zerttep júrgen Betpaqdalany gúldendirý, tirshilik ornatý máselesi qolǵa alynsa eken!..

Betpaqdala degendi sen áli kórgen joqsyń. Munyn, kólemi seniń Syrdarıanyń boıyndaǵy shól daladan áldeqaıda zor jáne topyraǵy qandaı tamasha munyń!.. Tek, sý ǵana berseń, neler júz myńdaǵan gektar jerge ormandar, maqtalar, kúrishter, basqa egister qaýlap óskeli tur!.. Bir ózi Evropanyń birneshe memleketin syıǵyzatyn bul shól dalanyń, bizdiń Uly Otannyń mádenıeti ǵajap bir ólkesine aınalýy, oryssha aıtqanda, ne za goramı. Ol — soǵystan keıin-aq keshikpeı júzege asatyn realdyq is...»

Arjaǵynda da qysqasha jazylǵan týysqandyq jyly sózderi bar bul hat Syrbaıdyń qolyna Almalyqta tústi. Aýdandyq aýyl sharýashylyq bóliminin, aýdandaǵy kolhoz predsedatelderine, brıgadırlerge jáne ataqty zveno bastyqtaryna arnap shaqyrǵan máslıhatyna barǵan Syrbaı, egindi orý, jınaý týraly nusqaýlar alyp qyzmet ornyna qaıtýǵa bettedi de, hat-habar bolar dep jolda pochtaǵa soqty. Pochtada Dáýletten jáne Keń toǵaıdan armıaǵa ketken birtalaı jigitterden de kelgen hattar jınalyp qalǵan eken. Sol hattardyń kimderden ekenin Syrbaı pochtada qyzmet atqaratyn qyzǵa oqytyp turǵanda, arasynan Jaqsylyqov Adambektiń Aıbarshaǵa jazǵan haty shyǵa keldi. Sol arada hatty ashtyrtyp oqytyp kórse, joǵaryda aıtylǵan sózder jazylǵan eken.

Dámetkendi izdep barýǵa qazir ýaqyt joǵyn bile tura, bul habarǵa Syrbaı asa qýandy da, Natalıaǵa tez jetkizý maqsatymen, Keń toǵaıǵa soǵa ketpek bolǵan oıyn da doǵara turyp, týra kúrish ekken tanabyna tartty; óıtkeni, Natalıanyń bul kezde sol tanaptyń mańynda bolatyny ózine aıan.

Atqaratyn qyzmeti — tanaptyq agronom bolǵanmen, Syrbaı ekken tanaptyń kúrishi bıyl ózge zvenolardyń egisinen áldeqaıda artyqtyǵynan ba, nemese, ózi tájrıbe esebinde ekken elıtalyq tanaby Syrbaı tanabynyń qasynda bolǵandyqtan ba, Natalıa ýaqytynyń kebin sol arada etkizedi. Syrbaı men onyń qyzmeti alǵash eki túrli sıaqtanǵanmen, júre kele, isteri birigip ketti: Syrbaısyz Natalıa, Natalıasyz Syrbaı jumys istemeıdi, ekeýiniń aqyly da, qımyly da qabysa aralasqan; sondyqtan, óz tanabynyń isin ózgege senip tastamaıtyn Syrbaı, tek Natalıaǵa ǵana senedi de, bir jaqqa barar bolsa, tapsyrmasyn soǵan ǵana aıtady. Natalıa onyń tapsyrmasyn asyrmasa kem oryndamaıdy.

Ózge iste Natalıanyń senimdi járdemshi ǵana emes, senimdi basshy ekenine de kózi erkin jetken Syrbaıdyń bir ǵajap qalatyny: jap-jas qalpymen Natalıanyn, uıqysy sergektigi jáne aryp-sharshaýdy bilmeıtindigi. Kúndiz de, túnde de talaı synnan kórip Natalıanyń mindetti isin oıdaǵydaı oryndamaǵan kezin Syrbaı kergen de, estigen de emes.

Sonshalyq senetin Natalıanyń sońǵy kezde tipti saqsynyp, egindi qustardan damylsyz qorǵaýyn, ásirese tún balasynda kirpik qaqpaı qorǵaýyn, Syrbaı onyń inisin joǵaltýynyń kúıigi, uıqysy qashýy sodan dep jorıtyn edi; sondyqtan, inisiniń qaıda ekendigi týraly habarlandyrǵan hat qolyna túsken soń-aq, tez jetkizý maqsatymen, jaıshylyqta qınamaı aıań júretin Syrbaı, Almalyqtan shyǵa túıesin taırańdatyp jeldirýden tynym almady. Óz tanabyna ol osy júrispen jetip qaldy.

Ol tanabyna deńgeıge kelgen kezde kún tóbeden aýyp, batysqa qaraı eńkeıip qalǵan. Tanaptyń ber jaǵynda, Syrbaı júrip kele jatqan soqpaq jolmen biraz ýaqyt jarysyp otyratyn aryqtyń arnasy bar. Onyń jerden ósirilgen eki jaq bıik erneýine qalyń, qýraı shyǵyp, onsyz da bıik arnany tipti jotalanyp jibergen, sondyqtan, onyń qyryna shyqpasa, arjaǵynyń aspany bolmasa, jeri kórinbeıdi.

Almalyqqa attanǵanyna úsh-tórt kún ótip ketken Syrbaı tanabyna ekken kúrishin.saǵynǵandaı bop, kórýge ańsap kele jatqanda, aryq jotasynyń arjaǵynda atylǵan myltyqtyń daýsyna uqsap áldeneniń shart-shurt dybys berýi, ol dybystan úrkkendeı, aspanda, áldeneshe qalyn, shoǵyr bop qaratorǵaılardyń jóńkilýi, Syrbaıdyń bylaı da lepirip kele jatqan kóńilin odan da artyq lepirtip jiberdi. Shart-shurt atylǵan dybysqa elegize qulaq túrgen ol «Torǵaılardy saqpanmen úrkitip júrgen bizdiń Natasha bolar» dep jorydy.

Kózi áli de alystaǵyny shalatyn Syrbaı, aryqtyń jotasyna shyqqanda, egin arasynda júrgen Natalıany shyramyta ketti: tizeden az-aq tómen túsetin, jeńi sholaq qyzyl kóılek te, suńǵaq, tolyq dene de, Qyzylorda úlgisimen, masadan qorǵanýǵa tiktirip alǵan, etegi aıaǵyn jabatyn qyzyl jolaq jalbaǵaı da sonyki.

Eginniń ortasynda da, aınalasynda da, saqpan ustap júrgen zveno adamdary qondyrmas dep kúder úzdi me, bolmasa, kún eńkeıgen soń laıyqty qonalqa jer izdeýge tartty ma, Syrbaı, aryqtyń jotasyna shyqqanda, egin mańynda jóńkile ushqan torǵaılardyń toptary bet-betine jón túzep kete barysty.

Syrbaıdyn, Natalıany alystan tanyǵanyndaı, Natalıa da Syrbaıdy jotaǵa shyǵa-aq tanydy. Jotadan túskenshe oǵan jaı ǵana kez tikken Natalıa, jotadan túsken soń qadala qarady; óıtkeni, Syrbaı buryn boıynda joq qylyq kórsetip, jotadan túse, túıesin beri qaraı ekpindi jelispen taırańdatyp keledi.

«O nesi?!» dep oılap turdy Natalıa.

Syrbaı egistiń jıegine jaqyndaǵansha, Natalıa da ol kele jatqan tusqa bettegen edi. Biraq, kúrish egisinin; arasynda jyldam júrýge bolmaıdy: atyzdardyń ishi áli shipildep tolǵan sý, qyrqalary kebirlene sazdanǵan sortańdy balshyq, jáne týra emes, ırek-ırek. Sol qyrqalardy jalańash aıaǵymen kezgen Natalıa jaǵaǵa jetkenshe, Syrbaı túıesin toqtatyp, túsip te úlgirgen edi.

— Ýa, súıinshi! — dedi Syrbaı, jaqyndaı bergen Natalıaǵa.

Bul sózdiń maǵynasyn biletin Natalıa: «İnim tabylǵan eken dep» joryp edi, qýanyshtan júregi týlaı qaldy. Sol qýanysh álin alyp ketkendeı, buǵan deıin tabannyń taby ǵana batyp kele jatqan atyzdyń sazdyń qyryna aıaǵy taıǵanaqtap, erneýindegi qoımaljyń sazǵa tolarsaqtan batty da, jyldam júrý bylaı tursyn, denesin áreń súıredi.

— Ýa, iniń tabyldy, iniń! — dedi súrine-qabyna, sazǵa maltyǵa jaǵaǵa áreń shyqqan Natalıaǵa.

Orys tilin bilmeıtin Syrbaı, Natalıaǵa hatty usynsa, qazaqsha jazylǵan eken, qazaqsha aýyzsha sózdi ańǵaratyn Natalıa, hatty oqyǵanmen, sózderine túsinbedi. Hattyń jalpy jobasyn aýyzsha aıtqandary bolmasa, zvenonyń sol araǵa jınalǵan ózge músheleri de, Natalıaǵa hattan oqyǵan sózderin dáleldep aıtyp bere almady.

— Ýa, júdá, bar bolyńdar! — dedi Syrbaı keıin, — anyqtap aıtyp aıyzdy bireýin, de qandyra almadyńdar ǵoı, Aıyma kisi jibermese bolmas.

Kúzgi kútý jumysynda júrgen Aıbarshaǵa kisi ketkende, Syrbaı men Natalıa egin aralap ketti. Etigin jaǵaǵa sheship, shalbarynyń balaǵyn tizeden joǵary túrgen Syrbaı, egin ishindegi atyzdyń qyrqalarymen aldynda, Natalıa artynda kele jatyr. Dinge senetin Syrbaı, ómirinde eshnárseni kemeline keldi dep kergen emes, onyń uǵymynda, olaı deý — asylyq, kúná. Sondyqtan aralap kele jatqan kúrishtiń bitik-aq óskenin kerip kele jatyp, oǵan ishteı súısinip kele jatyp, bul jónde Natalıaǵa lám-mım dep tis jarmaıdy.

Eginniń ósýi rasynda ǵajap eken. Shoǵyrlanyp túp-túp bop ósken kúrish sabaqtarynyń basyna bolǵan dánder, jýan sabaqtardyń belin ıip búkireıtip jiberipti. Búkireıgen sabaqtardyń japyraqtary sarǵaıyp qapty. Sabaq ataýlynyń bári bir tuqymdas aıýandardaı bop, birinen-biri aınymaıdy, aralarynda juptaryn buzatyn eshbir bóten tús joq.

Egin ishin ersili-qarsyly uzaq aralaǵan Syrbaı ár jerindegi sabaqtardyń basyndaǵy dánderin sydyryp ap kórse, salylary qataıyp qalǵan eken. Sondyqtan ol, egin arasynan shyǵarda:

— Menińshe júdá pisip bolǵan, Natasha, senin,she qalaı? — dedi.

— Menińshe de solaı, — dedi Natalıa.

— Endeshe, atyzdaǵy sýlardy búgin aǵyzý kerek, áıtpese egin sýǵa jatatyn halge kep qapty.

Sol túni zveno adamdary atyzdaǵy sýlardy qashyrtqyǵa qulatýmen shuǵyldandy. Sýdyń qýlaýyn kútip tur ǵoı. Kúrishtiń oraǵy olardan basqasha. Ol, joǵaryda atalǵan oraqtaı doǵalanyp qaıqańdaý qylysh sıaqty bop keledi de, dál ushy shot aıaqtanyp shuǵyl ıiriledi. Syrbaıdyń túsindirýinshe, ol ımek, — jerde jatqan kúrish sabaqtaryn ilip kóterip alý úshin ǵana kerek, al, oraqtyń en boıy qaıqańdaý jazyq keletin sebebi — ýystap alǵan sabaqtardy babymen tegis qıady, ımek oraq olaı qımaı julqyp jiberedi de, sabaqtyń basynan dándi túsiredi... Syrbaı ustalarǵa óz kezinen osyndaı oraqtardy daıarlatyp, egin orý kúni jaqyndaǵansha, bárin de egetip, qaıratyp, ustaradaı qylpyldatyp qoıdy.

Kúrish tanabynyń sýy qulatylǵan soń-aq, ol egin orýshylardy jınady da, aldyn ala túsinik berdi:

— Shyraqtarym, — dep bastady ol sózin, — senderdiń eshqaısyń da shashtaryn, men saqaldaryńdy qyra bilmeıtin olaq bireýge, júdá, alǵyzbas edińder de, eger, áldeqalaı alǵyza qalsańdar júdá, qınalar edińder. Olaı bolsa, myna bitik shyqqan kúrish tanabyn da, ora bilmeıtin bireýge julqylatsa, kórýge janymyz aýyrar edi, ózgeńnen kóri, júdá, meniń janym qattyraq aýyrar edi, óıtkeni, bul eginniń dánim qolymnan men septim ǵoı; Aıymnyń jany menen kem aýyrmas edi, óıtkeni, osy tanaptyń jerin, júdá, sol daıarlap berdi ǵoı; Natasha men Baıjannyń jany da kem aýyrmas edi, óıtkeni, onyń bireýi, júdá, bul tanapqa sý berdi ǵoı, ekinshisi — jerdi ǵylymmen óńdedi ǵoı; Anatól men Rahmet te renjir edi, óıtkeni júdá, olardyń da mundaı shyǵymdy egin ósirýge járdemi az tıgen joq qoı.

— Maqul! — desti shýlasqan kópshilik.

Syrbaı tanabynyń egini, kolhozdyń ózge zvenolarynyń tanabynan buryn piskendikten jáne olardan ólsheýsiz baı shyqqandyqtan, kolhoz basqarmasy kolhozdyń barlyq oraqqa jararlyq múshelerin túgelimen osy tanapqa ákelgen edi. Joǵaryda aıtylǵan túsinigin jasap alǵannan keıin, Syrbaı olardyń qoldaryna bir-bir oraq ustatty da, bárin kúrish mańyndaǵy sazdaqqa esken qoǵajaı men quraqtarǵa alyp bardy. Sodan keıin ol, «mine, kúrish sabaqtaryn orarda, jerden bylaı kóterý kerek» dep jambastaı jatqan bir túp qoǵajaıdy on, qolyndaǵy oraǵynyń ushymen jerden kóterip aldy da, sol qolynyń ýysyn toltyra qapsyryp. ustap, «qoldy selkildetpeı oraqty bylaı tartady, selkildetseń dáni túsedi» dep, árirek suǵyp oraqty ýystaǵan sabaqtardyń orta tusynan saldy da, ózine qaraı qıǵashtaı tartty. Qylpyldap turǵan oraq, kógildir jumsaq sabaqty irkilmeı oryp tústi. Sol ádispen bir baýdaı qoǵajaıdy oryp, qatarlap sap, «endi muny bylaı baýlaıdy» dep, eki ýys jumsaq qoǵajaıdyń bastaryn túıistirip bir baılady da, baýlanǵan qoǵajaıdy túp jaǵymen qysyp ákep, eki basyn qaıyryp beldeýge qystyra saldy. Sodan keıin «má, kórińder, berik pe, osal ma!» dep, árkimge ustatyp kórse, qattylyǵy tastaı.

Oraqshylardyń bárine bul ádisti úıretip shyǵarýǵa úsh kúndeı ýaqyt ketti. Tórtinshi kún ol, astyq soǵylatyn oryn men astyq salynatyn ydystardy tekserýge kiristi. Qapshyq ataýlyny qarap, jyrtyǵy bolsa bútindeý áıelderge tapsyryldy. Egin soǵylatyn jerdiń qyrtysy keń kelemde sydyrylyp, zalaldy qurt-qumyrsqa qalmasyn degen oımen, ústine qurǵaq saban sebilip órteldi.

So kúnniń keshine egin soǵatyn kombaın men tuqym tazalaıtyn mashına kep qaldy.

— Bizdiń Aıym kelmek edi ǵoı munda, ol qaıda? — dep surady Syrbaı traktorıst.

— Egin soǵý qarsańyna ol da úlgeredi, — dedi traktorıst.

Syrbaı ol túni de uıyqtaǵan joq. Ashyq aspanǵa jarqyraı kóterilgen aıdyń, jer betine sepken kúmis sáýlesi kúrish tanabynyń ústinde býsanǵan shyqqa da shaǵylysyp, ony maıda kútilgen maqtadaı kóriktendirip turdy. Soǵan qaraǵan Syrbaıdyń kózine, kúzdigúni túnderde uıysa uıyqtaıtyn semiz qoılardyń tabyny elestep ketti. Olardyń ústinde de osyndaı bir qoıý, bozǵylt bý turatyn edi. «Bul kúrish tanabynyń semizdigi sol qoılardan kem deısiń!..»

Býsanǵan kúrish tanabyn aıly túnde aqyryn adymmen jaǵalap júrgen Syrbaıdyń esine Dáýleti túsip ketti. «Búgin túni ol qandaı jaǵdaıda eken» dep oılaǵan onyń keń keýdesine saǵynysh syımaı, demin soza jáne asa aýyr aldy.

Onyń oıyn, avtomobıldiń alystan uzara jyltyraǵan jaryǵy bóldi. Jaryqtyń beti osy jaq. Kimniń mashınasynyń jaryǵy ekenin de Syrbaı joramaldady: Raıkomnyń tanys mashınasynyń sońǵy kezde eki «kóziniń» biri ǵana janatyn, mynaý — sol. «Rahmet bolar ma?» dep oılap qoıdy Syrbaı.

«Ol kelse egin oryńdar deýi múmkin, daıar ma ekenbiz degen oımen, egis tanabynyń ár jerine eńkeıip, sazyna barmaǵyn batyryp kerse, taptalyp degdip qapty, aıaǵymen basyp kerse, rezeńkedeı bylqyldaǵanymen, batyp ketpeıdi, «Á, jarap qalǵan eken!» dep jorydy Syrbaı.

Syrbaıǵa týralap kep toqtaǵan mashınadan tórt adam shyqty: Polevoı, Rahmet, Baıjan jáne Gúlnar. Ózgeleri qoldasyp, eki shal qushaqtasyp amandasty.

— Meıramǵa keldik! — dedi Anatolıı Kondratevıch.

— Qandaı?

— Shyǵymy baı egindi jınaý toı emes pe?

— Árıne. Júdá, jaqsy keldińder onda!..

— Egin orýǵa daıar ma, Syreke? — dep surady Rahmet.

— Daıar eken, — desti bári de Syrbaı kórip ap.

— Daıar, — dedi Syrbaı.

Olar Syrbaıdyń kepesine barsa, Aıbarsha da kelip qapty.

Oraqshylar jumysqa kún kóterile kiristi. Ádette, orýdy eń qurmetti kisi bastaýǵa tıis, sondyqtan, kópshilik, bul qurmetin Syrbaıǵa kórsetpek bolyp edi:

— Joq, júdá, bolmaıdy ol, — dedi Syrbaı. — Sý bolmasa mundaı egin shyqpas edi, endeshe buǵan bas aıypty adam, júdá Anatól.

Sózin kópshilikke maquldatyp alǵan Syrbaı, «Káne, Anatól, baıla, birinshi baýdy!» dep oraǵyn qolyna ustatty. Onyń egin orǵanyn Syrbaı budan buryn kórgen joq edi, sondyqtan, «ora alar ma, joq pa?» dep ishteı synap turdy. Syrbaıdyń qaýpi beker eken, — bir baý kúrishti oryp baılaý sheberliginde, ol eshbir kánigi oraqshylardan kem túsetin emes.

— Bárekelde, — dep qoıdy Syrbaı, rıza bop ketip, — • mundaı da óneriń bar eken ǵoı, Anatól?! Kórdińder me, oraqshylar, qalaı sheber orýyn!.. Osylaı oryp úırenińder!..

Oryp baılaǵan baýyn Anatolıı Kondratevıch jerden kóterip aldy da, kópshilikpen aralas turǵan Aıbarshaǵa apardy.

— Esińde me, qyzym, — dedi ol, sezimi tolqyp turǵandyǵyn daýsynan ańǵartyp, — kanal qazýǵa kiriskende, jerden alǵash kóterilgen topyraqtyń bir ýysyn maǵan syıǵa tartqanyń? Men saǵan boryshty bop qalyp edim ǵoı, sonda, boryshyńdy óteýim osy, — myna birinshi býylǵan baý — saǵan tartqan syıym.

Qyzdyń qolyna baýdy usyna bergende, Anatolıı Kondratevıchtiń kózinen jas shyǵyp ketti.

— Qymbat syıyńyzdy qabyldaımyn, áke! — dedi Aıbarsha, — . kombaınnyń kómeıine birinshi ketetin baý osy bolady. Maıdanǵa syılyqqa jiberetin birinshi qabymyzdyń ishine osy baýdyń kúrishi salynady...

Aıbarsha da arjaǵyn aıta almaı jylap jiberdi... Gúlnar ony qushaqtaı ap, baýryna basty...

— Jumysqa, jumysqa! — dedi kóńili bosaıtynyn kórgen Syrbaı, óıtýden qashqalaqtap, — jaýdy, júdá kóz jasymen emes, astyqpen jeńemiz! Bastaıyq egin orýdy...

Qaz-qatar tura qalǵan jurt, óz úlesindegi egindi baýlaýǵa qol qoıdy. Kolhoz basqarmasynyń qaýlysy boıynsha, bir kisi bir demde, on sharshy metr jerdiń eginin oryp bitirýge tıisti. Norma solaı bola tura, bir dem bitkennen keıin tekserilse, oraqshylardan oryndamaǵan bir de jan joq, kópshiligi asyra oryndaǵan, beske deıin norma bergen birtalaı adam bar, solardyń ishinde Darıǵa men Maqta gúl de júr. Keıbir áıelder, ıaslıge tastaǵysy kelmeı, jumysqa jas balalarymen shyqqan. Buryn mundaıdy kermegen Baıjannyń qaıran qalǵany — kún raıy ystyq bolǵanmen, shesheleri arqalaryna tańyp alǵan jas balalar, oıaýynda áldeneni ermek qyp otyrady da, sharshaǵanda sol qalpynda uıyqtap qalady. Ondaı áıelder de jarystan qalysqan joq. Oraqqa keıbir óte kárileri de túsip, jartydan birge deıin norma berdi...

Basqarmanyń josparlaýynsha, orylǵan egindi soǵý kelesi kúnge qaldyrylmaq edi, oraqshylardyń qımyly ol jospardy buzyp, birinshi kúnniń ózinde-aq kombaınǵa mol azyq bergen soń, sol kúnniń keshine kombaın Aıbarshanyń traktoryna jalǵasty da, iske kiristi. Kombaınnyń jutqysh kómeıine birinshi azyq bop Polevoıdyń Aıbarshaǵa syılaǵan baýy ketti, odan alynǵan dán, úkimetke tapsyrylatyn astyqtyń birinshi qapshyǵyna quıyldy.

Odan keıin, kombaınnyń keń kómeıine, kúrish baýlary tobymen úzdiksiz toǵytyla bastady. Kombaın ishindegi qımylǵa kirgen eleýishter eginniń sabaǵyn, qaýyzyn, dánin neke ekshep, keıingi jaqtaǵy ken, shúmekten saýlaǵan dán, taýdan tasqyndaı tynymsyz, úzdiksiz aqty.

Taǵy ýáde, — áýeli bir gektardyń eginin soǵyp, shyǵymyn jeke ólsheý edi, sondyqtan, ol gektardan soǵylǵan dán qaptarǵa tıelip, tarazyǵa salynyp jatty. Jıyrma-otyz qaptan bir ólshegen tarazynyń basynan Syrbaı taban aýdarǵan joq. Shyǵym mólsheri qyryq sentnerden asqan soń-aq, Syrbaıdyń júregi qýanyshtan týlaı bastady... Elý... alpys... jetpis... degen sıfrlar aıtylǵanda, Syrbaı óz denesine óziniń áli kelmeıtin halge jetti... Ólsheýshi Baıjan edi.

— Endi bar ma? — dedi ol qap tasýshylarǵa.

— Osylar da jeter, — dedi bireý.

— Endeshe, — dep Baıjan tarazyny tartyp jiberdi de, — júz jıyrma sentner boldy! — dedi.

— Neshe but? — degen sóz shyǵyp ketti Syrbaıdyń aýzynan.

— Jeti júz but!.. Kúrishten mundaı shyǵymdy dúnıe júzi bilgen emes!..

— Syreke, siz dúnıejúzilik rekord jasadyńyz! — degen sózdi Polevoı men Rahmet qatar aıtyp, ekeýi kezek-kezek qaıtalap qolyn qysty.

Sol kúni bul rekord týraly Moskvaǵa, Almatyǵa, Qyzylordaǵa telegrammalar ketti. Onyń sózin TASS pen radıo qaǵyp ap, dúnıe júzine jaıa bastady, «Pravda»-dan bastap, búkil gazetter bul qýanysh habardy jarıalaı bastady... Syrbaıdyń atyna odaqtyń tus-tusynan quttyqtaý telegrammalar túse bastady... solardyń ishinde, Dáýletten de telegramma kep qaldy!.. «Qymbatty áke! — dep jazypty ol. — Seniń kúrishten jer júzilik rekord alǵan habaryńdy radıodan estigende, qýanyshym keýdeme syımady. Quttyqtaımyn. Senin, árbir dánińdi jaýǵa bir oq qyp atamyz!»

ON BİRİNSHİ TARAÝ

MAIDANǴA SYILYQ

Eski aýyldyń tilinde, Syrbaı «qısyq» atalǵan kisi edi. Oǵan mundaı ataqty taqtyrǵan namysqorlyǵy bolatyn.

Máselen, kedeıliktiń shyrmaýynda júrgen kezinde, bir jerde «torqaly toı» bolyp, «topyraqty elim» bolyp jatsa, ol oǵan súırese barmaıtyn.

— «Aıt attyǵa, toı tondy jarasady», — deıtin ol, «nege barmaısyń?» degenderge. — «Men barar em, sabalaǵan qymyzym, jetektegen soıystyǵym bolsa! Olar mende, júdá joq. Ózińde joq bolǵan soń, júdá, bireýge telmirgenniń sáni ne?»

Osyndaı qylyqty ol ár jaǵdaıda qoldanyp, bireýge telmiretin iske, ólse aıaǵyn baspaıtyn.

Osy minezin ol Uly Otan soǵysy kúnderinde de ózgertpedi. 1941 jyldyń kúzinde, Rahmet ony bir kúni raıkomǵa shaqyryp aldy da, Qyzylorda oblysynyń maıdanǵa bir eshelon syılyq jibergeli jatqanyn, oblystan syılyq alyn attanatyn adamdardyń tizimine obkom ony da qosqanyn aıtty.

— Shyraǵym, meni, júdá, qınama oǵan! — dedi Syrbaı.

— Nege, aqsaqal, — dedi Rahmet, Syrbaıdyń bul sózin ishinen «qorqyp otyr ma»-ǵa joryp.

— Men barar edim, balam, — dedi Syrbaı, — eger, aparatyn syılyqta menen qosylǵan, aýyz tolarlyqtaı sybaǵa bolsa, ondaı sybaǵam júdá joq, qurǵaq qol baryp qaıtem, júdá.

— Nege qurǵaq qol bolady? — dedi Rahmet óz aýdanynan qansha azyq jınalǵanyn kórsetetin málimetke qarap, — sizdiń, «Keń toǵaı» kolhozynyń bergeni: bes myń tuqym, otyz qaz, júz elý úırek, bes sentner súrlengen balyq, júz semiz qoıdyń bes jáshik qaýynshek, elý qap kúrish. Az ba, osy bir sybaǵaǵa?

— Árıne, az emes. Biraq, qusty ósirgen, balyqty aýlaǵan, maldy baqqan júdá men emespin. Qaýyndy da men ósirmeımin. Meniń ósiretinim — kúrish. Elý qap degen ne ol, júdá? Ne betimmen syı dep alyp baram ony?

— Áı, aqsaqal-aı, qyzyq ekensiz ǵoı, ózińiz! «Kúrishti qaısyń ósirdiń, qusty qaısyń kúttiń?» dep maıdanda kim suraıdy, sizderden?

— Joq, balam, áńgime júdá suraǵan, suramaǵanda emes. Keýil degen bar emes pe, kiside? Senen bireý «seniki ne azyq?» dep suramaǵanymen, júdá, óz kóńilińe kep turmaı ma: «osy men ne ákep turmyn?» dep. Sonda, óz ákelgenin, az bolsa, júdá, ishteı júdep turmaı ma keýilin,: «ózgelerge masyl bop, júdá, ne betimmen kelip turmyn!» dep.

Rahmet tilin qalaı jorǵalatqanmen, Syrbaı osy sózinen tanbady da, maıdanǵa barmaı qaldy.

Ekinshi usynysty Rahmet oǵan keler jyldyń qysynyń basynda jasady.

Rahmet Syrbaıǵa 1942 jyldyń kúzinde, «Keń toǵaı» kolhozy eginin jınap bolǵan kezde jolyǵyp:

— Al, aqsaqal, bıyl qaıtesiz endi? — dedi.

— Ne jaıynda? — dedi Syrbaı.

— Maıdanǵa bizdiń oblystan taǵy da syılyq jibergeli jatqanyn obkom habarlap otyr.

— Júdá jaqsy.

— Bul syılyqtyń baratyn jeri Stalıngrad maıdany eken.

— Stalıngrad?!.

Syrbaıdyń bul sózge qulaǵy eleń ete qaldy.

Moskva mańaıyndaǵy maıdannyń haline Syrbaı qanyq. Jaý ol tustan kóp keıin sheginip ketkenin jaqsy biledi. Jaýdyń sheginip baryp taban tiregen mekenderiniń atyn aıtyp bere almaǵanmen:

— Káne, qaı jerlerde? — dep bireý surasa:

— Myna jerlerde emes pe? — dep kartadan kórsete alady jáne kóbinese dál kórsetedi.

Lenıngrad qorshaýda ekeninen de Syrbaı habardar. Gazet oqytatyn kisiden oıyn kún saıyn qaıtalap suraıtyny:

— Lenıngradtyń jaıy qalaı?

Gazet oqýshy:

— Beriletin túri joq, — dese:

— Júdá ala almaıtyn boldy muny! — dep bekinip, endi qaýyp habardy emes, kún saıyn «al, jaý jeńildi!» degen qýanysh habardy kútti...

Syrbaıdyń záresin ketirgen bir maıdan — Stalıngrad maıdany.

Sovet Odaǵyndaǵy «Edil» atty ózen baryn ol bilgenmen de, soǵysqa sheıin, bul ózenniń boıynda Stalıngrad atty qala baryn estimegen edi.

Jaýdyń bet alysyn kartadan baıqap daǵdylanǵan Syrbaı, Aıbarsha bir kúni gazet oqyp otyryp, renishti qabaqpen:

— Jaý myna jerge keldi! — dep Stalıngradty kórsetkende:

— Osy bir, emenniń butaǵyndaı, basy ken, tarmaqtalyp ketken qara-kógińniń ózi ne? — dep surady Syrbaı, Edil ózeniniń tarmaqtaryn saýsaǵymen sholyp kórsetip.

— «Edil» deıtin ózen ǵoı, bul!

— Osy ma, sol?

— Osy.

— Oıpyr-o-o-oı, júdá, ne degen tarmaqty ózen edi bul?!.

— Evropanyń en, úlken ózeni osy, — dedi Aıbarsha, qaıyn atasynyń «Evropa» degen sózdiń ne ekenin bilmeýine qaramaı, — onyń uzyndyǵy — 3587 kılometr...

— Ne deıdi, janym-aý!..

— Úsh júzdeı ózen quıady oǵan...

— Alda-a-a-a!!. Júdá, jer-kókke qalaı syıyp jatyr ol sý?! Neǵyp teńiz bop ketpeı jatyr?!

— Sol, jan-jaǵynan kep quıatyn ózenderdiń bárin qosqanda, Edildiń uzyndyǵy jetpis segiz myń úsh júz elý kılometr! — dedi Aıbarsha, qaıyn atasyn tańdandyra túskisi kep, — orys halqynyń oıy-qyrynda, Edildiń tarmaqtary aralamaǵan jer joq. Sondyqtan da orys halqy ony «Ana ózen» dep ataıdy.

— Keremetińdi, júdá, jańa shyǵardyń ǵoı, balam, — dedi Syrbaı, — sonsha tarmaqty ózen bolǵan soń, árıne, ol, orystyń anasy bolady.

— Ras, ateke!..

— Ym-m-m! — dedi Syrbaı yńyranyp, — orystyń qımyldar jeri endi kelgen eken!

