Eki kún
1
Qarny qabaqtaı, buty taıaqtaı, jiliginiń jigin, qabyrǵasynyń qataryn syrtynan sanap alatyn topyrysh tory, oǵan belden jekken eki dońǵalaqty — «qazaq arba». Attyń arqasyndaǵy jalba-julba jelqomda japyraıyp bireý otyr, arbanyń arysyn boılaı bireý kósilip jatyr. Aspandy qorshaǵan qoıý qara buıra bult. Bulttyń demin ishine tarta qoıýyna qaraǵanda, ne surapyl daýyl, ne nóser jaýyn bolatyn sıaqty.
Artqy aıaqtary men aldyńǵy aıaqtary shalysqan topyrysh tory, eki attap, bir súrinedi; onyń súıegi negizinde pysyq jylqy. Sondyqtan súrine bere, «bunym ne?» dep namystanǵandaı, ońalýǵa aıaqtarynyń áli kelmegen kezde, tumsyǵyn da aıaq ornyna jumsap, kúshti moınyna sala, basymen jerdi tireı sozyla túregeledi.
Óz denesin ózi kóterýmen arpalysqan topyrysh tory súriný-qabynýmen ábden qaljyrady. Qulaǵynyń ushynan qara baqaıyna sheıin quıylǵan ter — onyń boıdaǵy az ǵana álin odan jaman taýysty. Onyń júregi jeldi kúngi japyraqtaı dirildep, ókpesi kórikteı kómpıip, tanaýy deldeń-deldeń etti. Sol kúıi topyrysh tory jambastaı sylq etip qulap edi, sereńdegen tórt aıaǵyn qaıtyp baýyryna jınaı almady.
— Dalabaı! — dedi attyń arqasyna japyraıyp mingen bala jigit, qazaq arbada qısaıyp jatqanǵa — myna jamandatqyr, qolqa-qurt bolyp, qasqyr jep aram ólgir, tura almaýǵa aınaldy, albasty basty ıtti!
— Men ne shara isteıin, — degen sózdi Dalabaı yńyrsyp zorǵa aıtty.
— Azyraq ottatyp, demin aldyryp, sodan keıin jyljımyz ba, qaıtemiz?
— Sóıtpegende amal qansha.
Bala jigit topyrysh torynyń belin sheship, arbadan bosatyp «shý-shý!» dep edi, talyqsyǵan at tyrp etpedi. Jigit kúıgelekteý edi:
— Myna qara basqyr endi óz denesin ózi kótere almaǵany ma? Qap, qulaǵyńdy... aı, seni birjolata taldyraıyn!
— Baıtas! — dedi bala jigitke Dalabaı, onyń aıaǵy rezeńke topty tepkendeı topyrysh torynyń qampaıǵan qarnyna tomp-tomp tıgende, — obal ǵoı, teppe maldy! Kúshi sarqylǵan ǵoı, áıtpese aıanyp jatyr deımisiń, eti barda pysyq-aq jylqy edi ǵoı...
Atty turǵyza almaıtynyna kózi jetken Baıtas, tizginin basyna túrip, Dalabaıdyń qasyna keldi. At joldan shyǵa jyǵylǵan edi, mezgil kóktem, jerdiń kódesi kóktep kóterilip qalǵan. Az ýaqyt tynystaǵan attyń murnyn ıek astyndaǵy jasyl kódeniń jupar ıisi qytyqtap, at denesin qozǵamastan, kódeni túbinen ótkir kúrek tisimen qyrqyp ap kópirshite shaınaı bastady.
— Dalabaı, qalaısyń? Boıyń qalaı? — dedi Baıtas.
— Sol qalpy. Qaıta denemniń qyzýy údeı túsken sıaqty, — dedi Dalabaı demin entige alyp, — qatalap shóldep baram, átteń bir sýsyn!..
— Arba da soǵyp tastady bilem ózińdi; jol jaısyz eken, tileýi kesilgir, tym bolmasa bos turǵan tarantas arbasyn da bermedi ǵoı, ol jaılyraq bolar ma edi, qaıter edi? Myna qazaq arba qurǵyrdyń qıqýlaǵan daýsy da qulaǵyńdy kereń qylǵan shyǵar.
Dalabaı jaýap bere qoımady. Onda kóp keńeser dármen de joq edi.
Dalabaı kedeı jigit. Etiniń tirligimen ol kedeı bolsa da erte úılengen. Onyń úıinde áıeli, úıelmeli-súıelmeli arasy jasqa tolmaıtyn úsh uly bar. Onyń otaýyndaǵy aıaqty mal: bir at, bir laqty eshki. Osyndaı sharýasy shaǵyn bolǵasyn sol jylǵy kóktemde qazaqtyń bir baıyna egin salysýǵa jaldandy. Soqa sońyna on shaqty kún túskennen keıin ol kenetten qalpaqtaı túsip aýyrdy da jumysqa jaramady. Dalabaıdy úıine aparyp tastaýǵa baıdyń «qoly tımedi». Baıdyń asqa tikken qurym úıiniń bosaǵasynda ol yńyrsyp eki-úsh kún jatty. Baıtastyń ákesi Dalabaımen bóle edi. Baıdyń jany ashymaıtynyn kórgen ol:
— Shyraǵym, — dedi Baıtasqa, — atyńmen meni úıime aparyp sal.
Baıtas «atym kóterem» dep kúńkildep edi, ákesi urysty:
— Ne ottap otyrsyń, at adamnan qymbat pa? Boldyrsa jolshybaı shaldyryp, amaldap jetersińder, sózdi qoı, apar!..
Dalabaıdyń qasynda arbaǵa súıenip turyp Baıtas ákesin ishinen kinálady, «men osylaı bolaryn bilip edim — dedi ol ózine-ózi — aıtqanym keldi!»
Arbaǵa súıenip tym-tyrys turǵan Baıtastyń da, arba ústinde yńqyldaǵan Dalabaıdyń da kóńilin shań-shuń daýys bóldi:
— Qos tigildi, nede bolsa kórip aldyq.
— Bar kólikti, bar adamdy jınap tez barý kerek.
— Qaramyzdy kórse ózi de jolaı qoıar ma eken?
— Jolap kórsin,... báribir ólim!..
Shýlaǵandar shoǵyrlanyp kelip qaldy.
— Mynaý jolda jatqan kim? — dedi shýlaǵannyń bireýi, Dalabaı jatqan arbanyń qasyna jaqyndaǵanda.
— Biz, — dedi Baıtas — ózderiń kim?
— «Biziń» kim? — dedi eki-úsh daýys.
— Nemene, kisiń joǵalyp pa edi, sonsha shuqshıyp, — dedi yzaly Baıtas.
— Mynaý qalaı-qalaı sóıleıdi? Qısyq neme ǵoı ózi, keri basqan.
— Qısyq bolsam, tezge sap túzeteıin dep pe edińder?
— Túzetsek túzetemiz.
— Ońaı bolmas!..
Sóz janjalǵa aınalyp bara jatqan soń Dalabaı dybys berdi, shýlaǵandar óz aýlynyń kisisi ekenin ol tanydy. Shýlaǵandar da Dalabaıdy tanı ketti.
— Qabanbaıdan egindik jerdi suraı-suraı jaǵymyz talǵansyn, búgin tirshilik qyp kelemiz, tobyr kedeı bop, — dedi shýlaǵannyń bireýi — qosty quıqasy qalyń jerdiń bireýine aparyp tiktik, basynda kisi qaldy, ózimiz aýyldaǵy qalǵan kúshti jınap ákelgeli bara jatyrmyz.
Dalabaıdyń túndeletip kele jatqan mánisin olar estigen soń, Baıtastyń aty boldyrǵanyn bilgen soń:
— Par ógizge jekken rıdýan bar, — dedi olar Dalabaıǵa, — ústinde qoraby bar, ishine shóp salǵan — jumsaq, soǵan min.
Baıtastan ruqsat ap, alǵys aıtyp Dalabaı ógizge jekken rıdýanǵa mindi.
— Eki egiz kimdiki? — dep surady ol jolda, óz aýlynda úlken ógiz joǵyn oılap.