— Jalǵyz orys qana qımyldar deımisiz? — dep Aıbarsha úgit aıtaıyn dep kele jatyr edi:

— Qoıa tur, ol sózińdi, balam! — dedi Syrbaı túsine qap, — árıne, qazir «sen orys, men qazaq» dep jatqan eshkim joq, sebet qol astyndaǵy jurttyń báriniń týysyp ketkenin, meni, júdá, bilmeıdi deısiń be? Júdá jaqsy bilem. Onyń nesin úgitteısiń maǵan? Qazaq ta, ózbek te, noǵaı da, ózge sebet elderi de er bola bersin, jaýmen aıanbaı kúressin. Oǵan men qýanýdan basqa ne aıtar densiń. Biraq, balam, esińde bolsyn: orys bizden kóp te el, bizge basshy da el. Osy soǵystyń da eń zor aýyrtpalyǵyn orys almaı otyr dep qaısyń aıta alasyń?

— Aıta almaımyz...

— Aıta almasań, orys bir tóbe de, ózge bir tóbe. Bul bir. Ekinshi, aıtýyńa qaraǵanda, orys, ata-babasynan beri qaraı Edildi emip ósken jurt. Sol emgen anasyna jaý shabýyl salǵanda, ne jany shydaıdy orystyń? Anadan qymbat ne bar, júdá!

— Ras.

— Ras bolsa sol. Al, jaý kep tumsyǵyn tiregen myna bir qyzyl dóńgelek ne? — dep surady Syrbaı.

— Stalıngrad degen qala osy.

— Toqta, toqta! — dedi Syrbaı, Stalıngradtyń tarıhyn aıtqaly kele jatqan Aıbarshaǵa, — boldy qyzyq! Júdá, namys ústine namys bolatyn jer eken, bul.

Syrbaı ersili-qarsyly az ýaqyt júrdi de, oǵan únsiz qarap otyrǵan Aıbarshanyń qasyna toqtap:

— Al, balam, júdá, men aıtyp edi dersiń, — dedi, — kórersiń, Moskva túbinde jaýǵa bolǵan súrkil, dál osy arada bolady!..

Aıbarshanyń keńesin bul joly osymen doǵarǵan Syrbaı, endi gazet kelse, oqytqan adamyna:

— Stalıngrad jaıyn sóıle! — deıtin edi.

Stalıngrad qalasynyn, jartysy jaýda, jartysy bizdiń qolda ekenin, osy tires kópke sozylǵanyn estigende:

— Kimniń kúshi artyǵyn, júdá, osydan baıqaıtyn boldyq, — deıtin edi Syrbaı, — kim osy tirese áketse, sonyń juldyzy ońynan týdy deı ber!..

Tirese kimniń áketerin kún saıyn baqylaǵan Syrbaıdyń qulaǵy, 1942 jyldyń noıabrinde, «bizdiń armıa Stalıngradtaǵy jaýdy qorshap aldy» degen habardy shaldy.

— «Qudaı ońdady!» deı ber! — dep qýandy Syrbaı.

Rahmet Syrbaıdy, osyndaı qýanyshta júrgende shaqyryp aldy da, Stalıngradtyqtar jiberiletin syılyqty aparýshylar ishinde onyń da bar ekenin aıtty. Bul sóz, Syrbaıdy eki jaqtan qýandyrdy: birinshi — erligi Lenıngradpen teńdes qalaǵa syılyq alyp barý qandaı jaqsy!.. Ekinshi — Dáýlet ótken sentábrden beri osy Stalıngradta... Sondyqtan, Rahmet:

— Buǵan da barmaımyn deısiz be, aqsaqal? — degende:

— Joq, júdá, baram buǵan, — dedi Syrbaı, — baratynym: egis kólemim az bolǵanmen, bıyl betim qyzaratyn jylym emes. Solaı emes pe, júdá?

— Júdá, solaı! — dedi Rahmet, «júdá» degen Syrbaıdyń mátelin ómirinde birinshi ret, jáne syqaqtap emes, qýana qoldanyp, — solaı bolmaǵanda she? Bıyl óz zvenońyz ekken bes gektardyń árqaısysynan orta eseppen seksen sentnerden alyp otyrsyz, az ba ol?

— Kóp te emes qoı, — dedi Syrbaı búgejektep.

Shaldyń óıtetin sebebi, bıylǵy ekken bes gektar jeriniń mıneraldyq óńdeý qoldanǵan eki gektardan júz on sentnerden alǵan da, qoldanbaǵan úsh gektardan alpys sentnerden ǵana alyp, orta eseppen gektaryna seksennen aınalǵan. Óńdeýdiń paıdasyna kózi sonda ǵana aıqyn jetken Syrbaı, bir kezde qarsy bolǵan kinásin moıyndap, ol týraly keńes bolsa, qateligin aldyna sala sóıleıtin; «sonyńyz qate edi-aý» degendi bireý aıtyp qalsa, «júdá ras» dep qostaı ketetin. Sondyqtan «orta eseppen seksen» degen sóz aıtylsa qytyǵyna tıip, erkinsıtin adamyn «boldy júdá!» dep qaıyryp tastaıtyn da, syılaıtyn adamnyń aldynda búgejektep qalatyn.

Shaldyń sondaı jaǵdaıyn biletin Rahmet, onyń kúmiljýine qarap, uıalttym ba degendeı kótere sóıledi.

— Jabaıy eginshi túgil, — dedi ol, — siz egin máselesindegi ǵylymnyń da boljalynan asyp tústińiz. Jabaıy eginshi, buǵan deıin, bir gektardan eń kóp degende. qyryq sentner alady. Ǵylym — eń kóp degende alpys-jetpis sentner alýǵa bolady deıtin, siz ekeýinen de astyńyz.

— Olaı deý júdá artyǵyraq bolar, — dedi Syrbaı. — Jáne ǵylym dep otyrǵanyń jerdi dárimen emdeý ǵoı. Dáriniń kúshi emes pe kóbeıtip otyrǵan? Men, qaıta, tartpaqtaǵan joqpyn ba, sol ǵylymdy?

— Ózińiz bastaǵan soń aıtaıyn, — dedi Rahmet, — basynda azdap tartpaqtaǵanyńyz ras, oǵan ezińiz de moıyndap júrsiz. Biraq, sol «dári» degenniń ózi egin esirmeıdi ǵoı, tek esýine azyq qana bolady ǵoı. Egindi ósiretin adam emes pe? Adam kútpesin, egin dárige qalaı áser eken!.. Jáne adam men adamda da aıyrma bar emes pe? Mysaly, myna Qytaı eli kúrishti pálen myń jyldan beri egedi, Italıa men Ispanıanyń egýine de kóp ǵasyr ótti. Solardyń eshqaısysy orta eseppen gektarynan seksen sentnerden alǵan emes, en, kep alatyny — elý, alpys. Bir gektardan júz on sentner alý olardyń óńi túgil túsine de kirmegen. Siz nege kóp alasyz olardan? Sizde sosıalısik ynta bar, olarda joq, bar aıyrma osynda ǵana; siz ekken kúrishti óz múlkim dep qaraısyz, kapıtalıser men feodaldardyń quldyǵyndaǵy kúrish egýshiler, eginine jattyq dep qaraıdy, sonan soń yqlas qoımaıdy, bilgen ónerin jumsamaıdy. Sosıalısik sanamen, sosıalısik yntamen eńbek atqaryp, kúrish óniminde bir bıikke shyqtyńyz endi, — budan da zor bıikke órleýińizge senemiz. Kúrish máselesinde siz Otanymyzdyń aldyńǵy qataryndaǵy adamysyz, maıdanǵa syılyq aparysýǵa sondyqtan usynyp otyrmyz, jáne ózińniń kóbirek aıtyp júrgen Stalıngrad maıdanyna.

Stalıngradqa syılyq aparýǵa yqlas bildirgen Syrbaıdyń bir ǵana ótinishi boldy.

— Estegi bir kisim Anatól edi, — dedi ol, — maǵan ǵana emes, búkil Syrdarıa eline kúrishten mol ónim áperýge sebepshi bop otyrǵan, júdá, sol kisi ǵoı. Ol kisi mol sý alýdyń jolyn tappasa biz, júdá, bul tabysqa jeter me edik?..

— Jetpes edik.

— Jaýdyń jerimizge suǵynǵanyna bárimiz de qaıǵyramyz ǵoı, biraq, meniń baıqaýymsha, Anatóldiń qaıǵyrýy, júdá, ózgeshe! Syrtqary jurt ony qyzyn qaıǵyryp júdep ketti deıdi. Júdá, onysy da bar shyǵar, ishinen shyqqan balasy ǵoı... Onyń odan da zor qaıǵysy — orystyń jerine jaýdyń kireýi; osy jaı shymbaıyna, júdá batatyn kórinedi onyń. Batqany sol, keýdesi qaq aırylǵandaı kúrsinýmen qoımaı, «jaý osylaı da osylaı istep jatyr» dep, búlingen qalalardy aıtqanda, kezinen jas ta shyǵyp ketedi.

— Bilem.

— Bilseń sol, myna Stalıngradty ol da aıtyp júrýshi edi, syılyq aparatyndarǵa ony da qosqandaryń jón.

— Baratyndardyń tiziminde ol kisi bar, — dedi Rahmet.

— Júdá jaqsy, endeshe taǵy bir ótinishim bar.

— Aıtyńyz!

— Bizdiń álgi bir tentek bar ǵoı, «Aıym» degen?

— Ia?..

— Sol shirkindi baıqaımyn, Dáýke júdá qatty saǵynyp júrgenge uqsaıdy. Bizdiń Dáýkenniń Stalıngradta ekenin bilesiń ǵoı?

— Bilem.

— Bilseń, sol jaqqa júdá, Aıym da baryp qaıtsa qaıtedi?

— Ol obkomnyń sheshetin máselesi. Habarlasaıyn.

— Sóıt! — dedi Syrbaı, Rahmettiń bul sózin «shyǵaryp saldy dep» joryp, — sen olarǵa aıt: bir úıden eki kisi barýǵa bolmaıdy dese, men qalaıyn, ol barsyn.

— Bolmas ol.

— Boldyr, balam, osyny. Júdá ótinem! Kópti kórip, kóntaqa bolǵan meniń keýilim kórmeýge shydar da, onyń qylaýy túspegen úlbirek keýili shydamas... Men solsam oqasy bolmas, asarymdy asap, jasarymdy jasaǵan kisimin ǵoı, al, alda-jalda, júdá, ol solsa...

Syrbaıdyń kózi jasaýrap, ıegi kemseńdeı qaldy.

— Jaqsy, jaqsy, Syreke, — dedi Rahmet, — qamyqpańyz. Obkomǵa sóıleseıin dep sizdi aldaý úshin aıtyp otyrǵan joqpyn. Bizden úlken oryn ǵoı ol, áýeli soǵan aqyldasamyz ǵoı.

— Júdá, sol edi, aıtaıyn degenim...

— Jaqsy, — dedi Rahmet taǵy da qýlanǵan keskinmen, — daıarlana berińiz. Biraq, esińizde bolsyn, bir kisi aparatyn syılyq pen eki kisi aparatyn syılyq birdeı bolmaıdy.

— Bolmasa bolmasyn, — dedi Syrbaı sergip, — keýsen suraı júrgen Syrbaı joq osy kúni.

— Nemene dedińiz? — dedi Rahmet «keýsen» degen sózge túsinbeı qap.

— «Keýsen surap júrgen Syrbaı joq» degenimdi, aıtasyń ba?

— Ol ne, «keýsen» degen?

— Bilmeıtin be ediń?

— Birinshi estip otyrmyn.

— «Zeket» pen «úshir» degendi biletin be ediń?

— «Zeket» degen, maldan din jolyna beretin alym-salyq emes pe?

— Sol. Al, «úshir» she?

— «Úshir» deısiz be?.. «Úshir!».. Iá, ıá... bildim, «ǵushyr» degen arab sózi. Ol eginnen din jolyna beretin alym-salyq.

— Taptyń. Al, «keýsen»?

— Baıaǵyda, biren-saran kisi egin egip, eger onysy shyǵa qalsa, zeketi men úshirin berip bolǵan kezde, qorjynyn bos baılap, kóńil jeter dos-jarandary odan keýsen suraıdy eken... Keýsen alyp kóńildi qaıtsa, «endigi jyly eginin, tassyn» dep bata berip, keýsen ala almasa, ashýlanyp qaıtqan bireýler «eginińdi bite jesin» dep qarǵaıdy eken.

— Bildiń...

— Sonymen bıyl, urańyzǵa qansha tóktińiz? — dep surady Rahmet.

— Bizdiń úıde eńbekkún alatyn eki adam bar edi ǵoı: men, qatyn. Úshinshi bop, bıyl, júdá. Aıym qosyldy. Tabysyńdy óz úıińe ber desem, «meniń úıim osy» dep, júdá bolmaıdy.

— Sonymen qansha alyp edińizder?

— Shúkirshilik, syılyqqa da, jeýge de jetetin, — dedi Syrbaı dáldep aıtýdy maqtaný kórip.

Maıdanǵa syılyq aparatyndardyń tizimindegi ákesin jolǵa ázirleýmen qatar, óz tarapynan da syılyq qosýǵa, Gúlnar ete asyqty.

Onyń syıy — basqarǵan gospıtál! edi. Tyldyń gospıtalynda qyzmetke qalýǵa rızashylyǵyn bergennen keıin, obkomnyń sekretary oǵan eki usynys jasaǵan da: biri — jumys atqaryp jatqan gospıtáldardyń bireýine qyzmetker bolý, ekinshisi — jańadan ashylýǵa tıisti bir gospıtál uıymdastyrý.

Birinshi usynystyń jumysy, ekinshi usynystan áldeqaıda jeńildigin bile tura, Gúlnar ekinshi usynysqa rızashylyǵyn bildirdi jáne dárigeri ǵana bolýǵa emes, dırektory bolýǵa. Bul asa aýyr jumys edi, onyń aýyrlyǵyn sekretar basynda-aq ashyp aıtty.

— Bizdiń Qyzylordada gospıtál laıyqty úılerdiń az ekenin bilesiz, — dedi ol Gúlnarǵa, — bar úıler muqtajdy qanaǵattandyra almaı jatyr, jańadan bir gospıtál ashylýdyń qajettiligi osydan kep týyp otyr. Ol gospıtál kázir, on ekiden bir nusqasy joq.

— Qaıdaǵy úı edi? — dep surady Gúlnar, jańa gospıtál beriletin úıdiń negizi bar dep oılap.

— Ol áli úı emes, úıdiń qabyrǵasy ǵana, — dedi sekretar, — Qyzylorda plotınasy salynýdyń máselesi soǵystan buryn sheshilgen edi ǵoı. Onyń salynatyn jerine, mamandar men júmysshylarǵa arnalyp biraz úıler qalana bastaǵany ózińizge málim. Sol úılerdiń birnesheýiniń, qabyrǵalary ǵana qalandy da, ózge jumystary soǵystyń saldarynan qalyp qoıdy. Jańadan ashylýǵa tıisti gospıtalymyz sol úılerde bolmaq. Biraq, bul óte aýyr jumys. Qaıqıǵan qabyrǵalardy úı qalpyna keltirýge qajetti materıaldardyń qolymyzda bireýi de joq, olardy tabý — osy gospıtál, basqarýǵa tıisti adamǵa júkteledi. Sondaı adamdy taba almaı otyrmyz, áıtpese, iske aldaqashan kirisý kerek edi...

— Oǵan menen laıyqty kisi bolmas, aǵaı, — dedi Gúlnar sekretardyń sóz tórkinin tanı qoıyp.

— Men sizdi saýmalap ákep kóndirem be dep otyrsam, siz aldymdy orap kettińiz ǵoı, joldas Polevaıa? — dedi sekretar kúlip.

Olar osyǵan kelisti. Qastaryna, so kezde qalada júrgen Aıbarshany ertken ol ekeýi mashınamen baryp kórse, tóbesi men sákisi salynǵan, tereze, esigi salynǵan bireýi de joq, bárinin, de tóbeleri men esik, tereze oryndary ańyraıyp, qańqıǵan qur qabyrǵalary ǵana tur, qam-kesekten (shıki kirpish) salynǵan bul qabyrǵalardyń keıbiri opyrylyp qulap ta qapty.

— Mine, jańa gospıtál bolýǵa tıisti úıler osylar, — dedi sekretar Gúlnarǵa.

— Aǵaı-aý, — dedi Aıbarsha, sekretar — kóp kúsh, kep materıal kerek qoı, buǵan?.. Kázir tabyla ma?.. Bulardan gospıtál jasalǵansha soǵys ta bitip qalar.

— Oǵan saspa, qaryndasym, — dedi sekretar, — bólshevıktik ynta jumsalsa, erteń-aq gospıtál bop tura keledi. Bizdiń oıymyzsha, aldaǵy kúzge deıin bul gospıtál qyzmetke kirisýge tıisti. Siz qalaı deısiz, joldas Polevaıa?

— Moıynǵa alǵan soń oryndaýǵa tyrysamyz da, — dedi Gúlnar.

Sol kúnnen bastap, onyń jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımedi. Kanal basyna, Syrbaıdyń úıine amandyqqa barǵan onyń Qyzylordaǵa birer kúnde asyǵyp qaıtýyna da sebep osy edi.

İstiń asa aýyrlyǵy kirise kele baıqaldy. Aǵash, shege jáne qajetti ózge temir-tersekti tabýǵa Baıjan járdemdeskenmen, shyny, bor, boıaý sıaqty materıaldardy tabý úshin, Almatydan bastap, kórshiles kóp qalalarǵa barýǵa týra keldi. Solardyń bárine ózi júrgen Gúlnar, «birin anadan, birin mynadan» degendeı, «ıne, tebendep» jınap ,aqyry gospıtál úılerine qajetti materıaldardyń basyn qurastyrdy.

Endi jumysshylar kerek. Qalada da aýylda da qoly bos jan joq, bári de qaýyrt jumysta. Ne isteý kerek?

Gúlnardyń kep tolǵanyp tapqan aqyly — bul jumysty qaladaǵy úı ıesi áıelderge atqartý. Sol maqsatpen ol qalalyq sovettiń qasyndaǵy áıelder sovetiniń jınalysyn shaqyrtty da, áýeli sovettiń aktıvine oıyn uǵyndyryp ap, úı ıesi áıelderdiń arasyna olardy úgitke jumsady.

Úgit ete jaqsy nátıje berdi. Onyń arty úı ıesi áıelderdiń qalalyq jınalysyn shaqyrýǵa soqty da, maqsatty isi týraly Gúlnar baıandama jasady. Jıylys artynan eki júzden astam jas áıel rızashylyq bildirip, ýádeli kúni jınaldy da, úı salý jumysyna kiristi.

Qazaqtyń «júzden júırik, myńnan tulpar» degen sózi bul iste de dáleldendi. Ádette, áıelderdi, ásirese, úı ıesi áıelderdi balta jumysyna beıim emes dep oılaımyz ǵoı. «Basqa tússe baspaqshyl» ma, álde, buǵan deıin daǵdylanǵandary bar ma — baltashylar da, arashylar da, súrgishter de sol áıelderdiń ishterinen tabyldy. Ózgege úlgi bolǵysy kelgen oımen, qoly tıgende bul iske Gúlnar da aralasyp, esik, terezelerge qajetti saımandardy jonyp súrgilegende, qoly asa minisker kisi bop shyqty...

Sosıalısik jarysqa túsip, áıelder jumysty qyzý qarqynmen alyp ketken soń, qajetti úıler merzimdi ýaqytta bitýine kózi jetken Gúlnar, endi gospıtál qajetti tósek, oryn, ydys-aıaq sıaqty dúnıeni jınaý jabdyǵyna kiristi. Oǵan berilgen tapsyrma — myń koıkalyq Gospıtál qamtamasyz etý edi, Gúlnar úı kelemin de, oǵan qajetti aspapty da myń jarym kisige ázirlemek boldy, jáne, taǵy da oı-qyrǵa shapqylap júrip, kóńilge alǵan mólsherinde daıarlaı aldy da.

Gospıtál qajetti qyzmetkerlerdiń basyn da Gúlnardyń ózi qurastyrdy. Jabaıy qyzmet atqaratyn adamdardy, úı salý jumysyna aralasqan áıelderdiń ishinen tapty. Ádeıilep Almatyǵa baryp, Qazaqstan densaýlyq komısarıatymen sóılesti de, sestralardy Qaraǵandydaǵy medısına tehnıkýmynda dárigerlerdi Almatydaǵy medısına ınstıtýtynan almaq boldy. Gospıtál úıleri bitýge aınalǵanda, olardyń aldy kele bastady.

— Bas dáriger kim bolý kerek? — degen suraýǵa:

— Árıne, men! — dep jaýap berdi ol bar jerde.

— Onda dırektorlyqty kimge tapsyrasyz? — degen suraýǵa:

— Ol da ózimde bolady, — dep jaýap berdi ol.

— Ekeýi aýyr bolmaı ma? — dese:

— Soǵys budan da aýyr emes pe? — dedi ol, — ony da kóterip jatqan joq pa, jurt? «Jurt» degen — men sıaqty kisilerden quralmaı ma? Sol jeke adamdar emes pe, soǵystyń zor aýyrtpalyǵyn bólip kóterip jatqan? Men de solardyń biri bolamyn da? Aýyrsynǵanmen, kóteriske qoıyp jeńildetetin kimim daıar tur?..

Gúlnar ákesiniń maıdanǵa syılyq aparýshylar tizimine kirgen habaryn alǵan kezde, gospıtál úıleri salynyp bitip, ishin syrlaý jumysy júrip jatyr edi. Syıdyń Stalıngradqa barýyn estigen Gúlnar, ol maıdandarda jandaı dosy Dáýlettiń júrgenin onymen jıi jazysqan hattarynan bilip, basqarǵan jumysynyń, barysyn úzdiksiz habarlaıtyn edi. Syılyq aparǵandar Dáýletke jolyǵady dep sengen Gúlnar, jýyrda ǵana oǵan hat jazyp, Anatolıı Kondratevıch birge Syrbaı men Aıbarshanyń barýyn da habarlap, bitirýge tyrysyp jatqan gospıtál úılerin oǵan deıin qyzmetke qosýǵa, barlyq beınesiniń fotosýretterin Aıbarshadan berip jiberýge ýáde etken.

Syılyq aparýshylardy jolǵa shyǵýy jaqyndaǵan saıyn, onyń asyǵa qımyldaýy sondyqtan edi. Biraq, asyǵam dep isti shalaǵaı atqarýǵa bolmaıdy. Onyń osy nıetine, týǵan jeriniń tabıǵaty da tilektes bolǵandaı bop, keı jyldary bul kezde kóz ashtyrmaıtyn jańbyr bıyl bir de tambaı, qurǵaqshylyq boldy da turdy. Oǵan qońyrjaı samal aralasyp, úılerdiń ishki-syrtqy maılaýlaryn tez keptirýge sebep etti.

Sonymen, qysqasy, Syrbaı men Aıbarsha syılyq aparý saparyna shyqqan kezde, túgel daıarlanǵan gospıtálǵa Gúlnar jaralylardy qabyldap, qyzmetke kirise bastady.

— Júdá jaqsy, qyzym, júdá jaqsy! — deı berdi Syrbaı, osy sózderin sansyz ret qaıtalap, qyzmetke kirisken gospıtál úılerin aralap kórip júrip.

— Meniń maıdanǵa bergen syılyǵym, ázirge osy ǵana bop tur, ata, — dedi Gúlnar, jaqsy atqarylǵan isine, ishteı masattanǵandaı bop.

— Júdá jaqsy syılyq! — dedi Syrbaı, — budan artyq syılyq bolmaıdy, balam!.. Júdá jaqsy, júdá jaqsy!..

— Ras, aıtasyz, aqsaqal! — desti oǵan ergen top.

— Amanshylyq bop, Dáýke jolyǵatyn kún bolsa, — dedi Syrbaı Gúlnarǵa, — dosyńa bul isińdi júdá maqtanysh qyp aıtyp baram, qyzym.

— Ózim de hat jazam, ata jáne myna kartochkalardy jiberem, — dep Gúlnar gospıtál úıleriniń ishki-tysqy beınelerin kórsetetin, jaralylardyń tirshilik kúıin kórsetetin birtalaı fotosýretterdi Syrbaıǵa da, onyń serikterine de kórsetti...

— Júdá tamasha sýretter eken! — dedi Syrbaı, — dál ózi!.. Aýdyrmaı túsirgen!.. Aına-kádesi joq!.. Júdá tamasha, qyzym!.. Júdá tamasha!.. Júdá tamasha syılyq!..

ON EKİNSHİ TARAÝ

ULY SHABÝYL ALDYNDA

Qyzylorda oblysynan Stalıngradqa syılyq alyp jónelgen eshelonnyń alǵashqy beti: Elek stansıasyna burylyp Oral qalasyna tartý edi de, Ýrbah stansıasyna barǵannan keıin, Ýrbah arqyly Astrahanǵa qaraı jaltaryp, Jánibek stansıasyna toqtap, syılyqtaryn sol aradan maıdannyń komandovanıesine mashınamen tasyp tapsyrý edi.

Bul másele týraly, obkom Otan Qorǵaý Komıtetiniń shoıyn jol jumysyn basqaratyn adamy — general-polkovnık Hrýlevpen osylaı keliskenmen, eshelon sapar shyǵyp alǵannan keıin, soǵystyń jaǵdaıy joldyń baǵytyn ózgertti. Sostav Elekten burylmaı, týra Kýıbyshevke tartyp, onyń arjaǵynda Chapaev qalasyna, odan Penzaǵa, odan Rtıshevoǵa bultalaqtap, aqyry Saratovtan kep shyqty. Qyzylordadan noıabrdiń jıyrmasynda attanǵan eshelon, osy bultalaqta on toǵyz kún júrdi.

Eshelonda azyq tıegen jıyrma bir vagon bar edi. Solardyń ortasyna kisiler otyratyn bir vagon qosyp, syılyq ákele jatqan delegasıa soǵan mingen.

Vagonnyń kýpeleri túgelimen esikti edi. Sol kýpelerdiń bireýine; Syrbaı men Anatolıı Kondratevıch jeke otyrdy.

Shaban júristi uzaq jolda, delegasıanyń jastaý jaǵy, azyq tıep ákele jatqan vagondardy qaraýyldaý, kútýmen qatar, qoldary bos ýaqyttaryn karta oınaý, óleń aıtý, garmon, gıtar, dombyra sıaqty mýzyka tartý, kitap oqý sıaqty kóńil kótergish jumystarymen ótkizgende, olarǵa aralaspaıtyn, kýpelerinen shyqpaıtyn Syrbaı men Anatolıı Kondratevıchtiń baǵatyny únemi keńes.

Budan buryn olardyń bastary erte me, kesh pe, úıde me, túzde me — qosyla qalsa ózge keńes quryǵandaı, kanaldan, sýdan, eginnen basqany jóndi aıtpaıtyn edi. Myna joly, ekeýiniń keńesi — jatsa da soǵys, tursa da soǵys. Uıyqtaýǵa jatqanda da olar osy keńesten aýyz jappaıdy da, qalǵyǵannan keıin, keńesteriniń arty túske tutasyp ketedi. Túsinde de olardyń kóretini soǵys...

Keńesteri únemi osylaı, soǵys týraly bolǵanmen, mineziniń aýyrlyǵyna qaramaı, Syrbaı, kóbinese kúldirgi birdemelerdi aıtady da, buǵan sheıin, Syrbaımen salystyrǵanda, sergek minezdi degen Anatolıı Kondratevıch aýyrlaý birdemelerdi aıtyp ketedi.

Syrbaıdyń kúlkili keńesi, kóbinese Masaqbaı týraly. Odan jáne Dáýletten kelgen hattarǵa qaraǵanda taǵdyr ekeýin tez jolyqtyra qoıyp, Dáýlet, Masaqbaıdy ózine kútýshi qyp alǵan.

— «Qorqaqty kóp qýsa batyr bolady» degen, qazaqta maqal bar edi, — deıdi Syrbaı, Masaqbaı týraly keńesin bastaǵanda,: — eger júdá, odan qorqaq jandy kórgen joq kóleńkesinen qorqatynnyń ózi sol edi, kelgen hattardy oqytyp otyrsam, sonyń júdá batyr bop alypty deıdi. Osyǵan, júdá, nanarymdy da bilmeımin, nanbasymdy da bilmeımin. Nanaıyn desem... — dep, Syrbaı, Masaqbaıdyń qorqaqtyǵynan týǵan talaı qyzyq keńesterdi aıtady.

— Bir mysal, — deıdi ol, bir keńesinde, — sol Masaqbaı, kúni keshe ǵana, soǵystan bir-aq aı buryn óziniń sıyryn atyp tastap, júdá masqara bolǵan ǵoı.

— Neǵyp?

— Qyzylordaǵa sapar shyqqan bir jolynda, bazarda oǵan bir qyzyl qasqa sıyr kezdesedi. Osyndaı sıyrdy ol júdá, izdep júredi eken. Sıyr atan ógizdeı bolsa kerek. Ózi júdá jas bolsa kerek, úsh-aq ret buzaýlaǵan ba, qalaı, emshegi jer syzsa kerek. Emizigi, júdá, taban qarys edi deıdi.

— Naǵyz nemistiń shvısi eken ǵoı.

Sıyrdyń ıesi: «Qysylǵan jaǵdaıym bop satyp turmyn, áıtpese júdá, qıar sıyrym emes edi» deıdi, «jelindegennen basqa ýaqytta, júdá sýalmaıdy» deıdi, «segiz aıdyn, boıyna kúnine jıyrma lıtrden kem sút bermeıdi» deıdi.

— Olar solaı ǵoı.

— Osy sıyrǵa Masaqbaı júdá, qyzyǵyp, erdiń quny, nardyń bulynda aqsha berip satyp apty da, páterine alyp kepti. Qasynda Darıǵa kelin de bar eken, ol da sıyrǵa júdá rıza bopty. Sol kúni olar qalaǵa qonypty. Masaqbaıdyń bir minezi, serik ertpeı, eki aýyldyń arasyna da túnde júrmeıtin. Al, qalaǵa barsa, júdá qorqaq bolsa kerek, túnde tysqa myltyqsyz shyqpasa kerek.

— Onysy qyzyq eken.

— Jańaǵy sıyrdy satyp alǵan kúni, qudaı uryp, túnde, jurt shyrt uıqydaǵy kezde, tysqa shyqqysy kepti. Qatynyna birge shyǵaıyq degen eken, anaý baıǵus júdá erinip shyqpapty. «Jazǵan qulda sharshaý bar ma» degendeı, tapanshasyn alyp, Masaqbaı shyǵady. Mezgil qys bolsa kerek. Keshke qar jaýyp basylyp aı jaryq bolsa kerek. Masaqbaı qoranyń buryshyn aınala berem degende aldynan birdeme qarań ete qalady. Ury eken dep oılap qalǵan Masaqbaı, myltyqpen, júdá, basyp kep jiberedi de, keıin qaraı jaltara qashady.

— Qap!..

— Sol qashqan qalpymen, ol jyǵyla-súrine, bir aǵashqa soqtyǵyp mańdaıyn jaryp ala jazdap, esiktiń basqyshyna jilinshigin syndyryp ala jazdap, esikti jalman-jan ile qoıyp, asyp-sasyp jatqan bólmesine kiredi. Bólme, júdá, ońasha eken. Qatynymen ekeýinen basqa jan joq eken. Qatyny «ne boldy?» dese, «júdá masqara boldym!» deıdi, «bir ury tap berip ,atyp tastap keldim» deıdi. Júdá, nanar-nanbasyn bilmegen qatyny: «shyǵyp kóreıik» dese, «oıbaı, júdá ol ne degeniń? Jalǵyz deısiń be ol?» dep zyr-zyr etedi. Aqyry, ózinen qatyn er shyǵyp, «baıǵus-aý, bylaı da, bylaı da óldiń ǵoı, kisi atyp tastaǵanyńdy bilse, seni júdá, saý jibere me budan? Odan da baryp kóreıik te, eger adam bolsa, úı ıesimen aqyldasaıyq», deıdi.

— Áıeli ras er eken.

— Aqyry, Masaqbaı kónbeı, qatyny «óltirse, júdá meni-aq óltirsin» dep ashýlanyp shyǵyp ketedi de, úıge oıbaılaı kiredi. Manaǵy atyp tastaǵany sıyr eken. Oq mańdaıdan tıip, sıyr, júdá, sespeı qatypty!..

— Bir aqmaq eken ǵoı munyń? — dedi Anatolıı Kondratevıch, yza bop.

— Ekinshi bir qyzyǵyn aıtaıyn, — dedi Syrbaı, qyrtystanǵan betin tyrjıta kúlip, — Tyrtyq deıtin bizdiń, kolhozdy bilesiń ǵoı?