— Jaı, duspan kózi ǵyp, serpe sóılep jatqanymyz emes pe, — dedi aýyldasy, — eki ógiz qaıdan kelsin, jańadan úıretken eki qunanshyqpa!..
— Bizdiń ker at kóteremnen toraldy ma? — dep surady Dalabaı.
— Qaıdan torala qoısyn, kókke aýzy jańa tıdi, onyń ústine, «jyǵylǵanǵa judyryq» dep, tókken tezek arasyna úıelep qalyp, ólgeli jatqan jerinen zorǵa aman alyp qaldyq. Talpyna-talpyna silesi qatyp soqtyǵyp qapty. Sodan beri úıińniń qasynda jatady, áıeliń kók shópti aldyna julyp tastaıdy.
— Qap, eptep-septep eginge jaraı ma dep em, ol bolmaǵan eken ǵoı, — dep keıidi Dalabaı.
— Biz de renjidik, — dedi aýyldastary — úı sany kóp, kóligi qurǵyr joq. Qabanbaıdyń jerine kózdi jumyp qol salyp otyrmyz, biraq sol jerdi azdap bolsa da, úı basy bir desetınadan bolsa da jyrtyp shyǵýǵa jaraıtyn kólik barlyq aýylda joq. Bir-bir saýyn sıyrdy jekpesek.
Tań bozara bastady. Eki qunanshyqpa ógizge jekken rıdýandy jaıaýly-jalpyly qorshaǵan bir top adam Dalabaı úıiniń aldyna kelip toqtady. Dalabaıdyń áıeli Kúnimjan ol kezde úı qasyndaǵy kóterem attyń mańynda edi.
— At búgin ottamaı jatyr, ólip qala ma dep kúzetip otyrmyn, — dedi ol.
Syrqat qorǵasyndaı aýyrlatqan Dalabaıdyń denesi, «at óler bilem» degen sózge sergip ketti.
— Ne deısiń?! — dedi ol tura kep. Bireýler Kúnimjanǵa Dalabaıdyń syrqattanyp kelgenin aıtty.
— Jasaǵan-aı saqtaı kór, úıge ushyqtap kirgize kórińder, — dedi shoshynǵan Kúnimjan.
Árkimderdiń súıemeldeýimen arbadan túsken Dalabaı atynyń qasyna barsa, tórt aıaǵy sereıip sulap jatyr eken. «Munysy qalaı!» dep ol seziktenip, attyń tanaýyna saýsaǵyn salyp kórip edi — sup-sýyq.
— Ólip qapty, — dedi Dalabaı aýyr kúrsinip, qara qurym úıine arqasyn súıeı otyra ketip.
Osy kezde onyń tula boıyna jaıylǵan ýaıym ýytyn eliktegendeı, kóktegi qara buıra bult sapyryla jónelip, tymyq aýany jeldetip kep ketti.
— Daýyl!.. Úı bastyryńdar!.. — desti jurt shýlap.
Lezde surapyl daýyl yshqyna kep soqty. Arqa súıengen Dalabaıdyń qurym úıiniń ýyǵy men keregesi solq-solq etti. Dalabaı jalma-jan tura kep, áıeli úıiniń syrtqy baýlaryn baılaǵanda, úıge kirip, shańyraqtyń, eki jelbaýyn sheship ap, bezgek bolǵan kisideı dirildegen úıdi myqshıa tómen basty.
...Ekpindeı soqqan daýyl úıshikteı úıdi shydatpady. Syrtqy jaq kerege qańyltyrdaı maıysyp ishke suǵylyńqyrap keldi de, úı Dalabaıdyń basynan asa tóńkerilip kep tústi.
— Oıbaı, qý shunaq qudaı-aı, endi qaıda baraıyn?! — degen jan daýsy shyqty Kúnimjannyń.
— Men munda, — dedi otyra ketken Dalabaı álsiz daýyspen. Onyń qasynan uıalaryn daýyl buzǵan balapandaı shýlaǵan eki-úsh balasynyń daýsy shyqty. Ol jalma-jan quraq kórpemen balalaryn qorshap qoıdy. Bul, 1917 jyldyń birinshi maı kúni edi.
2
Dalada dabyrlaǵan daýystan Kúnimjan oıanyp ketti. Olar jatqan kúımeli arbanyń esigi jabyq edi. Esiktiń jaqtaýynan túsken bolmashy sáýlege kúıme ishi kúńgirtteý jaryq. Kúnimjan kórpesiniń bir jaq buryshyn aqyryn túrip, sytylyp shyqty da, tura kep esiktiń kúrshegin aǵytyp, eptep syǵyraıtyp ashty. Ol dalaǵa qarasa, tań bozamyqtanyp keledi eken. Dalada ersili-qarsyly sapyrylysqan kisi.
— Ýoý, Zylıqa men Júsipter, sonsha kóp uıyqtaǵandaryń ne? — dedi Dalabaıǵa qurdas bir kolhozshy kúıme aldynan óte berip, Kúnimjandy kózi shalyp qap. — Paı-paı qyzýlaryń sónbeıdi-aý senderdiń!.. Kári mundar, óziń de búgin hordyń qyzy sekildene qalǵan ekesiń...
Qurdasynyń arǵy aıtar sózin jobalaǵan Kúnimjan, syr minez bolǵan daǵdyly qaljyńyna tizgin berip, uttyrmaıyn dep edi, arjaǵynan ekinshi uly — Taıqoshqar kep qaldy; ol — jıyrma birge shyqqan alpamsadaı jigit, ýdarnık. Balasynan uıalǵan Kúnimjan esikti jaba qoıdy.
Kúnimjan Dalabaıdy «uıyqtap jatyrǵa» joryp qasyna keldi de, kirshiksiz aq zontpen astarlaǵan kók sáten tysty kórpemen qymtady. Dalabaı Kúnimjannan buryn oıanǵan edi. Kúnde qulqyn sáriden qylqyldap, eginshilerge maza bermeıtin onyń bulaı beıqam jatýy — búgin birinshi maı meıramy, meıramdy toılaıtyn komısıada ol joq, sondyqtan búgin emin-erkin bir uıyqtamaq ta. Osy nıetpen ol qalǵyp ta, shýǵa elegizip te selsoq jatyr.
Dalabaı bastyq bolǵan kolhozdyń aty Lenın. Oǵan irgeles kolhoz «Oktábr». Bular birin-biri birinshi maıǵa qonaqqa shaqyrǵan. Lenınde qulyndy bıe 95, qulynyn baılaǵany — 40; «Oktábrde» — 68, baılanǵany — 40. Maıdyń kókmaısa shóbin jep, súmesi dertken bıelerdiń sútine ınegen qara sabalar aýzy-murynynan shyǵyp, shúpildep, irk-irk etedi. Komısıadan Kúnimjanǵa tıgen sybaǵa osy qymyzdy toıshylarǵa qandyra úlestirý.
Qalǵyǵan Dalabaıdy Kúnimjan azdap keıin oıatty. Olar birin biri erkeletip, jastary elý, elý beste bolsa da «kempir» «shal» dep ataıtyn edi.
— Shal, á, shal, — dedi Kúnimjan.
— Ýá, ne boldy, kempir, — dedi Dalabaı.
— Kisi keldi.
— Kim?
— «Oktábr» kolhozynyń bastyǵy — Baıtas.
Dalabaı kıinip dalaǵa shyqsa, kóktiń kúnshyǵys jaq jıegi totynyń qanatyndaı qulpyryp kún shyǵýǵa jaqyndap qalǵan eken.
— Iá, egin-jaılaryń qalaı? — dep surady Dalabaı Baıtastan.
— Planymyz — 800, oryndaǵanymyz — 564. Sender she?
— 900 den 585.
— Byltyr báıgeni sender alyp kóshpeli qyzyl tý men «M — 1» ge ne bolyp edińizder, bıyl amanshylyq bolsa báıge bizdiki shyǵar.
— «Sút kóp, kómir az», asyqpaıyq.