— Bilem. Ustalyp atylyp ketken ǵoı.

— Masaqbaımen ol, júdá, ámpeı edi ǵoı.

— Ony da bilem.

— Bilseń sol ekeýi, taǵy da Qyzylordaǵa barypty. Olar kúndiz ekeýi eki jaqqa qydyryp ketip, páterlerine túnde kesh qaıtsa kerek. Ekeýi darbazanyń eki jaǵynan kep túıisedi de, qarańǵyda birin biri júdá tanymaıdy, birin biri ury eken dep oılaıdy.

— Masaqbaıda bul joly myltyq joq pa eken?

— Onshasyn bilmeımin, tegi, joq qoı deımin. Sonymen, eki jaǵy da qashyp qutyla almaımyz dep qoryqty ma, álde atyp tastaıdy dedi me, jantalasqandaı arpalysa ketedi.

— Boldy qyzyq...

— Masaqbaı Tyrtyqtan myqty eken.

— E, ananyń qasynda alpamsadaı emes pe ol.

— Tyrtyqty ol, júdá, alyp urady da, tizerlep ezgileı bastaıdy. Tyrtyq ta, júdá, qarap eler qý emes, Masaqbaıdyń bet-aýzynan júdá, saý tamtyq qoımaı tyrnalap aıyryp tastaıdy. Sol kezde kúńgirlegen adamdardyń dybysy shyqqan soń, Masaqbaı, olardy Tyrtyqtyń joldasy eken dep oılap, tura qashady. Ol adamdardy, jańaǵy uryp ketken adamnyń joldasy eken dep, Tyrtyq ta bir jaqqa qaraı qashady. Ol ekeýin ury eken dep, kele jatqan adamdar qashady.

— Sý júrekterin-aı.

— Sol tusta mılısıanyń keńsesi jaqyn eken. Masaqbaı soǵan baryp panalap, kórgen-bilgenin aıtady. Mılısıa ony jaqyn úıdiń bireýine aparyp qondyrady. Onyń izin shala, mılısıaǵa Tyrtyq ta kep, ol da, «meni, solaı, júdá, ury óltire jazdady» dep muńyn shaǵady. Ony da mılısıa ornalastyrady. Erteńinde mılısıa ekeýin de jaýapqa shaqyrady. Bir-birin olar júdá tanı ketedi. Surastyra kelse, birin biri ýmashtaǵan, júdá, olardyń ózderi eken. Sóıtip mılısıaǵa júdá, kúlki bolady... Mine, sol Masaqbaı, — deıdi Syrbaı, onyń taǵy da osy sıaqty qorqaqtyǵyna kýá birneshe kúldirgi qylyqtaryn aıta. kep, — maıdanda júdá batyrlyq kórsetip, az kúnde eki orden, úsh medal alsa kerek!..

Eshelonnyń jolshybaı bultalaqtaı júrgen saparynda, jaýdyń samoletteri bombalap talqany shyǵyp qalǵan talaı úıler, vokzaldar, qalalar kezdesti. Anatolıı Kondratevıchtiń sózderi kóbinese solar týraly bolady.

— Gazetten oqý men kózben kórý eki basqa eken, — dep ýaıymdaıdy ol. — Jaýdyń qandy sheńgeline ilikken jer qandaı eken?!. Munyn, bárin túzep alý da ońaı bolmas, Syreke! — dep qoıady ol. — Kóp dúnıe kerek bolar, bulardy ornyna túsirýge!..

— Júdá jaý jeńilsin de, — deıdi Syrbaı da aýyr dem ap, — arjaǵyn kep bop túzep alarmyz, úkimet pen partıa nusqar, biz oryndarmyz...

Ákele jatqan syılyqtaryn tez tapsyrýǵa asyqqan olar, Saratovta birer kún kidirdi de, Edil arqyly Engelske etip bir stansıasyna toqtady.

Olardyń syılyqtary, Stalıngrad maıdanyndaǵy jıyrma birinshi armıaǵa arnalǵan edi. Armıanyń qolbasshysy general-maıor Ivan Mıhaılovıch Chıstákov ekenin, bul general, ataqty general-maıor Ivan Vasılevıch Panfılov Moskvany qorǵaýda qazaǵa ushyraǵannan keıin, onyń dıvızıasyn basqarǵanyn, jıyrma birinshi armıaǵa sodan keıin aýysqanyn Qyzylorda delegasıasy jaqsy biledi.

Delegasıany Chıstákov óziniń stavkasynda qabyldady. Onyń stavkasy — Edilden Stalıngrad tusynda tarmaqtalyp, Kaspııge óz betimen baryp quıatyn Ahtýba ózeni men Edil ózeniniń arasyndaǵy qalyn, toǵaıda eken.

Bul kelgen delegasıadan, Ivan Mıhaılovıch eki adamdy jaqsy tanıtyn bop shyqty. Bireýi — Anatolıı Kondratevıch, ekinshisi — Syrbaı.

Anatolıı Kondratevıchpen ol, 1934 jyly Sochı kýrortynda birge bolǵan eken.

Syrbaıdy ol, birinshiden, Dáýlettiń ákesi bolǵandyqtan tanydy. Dáýlet qazir tanktik polktiń komandıri eken de, Chıstákovtyń qaramaǵynda qyzmet etedi eken, general ony jaqsy tanıdy eken. Ekinshiden, Syrbaıdyń Otan qorǵaý qoryna jarty mıllıon som bergendigi, osy jónde onyń Stalın joldasqa bergen telegrammasyna Stalın joldastyń rahmet aıtyp jaýap qaıtarǵany gazetterde jarıalanǵan eken. Bul gazetti sapar shegip júrgen Syrbaılar kezdestirgen joq. «Sol Syrbaı osy» degende:

— Sizge Qyzyl Armıanyń atynan alǵys aıtýǵa ruqsat etińiz! — dep general Syrbaıdyń qolyn aldy da, bul gazetti kórip, Dáýlettiń de asa qýanyshty ekenin aıtty.

Stavkanyń qasyndaǵy bir blındajǵa ornalasqan jolaýshylardy general keshke óz blındajyna qonaqqa shaqyrdy. Olar barsa, májiliske birneshe generaldar men ofıserler jınalyp qalǵan eken. Olardyń arasynan Dáýletti Syrbaı men Aıbarshanyń kózderi joqtaǵanmen, kókirekteri joqtaǵan joq, óıtkeni, generaldyń ýádesi boıynsha, Dáýletke olar erteńine barmaq.

Mundaı májiliste Syrbaıdyń bolýy birinshi ret emes. Qyzylordada da, Almatyda da, osyndaı baı stoldyń tórinde ol talaı otyrǵan. Sonda, ol, «araq, sharap túgil, boza da tatyp kórgem joq» dep, «esirip qymyz da ishken emen» dep, aýzyna tamshy araq, sharap almaıtyn. Onyń bul minezin biletin Anatolıı Kondratevıch generaldyń uzyn boıly, myqyndy kelgen, semizshe, qyzyl shyraıly keskindi, kórikti áıeli, stoldy aınala otyrǵandarǵa bokaldy óz qolynan quıyp shyqqanda, Syrbaıdyń qulaǵyna sybyrlap:

— Bul úıdiń áıeli renjip júrer, erinińizdi malyńyz! — dedi.

Syrbaı jaýap qaıtarmady.

Mundaı májilisterdi Syrbaı «banket» dep aıtatyn edi. Onyń tártibinde, májilisti bireý basqaratynyn, jurt kezek-kezek sóılep, pálenniń, túgenniń, densaýlyǵyna iship jatatynyn Syrbaı bileıik.

Bokaldar quıylyp bolǵan kezde, sol tártipti bastaǵysy kelgendeı, general ornynan kóterile berip edi:

— Maǵan ruqsat et, — dedi onyń oń jaq tizesin basa otyrǵan Syrbaı da, oń qolyna bokalyn kótere túregep.

Tańdanǵandaı Syrbaıǵa qaraǵan generalǵa Anatolıı Kondratevıch onyń sózin aýdaryp, ózi Syrbaıǵa:

— Aqsaqal, myna kisi sóılesin de áýeli, yńǵaısyz bolar, — dep edi:

— Túk te yńǵaısyzdyǵy joq, — dedi Syrbaı, — munyn; joly úlken bolǵanymen, meniń jasym úlken. Ózimniń, bir, júdá, sóılegim kep tur da.

— Sóılesin, — dedi general.

— Óziń bilesiń Anatól, — dedi Syrbaı, bokalyn kórt setip, — myna bar meniń erinim tımegen nárse edi ǵoı. Ólsem ólip-aq keteıin, osyny meniń, júdá ishkim kep tur. İshkim keletin sebebim: osy kisiniń aýzynan búgingi estigen sózge qaraǵanda, bizdiń ásker qazir bir uly tilektiń ústinde tur eken. Jaý osy arada bir qırasa, birazǵa sheıin esin jınaı almaıtyn sıaqtanady. Ras pa dep sura, janaraldan!

— Ras, — dedi general, Anatolıı Kondratevıch, Syrbaıdyń sózin aýdaryp bergende, — jaýdyń kúshin eń sońǵy saryqqan jeri osy. Osydan tabanyn bir qozǵap alsaq, Berlınge sheıin jer ıisketpe oǵan.

— Berlınge sheıin jer ıiskemese, — dedi Syrbaı, generaldyń sózin bólip ap, — Berlınde ıiskep te ne jarytar deısiń ol. Osy ıiskemeýi ıiskemeý de onyń. Endeshe, — dedi Syrbaı qyzyna sóılep, bokal ustaǵan qolyn aspandata kóterip, — men mynaý stakandy, jaýdyń jer ıiskemeýi ishem!.. Kúli kókke ushýyna ishem!.. Bizdiń armıanyń jeńýine ishem!.. Myna, qasymyzdaǵy janaraldyń abroıly bolýyna ishem!..

Syrbaı bir bokal aq araqty kótere saldy.

Araqtyń ózegin órteı jónelýine ol qaramastan, bokaldy tóńkergennen keıin, betin generalǵa buryp edi, ol da bokalyn jutyp bop, betin beri burǵan eken.

Bul araǵa aýdarýshy kerek bolǵan joq. «Kel, súıiseıik» degendeı, ekeýi de qushaqtaryn jaıdy da, birin biri qatty qysyp súıdi...

Qonaqtar uzaq otyrǵan joq. Sol kúni nemisterdiń qarsy shabýyl jasaýy týraly qaýyp bar edi. General bul jónde qonaqtaryn tıyshsyzdandyrǵysy kelmeı aıtpady. Tún ortasy jaqyndaı qonaqtar tarady.

Olardy general, Moskvaǵa ketip áli oralmaǵan, armıanyń soǵys keńesshisiniń, blındajyna ornalastyrǵan edi.

Qalyn, toǵaıdyń arasyndaǵy blındajda úsh ból.me bolatyn. Sonyń kishirek bireýine Anatolıı Kondratevıch pen Syrbaı ornalasty da, ózgeleri ózge eki bólmede jaı tapty.

Sharshaǵany ma, álde iship alǵandyǵy ma, Syrbaıdyń keńeskisi kelgenmen, Anatolıı Kondratevıch tez qalǵyp, qor ete tústi...

Syrbaıdyń kózi ilinbedi. Qarańǵy bólmede ol, aýlynan attanǵanynan beri kórgenderin kóz aldyna keltirdi.

Biren-saran ǵana bolmasa, soǵys bastalǵaly ol stansıaǵa baryp kórgen joq-ty. Birer barǵanynda, ótip jatqan áskerge, quralǵa kezdesken joq-ty.

Ersili-qarsyly eshelondap ótip jatqan áskerler men quraldardy ol Orynbordan, ásirese Kýıbyshevtan bylaı shyǵa kerdi.

Ne degen kóp ásker!.. Ne degen kóp qural!..

Soǵystyń, ısi de onyń murnyna Orynbordan bylaı shyǵa kelgen sıaqtandy. Eń aldymen, qaı qalaǵa túnde kezdesseń de, jaryq degeni totıaıyn sıaqty kógildir birdeme. Kýıbyshevtan bylaı shyǵa, moıny soraıǵan zeńbirekter poezdardyń ústinde, jáne dalada ǵana emes, úılerdiń tóbesinde de tur.

— Ol ne bitiredi? — dep surasa:

— Jaýdyń samoletteri kezdesse, sony atady, — desedi.

Ushyp júrgen samoletten kep neme joq. Áýelgi kezde kezine samolet tússe, «jaýdy bolmaǵan da» dep júregi zyrq ete qalatyn Syrbaı, kóre-kóre úırenip qaldy.

Súıtip júrip, Penza men Rtıshevonyń arasyndaǵy bir stansıaǵa jetkende, nemistiń alty samoleti kelip qap, stansıada turǵan sostavtardy bombanyń astyna aldy-aı kelip!..

Mezgil kesh edi. Bombalaý bitkenshe ymyrt jabylyp ketti.

«Batyrǵa da jan kerek» degendeı, qansha tas júrekpin degenmen, Syrbaı da pendeshiligin istep, bombalaý kezinde qalshyldap ornynda tura alǵan joq.

Abyroı bolǵanda, olardyń eshelondary aman qaldy.

Epti bireýleri, bombalaý bitkennen keıin, stansıany sholyp kep:

— Manaǵy táp-táýir vokzaldyń úıilgen topyraǵy ǵana qalǵan, — dep qaıtty.

Olar birneshe sostavtyń qıraǵanyn, úılerdiń búlingenin kórýge, sol tusty qorshap alǵan áskerler jibermegenin, áldekimderden estýlerin adamdar da, júkter de apatqa ushyraǵanyn, jaralanǵan adamdardyń aıanyshty daýystary qulaqtaryna da kelgenin habarlady.

Eshelon túnde júrip ketti. Jolshybaı sondaı qaýyp kútken olar, Saıhyn stansıasyna aman-esen jetti.

Jolshybaıǵy áserlerdiń bárin túgeldeı kóz aldynan osylaı ótkizgen Syrbaıdyń áli uıqysy kele qoımady. Blındajdyń ishin jylytatyn dóńgelek temir pesh sónip, qyzý taraǵandyqtan, bólme sýyp, denesi tońazı bastady.

Odeıaldyń syrtynan aıqara jamylǵan tonyn ol qymtaı túsip, ekinshi jambasyna aýnap jatyp edi, onyń kózine Almalyqtyń klýbynda kórgen bir kınokartına elesteı ketti.

Mádenıetti saýyq túgil, aýylda bolatyn qyz-oınaqtarǵa da jigit keziniń ózinde barmaıtyn Syrbaıdy, osy kınoǵa Baıjan qolqalap áreń aparǵan edi.

— «Soǵys, soǵys» deısizder, — degen edi, Baıjan Syrbaıǵa, — sol soǵysty kózben baryp kórip jatqan joqsyzdar. Kórý qajet. Onyń nemene ekenin kerseńiz ǵana bilesiz. Sony kerýge múmkinshilik bar. Keshe Almalyqqa kınokartına kepti. Qazirgi bolyp jatqan soǵys týraly. Kórýshiler tamasha eken dep júr. Sony baryp kóreıik.

— Júdá, qaıtem, kórip, — degen Syrbaıǵa, Baıjan kenedeı qadalyp, aqyry zorlaǵandaı alyp bardy.

Kıno Syrbaıǵa Baıjandaı áser etken joq. Eń aldymen buryn «kıno» degendi atymen kórmegen Syrbaıdyń, tez aýysyp jatqan kartınalardan basy aınalyp, júregi órekpigendeı bolǵan soń, kezin tars juma qoıyp, anda-sanda ǵana ashty; ekinshiden, aralaryn úzbesten kórgendikten be, álde, burqyldaı atylǵan zeńbirekterdiń, syrǵanaı júıtkigen tankter dybysy estilmeı, qur qımyly ǵana baıqalǵandyqtan ba, bul bolyp jatqan qımyldar Syrbaıǵa qaýipten góri, qyzyq sıaqtandy.

Sóıtip, ol sol kınodan, Baıjannyń oıyndaǵydaı áser ala almaı qaıtqan edi.

Soǵan sheıin de, sodan keıin de, «shyn soǵystyń ózi qandaı bolady eken?» degen oı, Syrbaıdyń basynan shyqpaıtyn, ol shyn soǵysty kerýge yntyǵatyn.

Sol yntyǵý, onyń basynan maıdandy jıektep barǵanda da qalmady Blındajda jatyp, jańaǵy kınoda kórgenin kóz aldyna keltirgen Syrbaı, «júdá, bir kórse, sol soǵysty!» dep qoıdy ishinen.

Stalıngrad túbinde bizdiń armıanyń zor shabýyly bolýǵa múmkinshilik baryn generaldan estigen Syrbaı, soǵys týraly oılap jatyp, «sol bolatyny, júdá, tez bolsa eken, kerip ketetin!» dep asyqty.

Sóıtip jatyp Syrbaı qalǵyp ketti.

Ol tús kórdi. Túsinde soǵysty emes, aýlyn kórdi: jınalyp júrgen, jaırańdaǵan kóp adam... Qazylǵan jer-oshaqtar, soıylǵan maldar, asylǵan qazandar... Toǵaıdyń arasynda tóselgen kilemder, jaıylǵan dastarqandar ústine qoıylǵan astar, jemister, araq-sharaptar, qymyzdar... Saýyq bop jatyr: bireýler bıleıdi, bireýler dombyra, syrnaı, qobyz oınaıdy... Sol saýyqtyń ishinde Dáýlet te júr... Áne, Bahytjandy kóterip, bir toptyń ortasynda, bir qoltyǵyna taban-qushaq gúl qysyp, betinde nury oınaǵan Gúlnar tur! Oǵan súısinýmen qatar, Syrbaı, ishinen, baýyr basyp qalǵan Bahytjandy qyzǵanady da... Mine, bireýler, «balań aman keldi, seni qaıta tolǵandyramyz» dep Tárbıany aýnatyp jatyr... Áne, bireýler, «Syrekeńdi nege kóterip shaıqamaımyz?» dep Syrbaıdyń ózine qaraı júgirisip, kúlisip keledi...

Osyndaı qyzǵylyqty tústiń arty egin orýǵa aýysyp ketti me... kanaldyń birdemeleri... maıdanǵa attanǵan sapardyń birdemeleri sapyryldy ma,... áıteýir, deminen erinderin jelpı, pysyldaı uıyqtaǵan Syrbaı osylaı jatqanda, aspan qırap jerge túskendeı, birdeme satyr-kútir bola qaldy.

Shoshyp oıanǵan ol, «alla, alla!» dep tóseginen atyp túregeldi.

Blındajdyń kúzeti, bul kezde, qonaqtar uıyqtaǵannan keıin sóndirgen elektr lampalaryn jaǵyp jibergen edi.

Tósekten «allalap» atyp turǵan Syrbaı, alǵashqy mınýtta eseńgiregen esin jınaı almaı, kóılek, dambalshań aýyz bólmege júgirip shyqty.

Shamy janǵan ol bólmeniń adamdary da, oryndarynan úrpıise túregelisken eken. Satyr-kútir kúsheıip barady...

Esi kire bastaǵan Syrbaı, endi qaıda bararyn, kimge ne derin bilmeı, ári júregi aýzyna tyǵylyp turǵanda:

— Syreke! — degen erkek daýsy sap ete qaldy, tý syrtynan.

Syrbaı jalt qarasa, palto-ishigin qońyltaq kıip, ózi uıyqtaǵan bólmeden shyǵyp kele jatqan Anatolıı Kondratevıch eken.

— Júdá... júdá... — dedi Syrbaı, ne deýge bilmeı qap, «myna satyr-kútirdi sezip turmysyń?» degendeı jaltaqtaı jan-jaǵyna qarap.

Anatolıı Kondratevıch birdeme degeli kele jatqanda, esikten kúzetshi serjant kirip keldi. Ol qazaq jigiti edi.

— Nemistiń shabýyly, — dedi ol.

— General... — dep aýzyn ashyp kele jatqan Syrbaıdyń sózin bólip:

— General-maıor, — dedi serjant Syrbaıdyń «general qaıda?» dep suraıtynyn jobalap, — sizder jatqannan keıin mashınamen júrip ketti. Qorǵaý jıegine ketti ǵoı deımin, tegi. Búgin nemisterdiń shabýyl jasaýǵa tyrysatynyn biletin bolarsyzdar.

— General aıtyp edi, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — biraq dál búgin degen joq edi.

— Qorqytpaıyn degen bolar, — dedi serjant, nemistiń búgin shabýylǵa kirisetini bizge málim.

— Solaı ma?!. Qansha jerde edi, ózi?!. — dep bireýler «kelip qala ma, kápir» degendeı úreılengen keskin bildirip edi:

— Saspańyzdar, — dedi serjant, jymıyp, — «laq ta ólerinde tuıaq serpedi» deıdi ǵoı. Ólerde serpigen tuıaǵy bolar bul. Qaıda barar deısiń ol onymen.

Aıbarsha bul kezde, tórgi bólmeden Syrbaıdyń tonyn, pımasyn alyp shyqqan edi. Solardy denesine suǵa salǵan Syrbaı, qorqýdan ba, tońýdan ba, qalshyldap:

— Atys, júdá, bizdiń ústimizden ketip bara jatqan joq pa, balam? — dep surady serjanttan.

— Joq, ata, — dedi serjant jymıa túsip, — bul aradan qyryq shaqty kılometr jerde ol.

— Tóbemizden shyǵyp jatyr ǵoı, daýsy?

— Soǵysty birinshi, kórýińiz be, ata?

— Birinshi, balam.

— Á – á-á... Túsinikti. Soǵys degen qazir osylaı bolady, ata. Júzdegen zeńbirekter atylsa, ondaǵan samoletter ushsa, dybysy osylaı estiledi.

— Iapyraı, júdá, sumdyq eken. Qyryq shaqyrymnan býlaı estiledi, qasyna barsa qandaı eken!

— Qasyna barmaı-aq ta, kórmeı-aq ta qoıyńyz, ata.

— Nege?

— Astan-kesteni shyǵyp jatqan dúnıeniń nesi qyzyq.

— Jaýdyń bul shabýyly uzaqqa sozylar ma eken? — degen suraǵyna:

— Ony komandovanıe bolmasa, biz qaıdan bileıik, — dep jaýap berdi serjant, — soǵystyń jalpy jaǵdaıyna qaraǵanda qatty bolýǵa tıisti. Osy tusta, ishten bir, syrttan bir, eki jerden qorshalǵan nemisterdiń bul shabýyly ilgeri basam degendiginen emes, qorshaýda qalǵan kúshterin qutqaryp alǵysy kelgendiginen. Osydan basqa maqsat joq, onyń bul shabýylynda.

— Júdá, qutqarar ma eken? — dedi Syrbaı.

— Qutqara almaıdy, ata. Bul qaqpanǵa túsken qasqyrlardyń qutylýǵa murshasy joq. Olardy tek, tumsyqqa soǵyp óltirý ǵana qaldy.

— Júdá bizge de soqtyrar ma edi, tumsyqqa! — dep jiberdi Syrbaı, qýanyp ketip...

Dúnıeni teńseltkendeı satyr-kútir, tús aýa báseńdep, daýsy alystaı berdi...

Ne bolyp, ne qoıǵanyn serjant qonaqtarǵa keshke qaraı habarlady.

— Karmen júrgen aıýdyń izi sıaqty, myna bir dóńgelekti, sopaq birdemeler jatyr ǵoı, — dedi ol, qabyrǵadaǵy qartaǵa bir, Syrbaıǵa bir qarap turyp, Stalıngradtyń kúngeı jaǵyndaǵy shubalǵan, rasynda aıýdyń izi sıaqtanǵan birdemelerdi saýsaǵymen nusqap, — osylar — kólder. «Sarpın kólderi» dep ataıdy. Nemister búgin osy kólderdiń arasymen beri ótip, Stalıngrad qalasynda qorshaýda jatqan qoldaryn bosatpaq bolǵan eken. Ol talaby tasqa soǵyp sory qaınasa kerek.

— Múrdem nege ketpegen! — dedi Syrbaı.

— Asyqpańyz, aqsaqal, — dedi serjant, — múrdem ketýiniń aldy osy bolar onyń arty da qanshaǵa uzar deısiz.

— Júdá, tez bolsa jarar edi, — dedi Syrbaı.

General Syrbaıdy, Anatolıı Kondratevıchti, Aıbarshany túnde shaqyryp alyp:

— Balańyzǵa jolyqtym, — dedi Syrbaıǵa, — aman eken. Sizderdiń kelgenderińizge asa qýandy. «Qalyńdyǵyńyz da bar» dedim, — dedi general, Aıbarshaǵa qarap jymıyp, — oǵan bolsa-bolmasa da qýandy ǵoı. Solaı ma?.

Aıbarsha uıalǵandaı temen qarady.

— Dáýlettiń sizderdi kórgisi keledi, — dedi general, kózin Aıbarshadan Syrbaıǵa aýdaryp, — nemisti toıtarǵan bizdiń armıa, erteńnen bastap shabýylǵa kirisý kerek Ózderińizge keshe aıtqan ekinshi qorshaýdy tez aıaqtaýymyz kerek. Dáýlettiń tanktik polki osy shabýyldyń aldynda bolady. Men sizderdi búgin túnde jiberip alam dep ýáde qyldym. Bárińizdi qazir jiberem.

— Qup bolady! — dedi qonaqtar.

* * *

Mashına órli, saıly joldarmen zymyrap keledi. Tún kórdeı qarańǵy. Aýa shyńyltyr aıaz...

Jolshybaı ilgeri entelep kele jatqan neshe túrli qarý-quraldar artqan mashınalar, saltty, jaıaý adamdar... Janap júrmese, aǵylǵan bul qarý-quraldar men bul adamdardyń arasynan bógde jan óte alar emes... Ne degen kep adam!.. Ne degen kóp qural!.. Kózdi tundyratyn osy qımylǵa qaraǵanda, bir sheti Qıyr Shyǵystan bastap, búkil Sovet Otany jaýdy syryp alyp ketýge jınalyp kele jatqan sıaqty... Osy tutasqan qımyldan aspan da gý-gý, jer de gý-gý. Úırenbegen qulaq, bul gý-gý kereń bolatyn...

Áne, áldeqaıda, aspanda ushqan qarasha qazdaı qatarlanyp, qyzyldy-jasyldy, aqty-kókti... boıalǵan birdemeler, jerden tizbektele aspanǵa úzdiksiz kóterilip, bas jaǵy ımıip baryp qarańǵy túnge sińip jatyr.

— Bul ne? — dese:

— Trassırýıýshıe pýlı, — dedi orys shofer.

— Ne deıdi? — dep surady Syrbaı.

— «Samoletterge jol silteıtin oqtar» deıdi, — dep aýdardy Aıbarsha.

— Subhan-aldaı, oqpen de jol silteıdi eken-aý, júdá? Anaý, aıqysh-uıqysh bop, jer-kókti sharlap jatqan uzyn jaryqtardyń ne ekenin sura!

— Projektor toı, ol ateke, — dedi Aıbarsha, — aspanda ushyp júrgen jaýdyń samoletterin izdeıdi... Eger tapsa, sol mańaıdaǵy bizdiń zeńbirekter kere qoıyp olardy atqylaıdy.

— Bizdiki olar óıtpeı me, júdá?

— Árıne, olar da bizdiń samoletterdi osylaı aýlaıdy.

— Iapyrmaı, aspanda da attatpaıdy eken-aý, birin biri!

— Attatpasa, myna bizdiń samoletter nege ilgeri ushyp barady? — dedi Aıbarsha, — olardyń bul samoletterdi jibermeýge áli kelmegen ǵoı.

— Ras-aý, júdá. Biraq, olardyń samoletteri de bizge qaraı osylaı ótip jatpaǵanyn qaıdan bilemiz biz?

— Menińshe ótpeı jatyr ǵoı deımin, eger ótse, bizdiń myna ilgeri jyljyǵan kúshti attata ma ol?

— Árıne, attatpaıdy. Kúshiniń kelmegeni de, bul!..

Anatolıı Kondratevıch búgin de únsiz keledi. Osy saparǵa shyǵyp, búlingen dúnıeni kóre bastaǵannan, jaýǵa degen kegi arta túsken ol, Stalıngrad mańaıyndaǵy búlinshilikti kórgende, yzadan terisine syımaıdy. Buryn ol, jek kóre tura, jaýdy da adamǵa sanasa, endi ol jaýǵa teńeıtin maqluq tappady: jylanǵa teńeıin dese, ol jeke adamǵa ǵana zalal isteıdi, shaıan, qaraqurt ta sondaı; jyrtqysh ańdaı deıin dese, qarýsyz biren-saran bireýge zalal istemese, adamǵa mańaılaı almaıdy; shegirtke deıin dese ol egindi ǵana otaıdy; a dam balasyna eń apat syrqat — oba, ol deıin dese, adamdy qansha kóp qyrady degenmen, dál myna fashıserdeı qyrǵan obany tarıh estigen emes jáne obaǵa qarsy tabylǵan vaksına bar, sol arqyly obany taratpaýǵa bolady; eger tuqymyn qurtpasa, fashıser taramaı qoıar dert emes; taraı qalsa, onyń apaty obadan áldeqaıda artyq nege deseńiz, oba adamnyń óz basyna ǵana zalal istese, fashıser sol adamnyń ózi túgil, ata-baba, záýzaty jasap ketken qazynanyń bárin qurtady; endeshe, dúnıeden fashıser qurymaı, adam balasyna baqyt joq...

Osylaı oılaǵan Anatolıı Kondratevıch tyldaǵy eńbektiń de jeńiske járdemshi ekenin bile tura:

— Syreke, baıqaısyz ba? — dep qoıdy, Stalıngradtyń mańaıyna kelgen kúnniń bireýinde, — bizdiń eńbegimiz de jeńil emes, biraq, shyn aýyrlyq munda eken-aý!.. Biz, aýyr bolǵanmen, bútin dúnıeniń arasynda qyzmet atqaramyz ǵoı, mynalar búlingen dúnıeniń arasynda...

— Ras.

— Bulardyń qyzmeti ólimmen aralasqan qyzmet. Munda qazir tiri otyrǵan adam, aldaǵy mınýtta tiri bolatynyna senimdi emes, al, bizdiń tylda ondaı qaýyp joq kúshiń jetse, isteı ber de, isteı ber!

— Ras.

— Tyldyń jumysy da ardaqty bolǵanmen, eger jas adam bolsam qalaı kúshtegenmen ol qyzmetke qalmas edim de, maıdanǵa kep, ólsem-tirilsem de osynda bolar em.

— Men de júdá, sóıter em. Biraq nesine ókinemiz onyń? Seniń qyzyn, soǵysyp keldi, meniń ulym soǵysyp júr jaýmen. Jaýdan solardyń kek alǵany, júdá, bizdiń de kek alǵanymyz emes pe?

— Ol ras qoı, biraq, sizdi bilmeımin, zaty meniń, óz qolymnan birneshe nemisti óltirmeı kóńilim kónshir emes.

— Armanyń sol ǵana bolsa, onyń nesi qıyn, — deıdi Syrbaı, — nemistiń alynǵan birneshe tabynyn kúni keshe kórgen joqpyz ba, júdá? İshinde soldaty da, ápereri de, janaraly da bar. Jalǵyz nemis qana emes, sonymen jaqtas jaýdyń bári bar degen joq pa, bizge. Jaýdy óltirgiń kelse, bar da sura birnesheýin saǵan bermes deısiń be?..

— Jo – o-o, bermeıdi, aqsaqal. Jaýdy, qolynda qarýy barda ǵana joıady. Qarýyn tastaǵan soń, oǵan zańsyz soqtyǵa almaısyń.

— Jaýǵa ne zań kerek?!

— Eń aldymen zańnan tysqary adam, adam emes — haıýan, ekinshi, jaýdyń da jaýy bar.

— Mysaly?

— Mysaly nemis armıasyn alaıyq. Onyń ishinde shyn yqlasymen fashıs bop júrgender de bar, aldanyp júrgender de, eriksiz júrgender de bar. Bastapqysy tárbıege kelmeıdi, sońǵylary keledi.

— Ótirikshi kim solardyń, shyny kim?

— Shyn fashıser — býrjýılar.

— Solaı-aq bolsyn deıik, sonda, osy Amyrqan men Aǵylshyndy da býrjýılar basqaryp otyr deıdi ǵoı?

— Ras.

— Qalaı sonda?! Júdá, nemisti basqarǵan da býrjýı!.. Anaý ekeýin basqarǵan da býrjýı. Nemis bizdi sosıalızmniń adamy dep jek kórsin de soǵyssyn; anaý ekeýimen nege soǵysady sonda?

— Arystan, jolbarys, aıý, qasqyr, túlki — bári ań ba, aqsaqal?

— Ań.

— Solardyń bári adamǵa qas pa?

— Qas.

— Ózara dos pa, olar?

— Qaıdan dos bolsyn!..

— Bir qoraǵa qamasa qaıter edi, olar?

— Áli kelgeni álsizi tútip jer edi.

— Býrjýılar da solar sıaqty. Olar birin biri tútip jeýge tyrysatyn haıýandar. Amerıka men Anglıa býrjýılary bizben birigip nemistermen soǵysyp otyrsa, onysy bizdi dos kórgendiginen emes, olardyń oıy — bizben kúsh biriktirip áýeli nemisti jeńip alý da, sodan keıin bizdi jeńý. Olardyń oıyndaǵy sondaı aramdyqtaryn Tyrtyq pen Brehýneske baılanysty máseleden estidik te ǵoı.

— Aıtpaqshy, solaı eken-aý, júdá! — dedi Syrbaı, yzaly daýyspen, — soǵan qaraǵanda páleniń zory keıin jatyr ma dep qorqam!

— Ne qylar deısiz, pále bop.

— Laıym da solaı bolsyn!.. Aıtý túrine qaraǵanda, óli talaıǵa sozylatyn tartys qoı mynaýyń. Munyń biter kúni bar ma ózi?

— Árıne, bar.

— Qashan?

— Qashan jer júzinin, býrjýıy quryp, adam óz eńbeginiń rahatyn ózi kórgen kezde.

— Tezirek bolsa eken, sol!..

— Bolady, aqsaqal.

Osydan keıin suraý-jaýaptary taýsylǵandaı, nemese mazasyz teńseldirgen mashınanyń júrisinen sharshaǵandaı, olar taǵy da tym-tyrys bola qaldy.

Olardy alyp kele jatqan orys shoferi, ezinen bireý birdeme suramasa ún qatpaıtyn, áldeqandaı bir sozbaq ándi murnynan yńyldaı otyra beretin adam eken.

Júrgizip kele jatqan mashınasyn shofer jolshybaı talaı saqqa júgirtti. Jol jaıy solaı ma, álde, týra tartatyn jolda bóget kóp pe, onyń mashınasy bultalaqtap tik te, kóldeneń de, qyryn da, oraǵy da, qarǵı da, sekeńdeı de tartty. Sonsha burysty jolda shofer eshkimnen de jón suramaı, qonaqtaryn nysanaly jerine dál ákep túsirdi.

Dáýlet basqaratyn tanktik polk, bul túni, nemister keshe ǵana órtep tastap ketken bir poselkede túnep jatyr edi. Dáýlettiń ózi, poselkeniń ortasyndaǵy teń jarasy kúıgen bir úıge qonǵan. Sol kúni ákesi men Aıbarshanyń keletinin estigen ol, «osyndaı adamdar jol surasa maǵan siltersiń» dep, týysqandary keletin jaqqa qoıylǵan qaraýylǵa tapsyrǵan.

Qaraýyl qosqan soldat qonaqtardy Dáýlettiń páterine alyp kelgende, mezgil tańǵa jaqyndap qalǵan kez edi. Kúndizgi qaýyrt jumystan sharshap, birneshe kúnniń shala uıqysy kózine tyǵylǵanmen, boıy aýyr tartyp, ińirde qalǵı bastaǵanmen, búgingi kezdesetin jaqyndary esine túskende, Dáýlettiń uıqysy shaıdaı ashylyp, tóseginde tynysh jata almaǵan. Osy halin óli aýyz bólmede jatqan Masaqbaıǵa aıtyp, ol da uıyqtaı alatyn emespin degen soń mezgil ótkizý maqsatymen ekeýi doıby oınaýǵa otyrǵan.

Masaqbaı doıbyǵa utqyr edi. Talaı oıynshymen kezdese júre, onyń múdirgen kúni joq-ty. Dáýletpen serik bolǵannan beri, eger zaýqy soǵa qalsa, onymen de oınap, biraq, onyń ózinen tómen oıynshy ekenin kergen soń, kóbinese utyp, ara-tura utylǵan bop ermek qylatyn.

Myna joly da ol sóıtti. Dáýlet sheber oınaı bilmegenmen, bir oınasa jalyqpaı uzaq oınaıtyn adam edi. Sol daǵdysymen ol, dámelendire túsip uta bergen Masaqbaımen eregisem dep otyryp, ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeı qaldy.

Doıbyǵa berilgen onyń oıyn, qaqpa aldyna kele bergen mashınanyń daýsy bóldi.

— Keldi! — dep ol atyp turdy da, ystyq bólmede sheship otyrǵan kıtelin de kımesten, etiksheń, shalbarshań, ǵana qalpymen tysqa júgire shyqqanda, mashına qaqpasy ashyq, tóbesi jabyq qoraǵa kirip ketti. Dáýlet te ilese kirgende qaqpa jabyldy. Saǵynysqan adamdar birin biri kersin degen nıetpen, shofer mashınanyń faryn jaqty.

Dáýlet mashınaǵa qaraı júgirgende, tórt-bes adam, fardyń aldyna shyǵa berdi, ákesi solardyń qaısysy ekenin Dáýlet keskininen emes, ózine tanys tulǵasy men tonynan tanydy.

— Áke! — dep qushaq jaıa umtylǵan Dáýletke:

— Toqta! — dedi oǵan da Syrbaı, qolyn kóterip.

Dáýlet kilt toqtaı qaldy.

— Myna kisini tanydyń ba? — dep surady Syrbaı balasynan.

— Anatolıı Kondratevıch!..

— Áýeli soǵan amandas!..

— O, jandaı qymbat dosymnyń ákesi! — dep, Dáýlet qushaǵyna kep kirgende, Anatolıı Kondratevıchtiń kózinen jas yrshyp ketti de, baýyryna qatty qysty...

Úıden Dáýlettiń izin shala, onyń kıtelin qolyna ustaı júgire shyqqan Masaqbaı, Dáýlet Anatolıı Kondratevıchpen qushaqtasqan kezde Syrbaıǵa betpe-bet kelip qaldy da, kıteldi qaryna ilip, «assalaýmalıkem!» dep qolyn usyndy.

— Toqta! — dedi oǵan da Syrbaı qolyn kóterip.

Ol da toqtaı qaldy.

— Adal qolyn, ba, bul usynǵan, aram qolyn, ba?

— Maıdannyń qanymen jýyp tazartqan qolym.

— Endeshe kel, shyraǵym! — dep Syrbaı ony baýyryna basty da, eki betinen kezek súıdi. Sodan keıin, bosata berip, — meniń bir tógilsem shyn tógiletinimdi júdá, bilesiń óziń, — dedi, — shyn tógildim, shyraǵym! Sen de meniń ulym!

Osy kezde Anatolıı Kondratevıchtiń qushaǵynan bosanǵan Dáýlet:

— Mynany kıip al! — dep kıtelin kóldeneńdete bergen Masaqbaıdyń qolyn qaǵyp jiberdi de, Syrbaıǵa qushaq jaıa taǵy da «áke» dep umtyldy.

— Toqta! — dedi Syrbaı oǵan.

Dáýlet toqtamap edi:

— Toqta dedim ǵoı, men saǵan! — dedi Syrbaı buıyrǵan daýyspen, Dáýlet toqtaı qalǵanda.

— Salqyn tıedi deımin, sizge! — dep Masaqbaı kıteldi taǵy tosa berip edi:

— Qoıa turshy, ári! — dedi Dáýlet, bul joly qolyn qaqpaı, tek keıigen ǵana daýyspen.

Masaqbaı onyń sózine qaramaı eriksiz kıgize bergenge:

— Anaý kisini, júdá, kerip tursyn, ba? — dedi Syrbaı ulyna, ony kórgende kóz jasyna ıe bola almaǵanmen, denesine ıe bop, kúıeýine jarmasa ketýge, Shyǵys áıeliniń saltymen qaıyn atasynan uıalyp sheginshektep, qasynda turǵan Aıbarshany nusqap.

Dáýlet Aıbarshany mana kórip, mana tanyǵan edi de, ol da Shyǵys jigitiniń saltymen, úlken adamdardyń aldynda qalyńdyǵyn bassalyp qushaqtaýǵa uıalǵan edi.

Sóıtkenin jobalaı tura, Aıbarsha saǵynyp kelgen jaryn qaıyn atasynan da, Anatolıı Koıdratevıchten de qyzǵanǵandaı bop, denesi keń dúnıege syıa almaǵandaı, ókpe, júregi keń keýdesine syımaı alqyna áreń-dep alyp turdy.

Aıbarshanyń sondaı halde ekenin suramaı-aq, aıtpaı-aq uqqan Dáýlet, osyndaı bir jaǵdaıda retsiz qoldana qoıatyn Shyǵystyń saltyn da, sol saltty qoldanǵan ózin de ishteı sókkenmen, bógep ósirgen daǵdyny buza almaǵan edi.

Ákesi «anaý kisini kórip tursyń ba?» degende, Aıbarshaǵa jalt qaraǵan Dáýlet fardyń jaryǵynan onyń keskinin anyq kórdi; tanys, súıkimdi, ystyq keskin!.. Sýyq aýadan ba, qýanyshtan ba, betinde jalyndaı qulpyryp qany oınap tur!..

Aldymen qushaqtaı almaǵanyna ókpelegendikten be, álde rasy solaı ma, Dáýlet Aıbarshaǵa burynǵydan kóp ózgergen, qatty bóten bireý sıaqtanǵandaı bop ketti: boıy da burynǵysynan bıiktegen, jaýyryny da burynǵysynan jalpaıǵan sıaqty, beti de burynǵysynan keńigen, burynǵy súıkimdi keskini qazir sýytqan sıaqty, qabaǵy qalyńdaı, qasy qoıýlana túsken sıaqty burynǵy jańa túbittene bastaǵan murty, qazir qaraıyp qapty.

«Anaý kisini kórip tursyń ba?» — degende Aıbarshaǵa jalt qaraǵan balasyna:

— Endi soǵan kóris! — dedi Syrbaı, — ótirik kórispe, shyn kóris!

— A! — dedi, tońazýdan ba, janynyń, tolqyndaýynan ba, daýsy dirildegen Dáýlet, — jany qylkópirdiń ústinde júrgen adamda ótirik bolmaıdy!.. Adal kóńilim!..

— Meniń de! — dedi kóz jasy tógilip ketken Aıbarsha.

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

QÝANYSH PEN QORQYNYSH

Qonaqtarǵa arnap ińirde pisirip, sýytyp betin jaýyp qoıǵan asty Masaqbaı shoıyn peshke qyzdyrmaq bolyp edi:

— Aǵa, men isteıin ol jumysty! — dep Aıbarsha túregeldi.

— Joq, shyraǵym, — dedi Masaqbaı, qolyn usynǵan Aıbarshaǵa, ishinde sýyp turǵan sorpa men et bar bere qoımaı, — aýyl emes, maıdan bul. Munyń óz tártibi bar. Dáýlet meniń nachalnıgim, men onyń adútantymyn. Adútantqa mundaı qyzmetti atqarý uıat emes. Ári, sen alystan kelgen qonaqsyń. Otyra ber, ózim daıarlaımyn.

— Joq, aǵa, bolmaıdy, ol, — dedi Aıbarsha. — Bul ara maıdan jeri bolǵanmen, dál osy bólmeniń ishinde maıdan joq. Bul bólmede bir semányń adamdary dostar bas qosyp otyrmyz. Kishi kisi-úlkenderge qyzmet atqarý — elimizdiń salty. Aralaryńyzdaǵy kishisi menmin, jáne meniń atym áıel. Soǵystyń irgesinde otyrǵanmen, alysta, tyl da otyrǵan aýyldy da eske túsireıik: men sizderge ádemi bir besbarmaq jasap, jeńgeı óz eńbegimen taýyp, sizge sálemdemege berip jibergen kúrishinen jaqsylap bir palaý basyp bereıin, otyryńyz siz!

— Seni sózden júdá tosty, Aıym, — dedi Syrbaı Masaqbaıǵa, — endi otyr.

Masaqbaıdan alǵan kastrúldiń ishin Aıbarsha ojaýmen bulǵap qarasa, betinde maıy tobarsyǵan salqyn sorpanyń ishinde qoıdyń semiz eti, pyshaqpen býnaǵan músheleri qalqyp júr eken.

— Tamasha besbarmaq boldy, bul, — dedi Aıbarsha, kastrúldi qyzyp turǵan shoıyn peshtiń ústine qoıyp.

— Jaqsy. Aýyldan ketken kúıimdi aıtpaı-aq qoıaıyn. Aıttym ǵoı álginde, hatymda da jazdym ǵoı, aýyldan sizderge dushpan bolyp kettim. Sonda óz aıybymdy bilmegem joq. Jaqsy bildim. Bile tura dushpanym boldy. «Kek» degen qurǵyr, bir pále eken. Qatemdi qanshama moıyndaıyn desem de, kek moıyndatpady. Nesine jasyraıyn, osy otyrǵan úsheýińizdi nemisten kem jaý kórgem joq...

— Astapyralda! — dedi Syrbaı shoshynǵan túspen.

Aıbarshanyń da óńi qubylyp, Masaqbaıǵa tóne tústi.

Dáýlet jymıdy.

— Sonymen, — dedi Masaqbaı Syrbaıǵa qarap, — sol kek meniń boıymnan qashan shyqty dep oılaısyz?

— Qaıda – a-an bileıin, júdá!..

— Tyrtyqtyń ustalǵanyn, jaza kesilgenin estigennen keıin.

— Iá, ol jany zándemge ket, sóıtti.

— Zándemniń ishine ǵana emes, túbine ket dońyz, — dedi Masaqbaı, — dospyn dep júrip, sóıtipti ǵoı.

— «Aramzanyń quıryǵy bir-aq tutam» — degendeı, aqyry basyna jetip ashyldy ǵoı.

— Ádil jaza. Sol jazany estigennen keıin ǵana aınyp, soǵan qosylyp sizderge istegen qıanatymnan ózim uıaldym. Sol uıattan qalaı arylýdy bilmeı sastym.

— Bir aqyn aıtqan eken, — dedi Syrbaı:

«Ne asyl zattyń bári jerden shyǵar, Merýert, marjan tastar, kólden shyǵar. Jastyqta qansha kúná istese de, Qorqyp táýbe qylatyn erden shyǵar» — dep. Sol aıtqandaı, sen osyndaı er jigit ekensiń ǵoı, shyraǵym!..

— Qaıdaǵy erlik?

— Erlik te, adamdyq ta, — dedi Aıbarsha, — siz úlken adam ekensiz ǵoı, aǵa!..

— Kezine maqtamas bolar, — dedi Dáýlet.

— Nege? — dedi Syrbaı, — júdá, bolady. Aıtpady ma burynǵylar: «Jaqsynyń, jaqsylyǵyn aıt — nury tassyn, jamannyń jamandyǵyn aıt — quty qashsyn» dep. Jaqsynyń jaqsylyǵyn nege aıtpasqa, júdá?..

— Sóz meniki, — dedi, maqtaǵanǵa yńǵaısyzdanǵan Masaqbaı Syrbaıdy bógep.

— Sóıle, shyraǵym, — dedi Syrbaı, — áýeli, sen, meniń bir suraýyma jaýap bershi!

— Surańyz.

— Soǵysqa attanǵanǵa sheıin, sen, jerde jeti qorqaqtyń biri ediń, jalǵyz bolsa, — ózi ediń .Soǵystaǵy qaıratyńdy estisem, qas batyrdyń ózi sen ekensiń. Soǵan laıyq, keýdeńe dyńdaı úsh orden, tórt medal taǵypsyń. Júdá, súısinem.

— Men de! — dedi Aıbarsha.

Sózin bólgenin unatpaǵandaı, Syrbaı Aıbarshaǵa qarap qoıdy da:

— Al, endi qalaısha erlengenińdi aıtshy! — dedi Masaqbaıǵa.

— Maıdanǵa men Kalýga qalasynyn, tusynda endim, — dedi Masaqbaı, — qyzmetim qatardaǵy soldattyq boldy. Sol kúni meniń qasymda bolsańyz, qoryqqanymdy kórseńiz, Syreke!..

Bul sózdi yqlasymen aıtqan Masaqbaıdyń óńi, dál sol qoryqqan sáttegideı bolǵan soń, Aıbarsha myrs ete qaldy.

— Kórmegen kisige, árıne kúlki, — dedi Masaqbaı, Aıbarshaǵa qarap qoıyp, — kórgen kisige kúlki emes. Sizderge ótirik, maǵan shyn: alǵashqy atysty estigende, oq ataýly meni nysanaǵa alyp kele jatqandaı, jandy qoıarǵa jer taba almadym.

— Oı – haı-aı, — dep qoıdy Syrbaı, Masaqbaıdy aıaǵandaı.

— Sonymen kirdik soǵysqa. Sol kúni bir kishirek qalany aldyq. Buǵyp qalýǵa qashyp ketýge bolmaıtynyn kórgen soq, jap ushyrǵandaı ilgeri júgire berdim, ata berdim... Oǵym tıdi me jaýǵa, tımedi me, bilmedim. Qandy tumanǵa kılikken sıaqtandym, kózim túk kórmedi.

— Qaıdan kórsin! — dedi Syrbaı.

— Soǵystyń bir «til» degeni bolady. Onysy — jaýdan tiri adam ustap ákelý.

— Estigem.

— Komandırimiz bir kúni meni «til» ákelýge jumsady. Qasyma toǵyz kisi qosty. «Toǵyzdyń komandıri sensiń, — dedi ol maǵan, — mindetiń tiri nemisti ákelý. Ákele almasań...» Komandır arjaǵyn aıtpady. «Túsinikti, komandır joldas, — dedim, — aıtqanyńyz oryndalady».

— Boldy qyzyq! — dedi Syrbaı, — ıá, al?

— Jóneldik. Komandırge aýzym erlengenmen, bylaı shyǵa, júregim aýzyma tyǵylyp qorqyp baram. Býyndarym dir-dir etedi...

Manadan ózin zorlap ustap otyrǵan Aıbarsha, kúlkige endi shydaı almaıtyn bolǵan soń, aýzyn alaqanymen qatty basty da, Dáýletke kózimen «tysqa shyǵaıyq» degendeı ymdady. Syrbaı alaıa qaraǵansha ekeýi shyǵyp ketti.

— Aıta ber, — dedi Syrbaı, kidirgen Masaqbaıǵa.

— Aıly tún edi. Jaryǵy kúndizgideı. Jer mólsheri belgili. Merzimdi jerge sheıin tik keldik te, odan ári eńbektedik. Ústimizde aq shapan. Betke ustaǵanymyz — bergi saıdaǵy aǵash ósken dóń. Dóńniń ústi de, arǵy beti de jalańash eken.

— Qap!..

— Jaý dóńniń arǵy astynda bekiniste.

— O, qan jaýǵyr!..

— Dóńniń, qyr arqasyna baýyrlaı syrǵanap shyqsaq, qaraıyp, jaýdyń bekinis jerkepeleri kórinedi, mańynda erbeńdep qaraýyl júr!..

— Tileýi qurǵyr-aı!..

— Bizdi megzep, kepedegilerge habar aıta ketti me, álde tońyp jylynǵysy keldi me, nemese buǵyp bizben atyspaq boldy ma, qaraýyl joǵala qaldy.

— Qarań óshsin!..

— Onymyz on jerde bytyraı jyljyp kele jatyrmyz. «Al, qımyldaımyz, — degendi aıttym jigitterime, — qamaımyz, shetki kepeni! Ne ólemiz, ne «til» alamyz!»

— Óıtpeske amaldaryń neshik!.. Al?..

— İlgeri syrǵanaı jóneldik. Jaýdyń beti qaıtpaǵan kózi de, jeńip kele jatqan jaý basynǵysh bolady eken...

— Endi qaıtýshy edi...

— Biz bettep kele jatqan keneden syrnaı daýsy shyǵady... Shýlasyp óleń aıtqan mastardyń daýsy estiledi... Sol qylyqtaryna namystanyp kettim be, nemene, eńkeńdeı júgirdim kep!..

— Á, qudaı-aı, jón bere gór! — dedi Syrbaı.

— Aldymnan or kezdesti...

— Bárekeldi!..

— Jaý qazǵan or eken, maıdan tilinde ony «transheıa» deıdi, kórshi kepeler qatynasyp turý úshin... Soǵan túse qaldym.

— Ia, sát!..

— Serikterim de túse qaldy. Or tereń eken. Keýdeden keledi.

— Kómil, kórinbeýge ádeıi qazǵan ǵoı.

— Orǵa túsken soń, eptep nysanaly kepeniń aldyna keldim.

— Ia, sát!.. Ia, sát!..

— Meni kúzetshisi kóre qaldy.

— Oıpyraı!..

— Atýǵa keltirmeı alqymynan ala kettim. Aldym da soqtym. Dybysyn shyǵarýǵa keltirmeı, keńirdegin mytı berdim, mytı berdim...

— Óltirseń edi, ıtti!

— «Til» degen kimniń esine kepti ol arada. Qasqyr súıregen ólimtikteı orǵa súırep alyp kep em, «til» qaıda, «til?» — dedi kelip úlgirgen birer serigim. «Til» keregi sonda ǵana esime túsip, aýzyn bir alaqanymmen basyp, keńirdeginen qol alsam, ıtiń qımyldamaıdy! Qozǵap kórsek qudaıyna qoshtasypty.

— Ólip qap pa?!.

— Ólmepti. Tek, jany ǵana keýdesinen ushyp ketipti! — dedi Masaqbaı kúlip.

— Barsyn!.. Al, sosyn?..

— Aqyldastyq ta, «tilge» kepede saıran quryp jatqandardy almaq boldyq.

— Qımyldaý kerek qoı, endi!

— Árıne. Kepege eki jigitpen men kirmek boldym, ózgeleri kepeni qorshap turmaq boldy.

— Nege az kirdińder?

— Kóp kisi birine biri bóget bolýy múmkin. Jáne, óle qalsaq, azymyz elý kerek qoı.

— O da jón eken.

— Granatty qolǵa ustaı kirip kelsek, kepeniń ishi arpalys!.. Eki áıelmen eki erkek alysyp júr!.. Biz, orystyń ekpindi sózi «stoı!»-dy aqyra aıtyp qalǵanda, qalaı tez kóndikkenin bilmeımin, áıeldermen alysyp júrgen eki nemis jalt qarady da, kezderi sharasynan shyǵyp, qoldaryn kóterise qoıdy.

— Áp-bálem!..

— Sol kezde, áıeldiń bireýi, nemistiń bireýiniń belbeýinde salbańdaǵan qanjardy sýyryp ap, búıirden esip kep jiberdi.

— Ól de bar!..

— Ekinshisin de jarar edi, jardyrmady.

— Nege?

— «Til» qaıda, aqsaqal-aý!..

— Ia, sol qurǵyry bar eken ǵoı, júdá!..

— Qysqasy, qarny jarylǵan nemisti, myltyq daýsyn shyǵarmaı baýyzdadyq ta, ekinshisin tiri alyp shyǵyp, komandırlerimizge ákep tapsyrdyq.

— Áı, jigit! — dedi Syrbaı, manadan tıyshsyzdanyp otyrǵan jany jaı taýyp, — áıelder kim eken?

— Qolǵa túsken partızandar eken.

— Alda bısharalar-aı.

— Taǵy bir keńes, — dedi Masaqbaı.

— Aıt, aıt!

— Bizge stansıanyń boıynda azyq tıelgen eshelondy kúzetýge týra keldi. Mezgil tún. Japalaqtap qar jaýyp tur. Kúndizgi qatty atys qazir tym-tyrys tynǵan. «Bul nesi?!» — dep oılap qoıam, — jaý qaıda! Bizdiki qaıda?»

Ersili-qarsyly júrem. Sýyqtan ba, qorqynyshtan ba, denem qaltyraıdy. Aıaq astynan jaý kútem...

— Endi qalaı!..

— Bir kezde, ústimnen taý qulaǵan eken desem, albastydaı birdeme arqamnan artyla ketip, jerge aldy da soqty!

— Iapyraı, ne pále endi!..

— Jan-dármende kótere túregeldim.

— Ia, arýaq!..

— Syreke, men elde kúrestim de ǵoı?

— Jaqsy kúresetin ediń ǵoı.

— Arqalap soǵatynym bolatyn edi ǵoı?

— Bolatyn...

— Sol yńǵaıyma kelip qap, jarmasa túregelgendi, ıyǵymnan asyra kep soqtym.

— Adam ba eken?

— Aǵash deısiz be endi? Adam! Biraq, kishi-girim aǵashtaı soraıǵan birdeme! Uzyndyǵy mendeı eki bar desem bolar.

— Nemis pe eken?

— Árıne. Tanı kettim. Qarýly neme eken. Kóterip barady. Ne isteý kerek?

— Báse, deseıshi!

— «Moldaý neme-eken», — degen oı kep ketti maǵan, — «endi tursa boı bermes bul!» Turǵyzbaýǵa amal ne?

— Sony aıtam-aý!

— Keńirdegine kózim túsip ketti. Jarty kez bar desem ótirikshi bolmaspyn moınyn.

— Alǵan shyǵarsyn, alqymynan.

— Alǵyzbady. Qoly qatty eken. Eki qolymdy bosatpady.

— Endi qaıttyń?

— Jutqynshaǵy jumyryqtaı eken, sonyń túbinen qapsyra tistedim kep.

— Iapyraı, mynaýyń keremet eken!

— Aırylmadym da tunshyqtyrdym!

— Oı aınalaıyn, senen! — dep Syrbaı Masaqbaıdy bas sap qushaqtady da súıdi.

Sol kezde Dáýlet pen Aıbarsha kirip keldi.

— Bárekeldi! — dedi Dáýlet.

Syrbaı qushaǵyn jazǵanda:

— Shaldy nemen rıza qylyp eń? — dep surady Dáýlet Masaqbaıdan.

— Nemisti qalaı shaınap óltirgenimdi...

— Ol tamasha erlik, — dedi Dáýlet ákesine, — ol úshin Masaqbaıdy men de súıgem.

— Qaraǵym-aı, — dedi Syrbaı Masaqbaıǵa, — bir sózińnen bir sózin, qulaqqa artyq jaǵyp barady ǵoı. Taǵy da? Endigi estigim kelip otyrǵany — Dáýke ekeýińniń alǵash qalaı jolyqqanyń? Sodan keıin, júdá, qalaı seniskeniń?

Masaqbaı Dáýletke qarap edi:

— Aıt, — dedi ol, — biraq qysqarta aıt!

Masaqbaı sóıleı bastady.

— Bir ýaqytta, — dedi ol, — tapsyrylǵan bir qyzmetti atqaram dep júrip, men ózimizdiń bólimsheden adasyp qaldym. Ymyrt jabylyp ketti. Bizdiń jaqtyń, sheginip kele jatqan kózi edi, ol.

— Ylǵı, júdá, bir, sondaı jaǵdaıǵa tús bola beredi ekensiń! — dedi Syrbaı.

— Soǵys qoı, Syreke. Onyń qıyndyqsyz kúni bar ma?

— Ras bolar.

— Sonymen, jalǵyz kelemin. Qarly jańbyr tópep tur. Jer batpaq. Kele jatqanym nemistiń ishi me, óz tylymyz ba, bilmeımin. Qysqartyp aıtaıyn, sóıtip, ábden qaljyrap kele jatqanymda, kishirek poselkege kezdestim. Shetki úıdiń birine kirip jón surasam, bizdiń armıa sheginip ketipti. «Endi qaıtem» dep oıladym. Bul úıde jata qalýǵa qoryqtym. Úı ıesi jat dep jik-japar bolyp edi, rahmet aıtyp júrip kettim... Kósheden kele jatsam ózimizdiń bir soldat jolyqty.

— Bárekeldi!..

— Taǵy bireýi jolyqty.

— Júdá jaqsy boldy ǵoı.

— Úsheý boldyq. Bárimiz de qaljyrappyz. Aqyldastyq ta, poselkeniń ózimiz jaq shetindegi bir úıge qonbaq boldyq.

— Júdá, durys istegensińder. Qaljyrap qaıda barasyńdar?

— Bir úı qondyrdy. Ýáde — eki kisi kúzette turyp, birimiz uıqtaý boldy. Men ekinshi bolyp uıyqtadym. Men uıqyshyl edim ǵoı, Syreke?

— Solaı da.

— Soǵys ashady eken, uıqyny. Elde bir kún uıqym qanbasa, ekinshi kúni basym aýyratyn edi, qashan qandyrǵansha jazylmaıtyn edi. Uıqym qanýǵa, eń az degende segiz saǵat kerek edi, maıdanda onyń bári umytyldy. Qalǵyp kettiń boldy, tyńaıyp sala beresiń.

— «Túsi qashyp tún jortqan» degen osy da!

— Kezegime oıatqanda, uıqym qanyp, boıym sergip qapty. Kıinip tysqa shyqtym da, menen buryn uıyqtaǵan serigime qosylyp kúzetke turdym. Qonǵanymyz qaýypty jer. Aınala orman. Jaý taqalyp kelgenshe seziler emes. Qar tópep tur.

— Qandaı qıyn! — dedi Aıbarsha.

— Qaqpa aldynda turmyz. Kún jelkem. Qaýypty adamǵa jeldi kún qandaı úreı...

— Ras, — dedi Syrbaı.

— Bir kezde sazdy shylpyldata basqan attyń aıaǵynyń dybysy estildi. Boıym shymyr ete qaldy. Serigimniń de seskengeni sezilip tur. Degenmen, boıymdy jınadym da, qasymdaǵy joldasyma: «Shydaımyz ǵoı?» dedim. «Endi qaıtemiz» dedi ol. Tyǵylyp turmyz. Qulaǵymyz at aıaǵynyń shylpylynda. Dybys jaqyndady. Salt adam. Yńyrsyp óleńdetip keledi eken, tyńdasaq qazaq daýsy estiledi.

— Ne deıdi?!.

— Sol men edim, — dedi sózdi qysqartqysy kelgen Dáýlet.

— Ne deısiń, balam-aý?

— Ras. Men de adasyp kele jatyr em, — dedi Dáýlet.

— Aıańyń ne endeshe?

— Shapqanda ne bolady. Soǵysta shaýyp qutyla almaısyń. Aıta ber, Masaqbaı, biraq qysqa aıt.

— Sonymen, qysqasy, salttynyń óz kisimiz ekenin bilgen soń dybys berip toqtattyq, osy Dáýlet eken. Tanı kettim. Bul da sharshap keledi eken. Qon dedim. Qonaıyn dedi. Arǵy jaǵyn sóılesken joqpyz.

— Nege?

— Maıdannyń sharshaǵan adamyna sózdiń keregi joq, Syreke. Dáýletti úıge kirgizdim de jatqyzdym.

— Men jata sala qor ete tústim, — dedi Dáýlet, — endi qysqart, Masaqbaı.

— Qysqartsam... Kúzetip turmyn. Baıaǵy boıymnan arylǵan kegi qurǵyr kele qap, aınala toryp júr. «Qımyldar jerin, osy!» deıdi kek, «al óshińdi, Dáýletten» deıdi. Sóıtip kektiń tilin alarymdy da, almasymdy da bilmeı turǵanda, «jaý!» dedi serigim. «Káne?», «Áne!» degen jaqqa qarasam, kóshege qaptap kirip kele jatqan kóp nemistiń daýsy estiledi. Kek maǵan sonda: «Dáýletti tasta da qash!» dep sybyrlaı qoıdy.

— Astapyralda! — dedi Syrbaı úreılenip.

— Qasymdaǵyǵa qarasam qashyp barady. «Toqta!» dep sybyrlaǵanym ol toqyma sharbaqtan qarǵyp ketti.

— Men de syrǵı berdim. Sonda antym esime tústi, armıaǵa alynǵan adam, «otanǵa adal bolam» dep ant beredi ǵoı, sol ant.

«Ofıserdi jaýǵa tastap qalaı ketem?» degen oı tústi maǵan, antymdy eske alǵanda. «Tastamaǵanda amal neshik, nemister kóp, men jalǵyz!»

— Iapyraı!! — dedi Syrbaı, — qysyltaıańyn-aı!

— Tez, tez! — dedi Dáýlet.

— Kılige qaldyń-aý, shyraǵym-aı! — dedi Syrbaı Dáýletke, — toqtaı turshy. Iá, sonymen?

— Úıge kirip oıataıyn desem, nemistiń qorshaýynda qalatynbyz. Oıyma keldi: «Nemisterdi atqylaıyn, myltyq daýsynan úıdegiler oıanar, aıaq astynan atylǵan myltyqtan jaý seskener» dep.

— Onsha ádisqoılyq emes, onysy, — dedi Dáýlet.

— Ádisqoı bolsa ne ister edi? — dedi Syrbaı, Dáýlettiń sózdi bólgenin taǵy unatpaı.