— Oıyn ǵoı, — dedi Baıtas — áıtkenmen byltyr egindi kesh seýip, kesh soqty demese, eńbekkúnine Lenın de 4 kılodan aldy, biz de 5 ten aldyq.
— Bıyl da jaýyn kóp. Partıanyń XVIII sezi tapsyrmasyn oryndaýǵa senim mol.
Baıtas Dalabaıǵa toı týraly sózin aıta bergende, kózderine aýyldan kele jatqan «M — 1» shalyna ketti. «Partorg — Baıanov» dedi Dalabaı.
Mashına kelgenshe Baıtas — Amantaıdy surady. Amantaı — Dalabaıdyń tula boıy tuńǵyshy. Jasy bıyl 23 te. 17 jasynda ol orta mektepti bitirip, Almaty qalasyndaǵy VÝZ dyń bireýine tústi. Sonda oqyp júrgende 1938 jyldyń basynda áskerlikke alynyp, Qıyrshyǵysqa ketti. Ótken jazda bolǵan Hasan kóliniń oqıǵasynan keıin onyń bir joldasy «Amantaı aýyr jaralandy, lazarette eki aı jatyp, táýirleý bop, túgel aıyǵýǵa Kavkazdaǵy kýrortqa ketti» dep jazdy. Sodan Amantaı áli oralǵan joq, tek «amanmyn, saýyǵyp kelem» degen ara-tura hattar ǵana bar.
Osy keńesti Dalabaı Baıtasqa aıtyp turǵanda, avtomobıl qastaryna kelip, áskershe kıingen deneli, bir kórkem jigit kóterile berdi. Ol jigit avtomobıldiń esigin ashyp jerge túskende Kúnimjan da, Dalabaı da qushaǵyn jaıa umtyldy.
Kúnimjan jigitti Dalabaıdan buryn qushaqtady. Sol kezde jerdi jıektep altyn nuryn aınala búrkip kún de shyǵyp kele jatyr edi. Dalabaıǵa jigittiń Kúnimjannyń ıyǵynan asqan mańdaıy sol shyqqan kúndeı jarqyrap ketti, ol keń mańdaıdan qushyrlana súıdi.
«Amantaı jaralandy» degen sózdi estigende, jamandyq shaqyrmaıynshy dep Kúnimjan kózine jas almaýǵa ant etken edi. Qazir balasyn baýyryna basqanda onyń denesi qorǵasyndaı balqyp, kóz jasy tasqyndap-aq tur, biraq túsken ant tolqyǵan jasty jarqabaq tastaı betke qaǵyp, keıin ytqytyp shegerip jatyr.
Dalabaı ózine ondaı antty aıtyp kórgen emes. Sondyqtan shyqqan kúnniń altyn sáýlesine sebelegen buıra bulttyń marjan tamshysyndaı onyń kóz jasy kún nuryna shaǵylyp domalap-domalap ketedi.
— Ýoý qoısańdarshy, bala jalǵyz senderdiki me? Bolmasa dúıim jurttiki me? Eger jurt balasy bolsa, myna bizge de amandasýǵa bosatsańdarshy! — degen sózdi sol araǵa túgel jınalǵan toıshylardyń árqaısysy-aq aıtty.
Hasan kóliniń oqıǵasy — el arasynda ertegi. Eldiń estýinshe buryn-sońdy bolǵan soǵysta mundaı ádis-aıla, qaırat-jiger jumsalyp kórgen emes. Bul soǵys Sovetter Soıýzyn da, onyń batyr uldaryn da jer júzine tegis áıgilegen. Sondyqtan Amantaımen qysqa amandasqan jurttyń yntasy soǵys keńesin estýge ketti.
— Shyraǵym. — dedi árkimder Amantaıǵa, — aman kórý armanymyz edi, kórdik, shúkirshilik! Al, endi sen keshegi ishinde óziń bolǵan, jer júzine elimizdiń batyrlyq atyn jaıǵan oqıǵany bizge baıandashy!
Amantaı kúlimsirep keńeske kiristi... Bul 1939 jyldyń birinshi maıy edi.
Maı, 1939 j.
You Might Also Like