— Úıge kirer de, bizdi oıanyp shyǵar edi.

— Nemister qamap alsa qaıteıin edińder?

— Atysar edik, berilmes edik. Ne qutylar, ne eler edik.

— Masaqbaıym, sen sóıle! — dedi Syrbaı.

— Árkim aqyly jetkenin isteıdi ǵoı, — dedi Masaqbaı, — men óz oıyma kelgendi istedim. Nemister ras sasyp qaldy bilem, avtomat daýsyn estigen soń bytyraı qashyp, atys tasalanyp kiristi.

— Sonda biz de oıanyp, — dedi Dáýlet, — tysqa júgirip shyǵa keldik. «Jaý qamady» dedi Masaqbaı. «Atym qaıda?» deppin.

— Sasqanyń ba?

— Qımaǵanym. Talaı tar kúnde serik bolǵan at edi.

— Balalyǵyń-aı! — dedi Syrbaı keıip, — sonan?..

— Jaý qorshap alatyn bolǵan soń, «men bógeıin, bir jaǵyn», dedim Masaqbaıǵa, «sen qash, anaý ormanǵa» dedim.

— «Sen qash!» deıdi maǵan! — dedi Masaqbaı. — «Joq bolmaıdy ol» dedim, «siz ofıser, men soldat, men sizdi qorǵaýǵa mindettimin», dedim.

— Qashýǵa týra keldi, — dedi Dáýlet. Jaýdyń tópegen oǵy oń, qolymdy ǵana jaralap, ormanǵa aman kirdim. Soldattar jaýdy jyljytpaı ustap turdy.

— Úsh soldattyń bireýi atysta eldi, — dedi Masaqbaı, — bireýiniń aıaǵy synyp, ony jaýǵa qaldyrmaı, arqalap alyp qashtym.

— Qutyldyń ǵoı? — dedi Syrbaı.

— Qutylmasam osylaı júrem be? Dáýletpen dostasýymnyń basy osy.

— Osy oqıǵany tysta Dáýkeden estigende, — dedi Aıbarsha, — sizdi men, Masaqbaı aǵa, Dáýlettiń ǵana emes, meniń de ómirlik dosyma eseptep, atekemnen yńǵaısyz bolsa da, týysqandyq shyn júrekten súıgeli oılap em, keńesińiz bitpegen soń bóget bolmaıyn dedim. Endi sol tilegimdi oryndaýǵa ruqsat etińiz!

— Men daıar! — dedi Masaqbaı.

* * *

Masaqbaıdyń keńesin tyńdaı otyra, soǵys jaǵdaıyna Dáýlet ekeýiniń ne degen eti ólgen adam ekendikterine Syrbaı qaıran qaldy. Óıtkeni, jolaýshylar osy poselkege kep Dáýlettiń úıine túskeli, mana, jolda kezdestirgen tarsyl-kúrsil údemese báseńdegen joq. Qaıda, kimder atysyp jatqany Syrbaıǵa málimsiz bolǵanmen, keıde arystandaı arsyldap, keıde qasqyrdaı ulyp, keıde ıtteı sháýildep, keıde kúndeı kúrkirep, keıde burshaqtaı tyrsyldap damylsyz júrip jatqan atys!.

Maıdan mańynda birer kún bolǵanda, Syrbaı aspanda bıiktep ushqan samoletterdiń ishinen nemis samoletteriniń kóksaý qoıdyń jóteline uqsas keýkildegen únin aıyryp úırengen. Sol ún Syrbaıdyń qulaǵyna Dáýlettiń páterinde de shalyna qalsa:

— Júdá, myna kápir kep qaldy ǵoı! — dep elegzı qoıady da, Dáýlet:

— Ol ne, áke? — degende, Syrbaı sezgenin aıtsa:

— Ony qaıdan bildiń? — dep surap, Syrbaı bilgenin aıtqanda, sózin qyzyq kórgen Dáýlet qarqyldap kúlip alyp:

— Onyń qaýpi bizdiń Syrdarıa boıynyń masa-sonasynan artyq emes, áke, — deıdi...

— Áı, bilmeımin-aý, balam, — deıdi Syrbaı, — júdá kishireıte sóıleısiń-aý, jaýdyń kúshin. Durys ta ǵoı ol. Jaýdy ózinen myqty sanasa adam jeńe ala ma ony? Jáne bet-alystaryń jaman da kórinbeıdi ǵoı, júdá. Moskva túbinde bir jeńgensińder yńqyldatyp. Endi osy arada yńqyldata taǵy bir soqsańdar, júdá neshe jerden ıtjandy bolsa da dińkesine tıer.

— Dińkesine ǵana tımes, — deıdi Dáýlet, — silesi qatýdyń aldy bolar ol.

— Laıym da sóıtsin. Biraq, jaýdyń kúshin de júdá tuqyrta sóıleme. Tym osal bolsa, osynsha suǵynyp kelmeıdi ǵoı, ol!.. «Quzǵyn» dep mensinbegenińmen, onyń samolet de talaı qymbat dúnıemizdi talqandapty-aý, qan jaýǵyr!..

— Ol ras, áke, — deıdi Dáýlet, — soǵysta jeńý, ıa jeńilýdiń, qural kúshiniń qandaıy baılanysty ekeni ras, sóıte tura, soǵysta da eń zor qural adam ekenin, onyń jeńý, ıa jeńilýi sana-seziminiń dárejesine baılanysty ekenin osy soǵysta dáleldedi. Oǵan mysal, — dep Dáýlet ákesine, maıdandaǵy sovet adamdarynyń qandaı zor qural bolsa da jeńilmeıtin joǵary ar-namysynan tolyp jatqan dálelderdi aıtyp berdi.

Stalıngrad mańaıyndaǵy, ásirese Stalıngrad qalasynyń óz ishindegi sovet adamdarynyń kózimen kórmegen adam nanbastaı neler ǵajap qaısarlyqtaryn Dáýlet sıpattaǵanda, Syrbaıdyń tulaboıy shymyrlap ketti.

Soǵys keńesterin tyńdaı otyra, Syrbaı syrttaǵy tarsyl-kúrsil men taýlar talqandalyp jatqandaı qımyldarǵa elegzı doǵarǵan joq.

Masaqbaı maıdanda Dáýletpen alǵash kezdesken keńesin aıaqtaǵan kezde, syrttaǵy dúnıeni silkindirgen qımyl, Syrbaıǵa burynǵysynan da qalyńdap bara jatqan sıaqtandy.

— Balam-aý, — dedi ol, syrttan Aıbarsha ekeýi kirgen Dáýletke, Aıbarsha Masaqbaımen dostasý belgisine qol alysyp jatqanda, — soǵysyn, júdá bastalyp qalǵan joq pa ózi?!.

— Joq, áke. Soǵystyń úni budan góri qattyraq shyǵady.

— Alla, onda ne jany shydaıdy kisiniń?

— Úırenbegenge qorqynysh, ol. Úırengen kisige, aspannan samoletter, jerden zeńbirekter oqty qardaı boratyp jatqanda, solardyń jer-kókti talqandaǵandaı daýsy, masanyń yzyńynan artyq áser bermeıdi.

— Astapyralda, adam degenin, keremet eken ǵoı, bul!..Dáýletti kórgende talaı ret oqtanyp suraı almaǵan bir sózin Syrbaı osy arada aıtyp qaldy.

— Soǵys degenniń, qyzmeti myltyq atý ekenin, jáne, júdá ózgeni emes, adamdy atý ekenin estip te, kórip te otyrmyz ǵoı, — dedi ol balasyna, — sen de atyp júrsiń ǵoı, sol myltyqty. Oǵyn, qaıda baryp, nege, kimge tıgenin bilmeısiń ǵoı, balam júdá. Talaı oqtanyp suraı almaǵan bir sózimdi yńǵaısyz bolsa da suraıynshy: betpe-bet kisi atyp kórdiń be?

Dáýlet qarqyldap kep kúldi.

— Júdá nege kúlesiń? — dedi Syrbaı kóńiline alǵandaı.

—-Kúlmegende she?.. — dep Dáýlet ákesiniń ańqaýlyq mineziń soǵys shyndyǵynan habarsyzdyǵyn aıta kep, oǵan jaýdyń jaıaý áskeri kezdesip qalǵanda, tankpen olardy qalaı tapap, qalaı ezgenin aıtyp berip edi, «allalap» záresi ushqan Syrbaıdyń óńi qýqyldanyp ketti. Sonysyn kóre tura, shaldyń qulaǵyn soǵys isterine shynyqtyrý maqsatymen, Dáýlet tili jetkenshe áserlep aıtýǵa tyrysty. Sóz aıaǵynda ol:

— Butaǵa tyǵylmaq bolǵan sol jaýlardy bizdiń tankter túgel janshyp bop, sodan keıin mashınany tazalaıyq desek, dońǵalaq arasyna.. — dep, janshylǵan adamdardyń qan-jyndary qalaı oralǵanyn aıtpaq bop edi, tyńdaýǵa shydaı almaǵan Syrbaı:

— Aıtpa, aıtpa! — dedi, eki qulaǵyn alaqanymen basa qoıyp aıttyrmady.

— Óıtpeýge bola ma, — dep Dáýlet ákesine jaýdyń qolyna túsken sovet adamdaryna jáne, áskerdi qoıa turyp, qatyn-qalash, bala-shaǵa sıaqty sovettiń beıkúná adamdaryna istegen neshe túrli haıýandyqtaryn aıtyp edi, olardy úreılense de sabyrmen tyńdaǵan Syrbaı:

— Onda, el de bar! — dep óshikti jaýǵa, — júdá ne isteseńder de raýa eken onda, olarǵa.

Keńesti sozyp alǵan Syrbaı, balasynyń esinep, maýjyraı bastaǵanyn kórdi de:

— Al, Masaqbaı, meni endi ornalastyr bir jerge, bárimiz de damyldaıyq endi, — dedi.

— Bolady, — dedi Masaqbaı, — biraq, áýeli tysqa shyǵyp keletin bolarsyz?

— O da jón.

— Dala salqyn, — dedi Masaqbaı, ornynan kóterile bergen Syrbaıǵa, — jyly kıimińizdi kıe shyǵyńyz!

Tysqa tonyn, qulaqshynyn, saptamaly etigin kıip shyqqan Syrbaıdyń sońynan ketken Masaqbaı keshikpeı oraldy da, áldeneni esineı keńesip otyrǵan Dáýlet pen Aıbarshaǵa:

— Qart ekeýmiz basqa úıge damyldaıtyn boldyq, — dedi.

— Onyń ne? — dep Dáýlet yńǵaısyzdanǵan belgi kórseteıin dep edi:

— Aptyqpa, joldas tank polkiniń komandıri! — dedi Masaqbaı chestberip, qaqshıǵan qalpyn ózgertpeı.

— Bar endi — dedi Dáýlet. Masaqbaı shyǵyp ketti.

Dáýletti osy joly kórgeli Aıbarshaǵa, Dáýlet súıetindik sózderin alǵash aıtqan kezindegi tákapparlyǵy taǵy da paıda bola qaldy. Oǵan sebepker — Dáýlet. Aıbarshanyń bul joly baıqaýynsha, soǵystyń surapyl talqysyna kóp túsip minezi ózgergen be, kórmegeli biraz bolýdan jatyrqaǵan ba, bolmasa kóńiline túsken jaryqshaq bar ma, áıteýir, burynǵydaı, qatty budan bir jyl buryn Moskvada kórgenindeı súıgen bolyp ólý-óshýi joq, «Aıym», «janym» degendi áli de kóp aıtqanmen, onyń bári qyzýy qaıtqan shoq sıaqty álsizdeý jatyr.

Keýdesin kisiden temen ustaǵysy kelmeıtin Aıbarsha osynyn, bárin boljaldap aldy da, «sen óıtseń, men búıteıin» degendeı, alǵash kórgendeı ózeýreı qoımaı, denesin jınaqtaý ustady. Sol qylyǵyn Masaqbaı shyǵyp ketken sonda istemek bop:

— Joldas maıor, bizge qaı jerge tynys alýǵa buıyrasyz? — degen sózdi kúlkisiz, salmaqty-aq keskinmen aıtyp edi.

— Ty Aıym, bros takýıý shtýký! — dep qaljyńǵa ketken Dáýlet, qansha salmaqtanam degenmen, Aıbarshany eriksiz kúldirdi. Onyń aıaǵy... saǵynyp kórisken jarynyń ystyq qushaǵynda jatyp túnde uzaq ýaqyt dáleldeýge tyrysqan sózin, Dáýletpen qoshtasarda Aıbarsha taǵy da qaıtalady.

Dáýletpen ol erteńine tún ortasynda qoshtasty.

Ekinshi eshelonda turǵan Dáýlettiń tanktik polki, sol kúni túnde, aldyńǵy qatarǵa shyǵýǵa tıisti edi. Sony aıtyp, etken kúni Dáýlet qonaqtaryna qaıtýdy eskertkendeı bolǵanda:

— Aýyr jolǵa attanatynyńdy bildik, qoldan attandyryp qaıtaıyq, bata berip, — degen edi Syrbaı.

Ákesiniń ol tilegin oryndaǵan Dáýlet, kún uzyn ózinin, soǵystyq isterinen qoly bosamady da, keshke taman ǵana qonaqtarymen keńesýge ýaqyt tapty.

Keshe uıqysy qanǵan qonaqtar, búgingi túni Dáýletpen qoshtasqansha kirpik qaqqan joq.

Tún ortasy aýa júrýge yńǵaılanyp, býynyp-túıinip tysqa shyqqan Dáýlet, eń aldymen Anatolıı Kondratevıchpen qoldasyp Gúlnar men Baıjanǵa hat berdi. Sodan keıin Syrbaıǵa qoshtasqanda, «jylaýdyń aty — pále shaqyrý» dep túsinetin Syrbaı:

— Aman kórdim, qulynshaǵym, — dedi salmaqty, sabyrly daýyspen, Dáýletti qushaqtap turyp, — kóz jasy júdá unatpaıtyn bir pálem ekenin bilesiń; júdá, kókiregim de, kózim de jylap turǵan joq. Qudaı osy qýanyshymnan laıym da aıyrmasyn. Aman kóriseıik.

Nyq daýsyn buzbastan Syrbaı Dáýletti eki jaq moınynan ıiskedi de bosatty.

Sol arada sazarǵan qalpymen, dál avtomobıl farynyń aldynda Aıbarsha da tur edi. Ony kórgen Syrbaı, jastar qymsynbaı qoshtassyn degendeı:

— Káne, Anatól, mashınaǵa minbeımiz be? — dep jónele berdi.

— Káne, Aıym, — dep taıana bergen Dáýletti:

— Toqta! — dep toqtatyp qoıdy da, — sózim sóz, — dedi ol. — Aýylǵa qaıta voenkomatqa aryz berem de, tilenip armıa qataryna ketem.

Keshe túnde osy másele týraly uzaq sóılesip, Aıbarshaǵa «ornyńnan qozǵalma!» degen tilin aldyra almaǵan Dáýlet, keshegi keńestiń aqyryndaǵy taǵy da ashýlandyryp alarmyn degen oımen:

— Ol erik ózińde ǵoı, joldas Sovet Odaǵynyń azamatshasy, — dedi kúlip, — armıa qataryna kelýińe qarsylyǵym joq, biraq, biz ekeýmiz osylaı kezdesemiz be, joq pa, ol áli belgisiz. Sondyqtan...

Arjaǵyn aıtpaı-aq túsingen Aıbarsha: «aıtpa olaı dep!» dedi de, eńirep jylap jiberdi... Óıtkeni onyń kózine qýanysh ta, qorqynysh ta bar beınesimen sol arada elesteı qalǵan edi...

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

BAIANDAMANYŃ BASY

Maıdannan aýylǵa kele, Aıbarsha aýyrdy.

Tósek tartyp jatyp alǵan onyń syrqat jaıyn Tárbıa ǵana sezgenmen, tumsa áıeldiń júkti bolýyn ózgege aıtýǵa bolmaıdy dep uǵatyn eski oıdaǵy ol: «kelin-balańnyń syrqaty nemene ózi?» dep suraǵandarǵa, «soǵys qurǵyrdyń nesi jaqsy deısiń, tars-turs atystyń arasyna barǵan soń júregi qozǵalsa kerek, qusa beretini de sodan ǵoı dep oılaımyn» dep jaýap berdi.

Árkimder Aıbarshanyń syrqaty týraly ártúrli joramaldar jasap, ózderinshe em aıtty.

— Eger qoryqqany ras bolsa, — desti baqsy-balgerge senetin eskilikti bireýler, — munyń tóbesine qoryqtyq quıýdan basqa em joq.

Aıbarshanyń aýrýyn alǵashqy kúnderi shynynda soǵystan qorqýdyń saldary dep túsingen Tárbıa, qoryqtyqty Aıbarshaǵa bildirmeı quıdyrmaq bop, balgerin daıarlap qoıyp Syrbaıǵa aıtqanda, kelinin «júkti boldyǵa» eseptegen Syrbaı, shoshynyp masqara bolar degen qaýippen:

— Júdá, joqty sóıleme! — dep jekip tastady.

Tárbıa oǵan da qaramaı, emin Syrbaıdan jasyryp jasatpaq bop, Aıbarshany kóndirýge oılap edi, dál sol kezde syrqattaný sebebin bile qoımaǵan Aıbarsha:

— Qorqýym ras, apa, — dedi jylap otyryp, — biraq myltyq daýsynan emes, Dáýkeshtiń bolashaǵyn oılaýdan. «Soǵys» degenniń ne ekenin shyn mánisinde osy joly ǵana kórip keldim, apa. Óz kózińizben kórmegen soń, men sizge aýyzben sıpattap bere almaıtyn apat ol.

— Kórmegen soń bilý qıyn ekenin uǵam, qulynshaǵym, — dedi Tárbıa da jylap, — tek, áıteýir, ózderiń «ústin temirmen qorshaǵan arbanyń ishinde júredi» degen soń, oqtan qorǵanyshy bar ǵoı dep dámelenem de. Áıtpese, aranyn ashqan ajaldyń qorshaýynda júrgenin túsinbeıdi deısiń.

— «Temir arba» degenin, tank qoı, apa, — dedi Aıbarsha, — ajalyna kezdesse, onyń da tótep bola almaıtynyn kórdim. Tanktiń qabyrǵasy shym bolattan quıylady eken jáne qalyńdyǵy taban qarys bolady eken. Sonshalyq qalyń bolatty oıyp etip ketetin de oq shyqqan. Nemistiń «jolbarys» dep ataıtyn tanki bar eken, úlkendigi, kishigirim aǵash úıdeı. Qabyrǵasynyń qalyńdyǵy álgi men aıtqandaı. Sol «jolbarystyń» bizdiń oqtar tas-talqanyn shyǵaryp, qabyrǵasyn áldeneshe jerden oıyp túsipti, tula boıy tesken oqtan shurq-shurq!..

— Ondaı oqtar jaýda da bola ma? — dep surady Tárbıa.

— Árıne, bolady, — dedi Aıbarsha.

— Endeshe, bir qudaıǵa syıynǵannan basqa amal joq eken ǵoı. «Saqtansań saqtarmyn» depti ǵoı, qudaı. «Saqtana gór» dep aıttyń ba, ózine?

— Aıtqanǵa soǵys jaǵdaıy kótere me, apa. Jáne aıtqanyńdy tyńdaı da qoıatyn emes,balań. Soǵysqa aralasqan kezdegi qımyldaryn tyńdap otyrsań, qaıdaǵy qıyn jerlerge ózi kımelep baryp kirip ketedi eken...

Ótken bir arpalysta, nemister bekinip alǵan bir bıik tas úıdi tankimen kıip ketip, ersili-qarsyly súzgileýmen tas úıdiń qabyrǵalarynyń talqanyn shyǵaryp qulatqanyn, jaýlardy sóıtip apatqa ushyratqanyn Dáýlet Aıbarshaǵa áńgime qyp aıtyp bergen edi. Sol áńgimeni Aıbarsha Tárbıaǵa aıtyp berip:

— Mine, balańnyń isteıtini únemi osyndaı. Ólem dep qoryqpaı, únemi osylaı batyl qımyldaıdy, — dedi. Olaı qımyldamaýǵa bolmaıdy da, — dedi Aıbarsha, — eki kisi kúreskende de qaı buryn qımyldaǵany alyp ketedi. Árıne, tásilin bilip qımyldaǵan adam. Soǵys ta sondaı eken. Qaı jaq tásilin taýyp qımyldasa, sol jaq buryn áketedi eken. Árıne, kúshi jetip tursa. Eger kúshi jetpese, buryn qımyldaǵanmen, tásilin tapqanmen ne isteı alady?

— Ras.

Aıbarsha Tárbıaǵa túsinikti tilmen bizdiń armıanyń soǵystyń alǵashqy kezinde sheginý ádisterin, keıingi kezge shabýylǵa kirý ádisterin, Stalıngrad maıdanynyń hal-jaıyn aıta kep:

— Bizdiń armıanyń kóńili ete kóterińki, apa, — dedi, — óıtýleri — jaýdyń jeńile bastaýyna da baılanysty ǵoı deımin. Ajaldan qorqyp júrgen adamdy kórgen joqpyn, onda. Tartyna soǵysyp júrgen adamdy da taba almaısyń. Tankke minsin, samoletke minsin, bolmasa, qarýdyń basqa túrimen attansyn, tek, jaýǵa qarsy jumsasa-aq bolǵany, tútep turǵan oqtan taısalmaı, ishine kiredi de ketedi eken.

— Onda, «bir táýekeldiń» isi eken ǵoı, Aıym, — dedi Tárbıa, ishteı úreılene otyra, syrttaı Aıbarshaǵa qaırat bermek bop, — «qyryq jyl qyrǵyn bolsa da — ajaldy óledi» depti ǵoı, atalaryń. Táýekelge tapsyrý kerek eken ǵoı.

— Ras, apa. Et-júregi bar bolǵanyn seskene beredi, áıtpese, soǵysqa barǵan soń,, ajaldy qýyp qutylmasa, qashyp qutyla almaıtynyn jaqsy bilem. Soǵys, árıne — apat. Sol apattyń qalyń ishine, Dáýkeshti qolymnan attandyrǵanda qobaljyǵan júregim, soǵys jaǵdaıyn kóz aldyma keltirgen saıyn, Dáýkeshti esime túsirgen saıyn qobaljı túsedi. Meniń osy qobaljýdan basqa túk te aýrýym joq. Bul aýrýym, Dáýkeshten «amanmyn» degen hat, ne telegramma alǵansha jazylmaıdy, basqa em qonbaıdy, sondyqtan emdetem dep áýre bolmańyz.

Dáýletten hat-habar kele qoımady. Aıbarshanyń aýrýy údeı tústi. Onyń sózderine alǵash sengenmen, birtalaı jasap, kózqaraqty bop alǵan Tárbıa, Dáýletti oılaýdan basqa da ylǵaly baryn, onyń sebebi ne ekenin sezdi de, qoryqtyq quıýdy endi qaýypty dep oılap aýzyna almaıtyn boldy.

Aıbarshanyń syrqatyna jany ashyǵan, onyń sebebin Dáýletke baılanystyryp, «qaıtsyn baıǵus» dep aıaǵan kópshilik, Syrbaıdyń maıdannan qaıtqannan keıingi ózin ustaýyna qaıran qalysty. Maıdanǵa barǵansha, salbyrańqy júretin Syrbaı, maıdannan kele kóńildenip ketti. Dáýlettiń jaıyn suraǵandarǵa ol:

— Soǵysta júdá meniń ǵana balam júrgen joq, dúıim jurttyń balasy túgelimen donda. Talaı Aıagóz mańǵazdardy kerdim, oqqa qıar sabazdar emes, biraq, jerimizge jaý kelgen soq, júdá, qımaǵanda, qaıtpek. «Qyryq jyldar bolsa da — ajaldy eledi» degendeı, soǵysta júrgen kisi óle bermeıdi eken, júdá. Boran men jańbyrdaı tútegen oqtyń arasynan aman shyqqan talaılardy kórdim. Qudaı qaqsa, oq degenin, de túk emes eken; sondyqtan, júdá ajaly jetip tursa amal qansha, áıtpese kóńilime endi túk te qaýyp almaımyn, — deıtin boldy.

«Jaman aıtpaı — jaqsy joq»! — dep bekine sóıleıtin boldy Syrbaı, — qudaı maǵan júdá jamanat habar estirtpeı-aq qoısyn. Estirte qalǵan kúnde amalym neshik. Jalǵyz meniń balam ba, dushpannyń oǵy jalaǵan?.. Jaý oǵynan qaza tapqan talaı sańlaqtardy kerdim, endeshe jaqsylyq bolsa qýanyp, jamanshylyq bola qalǵan kúnde, beldi bekem býynamyz da.

— Báıgege basyn tikken bala, — dep bekine tústi Syrbaı. — Óz qamy úshin emes, el qamy úshin. Er jigit júdá ózi úshin emes, eli úshin týady. «Jaqsy jigit kim?» degenge, atalarymyz: «El shetine jaý kelse, men baraıyn deıtin jigit, el shetine daý kelse, men sóıleıin deıtin jigit» dep jaýap beredi eken. Júdá durys sóz. Mynadaı soǵysta, jaýǵa qarsy barmaı úıinde otyrý, jigitpin degen jigittiń basyna júdá uıat bolar edi.

Osy oıyna tabanyn nyq basqan Syrbaı, maıdannan qaıta jumysqa ózi qulshynýmen qanaǵattanbaı, kópshilikti de belsendire túsýge tyrysty. «Osylaı da osylaı eken» dep maıdanda kórgen-bilgenin aqyly men tili jetkenshe sıpattap bergen ol, «eger jaý tez jeńilsin deseń bylaı isteý kerek» dep jolyqqan kisisin, mindetti isin óndire atqarýǵa úgittedi.

Aıbarshanyń syrqattaný sebebin Tárbıadan keıinirek estigennen keıin, Syrbaı tipti jondanyp ketti. Dáýlettiń maıdannan tiri qaıtý-qaıtpaýyn ishteı «bir táýekeldiń isi ǵoı, ol» dep jorıtyn ol, «eger jamanat bolǵan kúnge násilsiz qalam-aý» dep oılaıtyn edi; basyna sol oı kelgende, júregi parsha qalatyn edi. Aıbarshanyń júkti bolǵanyn estigennen keıin, medeý tapqandaı bop, birde janyp, birde sónip júrgen onyń úmiti endi birjola tutanǵan sıaqtandy.

Onyń aýlynda ózi sıaqty jalǵyz balasy bar bireý bolatyn. So kisiniń balasy maıdanǵa ketkende, jas kelini júkti bop qalǵan. Jigit keshikpeı maıdanda ólip, sonyń habaryn esitip áke-sheshesi qan jylap otyrǵanda, kelinderi bosanyp ul bala týǵan. Sodan keıin, qaıǵyly ata-ananyń batqan kúni qaıta shyqqandaı bop, jylaýdan tyıylǵan da, tilekteri jas nárestege aýǵan. Solardy kergen Syrbaı, Dáýlettiń aman kelýin tileýmen qatar, «jalǵyz aıaq as tógilse, arty taqyr qalady-aý!» dep ishteı jylaıtyn, Dáýletten de perzent bolýyn arman etetin. Aıbarshanyń júkti bolǵanyn estigennen keıin, onyń alysta buldyraıtyn sol armany jaqynǵa kep jarqyraǵan sıaqtandy. «Násil» degen sózdi «ul» dep uǵatyn ol, qýanyshty tilekpen ul nemere súıýdi kútti.

Syrbaı sol tilekte júrgende, Dáýletten hat kep qaldy. Hatta Dáýlet Stalıngrad maıdanynyń jeńispen qalaı aıaqtalǵanyn tolyq jazǵan eken. Biraq hatty oqýshylarǵa bul jańalyq emes edi, óıtkeni, olar Stalıngradqa jasalǵan shabýyldyń qashan, qalaı bastalyp, qanshaǵa sozylyp, qandaı jeńispen aıaqtalǵanyn gazetterden kún saıyn oqyp otyrǵan jáne shabýyl jeńispen aıaqtalǵannan keıin oblystan jáne aýdannan úgitshiler kep baıandamalar jasaǵan.

Sol málimetterden Dáýlet jazǵan hattyń bir ǵana aıyrmasy, ol — óziniń tanktik polkiniń jeńis isine ne járdemi tıgenin tolyq sýrettegen eken. Sondyqtan kópshilik hatty qoldan qolǵa tıgizbeı talasyp oqydy. Oblystyq gazettiń kolhozdardy aralap júrgen tilshisi bul hatty «Lenın joly» basqarmasyna jiberip edi, hat gazettiń bir podvalyn túgel alyp, sol kúıinde basylyp shyqty. Basylǵan hatty oqyǵan jurt, «haty kórkem ocherkke bergisiz eken» degen baǵalaryn aıtty.

Tirshilikte ózin óte sypaıy ustaıtyn Dáýlet, hatynyń aıaǵynda belgisimen Aıbarshaǵa ǵana «jýyrda men týraly taǵy da bir qýanysh habar estýiń múmkin» dep jazǵan eken. Ol «qýanyshty» jurttyń bári «Sovet Odaǵynyń Batyry degen ataqqa usynylǵan eken de, gazetten oqyr dep, sypaıylyq qyp ashyp jazbaǵan eken» degenge jorydy.

Dáýletten hat kelgen soń-aq Aıbarsha aıyǵa bastady. Endi ol kolhozdyń basqarmasyna keletin ortalyq, qazaqstandyq jáne oblystyq gazetterdiń bireýin de jibermeı oqyp, Dáýlettiń batyrlyq ataǵyn alǵan habaryn kútti. Bul kolhozǵa radıo ornaǵan edi. Syrqat kúnderinde, soǵys habarynan basqalardy tyńdamaı, úıindegi reprodýktordy sýyryp tastaıtyn Aıbarsha, endi kúni-túni qystyryp qoıyp, uıqydan basqa ýaqytynda, tynymsyz zarlaǵan reprodýktordan qulaǵyn almady.

Sóıtip júrgende, kútken qýanysh habar kelip qaldy. Habardy telegramma arqyly Aıbarshanyń atyna, Moskvadaǵy qazaq ókildigi jazǵan eken: «Sizdiń súıikti dosyńyz, jaryńyz halqymyzdyń ardaqty ulynyń biri — Dáýlet Syrbaevtyń, Sovet Odaǵynyń Batyry degen ardaqty dańqqa ıe bolýyn shyn joldastyq júrekten quttyqtaımyn, — dep jazylypty telegrammada, — Dáýlettiń, onyń súıikti jary — sizdiń baqyttaryńyz arta berýine tilektespin. Joǵarǵy Sovettiń bul jónindegi ýkazyn «Pravdanyń» erteńgi sanynan oqısyz».

Telegrammany Almalyqtan Rahmet pen Baıjan alyp keldi. Mańaıdaǵy kolhozdarǵa shúıinshi aıtyp shapqyndar ketti. Aýdandyq partıa komıtetinin, plany boıynsha, osy jónde barlyq kolhozda mıtıńiler ótpek edi. Telegrammany ákelgen Rahmet, sol mıtıńilerdi ótkizýge júrmek bolyp edi:

— Júdá bolmaıdy ol, toıdyń ishinde bolyp ketesiń, — dep Syrbaı bosatpady.

Ótken jyly kanal qurylysy bastalarda qurmaldyqqa shalmaq bolǵan, biraq, Anatolıı Kondratevıch shaldyrmaǵan býyrshynyn Syrbaı soıdy da, at jeter jerdegi kolhozdardy túgel shaqyryp, ulan-asyr toı jasady. Sol toıǵa, Almalyqqa baryp oralǵan Rahmet Syrbaıǵa jáne bir qýanysh habar ákeldi, ol — ótken jyly kúrish esirýde jer júzilik rekord jasaǵan Syrbaıǵa úkimettiń Memlekettik syılyqtyń laýreaty» degen ataq berýi, Syrbaıdy Lenın ordenimen, Aıbarsha men Natalıany Eńbek Qyzyl Tý ordenimen, Úrpek pen Darıǵany «Qurmet belgisi» ordenimen, zvenonyń ózge múshelerin «Eńbektegi erligi úshin» medalimen nagradtaýy edi.

Toıdan bir juma keıin Almalyqqa shaqyrylǵan Syrbaıǵa Rahmet, Almatyǵa baryp, ózinin, kúrishten mol ónim alý jónindegi tájrıbesinen Aýyl Sharýashylyq Komısarıatynyń, kollegıasynda baıandama jasaıtynyn aıtty.

— Júdá, bolmas ol, — dep zyr ete qaldy Syrbaı.

— Nege? — degen suraýǵa:

— Qaraǵym-aý, ondaı júdá úlken dúken túgil, ózimizdiń «Keń toǵaı» kolhozynyń jınalysynda aýzyma sóz túspeıtin kisi, ne sóz aıta alam, onda baryp? — dep jaýap berdi Syrbaı.

Biraz ýaqytqa deıin kónbegenmen, Almatyǵa barýdyń, baıandama jasaýdyń qajettigin túsingen Syrbaı:

— Natasha men Aıymnyń biri jasasa qaıtedi, osy baıandamany? — dep surady Rahmetten.

— Bul suraýyńyzǵa men eń aldymen jaýap bere almaımyn, — dedi Rahmet. — Sebebi, men sheshetin másele emes ol, respýblıkanyń basqarýshy oryndary sheshetin másele. Ózimshe, ol basqarýshy oryndar, eger baıandama jasatqysy kelse, Natasha men Aıbarshany bilmeı otyrǵan joq. Menińshe, basqarýshy oryndardyń sizge baıandama jasatýdan maqsaty — aldyńǵy qatardaǵy kolhozshylardyń ónegeli is tájrıbesimen halyqty tanystyrý. Sondyqtan bul baıandamany jasamaýǵa bolmaıdy.

— Bul baıandamany qalaı jasaımyn men? — dedi Syrbaı. — Osy Almalyqta, anaý Qyzylordada, sonaý Almatyda bolǵan keıbir jınalystarǵa qatynasyp júrem, sonda kóretinim: baıandama jasaýshy kóbinese sózin qaǵazǵa jazyp alyp, júdá, oqyp shyǵady. Nege sóıtedi olar? Meniń oıymsha kópshilik aldynda sóz sóıleý, júdá, ońaı jumys emes ol. Myńdaǵan kóz saǵan baqyraıyp qarap otyrsyn da, sen aspaı-saspaı sóıle!.. Oǵan, júdá, qandaı júrek kerek dep otyrsyń?..

Rahmet kúlip jiberdi.

— Nege kúlesiń? — dedi Syrbaı.

— Sózińiz qyzyq...

— Nesi qyzyq? — dedi Syrbaı, — kóptiń aldynda sóz sóıleý ońaı bolsa, úlken jınalystarda óziń nege jazyp aıtasyń?

— Ońaı emesi ras, — dedi Rahmet kúlkili keskinin salmaqtanyp, — kópshiliktiń aldynda bos sóz aıtýǵa bolmaıdy. Olarǵa ónegeli sózder aıtý kerek. Ol úshin, aıtatyn sóziń ekshelgen, salmaqtanǵan, tyńdaýshy kópshiliktiń paıdasyna asatyn sóz bolý kerek...

— Mine, mine, mine! — dedi Syrbaı Rahmettiń sózin bólip, — júdá ras sóz osynyń. Kóptiń oıy — myń, seniń oıyń — bir. Myń oıdyń bir oı qyshyǵan jerin tabý ońaı emes. Júdá qıyn ol. Meniń baıandamadan qashqalaqtap otyrǵanym da sondyqtan.

— Ol ras qoı, aqsaqal, — dedi Rahmet, — áıtkenmen, kópshilikke de jetekshi kerek emes pe. Kim sol, «jetekshi» degenimiz? Ol, halyqtyń alǵa bastaıtyn isine súıene otyryp, sol halyqtyń paıdasyna asatyn jańalyq taba bilýshiler, tapqan jańalyǵyn halyqqa uǵyndyra alýshylar, uǵyndyrǵan isine halyqty jetekteı alýshylar emes pe?

— Júdá ras.

— Kózińizge maqtaǵanym emes, isińizben dáleldengen másele, aýyl sharýashylyǵyn ilgeri damytýda siz de jetekshiniń biri bop otyrǵan joqsyz ba? Qazir partıanyń da, úkimettiń de, halyqtyń da sizden bilgisi kep otyrǵany — kúrishten mol ónimdi qalaı alǵanyńyz. Ol týraly baıandama sizdiń ne aıtatynyńyz maǵan qazir-aq málim bop tur.

— Qalaı? — dedi Syrbaı, baıandama týraly Rahmetke kelgen oıdyń jobasyn kerip almaq bop.

— Bylaı, — dedi Rahmet, shaldyń baıandamasyn suraýlar qoıý arqyly jobalap berý nıetimen, — siz ǵoı, kúrishten mol ónim alý úshin áýeli jer tańdadyńyz?

— Ras.

— Qandaı jerdi tańdadyńyz sonda?

— Qandaı jer? — dep Syrbaı az oılandy da, — tilekti jer bolady da, — dep jaýap berdi.

— Ne jer, ol «tilekti» degen?

«Bilip otyryp suraǵany nesi?» degendeı, Syrbaı Rahmettiń keskinine qarap edi, ol oıyn túsingen Rahmet:

— Bylaı bolsyn, Syreke, — dedi, — men sizge birtalaı suraýlar berem. Sonda, ózim bilip turǵan biraz máselelerdi bilmegen kisi bop suraımyn.

— Nege?

— Sizdiń baıandamańyzdyń, negizgi jelisi, meniń sol suraýlarymnan týýǵa tıisti. Olaı deıtinim: sizdiń baıandamada aıtylatyn sóz: kúrishti qandaı jerge egip, qalaı sýaryp, qalaı esirý týraly ǵoı. Olardyń bári meniń kórip júrgen isterim ǵoı.

— E, báse. Endeshe nege suraısyń ol týraly?

— Suraıtynym: kúrishten sizdiń buryn bolmaǵan mol ónim alýyńyzdy estigen jurt «qalaı aldy eken?» dep oılaı ma? Oılaıdy. Sonda, sol mol ónim kókten jaýdy dep emes, jerden shyqty dep oılaıdy ǵoı?

— Árıne.

— Endeshe, «qandaı jerge shyqty eken?... Qalaı shyqty eken?» dep oılaı ma jurt?

— Oılaýǵa tıisti.

— Endeshe, baıandama da osy týraly bolýǵa tıisti.

— Onda ońaı ǵoı, — dedi Syrbaı qýanǵandaı, — men odan basqa qıyn pálesi bar bolar dep oılasam...

— Esh te qıyn pálesi joq. Qaıtalap aıtqanda, kúrishke qandaı jerdiń qolaılylyǵyn, ony qalaı óńdegenińizdi, oǵan qandaı tuqym sepkenińizdi, qalaı sýaryp, qalaı esirip, qalaı otaqtap, qalaı pisirip, qalaı orǵanyńyzdy, qalaı soǵyp, jınap alǵanyńyzdy aıtsańyz, kúrishten mol ónimdi qalaı alýyńyz týraly jasalǵan jaqsy baıandama bolady da shyǵady.

— Ol ǵana bolsa, júdá aıtyp kórermin, — degen Syrbaıdan, jańaǵy máseleler týraly suraýlar berý arqyly baıandamanyń jobasyn anyqtap alǵan Rahmet, oǵan eki túrli keńes aıtty.

— Biri, — dedi ol, — ekeýmiz keńesken jobamen óz tájirıbeńiz týraly siz Aıbarshaǵa jazdyryp alyńyz. Onyń zalaly bolmaıdy. Oqyp shyǵa alam deseńiz oqyrsyz, eger óıte almaımyn deseńiz, qaltańyzǵa salyp júrip, baıandama bolǵansha anda-sanda qarap qoıarsyz, sonda aıtatyn sózderińizdiń jobasy oıyńyzǵa sińip qalady da, aýyzsha baıandama jasaý jeńil bolady.

— Ol da jón eken, — dedi Syrbaı.

— Ekinshi aıtarym mynaý, — dedi Rahmet, — sizdiń Almatyǵa júrýińizge on bes shaqty kún bar. Oǵan deıin, aýdandaǵy kúrishten mol ónim alýshylardyń máslıhatyn shaqyryp jiberermiz. Almatyda jasaıtyn baıandamańyzdy sol máslıhatta jasap alarsyz. Sóıtseńiz, Almatyǵa tóselip barasyz.

— Bul bir júdá jaqsy keńes eken, — dedi Syrbaı qýanǵan bop, — Almatyda taısalǵanmen, munda taısala qoımaımyn ǵoı, bilgenimdi júdá erkin aıtyp berem ǵoı.

— Siz Syrdyń sýy sıaqty emessiz be? — dedi Rahmet te qýlanǵan keskinmen. — Ineniń kózindeı jol ashyp berseń, arjaǵyn ózi keńitip alyp ketpeı me, Syrdyń sýy?.. Sol sıaqty, is tájrıbeńizden Almalyqta bir baıandama jasap jol syzyp alsańyz, Almatyda keńitip alyp ketpeısiz be sol joldy?

— Jaqsy, — dedi Syrbaı, «bul keńesti endi sozýdyń qajeti joq» degendeı keskinmen, — «táýekel» dep Aıyma jazdyryp kóreıin de, ózine oqytaıyn. Synyń bolsa, sodan keıin aıtarsyń.

— Maqul.

Bir jumadan keıin Almalyqqa kelgen Aıbarsha «Atekem berip jiberip edi» dep Rahmetke Syrbaıdyń jazylǵan baıandamasyn usyndy.

— Ózi nege kelmedi? — dep surady Rahmet.

— Sońǵy birer kúnde sol kisi tynyshtanyp júr, — dedi Aıbarsha.

— Nege?

— Bıyl Syrdarıa qatty tasyr degen jobany aıtady, atekem. Tasqyn qataısa, jardy buza ma dep qorqady.

— Oǵan ne belgileri bar eken?

— Onshasyn suraǵam joq. Biraq kesh demeı, erte demeı, darıa basyna kóbirek barady. Keshe de darıaǵa tún ortasynda ketip, osy baıandamany sizge aparyp ber dep maǵan tapsyrdy.

— Oqyp kórińiz, — dedi Aıbarsha, Rahmetke baıandamany berer aldynda, — jazýshy men bolǵanmen, aıtyp otyrýshy atekemniń ózi. Tek «júdá» deıtin daǵdyly sózi bolmasa, ózge aıtqandarynyń negizdisinen eshnársesin tastamaı jazdym. Keıbir qajetti dep tapqan sózderime óz janymnan eskertýler qoıyp otyrdym.

Rahmet baıandamany oqyp kórse, bylaı jazylǵan eken:

«Atalarymyz aıtqan: «alyp anadan, at bıeden týady» dep. Sol aıtqandaı, jaqsy egin alam deseń, egindi jaqsy jerge sep.

«Syrdarıanyń boıynda, kúrishten basqa daqyldy sebý úshin sortań jerden qash.

«Beti aq aıran bop tuzy shyǵyp jatqan sortańdy kim bolsa sol tanıdy. Tuzy shyqpaǵan jerdiń sortańyn aıyratyn jalǵyz-aq belgi bar, ol — «balyqkóz».

«Balyqkóz» degenimiz shóp. Jobasy ebelek sıaqtanyp, taramdanǵan butaqtary domalanyp ósetin. boıynyń bıiktigi qarys jarymdaı, butaqtarynyń basyna balyqtyń kózine uqsaǵan qyzǵylt gúl shyǵatyn, sondyqtan «balyqkóz» atalatyn bul shóptiń ónboıy shylqyldaǵan sý, qaı jerinen ustap syǵyp qalsań da byrt etip jarylyp, sýy atyp ketedi. Sýynyn, da, sheptiń óziniń de dámi túz tatyǵan kórmek.

«Sortańsyz jerge «balyqkóz» shyqpaıdy. Ol shyqqan jer kebir bolady da, birer jyl egin sepken soń, aq-aıran sortańǵa aınalyp ketedi. Ondaı jerge odan keıin kúrishten basqa daqyl egip shyǵara almaısyń. Tek jońyshqa shóbin ǵana shyǵara alasyń.

«Balyqkóz» kúrishke eki sebeppen zalal isteı almaı biri — sýdy qansha kóp ishkenmen, onyń boıy qarys jarymnan bıik espeıdi. Ózi sýǵa tunshyǵyp ólgish, eger sýdy boıynan asyra jaısań, az kúnde tunshyǵyp ólip qalady, kúrishke sý onyń boıynan joǵary jaıylady; ekinshi — sortańdy jerdiń kúrishke zalaldy bolmaıtyn sebebi, sortan, kúnge qyzǵanda ǵana eginge zalaldy, sabaǵynyń túbin qýyryp kúıdirip jiberedi. Kúrish sýda ósetindikten, oǵan ári kún sáýlesi tımeıdi, ári aǵyn sýǵa shaıylyp aralasqandyqtan zalal ornyna eginge paıda keltiredi, óıtkeni, sortańnyń ózinde kúrishke paıdaly sýperfosfattyń tegi bar.

«Sonymen, qysqasy, kúrish egý úshin, ózge daqylǵa bolmasa, kúrishke sortańdy jerdiń paıdasy bolmasa, zıany joq.

«Kúrishke óte tilekti jer — qalyń sheńgel shyqqan jer. Ondaı jerdiń topyraǵy asyl da bolady, tez toza da qoımaıdy. Syrdyń boıyndaǵy eń asyl topyraq — boz topyraq qoı, shirkin!.. Ǵylym tilinde ony — úles deıdi eken. «Úles» dese úles qoı, shirkin!.. Qashan tozyǵy jetkenshe, árbir tozańynan bir dán órbip turmaı ma onyń!.. Syr boıyna táńiriniń meıiri túsip bergen shyn úlesi ǵoı, ol!..

«Jeri qansha tilekti bolǵanmen, eger kúrish egetin tanaptyń betin úıge tósegen sákideı tegistemeseń, odan mol enim ala almaısyń. Kúrish sýda ósedi. It-oınaqty jerge sý tegis jaıylmaıdy. Sý tegis jaıylmasa, kúrish te tegis shyqpaıdy.

«Kúrish egetin jerdiń de qalyńdyǵyn jıyrma santımetrden juqa jyrtpaıdy jáne ersili-qarsyly, eki ret aıdaıdy. Odan keıin tyrma júrgizip, odan keıin mala basyp, qyrtysty ete usaqtaıdy. Áıtpese kúrishtiń dáninen sabaq jaryp shyǵa almaıdy, tamyryn tereńge jaıa almaıdy.

«Bıylǵy shyqqan eginniń tájrıbesine qaraǵanda, Syrdyń ólkesine «Krasnodar» atalatyn salydan jaqsy enetin tuqym joq eken. Budan bylaı ne osy tuqymdy ǵana sebý kerek te, ne ózgeden muny molyraq sebý kerek. Arǵymaqtan jaby, jabydan arǵymaq týmaıtyny sıaqty, jaqsy ónim jaqsy tuqymnan alynady eken.

«Sebiletin tuqymdy, orylý men sebilý arasynda qalaı kútýdiń ózi tolyp jatqan bir ǵylym eken. Ony Natalá men Samarqan sıaqty oqymysty bireý aıtpasa, men aıta almaımyn.

«Tuqymdy seberden birer kún buryn sýǵa salyp isindirý kerek. Sebebi, kúrishtiń tuqymy sýǵa sebiledi, isinbegen tuqym sýǵa tez batpaıdy, betinde qalqyp júredi.

«Jer qyzbaı kúrish tuqymyn sebýge bolmaıdy. Bizdiń arada, ádette, jer maıdyń on — on besinen bastap qyzady.

«Kúrish tuqymy sýǵa sebiletindikten, árıne, qolmen sebiledi, óıtkeni seıalka sýǵa júre almaıdy ǵoı.

«Tuqymdy laı sýǵa sebý kerek. Sebebi, kúrish tuqymyn sýǵa sebýden maqsat — jerdiń betine jatqyzý. Óıtpeı, bıdaıdyń ne sulynyń tuqyly sıaqty seıalkamen tereńge otyrǵyzsań, kúrishtiń alǵash álsiz shyǵatyn sabaǵy, jerdi jaryp óse almaıdy. Laı sýǵa sep deıtinimiz: sý tunǵanda, jerge túsken dándi jumsaq laı jabady da, tez enýine jaǵdaı jasaıdy.

«Tuqym sebilgennen keıin sýdy aǵyzyp jiberemiz, áıtpese dán ónbeıdi. Dán kóktegennen keıin sýdy qaıta jaıamyz. Qashan kóktegen kúrishtiń sabaǵy baldyr sıaqty názik, ezilgish jumsaq jáne úzilgish osal bolady. Tamyry bekigenshe, qattyraq tolqyǵan sý da ol sabaqty úzip áketedi. Sondaı kezinde, kúrishtiń sabaǵyn sýjylan sorady degen sóz bar, biraq ony kózimmen kórgen emen.

«Kúrishtiń kóktegen sabaǵy on — on bes kúnde boı salyp, tikeıip páshekteıdi, qulaǵy da sol kezde ashylady. Birinshi otaqty osy kezde jasaý kerek, óıtkeni kúrish tuqymyna aralasqan ózge ósimdiktiń dáni de osy kezde enip bolady. Olardy sol kezde otaqtaý eginge ete paıdaly. Árıne, otaqtarda sýdy aǵyzyp jiberemiz.

«Kúrishpen aralas shyǵatyn aram shópterden eń, zalaldysy kekire men shıen. «Kókiremiz» — japyraǵy jalpaıa shyǵatyn shóp, ol kúrishtiń azyǵyna sepken dári-dármekti kóp jutyp zalal isteıdi. Biraq ony taný ońaı, sondyqtan otaǵy da ońaı. Al, «shıen» degen páleni basyna qashan dán tartqansha kúrishten aıyryp alý qıyn, sabaǵy da, túsi de birdeı. Aıyrmasy — shıen sabaǵynyń sıraǵy bálkim qyzǵylttaý keledi. Biraq ony, kóp kórip kánigilengen kez bolmasa aıyra almaıdy. «Esek mıa» degen bir pále bar, onyń zalaly — eger esirmeı otap tastamasań, boıy kúrishten tez asyp ketedi de, kún kózin bermeı qoıady. Kúrishke sheńgel men jantaq ta aralas esedi. Olardy taný ońaı da, otaqtaý qıyn, ústi-bastary tiken, baıqap otaqtamaǵan kisi, qolǵap kıse de qolyn jaralap alady.

«Birinshi otaq bitip, sýdy qaıta jaıǵanda, kúrishtiń qulaǵynan asyrmaımyz. Qulaǵyna sý quıylsa, kúrish sabaǵynyń boıy qansha bıiktegenmen, sýdyń tereńdigin on bes-jıyrma santımetrden bıik jaımaımyz. Sýdy, árıne, úsh-tórt kúnde bir jańartyp turamyz, áıtpese sý sasıdy da, egindi borsytady. Sýdy, árıne, ne keshki, ne erteńgi salqynmen jaıamyz, sebebi, kún qyza jaısaq eginniń sabaǵy qyzady da, qyzǵan sabaqqa salqyn sýdan tymaý tıedi. Tymaý adam túgil ósimdikke de zalal. Tymaý túbi — qurt, tuman túbi — jut» degen ras sóz. Adamǵa tıgen tymaý sıaqty, ósimdikke tıgen tymaýdy da elemeýge bolmaıdy. Elemeseń ilige aınalady. Bederi túsip sarǵaıa bastaıdy.

«Ekinshi otaqty kúrish oıaǵa kelgen kezde jasaımyz. Sol kezde paıanyń basy ıilip shire baılana bastaıdy. Bul kezdiń otaǵy qıyn. Óıtkeni kúrishke aralas ósken aram shópterdiń tamyry tereńdep, sabaǵy jýandap alady. Mashyǵy ushqan adam bolmasa, jaı kisi otaqtaı almaıdy.

«Úshinshi otaq — sobyqtyń súti qata bastaǵan kez. Ekinshi otaqty jaqsylap júrgizse, úshinshiniń keregi de joq.

«Jerdi jaqsylap óńdese, tuqymdy teńdep ap, jaqsylap sepse, mezgilimen sýarsa, mezgilimen otaqtasa, kúrishten mol ónim alý degen osy «Meniń zvenom bıyl bes gektar jerdiń, úsheýinen alpys sentnerden, ekeýinen júz jıyrma sentnerden alyp otyr. Jasyratyny joq, júz jıyrmadan berip otyrǵan gektarlar dári-dármek sebilgen jer, alpystan bergen — sebilmegen jer. Budan kórinetin nárse — qaradúrsin oıdan ǵylymnyń oıy áldeqaıda ozyq ekendigi. Biraq, sol ǵylymnyń ózi sońǵy sózin aıtyp bolmaǵan sıaqty. Olaı deıtinim: bizdiń agronom Natasha Poleshýk «elıta» degen birdemeni taýyp alyp, kúrishtiń árbir dánin jerge qolymen otyrǵyzatyn boldy jáne bir dán men ekinshi dánniń arasy, uzyndyq jaǵynan on bes santımetr, kóldeneń jaǵynan otyz bes santımetr.

«Osyndaı ádispen ol ótken jyldyń kókteminde bes kılo dán seýip edi, otyz bes sentner astyq aldy. Biz bir gektar jerge orta eseppen júz kılogramm tuqym sebemiz. Sonyń árbir bes kılosynan 35 sentnerden ala bersek, júz kılodan jeti júz sentner alamyz ǵoı. Bul, bizdiń ótken jyly dúnıejúzilik rekord jasadyq degen mólsherimizden segiz eseden kóp.

«Olaı bolsa, aldaǵy maqsat — Natalá ósirgen elıtanyń mólsherine jetpeı tynbaý. Oǵan qalaı jetýdi men áli oılanǵan da joqpyn jáne oǵan meniń aqylym da jete qoımas. Bul jónde men sıaqty qarańǵy adamdarǵa ǵylym jetekshi ekenine kózim aıqyn jetti».

— Jazylǵan baıandamanyń ázirge toqtap turǵan jeri osy, — dedi Aıbarsha, baıandamany oqyp bolǵan Rahmetke. — Budan keıin ne jazdyraryn atekem de bilgen joq, men de bilgen joqpyn. Endigisin sizge aqyldasa keldim.

— Ne dedi qart? Osy jazǵandy jattaımyn deı me? Aýyzsha sóıleımin deı me?

— Aýyzsha sóıleımin deıdi jáne budan áldeqaıda keńeıte sóıleımin deıdi.

— Keńeıte sóılemeı, osy qalpynda aıtyp shyqqanda da jetip jatyr, — dedi Rahmet, — jáne qosymsha baıandama bar ǵoı oǵan. Ony Natalá Poleshýk jasaıdy, ǵylymdyq jaǵyn sol qamtıdy. Biraq qymsynbaı erkin daıarlansyn degen oımen, Natalányń baıandama jasaýyn áli shalǵa estirtken joqpyn.

— Ol da durys, — dedi Aıbarsha.

— Bul baıandamada ótken jyldyń rekordy ǵana sóz bolǵaly otyr ǵoı, — dedi Rahmet. — Aldaǵy jyldarda qarttyń budan da ilgerileýine kúdigimiz bolmaýǵa tıisti. Sondyqtan, bul baıandamany osy másele jónindegi qarttyń bolashaq baıandamalarynyń basy dep esepteý kerek.

ON BESİNSHİ TARAÝ

EREÝİL

Moskva — Almaty poezyna mingen Syrbaı, vokzalǵa túnde kelip tústi, qasynda Natalıa men Samarqan.

Vokzaldyń, qala jaǵyna ótken Syrbaı, aldyna kóldeneńdete ákep tosa bergen «ZIS-101»-niń ashylǵan esigine kirmeı, sol bir túnniń tamasha kórkine áserlengen keskinmen tóńiregine qaraı qaldy.

Mańdaıynda kózi, kókireginde sezimi bar adamǵa, dál sol sátte olaı qaramaýǵa bolmaıtyn da edi: sol kúni keshke qaraı jaýyp, túndi ortalap baryp basylǵan qardan aınalanyń bári appaq sútteı; tymyq aýada butaǵyna asylyp, salmaǵymen bastaryn temen ıgen qardan, qalanyn, kósheleri men qoralaryna qalyn, shyqqan aǵashtar, qaýyzy ashylyp pisken shyǵymdy maqta ólkesine uqsaıdy; borannan keıin bulttan túgel aıyqqan ashyq aspandaǵy mıllıondaǵan juldyzdarmen tolyqqan aıdyn, júzderi, qarmen jýylǵandaı asa jarqyn júzderdiń sáýleleri jerdegi qarǵa shaǵylysyp, kirshiksiz qardyń da árbir ushqyny bir-bir juldyzdaı bop jaltyraıdy; vokzaldan taýǵa qaraı tip-tik bop erleı tartqan Lenın atyndaǵy keń prospektiniń ón boıyna eki jaǵynan baǵanalardyń basynda úsh-úshten juptanyp janǵan álektr shamdarynyń domalaq abajýrlarynyń árqaısysy kóshege ilip qoıǵan bir aı sıaqty; aıly túndegi aspandy belýardan qorshap turǵan appaq taýdyń beldeýin órleı ósken qalyn, shyrshadan, qalanyn, kúngeı jaǵyn sozyla qaýsyrǵan jotasy, alystan qara-qylshyq aq qasqyr sıaqtanyp elesteıdi...

Osy kórkem beınege Samarqan da Syrbaıdan kem áserlengen joq. Al, Almatyǵa buryn kelmegen Natalıa, aıly túnde, alystaǵy taýdyń jotasyna, jerdegi appaq qarǵa qyzyǵa qaraǵanmen, qalany búrkep turǵan ádemilikti, ol qalany buryn kórgen adamdardaı kókiregimen sezine qoımady. Sondyqtan:

— Káne, mashınaǵa minbeımiz be? — degen sózdi ol ózgelerinen burynyraq aıtty.

Olar mingen mashına, Lenın atyndaǵy prospektimen aıdaı jóneldi.

Almatynyń kóshesimen júrgen adam eki mezgilde onyń úılerin naq qasyna kelmeı kóre almaıdy: biri — jaz, aǵashtardyń japyraqtanǵan kezinde, biri — qys, qar jaýyp, aǵashtardyń butaqtaryn bólegen kezde.

Bizdiń jolaýshylar Almatynyń kóshesine jıi ósken aǵashtarynyń butaqtaryn qar búrkegen kezde kirgendikten jáne qar kúreýshiler ǵana bolmasa, júrisi azaıǵan kóshede «ZIS» zymyrap ketkendikten, aǵashtardyń tasasyndaǵy úılerdiń biren-saranyn ǵana bolmasa, kópshiligin kóre almady.

Natalányń estýinshe, kósheleri men qoralaryna aǵash egilý jaǵynan Almaty dúnıejúzilik qalalardyń aldyńǵy qatarynan oryn alady. Aıbarshanyń aıtýynsha, bul sıaqty aǵashty qala eshqaıda joq. Estýi solaı bolǵanmen, kóshesinde mashınamen zyrlatyp kele jatqan Natalıa, bul júrip kele jatqan jolyn qalanyń keshesi eken dep emes, qalyń ormannyń ishindegi aleıa eken dep jorydy. Sol oıyn serikterine suraý retinde aıtyp edi:

— Almatyda, taýǵa qaraı tartatyn kóshelerdiń ishinde eń úlkeni de, en, kórkemi de úsh kóshe, — dedi Samarqan, — biri — osy biz júrip kele jatqan Lenın atyndaǵy prospekt, biri — Fýrmanov kóshesi, biri — Abaı atyndaǵy prospekt.

— Bizdi qaı gostınısaǵa aparatyn edińiz? — dep surady Samarqan shoferdan.

— Delegattar úıine.

— Endeshe, siz Gogol kóshesinen Segizinshi martqa qaraı burylyńyz da, odan joǵary órlep, Lenın atyndaǵy prospektimen oralyp, odan Kalınınge túsip, Fýrmanovtan tómendep, gostınısaǵa Úkimet úıiniń aldymen Kırovty boılap baryńyz.

«Nege?» degendeı, shofer qasynda otyrǵan Samarqannyń keskinine buryla qarap edi:

— Qalany buryn kermegen qonaqtar kele jatyr, — dedi Samarqan, dál kim ekendigin atap aıtpaı, — búgin qala óte-móte kórkemdenip ketken eken, jaqsy kóshelerin orap túsip kórseteıik.

— Jaqsy, — dedi shofer.

Atalǵan marshrýtpen mashına zymyrap keledi. Árqaısysy ózinshe oıǵa ketkendeı, tym-tyrys, ún joq, Qalanyń búgin túndegi erekshe kórkemdigine de kózi azdan keıin tuna qalǵandaı bolǵan Syrbaıdyń basynda otyrǵan oı — maıdan mańyndaǵy qalalarmen tyldaǵy myna qalany salystyrý: olar búrkeýli de, mynaý ashyq; sondyqtan, olarda alynatyn dem aýyr, munda alynatyn dem jeńil... Sol oıdaǵy Syrbaı, «erkin demdi olar qashan alar eken!» degendeı, ara-tura kúrsinip aldy.

Kósheleri ári keń, ári atqan oqtaı túzý, ári, osy kóshelerdiń, eki jaq qabyrǵasyna, boıynyń bıiktigi eki-úsh etajdy úılerden asyp, qoldyń salasynda bop jıi aǵashtar egilgen Almatyny aralap kele jatqan Natalıa, qalanyń kórkem beınelerine qyzyǵa qaraýmen qatar, sol kezde esine túse qalǵan Kıevpen salystyryp, Kıevtegi záýlim bıik úılerdi budan sırek kezdestirgendikten mensinbeı de kele jatyr. Tek, mashına Kalınındi órlep baryp, Fýrmanovtan tómendep, Kırovty boılaı gostınısaǵa tartqanda ǵana, osy kóshelerdegi úsh etajdy turǵyn kombınattar men Túrksib basqarmasyn, odan Úkimet úıin, odan pochta-telegraf úıin kórgende ǵana, «Bular jaqsy eken!» dep qoıdy Natalıa ishinen. Samarqannan surastyrsa, bul úılerdiń bári de Almatyǵa Qazaqstan ortalyǵy kelgennen beri ǵana, ıaǵnı 1929 jyldyń ber jaǵynda ǵana ornaǵan eken. Odan burynǵy Almatynyń úıleri Natalıaǵa Ýkraınanyń táýirleý salynǵan poselkesiniń úıleri ǵana sıaqtandy.

Gostınısada eki nomer daıarlanypty, biri — Syrbaı men Samarqanǵa, biri Natalıaǵa. Syrbaı ishteı: «Samarqan Natalıamen birge bolam dep aıtar ma eken» dep joryp edi, ony aıtpady; ol jónde qýlanýdy, Natalıany qyzyńdaı syılaıtyn Syrbaı ersi kórdi. Tek qana basyna kelgen jorý — «túrlerińe qaraǵanda, osy joly rettesip qaıtarsyńdar, tegi».

Gostınısanyń nomerine ornalasý úshin sanobrabotka degenniń kerektigin Syrbaı jańa ǵana bildi, odan nomerge kirip ap etýge ruqsat alǵan Samarqan, nomerge barǵan soń Syrbaıǵa ol jónde aıtyp edi:

— Jýynǵan durys qoı, — dedi Syrbaı, — biraq, ol júdá qaıda qashar deısiń. Odan da aýyr is bar ǵoı.

— O ne? — dep surady Samarqan.

— Pochta jaqyn ba, bul aradan?

— Jaqyn, ony qaıtesiz?

— Jaqyn bolsa, sen soǵan bar da, aýylǵa bar!

— Ne jóninde?

— Daıra qatty tası ma degen qorqynyshta keldik qoı, sony suraý kerek.

Samarqannyń asyqqysy kelmegenmen, telegrammany bermeı Syrbaıdyń kóńili kónshimeıtinin kergen ol, «endeshe siz jýyna berińiz, men qaıtyp kep jýynaıyn» dedi de ketip qaldy. Ol oralyp kelgenshe, Syrbaı jýynyp bop shaı daıarlap jatyr eken. Shaıdan keıin olar jatty. Jumsaq vagonda oryn bolmaǵandyqtan, olar Almalyqtan plaskart vagonǵa mingen edi, onda oryn tar bolǵandyqtan, jolshybaı Samarqan ózine ekinshi polkadan tıgen orynǵa Syrbaı men Natalıany kezek-kezek tynyqtyryp, ózi tik otyryp qalǵyp kelgen edi, sondyqtan gostınısa nomerindegi krovatqa jata salysymen ol qor ete tústi.

Syrbaı uzaq ýaqytqa deıin uıyqtamady. Sonda onyń basyna shyrmalǵan oı bireý ǵana, ol — Syrdarıanyń tasýy, Syrbaıdyń shamalaýynsha, darıanyń bıyl qatty tasýyna tolyp jatqan belgiler bar sıaqty, solardyń ishinde: darıanyń jaryndaǵy tyshqandardyń inin shólge tasýy, ondatrlardyń darıadan kólderge kóshýi, muzdyń betine mezgilinen buryn qyzylsý júgirýi, balyqtardyń Aral teńizinen darıaǵa shyǵýy mezgilinen buryn bastalýy, taǵy basqalar... Baqylaý stansıalarynyń habarlaýynsha da, Syrdarıany qurastyratyn Naryn men Qara darıanyń bastalatyn taýlarynda bıylǵy jyldyń marty aıaqtala jańbyr kóbeıip, sý jyldaǵydan ózenderge áldeqaıda mol quıylyp jatqan kórinedi. Sondyqtan, Syrdarıanyń muzy jyldaǵydan erte jáne kenet sógilý qaýpi bar... Osylardy aıta kep, Syrbaıdyń Almatyǵa júrgisi kelmep-aq edi.

— Úkimet pen partıanyń qaýlysyn ózgertýge bolmaıdy, Syreke, baıandamańyzdyń kúni taǵaıyndalyp, sizdi onda kútip otyr, birer kún bolasyz da qaıtasyz. Tipti darıa tası qap, qaýyp tóne qalǵan kúnde de siz jalǵyz adam emessiz be? Bir kisiniń qolynan ne keledi? Munda kópshilik bar, biz barmyz, baqylap otyramyz da, darıa tasýǵa aınalsa, tıisti shara qoldanarmyz, — dep Rahmet bolmady.

Sol kezde Anatolıı Kondratevıch te sol mańda bolyp Rahmettiń sózin qostaǵan soń, Syrbaı qart dosyna:

— Onda, men kelgenshe, Anatól, óziń osynda bolsań ǵana baram, — degen soń, dosy «bolaıyn» dedi.

Darıa tasyp, kemerinen tógilý qaýpi týǵanda da óziniń ishinde bolýynan keler-keteriniń azyn Syrbaı shamalaıdy, degenmen, sondaı qaýyp týa qap, turǵyn el dúrbeleńge tússe, onyń ishinde bop, aýyr-jeńiline ortaqtaspaýdy qylmys sanaıdy. Almatyǵa ol osy oımen attandy da, jolshybaı «daıra ne halde eken?!» degen qaýippen keldi. Onyń Samarqandy jýynýdan buryn telegrafqa qýǵan sebebi de osy edi.

— Shyraǵym! — degen edi ol Samarqan telegrafqa keterde, — telefonmen budan da sóılesýge bola ma, Almalyqpen?

— Almalyq túgil Keń toǵaımen de sóılesýge bolady, — degen edi Samarqan.

— Endeshe, meni tańerteń erte Rahmetpen sóılestiretin qyp kelshi.

— Jaraıdy, Syreke!

Telegraftan qaıtqan Samarqan, erteń erte Rahmetpen sóılesýge telefonǵa zakaz bergenin aıta keldi. Olar ornalasqan nomerde telefon bar. «Osydan sóılesesiz» dedi Samarqan Syrbaıǵa. Syrbaı telefondy ezine jaqyn qoıyp jatty. Sondaǵy oıy: «Qyzylordadan Almalyqpen de, kolhozben de sóıleskende jap jaqsy-aq estilýshi edi, mynaý alys jerden qalaı estiler eken?!»

Darıanyń tasýy týraly oılanyp jatyp uıyqtaǵan Syrbaıdyń túsine, oıaýdaǵy oıymen shatasqan áldene qorqynyshty túster kirip, ol álsin-álsin shoshyp oıana berdi de, tańǵa jaqyn ǵana durys bir tátti uıqyǵa ketti... Ony sol qumarynan shyǵarmaı, krovatynyń basyna taıaý turǵan telefon shyldyr ete qaldy, Shoshyp oıanǵan Syrbaı, áýeli qaıda jatqanyn shamalaı almaı qap, krovatynan qarǵyp túsken qalpymen «aha»-lap eseńgiregen qalpymen esikke qaraı jónele berip edi:

— Syreke, qaıda barasyz? — dedi, telefonnyń shyldyrynan emes, Syrbaıdyń krovatynan túsken dúsirinen oıanǵan Samarqan basyn kóterip.

Qaıda ekenin sonda ǵana shamalap toqtaı qap, qyzarǵan bylshyqty kózin keń ashyp keskinine qaraı qalǵanda, Samarqan áli de shyldyrap turǵan telefonǵa baryp qulaǵyn tosty da:

— Syreke, beri kelińiz, Almalyqpen sóılesesiz, — dep, beri jyljyǵan Syrbaıǵa telefonnyń trýbkasyn ustatty.

«Almaty, Almaty!» degen sóz shalyndy Syrbaıdyń qulaǵyna.

— Ie, júdá, Almatydan, men Syrbaı, — dedi shal.

Arjaǵynda sambyrlap ashyq estilgen daýysty Syrbaı tanı ketti. Rahmettiń daýsy!

Darıa jaıynan basqa sózdi Syrbaı suraǵan joq. Rasy ma, jubatýy ma, Rahmettiń aıtýynsha ázirge pálendeı qaýyp joq sıaqty. Syrbaı:

— Shyraǵym, sen eger qaýyp bolsa, júdá jasyrma menen. Búgin jasyryp, erteń jamanat habar shyqsa, onyń arty júdá uıatqa, úlken ókpege soǵady, — dep qıyla aıtyp edi, darıa tasý qaýpiniń ulǵaıǵanyn kóre-bile tura, baıandama jasaýyna áseri tıer degen oımen Rahmet:

— Qoryqpańyz, Syreke, qorqatyn dáneńe joq, — degen sózin áldeneshe ret qaıtalap aıtty.

Rahmettiń sózine sengenmen, Syrbaıdyń keýdesine uıalaǵan qaýyp kete qoımady; sondyqtan ol, telefonmen sóılesip bolǵannan keıin krovatyna jatqanmen, mezgili áli erte bolǵanmen, Samarqan taǵy da qor ete túskenmen, kún kóterilip, gostınısa adamdary turǵansha kirpigin jumǵan joq...

Jer-sý Komısarıatynyń kollegıasynda Syrbaıdyń baıandamasy kúndizgi saǵat úshte bastaldy. Oǵan deıin serikteri men Syrbaı Halyq Komısarlar Soveti men Qazaqstan Ortalyq Partıa komıtetinin, aýylsharýashylyq bólimderinde bolyp, ózderiniń isterinen biraz málimet berdi de, biraz qajetti máselelerin etkizip aldy, solardyń biri «Keń toǵaı» kolhozyn osy jyldyń kókteminen qaldyrmaı elektrlendirý.

Kollegıa májilis bastalardan buryn serikteri men Syrbaı Narkomnyń kabınetine kirse, onda Ortalyq Komıtettiń ekinshi sekretary, Komısarlar Sovetiniń predsedateli, Lenın atyndaǵy Búkilodaqtyq aýylsharýashylyq Akademıasynyń Qazaqstandaǵy fılıalynyń prezıdıým predsedateli, aýylsharýashylyq ǵylymynyń biraz doktorlary men kandıdattary, birneshe jazýshy, taǵy biraz adamdar otyr eken. Solardyń ishinen, Ortalyq Komıtettiń sekretary Syrbaımen qaljyńdasa kóbirek sóılesti. Sonda Samarqan shaldyń aý-jaıyn baıqasa, jolshybaıǵy aıtqanyndaı qymsynar túri joq, jaıshylyqta ózine tán minezben, árbir suraýǵa bilgeninshe taısalmaı, qysqasha, týra jaýap beredi.

Baıandamada Syrbaı odan da ótkirlenip ketti. Kollegıa májilisiniń keń zalyna lyq tolǵan adamdardyń qarsy aldyndaǵy sahnaǵa kollegıa músheleri jáne basqarýshy joldastarmen ol birge shyqqanda, zaldan shapalaq dý ete tústi de, sahna aldyna ákep quryp qoıǵan kınoapparattardyń shamdary jarqyraı qaldy. Buryn dál mundaı jaǵdaıda bolyp kórmegen Syrbaı, ózin kınoǵa túsirip jatqanyn. fotograftar da mol jaryqpen paıdalanyp portretin basyp jatqanyn bilgen joq.

Syrbaıǵa sóz berilgende kınoapparattardyń shamdary sóndi. Syrbaı trıbýnaǵa kóterile bergende, zaldaǵy adamdardyń ishinde otyrǵan Samarqan men Natalıanyń júrekteri dir ete qaldy. Óıtkeni, osynda kelerde aýdan ortalyǵynda mol ónim alýshylardyń aýdandyq máslıhaty bolyp, Syrbaı sonda óz tájrıbesinen baıandama jasaǵanda, ári Aıbarshaǵa jazdyryp alǵan baıandamasynyn, jelisinen shyǵyp aýzyna túsken sózin aıtyp ketken de, ári aýyzsha sózinde jeli bolmaı, tájrıbe isterin bytystyryp áreń aıtyp shyqqan. Bul qylyǵy úshin qart adamdy týralap ursýdy ersi kórgen Rahmet: «Almatyǵa barǵanda da osylaı sóıleseńiz uıat bolar, Syreke» dep bastap, biraz jumsaq sózdermen jınaqy sóıleýin qatty eskertken. Sol sózderin ol Samarqanǵa da ońashalap aıtyp, «shaldyń qytyǵyna tımeıtindeı túrde jolshybaı daıarlap bar» dep tapsyrǵan. Sol tapsyrmany oryndaý maqsatymen Samarqan vagonda Syrbaıǵa sóz qatyp kórip edi:

— Júdá, qaıtesiń, shyraǵym, meni qaırap, — dedi Syrbaı unatpaǵan daýyspen, — biz qaıraýy jetip muqalǵan kisi. Úıretkenmen molda bólý, bizdeı kárige júdá qıyn endi. Aýyzǵa ne tússe sony aıtarmyn.

Odan ári qýzasa shaldy ashýlandyryp alarmyn dep qorykdan Samarqan, endi ol jónde sóz qozǵamaı, tek ońashada ǵana Natalıaǵa «osylaı da osylaı» dep kelip, «búldirmese jarar edi» degen qaýpin aıtqan. Osy qaýpin ol Jer-sý Komısarıatynyń kollegıasy bastalarda da aıtyp, Syrbaı trıbýnaǵa shyqqanda, ekeýiniń júrekteri sýyldaı qalǵan sebepteri sol bolǵan.

Samarqan men Natalıanyń qýanyshyna, Syrbaıdyń bul joly irkilmeı sóıleýi, trıbýnaǵa kóterilgennen-aq kerindi. Mundaı topta qulashyn saspaı sermeıtin keıbir top kórgen sheshender, ol trıbýnaǵa kóterilgen soń, salmaqty keskinmen zaldy erkin bir sholyp aldy da, baıandamasyna kiristi.

Ózi tanıtyn pocherkpen jazyp berilgen baıandama qolynda bolǵanymen Almalyqtaǵy máslıhatta baıandamasyn shatastyryp jasaýynan ishteı qatty uıalǵannan keıin, qolyndaǵy jazylǵan baıandamany áldeneshe ret qaıtalap oqyp, sózderin jattap alarlyq halge jaqyndaǵanmen, Syrbaı bul joly da jazylǵan baıandamaǵa qaramaı, sózin aýyzsha bastady.

— Ie, joldastar, — dep bastady ol sózin, — oqymaǵan bir kisi edim men, bárińniń de kezderiń túıe kórmegen jylqylardaı maǵan júdá tóne qalǵan eken; sheshendik degen, meniń ózim túgil ata-babama bitip kórgen emes, aýyzǵa túsken sózdi durystap aıtyp shyǵa alsam, odan artyqty menen júdá tilemeseńder.

Jurt ol sózge Dý kúldi. Sodan ári, serikteriniń de, máslıhatqa qatynasqan ózge adamdardyń qaıran qalýyna da qaramaı Syrbaı aýyzsha baıandamasyn map-maıda qyp óristetip áketti. İske ǵana baılanysty qysqa sózden qurastyrǵan baıandamasynyn, arasynda ol, Samarqan men Natalıa talaı ýaqyt istes bolǵanda estip kórmegen qýlyq sózderdi taýyp, máslıhattaǵylardy álsin-álsin súısindire kúldirip otyrdy jáne olar rızalyqpen kúlgenderi bildirgisi kelgendeı, álsin-álsin qoldaryn shapalaqtasty.

Baıandamadan keıin sóılegender, eń aldymen baıandamanyń bıik dárejede jáne qyzǵylyqty túrde etkenin ataı ketip, arjaǵynda, kúrishtiń ónimin budan zor arttyrýǵa qajetti sharalardan Syrbaı men onyń serikteriniń esinde qalarlyqtaı biraz paıdaly aqyldar aıtty.

Keshke Syrbaı men onyń serikterin Ortalyq Komıtetiniń ekinshi sekretary taýdaǵy dachasyna qonaqqa alyp ketti. Qonaqqa keter aldynda olardyń nomerine kelip shyqqan Narkomnyń aıtýynsha, endigi programma bylaı bolmaq eken: qonaqtar erteń kúndiz qalanyń tamasha oryndaryn aralaıdy, keshke «Gvardıa alǵa» operasyn tyńdaıdy, kelesi kúni saǵat kúndizgi ekide, Syrbaı Almatydaǵy Aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń egin sharýashylyq fakúltetinde qazaq tilinde leksıa oqıdy da, Natalıa orysshaǵa aýdarady, sol kúni keshki poezben qonaqtar mekenine qaıtady.

Syrbaıdyń bir minezi — teatrda spektákl kórýge tózbeıtin edi de, ne shyǵyp ketip, ne ony uıat kórse, ishi pysyp qalǵıtyn edi. Sondyqtan erteńine ol, Samarqan men Natalıa qanshama qyzyqtyra sıpattaǵanmen operaǵa barmaı qaldy.

Serikteri teatrǵa ketkennen keıin, keshki asyn ishken Syrbaı krovatyna sheshinip jatyp qalǵı berip edi, telefon shyldyr ete qaldy.

— Áý! — dedi oıanyp ketken Syrbaı, telefonnyń trýbkasyn qulaǵyna tosyp.

— Syrekeńsiz be? — dedi bireý qazaqsha sóılep.

— Iá, men, Syrbaı... Sen kimsiń?

— Men Sovnarkomnyń bir qyzmetkerimin.

— Iá, shyraǵym, ne aıtaıyn dep eń?

— Sizdiń, úlken úıge kelip shyǵýyńyz qajet bolyp edi de.

— E, baraıyn, biraq, júdá taba alsam.

— Ózim mashınamen baryp alyp qaıtam.

— Júdá jaqsy.

— Serikterińiz qasyńyzda ma?

— Olar spektákl kóremiz dep ketti.

— Á, jaqsy, — dep sóılesýshi trýbkany ilip qondy.

«Jeti qarańǵy túnde nege kerek boldym eken?» degen oımen Syrbaı krovatynan turdy da kıine bastady.

Ol kıinip bop kútip otyrǵanda nomerge Samarqan, Natalıa jáne tanymaıtyn bir qazaq jigiti kirip keldi.

— E, nege erte qaıttyńdar? — dedi Syrbaı Samarqan men Natalıaǵa, tanymaıtyn jigitke amandasqannan keıin.

— Sovnarkomǵa bizdi de shaqyrypty, — dedi Samarqan.

— Júdá, sonsha asyǵys ne bop qalǵan eken?

— Ony myna joldas bilmese biz qaıdan bileıik, — dep Samarqan Sovnarkomnyń qyzmetkerin ıegimen nusqady.

— Men de bilmedim, — dedi ol, — predsedateldiń ózi qajet qyp jatqan kórinedi. Maǵan sizderdi tez jetkizip berýdi tapsyrdy.

— Qaýyrt bir jumys bolǵany da, — dedi Syrbaı túregep, syrt kıimin kıinip jatyp, óz ishinde «daıra tasymaǵan!» dep qaýiptenip.

Syrbaıdyń qaýpi rasqa shyqty. Qyzylordanyń oblystyq Sovnarkomǵa darıanyń muzy keshke qaraı kenet kóterilgenin, joǵarǵy jaqtan tasqyn qatty kelgendikten, darıanyń Almalyq tusyndaǵy ımek jerine sen, shoǵary irkile bastaǵanyn, sen, ol aradan jyljymaı osharylyp turyp qalsa, tasqyn sýdy bógep sýdyń kemerden Almalyq jaqtaǵy kótermege qaraı aqtaryla qulaý, qaýpi baryn telegrammamen habarlapty.

Predsedatel bul telegrammany Syrbaıǵa salmaqty daýyspen qazaqshylap oqyp berdi. Sodan keıin ol kózildirigin alyp Syrbaıǵa qarasa, keskini álem-tapyryq bolyp ketipti. Darıanyń Almalyq tusyndaǵy hal-jaıyn jaqsy biletin predsedatel, ishteı ózi de qaýiptene otyra, Syrbaıdy úreılendirgisi kelmeı basalqy sózder aıta bastap edi:

— Shyraǵym, — dedi Syrbaı bógep, — basqa tóngen zor qaýypty sen kishireıtem degenmen kishireıe qoıa ma ol. Tek arty qaıyrly bolsyn, júdá, bir keremet bolǵaly tur eken. Muny qaıtesińder endi?

— Qaıtemiz? Habar kútemiz. Múmkin muz etip keter.

— Eger ótpese?

— Oǵan da shara qoldanarmyz.

— Mysaly?

— Soǵys uıymdarymen sóılesip, muzdy buzdyrý sharasyn istetemiz de. Sizderdi shaqyrtqanym: habardar bolyp tursyn dedim de. Siz qorqa qaldyńyz, aqsaqal. Tıyshsyzdanbaı-aq qoıyńyz. Ár kezde osyndaı jaǵdaı kezdesedi eken ǵoı. Darıany ıgererlik kúsh bar, saspańyz, nomerińizge baryp tynyǵyńyz, túnde ne hal bolǵanyn tańerteń taǵy habarlarmyn.

— Men oǵan júdá shydaı almaspyn, — dedi Syrbaı, — qazir meni qaıtar.

— Ol bolmas, aqsaqal.

— Boldyr, shyraǵym. Sózdi júdá qysqasynan qaıyrǵanǵa renjı kórme. Syılap shaqyryp, renjitip qaıtarmańdar, búgin ketpesem júdá qatty renjımin.

Syrbaıdy sózine kóndire almasyn kergen predsedatel:

— Búgingi poezd ketip qaldy ǵoı, aqsaqal, — dep edi:

— Sol jaqqa júretin basqa poıyz joq pa eken? — dep surady Syrbaı.

Predsedatel járdemin bildirse, tańǵa jaqyn Novosıbır — Tashkent poezy etedi eken. «Soǵan mingiz» dep ótingen Syrbaıǵa:

— Arysta túsip qalasyz ǵoı, odan. İle poezd kele qoısa jaqsy, áıtpese Almatynyń erteńgi poezyn báribir kútesiz ǵoı, — dep edi:

— Táýekel, júrem, — dep Syrbaı bolmady. Erteńgi leksıasynyń jaıyn aıtyp edi:

— Áýeli keýildi tynyshtandyryp alaıyq ta, — dedi Syrbaı, — basyńda qorqynysh dýyldap turǵanda qaı sóz shyǵady deısiń odan.

Novosıbır — Tashkent poezymen tańǵa jaqyn júrýge ýádelesken Syrbaı, serikterimen gostınısaǵa qaıtty.

Bara tósegine sheshinip jatqanmen, onyń kózi ilinbedi, ilineıin dese-aq, áldene qorqynyshty kartınalar elestep, shoshyna berdi.

Predsedatel de úıine qaýypty oımen qaıtyp, eger qaterdiń kúsheıýi týraly telegramma kelse, kelgen sátinde jetkizip berýdi Sovnarkomnyń sol túngi kezekshige tapsyryp ketken edi. Sol telegramma onyń úıine, kózi uıqyǵa jańa ǵana ketip bara jatqan kezde kelip qaldy.

«Hal asa qıyndady, — dep jazypty telegrammada, — darıanyń ımek tusyna jınalǵan seńder taý bolyp úıilip, birjola bekidi, sýdyń jolyn japty. Tasqyn kúsheıe tústi. İrkilgen sý, jarqabaqqa jarty-aq metrdeı qaldy. Mamandardyń mólsherleýinshe, irkilgen sý jardan asyp, kóterme men jardyń arasyndaǵy saıǵa syımaıdy. Eger kótermeden asyp tógilse, Almalyq qalasyn áp-sátte joıyp jiberedi de, temir joldyn, jotasyn buzyp ótip, ári qum-dalaǵa qaraı kete barady; munyń aty — darıadan aırylý degen sóz. Tyǵyz shara qoldanýlaryńyzdy ótinemiz».

Bul telegrammany oqyǵan predsedatel úıinde shydap jata almady da, tez Úkimet úıine baryp, Sovnarkom men Ortalyq Komıtettiń búro múshelerine habarlady. Olar tez jınalǵannan keıin, máseleni talqylap, úkimettik komısıa quryldy da, oqıǵa bolyp jatqan jerge túnde samoletpen ushpaq boldy.

— Syrbaıǵa habarlaý kerek, — dedi predsedatel.

— Biraq, samoletke mindi me, joq pa, sonysyn bilý kerek, — desti bireýler, — eger buryn minbese, qoryqsa, poezben-aq jiberý kerek.

Sol sátte Syrbaıdy shaqyrtyp ap surap edi:

— Minip kórgen joqpyn, — dedi tóngen qaterdiń mólsherin jobalaǵan Syrbaı, — biraq, minem.

Úkimet komısıasynyń múshelerin serikterimen Syrbaıdy mingizgen soǵystyq samolet, tan, qarańǵysy kezinde aspanǵa kóterile berdi.

ON ALTYNSHY TARAÝ

DAÝYL KÚNİ

Bıyl Syrdarıanyń qatty tasýǵa múmkinshiligi baryn, Syr boıyndaǵy sý stansıalary kún buryn joramaldap habarlaı bastady. Bul kezde plotınany josparlaý jumysynyń asa bir qaýyrt kózi bolǵanmen Baqabas tusyndaǵy ózen arnasynyn, tuzaǵynan asa qaýiptenetin Anatolıı Kondratevıch shydap jata almaı, qyzmettes adamdaryna tıisti tapsyrmalaryn berip, ózi kanal basyna ketti. Ol Almalyqqa kelse, raıkomda kútilgen qaýipke saqtyq jumysyn basqaratyn komısıa qurylyp jatyr eken. Rahmet Anatolıı Kondratevıchten osy komısıany basqarýdy ótinip edi, qart bas tartqan joq. Komısıa músheleri sol kúni Baqabas tuzaǵynyń boıyna júrip ketti...

Ol kúni keshke qaraı jel tynyp, kúnniń kózi kókjıektiń ashyǵyna baıyǵanmen, sol mezgildi Syrdarıanyń bıik bir jarqabaǵynda etkizgen Anatolıı Kondratevıch, búgingi túnde daýyl kóterilerin jobalap turdy.

Ómiriniń sanaly jaǵyn túgelimen Syrdarıa boıynda ótkizgen onyń qys bolsa borandy daýylǵa, jaz bolsa nóserli daýylǵa habarshy kóretin bir belgisi — qara taǵandardyń toby aspanǵa bıikteı kóterilip ap asyr salýy bolatyn. Bir ǵajaby — osy taǵandar jaıshylyqta Syr boıynda kózge kórine qoımaıdy da, qaıdan qalaı keleri belgisiz, daýyl aldynda qara shoǵyrlanǵan tobymen aspanǵa kóterile qalady.

Búgin de olar kún .bata sóıtti. Onyń aldynda, darıanyń seńi bógeler dep qater kútken jerine baqylaýǵa qoıǵan adamdar:

— Jel tyndy, kún ashyqqa baıydy, búgin tún tynysh bolar, — degende, solardyń ishinde turǵan Anatolıı Kondratevıch:

— Áı, bilmeımin, — degen kúdik aıtqan edi. — Kókjıektiń sonaý Buhara jaǵynda taýdyń jotasyna uqsap qaraýytqandy kórmeısińder, sol batyp bara jatqan bult emes, kóterilip kele jatqan bult, múmkin daýyldyń bulty bolýy.

Anatolıı Kondratevıchti bireýler qostap, bireýler qostamaı ózara dabyrlasyp turǵanda, darıanyń Buhara jaqtaǵy alysyraq betine qalyńdaı ósken sekseýildeı aspanǵa qara taǵandardyń qalyń toby azan-qazan shýlasyp kóterile berdi.

— Endi talaspańdar, — dedi Anatolıı Kondratevıch, — daýyldy boldy deńder de qoıyńdar. Aıdyń jaryq kózi, sol daýyldyń beri qaraı jyljyǵanyn kórip te turarmyz; baıqarsyńdar, sonaý kókjıekte qaraýytqan bulttyń jotasy endi joǵarylaı beredi; bul tusqa ol, tún ortasy aýa jetýi múmkin, dál tańǵa bara qoımas... Eger daýyl kótergen bult bolsa, Syrdarıanyń muzyn túbinen beri qaraı sóge aıdaıdy, muzdyń asty men ústindegi sýdy daýyl tebirentse, darıanyń ón-boıyndaǵy sen, jedel, tutas kóterilýi múmkin; olaı bolǵanda, darıanyń sender kúzetken tusynda shuǵylynan ıilgen jerlerine seńder osharylyp toqtaıdy da, qater zoraıady.

Anatolıı Kondratevıchtiń joramalynan baldy da, balsyz da bolmaǵan kúzet adamdary, aıaq-qoldaryn jınaqy ustaýǵa ýádelesti. Aýdan ortalyǵynan sol araǵa deıin sırek qaǵylǵan qazyqtardyń basyna sym tartylyp, kúzet ornyna ýaqytsha telefon qurylǵan edi. Sol telefon arqyly, aýdandyq partıa komıtetine Anatolıı Kondratevıch kútken qaýypty habarlap qoıdy. Rahmet túnde kelýge ýáde berdi.

Sol kezde tolyqqan aı shyǵys jaq kókjıekten kún batqan soń-aq kóterildi de, ymyrtqa qaraı aspanǵa joǵarylap aldy. Syr boıyna bıyl juqa túsken qar, jańa jyl bastala kúngeı jaq betten úzdiksiz esken qońyrjaı jeldiń lebinen aldaqashan erip bop, Syrdyń ólkesine ósken irili-ýaqty butalar kúndiz qubalanyp, aıly túnde qońyrlanyp, aısyz túnde qaraýytyp turatyn.

Aıdyń búgingi jaryqtyǵy kúndegisinen kúshtirek boldy ma, nemene, darıa jaǵasynda kúzette otyrǵandarǵa tóńirek búgin ózge aıly túndeı qońyrlanyp emes, aq tań kórindi.

Aı joǵarylaǵan saıyn, Buhara jaq bettegi kókjıekte qaraýytqan bult ta joǵarylaı berdi...

Kózderin aspanǵa joǵarylaǵan aı men bultqa kezek tikken kúzetshiler, darıanyń sol bir tustaǵy tik jarqabaǵyna aıaqtaryn salbyrata asyp, shyńdy jıekteı qonǵan qýlardaı qaz-qatar otyr. Barlyq sany on shaqty kisi.

Darıaǵa qatqan muzdyń betine júgirgen qyzylsýdyń Syrbaı Almatyǵa attanarda qalyńdaǵan bizdiń oqýshylar ótken taraýdan jaqsy biledi. Kúzetshilerdiń baqylaýynsha, sol qyzylsý qalyńdaı túspese tómendemegen sıaqty.

Tabıǵattyń, mylqaý kúshi adamǵa qorqynysh kóringenmen, ózine kórkem. Tymyq aýaly túnde, muzdyń betimen tolqynsyz, sybdyrsyz jorǵalaǵan qyzylsýdyń qybyrlaǵan betine aspanda bıiktegen aıdyn, sáýlesi sebilse, sýdyń beti kúlgen sábıdiń keskinine uqsaıdy.

Soǵan áserlendi me, álde, bıikteýi aspanda orta tap, jarqyn júzdi aıdyń betin jabýǵa taıanyp kele jatqan qalyń qara bulttan seskenýleri kúsheıdi me, kúzettegilerde ún-tún joq.

Árqaısysy ártúrli oıdaǵy kúzetshilerden Anatolıı Kondratevıchtiń oıyna erekshe úńilip kóreıik; óıtkeni, bul jardyń jaǵasynda otyrǵandardan, búgingi qaıtedi odan artyq boljap ta, ýaıymdap ta otyrǵany joq. Onyń bul oıyn aıqyn uǵý úshin, ótken taraýlardan ózimizge málim keıbir máselelerdi eske túsire ketýimiz qajet.

Buryn «Baqabas» atalatyn bul ıinge jolamaı, kanaldyń saǵasyn «Qus tumsyq» atalatyn ıinnen almaq bon jospar jasaǵan kezde-aq, osyndaı qaterdiń týaryn Anatolıı Kondratevıch bilgen edi ǵoı. Kanaldyń saǵasy «Qus tumsyqtan» bastalǵanda, mundaı qater adamdy óńinde qorqytý túgil, túsinde de qorqyta almas edi. Sony oılap lepirgen Anatolıı Kondratevıchtiń oıyn, kanal júretin joldan-oqpan shyǵýy, sý quıylǵan ottaı sóndirip tastaǵan sıaqtandy.

Kanaldyń Qus tumsyqtan bastalýy iske aspaı qalǵan soń, Baıjannyń josparlaýymen, saǵany Baqabastan alý máselesi kep týdy. Darıanyń bul aradan jardy jyryp dalaǵa aqtarylý qaýpi baryn kóre tura, Anatolıı Kondratevıch, biraz pikirleskennen keıin, bul josparmen rızalasty, oǵan sebep: eger rızalaspasa, bul mańaıda, Baqa-bastan basqa kanaldyń saǵasyn alatyn ıin joq; eger odan almasa, bul aýdanda kanal júrgizýge bolmaıdy, ol múmkin emes is.

Saǵany Baqabastan alýǵa Anatolıı Kondratevıchti kóndirgen bir sebep osy bolsa, ekinshi sebep, Baıjannyń bizge málim josparlaýy boıynsha, Baqabastyń qaterli jerlerin bekitýge múmkinshilik tolyq, oǵan kerekti jaǵdaıdy jasaýǵa úkimet qaýly shyǵaryp otyr, endeshe, irkiletin ne bar?..

Basynda irkilgenmen, kanaldy Baqabastan alý týraly qaýly shyqqannan keıin, Anatolıı Kondratevıchtiń moıyndaǵany da, Baıjan basqarǵan kanal qurylysyna járdemshi bolǵany da bizge málim. Sondaǵy onyń myqty taıanyshy — Stalınniń «Bólshevıkter almaıtyn qamal joq» degen sózi.

Baqabastyń da «qamaldaryn» bólshevıkter alýyna Anatolıı Kondratevıchtiń senimi tastaı bekigen kezde, surapyl soǵys bastaldy da júre berdi. Mundaǵy «qamaldardy» alýǵa kerekti zattar maıdannyń qajetine jumsalǵanyn Anatolıı Kondratevıch jaqsy uqty da, josparly isteriniń birazy soǵys bitkenshe oryndalmaıtynyn kóre tura, mundaı qaterli tusta"n kanal qurylysyn júrgizgendigi úshin kúıeýi — Baıjanǵa uryspady.

Syrtyna solaısha syr bermegen Anatolıı Kondratevıchtiń ishki ereýili kún sanap kúsheıe tústi, sondaǵy qaýpi — jylynda eki-úsh ret tasıtyn, keı jyldary qorqynyshsyz tasyǵanmen, anda-sanda záreńdi ketire tasıtyn Syrdarıanyń oıda joqta kıip ketýi.

Sol qaýyp buryn oıda ǵana júrse, búgin, sonaý beri qaraı jyljyp kele jatqan qara bulttaı bop basqa týra tóndi. Qaýyp jaı ǵana sirkirep ótetin bulttaı zıansyz aýa qoısa jaqsy, eger óıtpeı, burqan-tarqan bop daýyldatyp ketse qaıtpek?!.

Daýyl kóterilmesin!.. Sý tasymasyn!.. Sógilgen sen, qamalmasyn!.. Eger óıte qalsa, oǵan tótep bolar bekinis bul arada joq... Óıte qalǵan kúnde hal ne bolmaq?.. Otannyń bar kúshi jaýdy jeńýge jumsalýda... Sol qalyń kúshpen, eger darıa jardy buza qalǵan kúnde, ony bógeýge qajetti kúsh bóline me, joq pa?.. Beline qalsa, darıanyń mylqaý kúshi bólshevıkterge bas ıetinine Anatolıı Kondratevıchtiń senimi berik. Onyń qaýpi: «Osy kúsh qajetti shaǵynda beline almaı ma» dep oılaýda... Eger qajetti kúsh kezinde jete almasa, darıa jardy buzyp aqtarylyp, odan kótermeni attap Almalyq qalasyna lap qoısa, ony ǵaryq qyp, arjaǵyndaǵy temir joldy buzyp, arǵy saıań ketse... Onyń aty — baıaǵydan beri kózdiń qarashyǵyndaı qymbat kórip kelgen Syrdarıanyń sýynan aırylý, qumǵa sińip joǵalyp jatqan Talas, Shý ózenderi sıaqty, qymbat qazynany bosqa tógý!.. Olaı bolǵanda, jalǵyz Anatolıı Kondratevıchtiń ǵana emes, osy darıanyń sýyn paıdalanýda neler myńdaǵan adamdar eńbegi esh bolady!..

Anatolıı Kondratevıch osyndaı qalyń oıdyń shyrmaýynda tunjyrap otyrǵan kezde, aspanǵa órlegen qara bult, aıdyń, betin japty da, ózi aspannyń belýarynan bermen qaraı jańa asa bergenmen, qara qońyr kóleńkesin silke siltep, jerdiń betin búrkeı jaýyp jiberdi. Sol kezde, jerge qarańǵylyq túsýin kútip turǵandaı-aq jel de kóterilip, aınaladaǵy aǵash, shópterdiń terbelgen denesinen, jylannyń, ysylyńdaı únder shyǵa bastady. Sýdyń begi de sol sátte tolqyndana bastaǵany qulaqqa shalyndy.

— Al, joldastar, — dedi Anatolıı Kondratevıch sol kezde jarqabaqtan kóterile berip, — daýyl bastaldy endi. Tek, aqyry jaqsylyq bolsyn.

Ózgeleri de túregelisti. Olardyń arasyndaǵy telefonıstka Taná deıtin qyz edi.

— Tanechka, — dep daýystady Anatolıı Kondratevıch, qarańǵyda ony ózgelerden ajyrata almaı.

— Men munda, — dep dybys berdi Taná.

— Bar, kepege bar da, raıkomǵa daýyldyń bastalǵanyn habarla!

Taná ketkende, ózgeleri bıik jardyń basynda qalyp qoıdy.

Eldiń uǵymynda baqalar kóktemde sýǵa súńgip ap bekerge baqyldap jatpaıdy, kóktemde kóbeıgen sýdy jutyp taýysam dep baqyldaıdy. Krylovtyń, «Baqa men ógiz» deıtin mysalynda, baqanyn, sýdy ógizben eregisip iship, shamasyn bilmeı jarylyp ólýi, eldiń osyndaı uǵymyna baılanysty jazylýy kerek.

Úrlegen jeldiń, tolqyǵan sýdyń mınýt saıyn kúsheıe túsýin sezip, dybystaryna qulaq túrgen Anatolıı Kondratevıchtiń oıyna, qart dosy Syrbaıdyń bir sózi túsip ketti.

Kanaldyń saǵasy Baqabastan alynýy bekilgennen keıin bir jolyqqanda, Syrbaı oǵan:

— Dýadaq shólsizde, qaz-úırek kólsiz, baqa qurdymsyz tura almaıdy, desetin edi, burynǵy danalar; «sýdy qurtam deıtin pále» desetin edi baqalardy, myna bir ıinnen kanaldyń saǵasyn alǵaly otyrmyz; ózi jaqsy bolǵanmen, Baqabas degen aty jaman, bir shaqta darıa qurdymǵa aınaldyratyn saǵa bolmasa jarar edi bul, — degen edi.

Dosynyń sol sózin esine túsirip, daýyldyń shýyna qulaq túrgen Anatolıı Kondratevıch; «qart bolsa, sol sózin qazir qaıtalar edi-aý, biraq ol bul arada joq, Almatyda... Meniń basymdaǵy halde dál osy sátte seze me eken, joq pa eken?!» dep oılap, aýyr kúrsinip aldy...

Jel qataıa, tolqyn saryldaı, esimdikter shýlaı tústi. Sol dybystarǵa tyńdaýshylardyń oıy aýyrlaı berdi... Bir kezde myńdaǵan tank kele jatqandaı, satyr-kútir dybystar shyqty.

— Sen, sógildi! — dedi Anatolıı Kondratevıch.

Muzdyń satyr-kútiri qulaqtaryn tundyrǵan olar qastaryna kep toqtaǵan avtomobıldi farynyń jaryǵynan bolmasa, dybysynan aıyra da almas edi. Kelgen Rahmet eken. Ne isteý týraly aqyldasqanda:

— Múmkin, muz toqyramaı ótip keter, — dedi ol, — sonda da saqtaný kerek bolar dep, jaqyn jerdegi kolhozdardan adamdar jınaýǵa Baıjan ketti. Hal-jaıdy anyqtap almaı Almatyny ábigerlendirmeıik dep habar bergen joqpyz, jınańqy tursyn dep Qyzylordany ǵana habarladyq. Joǵarǵy jaqtardan alǵan telegrammalarǵa qaraǵanda, tasqyn qatty bolǵanmen, seń bir qalypta jyljyp kele jatqan kórinedi.

Ne isteý týraly aqyldasqanda, Rahmettiń usynysy tańǵa deıin darıa jaǵasynyń shyǵysy men batysyna salt atty baqylaýshylar jiberip, sen, men sýdyń júrisin baıqatý edi. Biraq, azdan keıin qarly-jańbyrdy aralastyra nóserleı tókken qara bult pen yshqyna esýi údep ketken daýyl olaı etýge mursha bermedi. Qarly jańbyr men daýyl kúsheıip alǵan kezde qarańǵylyq tipti qoıýlanyp, adam jol taýyp bir jaqqa barý túgil, óz denesin ózi kóre almaıtyn halge jetti.

Jańbyrmen aralasa, uıtqı, oraı boraǵan jylbysqy qar, adam qalaı qarap yqtasa da betiniń uńǵyl-shuńǵylyna jabysa úımelep, alaqanmen sypyryp tastamasa túspedi, kirpikke tyǵylyp kózdi ashtyrmady. Osyndaı halde, darıa jaǵasyndaǵy avtomashınanyń qarańǵylyqty úńgirleı jol ashqan farynyń jaryǵymen, sol mańaıda shtabtyq mindet atqarǵan jerkepeni zorǵa taýyp panalady.

Munshama surapyl ishinde otyryp, olar tún boıy kirpik qaqqan joq. Qalaı kirpik qaqsyn, tasyǵan darıa kemerinde bar ma, joq pa, álde asyp tógilip tóńirekti tasqyn basyp jatyr ma, odan habarlary joq, tek kóńilge bir ǵana medeý — Almalyqpen telefon arqyly baılanyssa, ondaı saqtaný shtabynan alynatyn habar — tasqyn seliniń qalaǵa ázirge barmaýy.

Kepedegilerdiń, ásirese Rahmettiń taǵy bir ýaıymy — kolhozdardan osy araǵa kelem dep shyǵýshylar adasyp apatqa ushyraýy.

Olar sondaı tyrsyldaǵan halde otyrǵanda, dala bozamyqtana bastady. Bul árıne, tan, atýy. Daýyl men qarly jaýynnyń kúshi qanshalyq ekendigi sonda ǵana aıqyn kórindi: ne adamdy, ne kólikti bet qaratar túrleri joq, tań ata báseńdeýdiń ornyna, túndegisi de kúsheıip alǵan sıaqty.

Degenmen, tań atqan soń jan-jaqqa salt barlaýshylar jiberildi. Olarǵa berilgen tapsyrma: «Darıanyń jarynan jazbasańdar adaspaısyńdar».

Qansha aıtqanmen, kúndizdiń aty — kúndiz, barlaýshylar orasan qıyndyqtarǵa ushyraǵanmen, ár jerde toqyrap ıin tiresken muzdardyń sý asty-ústinen jol taýyp ilgeri aǵyp jatqandyǵyn habarlady.

Qolyn alyp, krovatynyń qasyndaǵy oryndyqqa otyrǵan Syrbaıǵa ol áldeneni aıtaıyn dep edi, jótel býyp shamasyn keltirmedi. Onyń qoly sup-sýyq eken. Betine qarasa dolyryp kúıip jatyr, kózderi ótkirlenip ketken.

Talaı adam jan tásilim qylǵanda qasynda bolǵan Syrbaı, dosynyń da mınýtpen sanaıtyn ómiri qalǵanyn kerdi de, júıesi bosaǵanmen, ózine ózi ıe bop, jany barda kóńilin jadyrataıyn degen oımen:

— Qaýyp bitti, Anatól, — dedi.

Syrbaı taǵy birdemelerdi aıtpaq edi, kózi Anatolıı Kondratevıchke tússe, keskin-kelbeti ózgerip barady eken. Júregi aýzyna tyǵylyp qalǵan Syrbaı:

— Óı, Anatól, dosym — dep basyn qushaqtaı bergende, Anatolıı Kondratevıch:

— ...Net kreposteı... — degen sózderdi bólshektep aıtyp kele jatyp, yshqyna dem tartty da, ıegin jalǵyz-aq qaqty...

ON JETİNSHİ TARAÝ

EŃ QYMBAT ESKERTKİSH

(Epılog ornyna)

Osy bir kúnderi Syrbaıdyń basynda qýanysh pen qorqynysh sapyrylyp ketti. Qýanyshy — Dáýlettiń «az kúnge samoletpen kelip ketemin» degen Moskvadan bergen telegrammasy, qorqynyshy — Aıbarsha aýzy-murnynan shyǵyp, «búgin be, erteń be» dep otyr.

Nemere súıý adamǵa, ásirese, Syrbaıǵa qandaı zor qýanysh! Sol úmit júregin ýyljyta otyra, Syrbaıdyń qorqatyny — «aman-saý aıaq-qolyn baýyryna alsa quba-qup, al, eger...»

Arjaǵyn aıtýǵa Syrbaıdyń oıy barǵanmen, aýzy barmaıdy. Onyń burynǵy uǵymynda, dúnıede Dáýletke teńdeser qymbaty joq bolsa, endigi uǵymynda — eki kóziniń bireýi Aıbarsha, bir kózi Dáýlet. Dáýlet qazir soǵysta júr, aman, ıa jaman bolary ne kúmán. Sondyqtan, Syrbaı úshin ol ázirge jabyq kóz. Ashyq kózi — Aıbarsha ǵana.

«Endeshe, — dep tileıdi Syrbaı ishinen, — Aıymnyń jany jamandyq kóre kórmesin, eger ondaı kún týa qalsa, ashyq kózimniń júdá qarań sýalǵany da?..»

Syrbaıdyń baıqaýynsha, jalǵyz ol ǵana emes, Aıbarshanyń amandyǵyn búkil «Keń toǵaı» kolhozy bop tileıtin sıaqty. Onysy Syrbaıǵa túsinikti de, óıtkeni — kimdi bolsa da halyq isimen, qylyǵymen súıetini málim. Bul jaǵynan qaraǵanda, bul kolhozda, egindi jyrtý, jıý, soǵýda bolsyn, kanal, ne aryq qazýda bolsyn, qoǵamdyq isterde bolsyn, minez-qulqymen kópshilikke jaǵýda bolsyn, Aıbarshadan alǵa ustarlary joq. Retine qaraı ol traktorshy da, ketpenshi de, oraqshy da, sýshy da, júkshi de bola ketedi. Kópshilikti jeke turmysynda da, qoǵamdyq isinde de rýhtandyrýshynyń ol aldyńǵy qatarynda. Sondaı adam jamandyqqa ushyraı qalsa, kimge jeńil deısiz...

Aıbarshanyń hal-jaıyn oılanýda, Syrbaıdan Tárbıa qaıratty bop shyqty. Kópti kórgen áıeldik qalpyna baǵa ma, álde shalyna jiger bergisi kele me, eger Syrbaı ýaıymdy sózdiń ıisin shyǵara bastasa:

— Ýa, bar bol-aý, sen, bar bol!.. Tynysh otyr, ári, áldeneni byqsytpaı!.. Jalǵyz seniń keliniń be edi, osylaı bolǵan?.. Árkimniń de ata-enesiniń joralǵysy emes pe, bul?.. — dep jekip tastaıdy.

Al, Dámetken she?

Onyń bul jóndegi kózqarasyn aıtýdan buryn, qazirgi jalpy hal-jaıyn sholyp óteıik.

Dámetkenniń Eskendirdi alyp, Betpaqtyń shólin zerttep júrgen jıeni Adambek Jaqsylyqovqa ketip otyrǵany, oqýshylarǵa ótken taraýlardan málim. Sol saparynan ol qaıtpaı, ótken kúzde ekspedısıanyń Han taýyndaǵy bazasynda qystap qalǵanyn, Syrbaı maıdannan qaıta izdep barǵanda kelmegenin jaqsy bilemiz.

Odan keıin Syrbaıdyń da, Aıbarshanyń da qaýyrt jumystary bastalyp Dámetkenge qatynasa almady da, hatpen shaqyrǵanǵa Dámetken kelmedi.

Egin salynyp bop, qaýyrt jumys báseńdegen kezde, Dámetkendi jaqyndary taǵy da aýyzǵa aldy. Ony endi keltirýdiń sebebi tabylǵanyn jaqyndary da, jurt ta kórip otyr: ekiqabat áıeldi qazaqtar «bir aıaǵy kórde, bir aıaǵy jerde» desedi. Jalǵyz qyzy Aıbarshanyń sondaı halin estise, Dámetken, árıne, shydamaı jetip keledi.

Bul jaǵdaıdy oǵan hatpen habarlaý kerek pe? Kisi barý kerek pe?

Hatpen habarlaýǵa jaqyndary yńǵaısyzdandy. Kisi jiberýdi uıǵarǵanda, kim barýy sóz boldy. Áli. júriske múmkindigi bolǵanmen, aýyl ádetinshe, Aıbarshanyń ózi barýǵa bolmaıdy, jas áıel, birinshi ret júkti bolýyn ákesine, sheshesine ózi baryp áıgileýge tıisti emes. Bireýler:

— Buǵan Tárbıa barý kerek, — dep edi, arǵy sheti Almalyqtan asyp sapar shegip kórmegen Tárbıa:

— Oıbaı, adasyp ólem, — dep basyn ala qashty. «Bireý ertip aparsyn» degenge de ol: «Bahytjandy tastap keter kisim joq» dep kónbedi.

Aqyry jurt Syrbaıǵa jabysyp, «bir ret kóńilimdi qaıtarǵan, ne dep baram» degenimen, kóp bop kóndirdi.

Adambektiń habarlaýyna qaraǵanda, búkil ekspedısıa, sonyń ishinde Dámetken bul kezde Betpaqdala shóliniń qalyń ishinde júr. Biletin adamdardyń aıtýynsha, oǵan Jambyl qalasynan mashınamen jetýge on shaqty kún, túıemen jetýge jarym aı ýaqyt kerek, onda da týra taba alsa.

Syrbaıdyń bir unatpaıtyny avtomashınamen júrý. Nege ekenin kim bilsin, mundaı mashınaǵa minse-aq, onyń murnyna benzın ısi keledi de, júregi aınyp qusady. Sondyqtan, Jambyldan ári avtomashınaǵa miný degennen, Syrbaı-úıinde otyryp-aq bezdi. Túıege jol uzaq, ári-berisi bar, aıdan kem júrmeıdi. Kún saıyn kútip, kózden tasa qylmaı otyrǵan eginin onsha ýaqytqa tastap ketý múmkin emes.

Endigi kólik — samolet. Oǵan Syrbaı úırenip alǵan. «Júdá, kólik ataýlynyń ákesi osy eken, — deıtin bolǵan ol, jurtqa, — ajalyń jetip tursa, attan da qulap ólesiń, al, myna aıyrla degeniń ári jumsaq, ári ushqyr eken. Buǵan deıin eń ushqyr kólik júdá poıyz deıtin ek, ol mynanyń qasynda, attyń qasyndaǵy ógizdeı bop qaldy. Endi júdá, uzaq jolǵa shyǵa qoıman, eger shyǵa qoısam, budan basqa kólikke júdá minbe!».

Osyndaı oıdaǵy ol Betpaqdaladaǵy ekspedısıaǵa samolet qatynasy bar-joǵyn tıisti oryndardan suratsa, samolet Jambyldan jumasyna bir ret ushatyn bop shyqty, soǵan minbek bop, Syrbaı Jambylǵa poezben júrip ketti.

Dámetkendi keshikpeı izdep tapqan Syrbaı, aýyl ádetin saqtap, «qyzyn, sondaı edi» deı qoımaı, taǵy da sypany sezben eline qaıtarmaq bolyp edi, Dámetkenniń tońy byltyrǵy qatty qalpynan jibir túri joq. Aqyry ol, Dámetkenge shyn syryn ashty. Bul sózder Dámetkendi qatty oılandyryp tastady.

Jas ıis dedi me, álde adamgershilik meıiri tústi me, Eskendirdi týǵanynda kórip alǵan Dámetkenniń, jalǵyz perzenti Aıbarshaǵa degen mahabbaty da kirshiksiz taza kúıinen aınyǵan joq-ty. Aıbarshany ómiriniń jalǵasy jáne butaǵyna shyqqan gúli kóretin ol, órkendeý, esýine, gúliniń jaınaı túsýine, óz ómirin qıa qoıýǵa árdaıym daıyn da.

Boı jetken qyz ben jigittiń «ósýi, órkendeýi, gúli jaınaýy» degen sóz — árqaısysynyń súıgen jar taýyp, úıli-barandy bop baqyt súrýi ekenin kim bilmeıdi. Sony biletin Dámetken de, qyzynyń Dáýletpen kóńili qosylǵanyn sezgen soń, olardyń baqytqa jetýin asyǵyp kútetin. Sóıtip júrgende soǵys bastalyp, Dáýlet maıdanǵa ketip qaldy, «Maıdan» degenniń ne ekenin Dámetken kórmegenmen estip júr. Árkimniń óz Aıbarshasy bar, ár Aıbarshanyń óz Dáýleti bar, sol Aıbarshalardyń keıbireýleriniń maıdanda qazaǵa ushyraǵanyn estigende, óz Dáýletin oılaǵan Dámetkenniń záresi ketetin de, ondaı habardy estirtpeýin «táńirisinen» zar ılep tileıtin; Dáýlettiń maıdannan abyroımen aman qaıtyp, súıgen jaryna qosylýyn, odan ári erli-zaıypty adamdarǵa táýeldi baqytqa bólenýin kútetin.

Biraq, Dáýlet maıdannan kelmeı, úılenbek, Aıbarshanyń basyna Syrbaı aıtqandaı hal túsedi degen oı, Dámetkenniń basyna óńi túgil túsinde de kirmegen edi. Mine, sondaı habardyń oıda joqta kelýinen, Dámetken alǵash estigende abyrjyp sasyp ta qaldy.

«Bilemin» deıtin adamdardyń aıtýynsha, qaıyn enesi kúıeýin jaqsy kóre tura, qyzyn odan qyzǵanatyn da sıaqty qyzǵana tura, bulaı bolýdy «ata-eneniń joralǵysy» kerip, ekinshi sózben aıtqanda, qajettik kórip, ezin eriksiz kóndiretin sıaqty. Ózge shesheni kim bilsin, bizdiń Dámetken osyndaı oıdaǵy sheshe bolatyn. Sondyqtan, qyzynyn, júkti bolǵanyn estigende, júreginde qyzǵanysh oty lap ete qalǵan ol, syrtyna syr berip, bylaı da qyzǵylttaý ajary kúreńdene qaldy.

Dál mundaı túıindi sheshe qoıýǵa topas Syrbaı, yńǵaısyz sóılep qaldym ba dep, taǵy ne aıtaryn bilmeı jer shuqylap tómen qarap otyrǵanda, onyń qulaǵyna naq sol sátte kúte qoımaǵan úni shalyna ketti. Ol, Dámetkenniń:

— Jaqsy, baram elge! — degen sózdi kesip qysqasha aıta salýy edi.

Eskendirdi alyp, «Keń toǵaıǵa» qaıtqan olardyń jolshybaıǵy keńesi Eskendirdi týǵan sheshesimen tabystyrý boldy. Bul jónde Dámetkenniń aıtqany:

— Jurt ılanbaıtyn da jumys sıaqty bul. Bir orystyń balasyn bir qazaqtyń, kempiri osynsha jaqsy kóredi degenge, basyna túspegen kisi, ıttiń ótin berse de nanar ma!.. Biraq, quda, sen osyǵan ılan!.. Uzaq joldyń boıynda, tileý ústinde kele jatyrmyz, sózimniń rastyǵyna ne dep qarǵan deısiń?..

— Júdá, ataı kórme, qarǵaný degendi, — dedi Syrbaı, — nege qarǵanasyń? Kózge badyraıyp kórinip turǵan iske kisi júdá qarǵana ma eken?.. Jyndy emessiń, esalań emessiń, esi durys adamsyń, shyn jaqsy kórmeseń, bul balany alyp qashyp, elińnen júdá bezesiń be? Tek, aıtarym: aýzym perishteniki bolsyn, shaıtannyń, qulaǵyna shalynbasyn, eger erteń aman-esen nemere súıetin bolsaq, sony júdá kimge berýge qıar ek. «Qarǵa balasyn appaǵym deıdi, kirpi balasyn jumsaǵym deıdi» degendi burynǵylar júdá bekerge aıtpaǵan. Árkimniń óz balasy ózine tátti. Balań tátti bolǵan soń kónip kelesiń ǵoı, áıtpese kóner kisi me eń sen...

— Ras, — dedi Dámetken demin soza ap.

— Endeshe, árkimdi de ózińdeı kór. Senin, ishiń balańa ýyljyǵanda, Eskendirdiń sheshesiniń ishi ýyljymaıdy deısiń be. Júdá obalyna qara onyń, jylatpa, qarǵatpa!..

Olardyń uzaq sóziniń quıylǵan jeri: eger sheshesi kónse, Natalıa alyp keledi de, Dámetkenniń úıine ornalastyrady, balany Dámetken sheshesinen qyzǵanbaıdy, ar jaǵyndaǵysyn jata-jastana kóredi...

Bul habarǵa Natalıa qýanyp ketti de, Qapaldaǵy sheshesin tez arada alyp qaıtyp, Dámetkenniń úıine ornalastyrdy. Agrafena Osıpovna kolhozdyń baqshalyq sharýasyn kútý jumysyna kiristi. Dámetkenmen ekeýi tatý-tátti turyp jatty. Bul jaǵynan kóńili kónshigendeı bolǵan Dámetkenniń tilegi — qyzynyn, jany qalyp, nemere súıý.

Tárbıa aýyzǵa qansha qaqqanmen, Syrbaı basyna uıalaǵan qorqynyshtan aryla almaı-aq qoıdy. Sondyqtan, «erkekke ne kerek sony surap» dep Tárbıa men Dámetken Aıbarshanyń bosanar mezgilin jasyrsa da, Aıbarshaǵa kelip júretin vrachtan Syrbaı bilip aldy da, pisýi taıalǵan kúrish egisiniń kútimin Natalıa men Darıǵaǵa tapsyryp, ózi úıinde boldy.

— Bul nesi?! — dep qaıran qaldy bireýler oǵan, — jalǵyz balasy soǵysqa attanǵanda jóneltip salmaı eginine Ketken qatal Syrbaıdyń bosanatyn kelinine osynsha ózeýreýi qalaı?!.

— Onda tańdanatyn dáneńe joq, — desti bireýler, — Aıbarsha onyń kelini ǵana emes, ári járdemshisi, ári jetekshisi emes pe? Jaıshylyqta járdemshi jáne jetekshi bolý men tarshylyqta bolý eki basqa emes pe? Aıbarsha Syrbaıǵa tar kúnde járdemshi jáne jetekshi boldy... jáne ózine ǵana emes, búkil kolhozyna!.. Endeshe, Syrbaı qynjylmaǵanda kim qynjylsyn!..

Syrbaı súıtip júrgende, Dáýletten telegramma kelip qaldy. Onyń habarlaýynsha, Moskvadan Masaqbaı ekeýi tańǵa jaqyn ushpaq ta, Josaly aeroportyna túske jaqyn qonbaq.

Olardy qarsy alýǵa «Keń toǵaıdan» kim baratynyn Rahmet telefonmen suraǵanda:

— Men, Tárbıa, Darıǵa balalarymen jáne Natalıa — osy adamdar baramyz, — dedi Estaı.

Rahmettiń:

— Syrekeń she? — dep tańdana bergen suraýyna:

— Ol kisi barmaıdy, — dep jaýap berdi Estaı. «Taǵy da eginin syltaý qyldy ma» degen oımen Rahmet Estaıdan surastyra bastap edi:

— Ol emes, — dedi Estaı.

— Endi ne? — degen Rahmetke, Estaı Syrbaıdyń sebebin aıtyp berip edi, Rahmet Syrbaıdy telefonǵa shaqyrtyp alyp kóndirmek boldy.

Biraq ol kóndire almady.

— Onyńyz uıat qoı, Syreke-aý!.. Balańyz sonsha zor abyroımen kele jatqanda, búkil halyq bop qarsy alýǵa jınalyp jatqanymyzda, sizdiń úıde otyryp qalýyńyzdy jurt ne deıdi, balańyz ne deıdi?!. — Degen sózin áldeneshe qaıtalap aıtqanmen, Syrbaı da óz sezin qaıtalaı bergen soń, Rahmet renjidi de trýbkany ilip qoıdy.

Josaly aeroportynda Dáýlet pen Masaqbaıdy sol aranyn, turǵyn halqynan jáne óziniń týǵan aýdanynan barǵan adamdardan basqa, oblystan kelgen ókilder de qarsy aldy. Olardyń aıtýynsha, Qyzylordanyń halqy poezdan Dáýletti qurmetpen qarsy alýǵa kútinip otyr eken.

Bul uıǵarýdan bas tartýǵa qınalatyn Dáýlettiń halin Rahmet pen Gúlnar jeńildetti. Oblys ókilderine olar Dáýlettiń úı ishindegi jaǵdaıyn aıtqannan keıin, oblystyq basqarýshy mekemelerimen telefon arqyly baılanysty da, vokzal boıyn jelbiretken týlary men jarqyraǵan gúlderine bólep kútip tur eken. Solardy kórgende jasaýrap býaldyrlana qalǵan Dáýlettiń kózine, túse bergende ákesi ilige ketti. Aıbarshanyń haly ne bolǵanyn bile almaı qobaljyp kele jatqan Dáýlettiń júregi, kózi ákesiniń jadyrańqy keskinine shalynysa bergende-aq, qýanysh baryn joramaldaǵandaı, týlap tústi. Qushaǵyn jaıa umtylǵan oǵan:

— Kishkene sabyr! — dedi Syrbaı qolyn kóterip. «O nesi?!» degendeı Dáýlet kidirip tura qaldy.

— Al, balam, júdá, shúıinshi! — dedi Syrbaı, kúlimsiregen keskininiń ájimderi qatparlana túsip.

Dáýlet ne derin bilmeı qaldy.

— Júdá, árkimniń óz balasy qýanysh ta! — dedi Syrbaı, — men seni kórip qýanyp turmyn, júdá, sen de qýan, at ustaryn, boldy, baýy berik bolsyn!..

Balasyn ol sodan keıin qushaqtady da, óz daǵdysymen eki betinen kezek ıiskedi.

Aıbarsha Almalyqtyń bolnısasynda bosanǵan edi. Balasynyn, da, óziniń de densaýlyǵy jaqsy bolǵandyqtan, dıreksıa Dáýletti oǵan jolyqtyrdy...

Syrbaı aýlyna bul jolyǵýdan buryn ketip qalǵan edi. Keter aldynda Dáýletti Rahmet úıinde qonaq bop otyrǵan kópshiliktiń ishinen ońasha alyp shyǵyp:

— Al, balam, — degen edi ol, — senin, búgin munda bolatyn túriń bar ǵoı. Júdá, aýylda da biraz jabdyq bar, ruqsat etseń Masaqbaıdy bala-shaǵasymen ertip qaıtaıyq.

— Óziń bil, áke, — «degen edi Dáýlet, — Masaqbaıdyń da ózi bilsin.

Balasynyń rızashylyǵyn alǵan Syrbaı Masaqbaımen sóılesip edi:

— Men qyzmettegi kisimin, — dedi ol, — komandırimnen kóz jazýǵa haqym joq. — Kelinińiz qaıtam dese erki. Men Dáýletpen birge ǵana baram.

Masaqbaıdyń budan buljymaıtynyna kózi jetken Syrbaı, dál attanarynda Dáýletke:

— Erteń de jibermeımiz der, júdá, oǵan kóne kórme, ári aýyl kútip otyr, ári ýaqytyń tyǵyz, — dedi.

— Ózim de sóıtem, áke. Búgin keshke de baryp qalýym múmkin, — dedi Dáýlet.

— Onyń reti júdá kelmes, balam. Bular da búgin jibermes jáne Aıyma jolyǵatynyń da bar ǵoı...

— Ony kórermiz, áke.

— Onda, sheshen, ekeýmiz júreıik, — dep ap, az kidirgen Syrbaı Dáýletke bylaı dedi:

— ZAGS degenderiń bar ǵoı, senderdiń. Qyms etse soǵan júgiresińder ǵoı. «At qoıǵyzamyz» dep sharana qalpymen balany da ala júgiretinderiń bolatyn. Onyńa júdá rıza emespin...

Aýyl saltynda alǵashqy balanyń bıligi emes, ákeniń ákesinde bolatyndyǵynan habary bar Dáýlet kúlimsiredi de:

— Balada meniń ne jumysym bar, áke-aý?.. ZAGS-ke aparasyń ba, joq pa, atyn kim qoıasyń, ol erik sende emes pe?.. — dep qashqalaqtaı qaldy.

— Onda, júdá, jaraıdy, — dedi de Syrbaı Tárbıa men Bahytjandy alyp júrip ketti.

— Oǵan da egiledi! — desti birneshe adam.

— Toqtaı turyńdar! — dep Syrbaı dýyldaǵan daýysty qolyn kóterip basyp aldy da, — sonymen, — dedi daýsyn salmaqtan túsip, — bizdiń daıra boıyn alǵash durystap sýarǵan Anatól. Onyń isin Baıjan jalǵastyryp áketti. Erteń, Baıjan da qartaıady. Sonda onyń jolyn óziniń Bahytjany, Agrafena qudaǵıdy Sashkasy jáne bizdiń úıdegi kishkentaı sıaqty jastar jalǵastyryp áketedi. Solaı ma, Baıjan? — dedi ol Baıjanǵa qarap qoıyp.

— Solaı! — dedi Baıjan da, oǵan qosyla kópshilik te.

— Endi sózdi qysqartaıyn, — dedi Syrbaı, — qadirleıtin adamymyz ólse, qabyry júdá kórkeıip tursyn dep, ústine gúl, tóńiregine aǵash egemiz, qulpy tastar qoıamyz, olar da jaqsy. Biraq, solardyń bárinen jaqsy eskertkish, júdá, artynda jolyn qýýǵa jaraıtyn urpaq qoı. Anatól ekeýimiz máńgilik dos edik. Menen órbigen urpaqty ol óziniki sanaýshy edi, odan órbigendi men ózimdiki sanaýshy edim. Sondyqtan, — dedi Syrbaı, shytynap ap, — bizdiń úıdegi kishkentaı Anatóldeı jurtqa paıdaly kisi bolsyn dep, atyn Anatól qoısaq pa dep em!..

Júıesi bosaǵan Syrbaı, sóziniń artyn bolbyrap bitirip kózine irkilgen jasty suq saýsaǵymen sıpaı bergende, baldaǵyna súıengen Gúlnar túregeldi de, sákige qatar tóselgen eki dastarqannyń jigin baldaǵymen syryp, Syrbaıǵa bettedi.

— Durys, Syreke, durys! — dep dý ete qalǵan kópshilik shapalaq soqqanda:

— Atajan! — dedi Syrbaıdyń qasyna kep qushaqtaı alǵan Gúlnar, — myń-myń rahmet, atajan!.. Dos bolsa sizdeı bolsyn!.. Men jylamaımyn, qýanam!.. Ólgen ákem tirildi dep qýanam.. Anatólińiz ómirli, baqytty bolsyn!..

— Aıtsyn! — dedi Syrbaı.

Gúlnar Syrbaıdy qushaqtaǵan qalpymen súıegende:

— Anatól!.. Jasasyn Anatól!.. Ómirli, baqytty bolsyn Anatól! — degen daýystar men urylǵan shapalaqtar Syrbaıdyń úıin kúńirentip jiberdi...

Májilisten taraǵan jurttyń aýzynda bir ǵana sóz boldy, ol — «Anatól».

— Jarady Syrekeń! — dep súısindi jurt, — Gúlnar aıtqandaı, dos bolsa osyndaı bolsyn. Dostyǵyn aqtady. Anatolıı Kondratevıchke eń zor eskertkish osy náreste boldy!.. Tek jas náreste ómirli, baqytty bolsyn!..

Romannyń sońy.

---