InfoHub Logo

Sonaý yqylym zamannan beri qaı halyqty alyp qarasaq ta, sol eldiń ósip-órkendeý jolynda baspasóz mańyzdy ról atqarǵanyn ańdaımyz. Tasqa qashalyp jazylǵan ári sarǵaıǵan paraqtardaǵy altyn jazýlardyń quny men máni eshqashan joǵalmaıdy. Bul pikirime tarıhymyzdan belgili qazaqtyń Lenıngrady atanǵan «Torǵaı» gazeti dálel bola alady. Torǵaı gazeti 1895 jyldan bastap shyǵyp, 15 jyl syn saǵatta uly kıeligi arqyly halyq aldyndaǵy óz maqsatyn oryndady. Iaǵnı, dál osy kúni dúnıege barsha qazaqtyń joqtaýshysyna aınalǵan «Torǵaı» gazeti keldi. San márte aqsap baryp, júreleı júrip ornynan qaz turyp ketken bul gazettiń redaktory Á. Balǵynbaev boldy. Onyń basty maqsaty qaımana qara qazaǵyn órge súırep, oırany shyqqan ordasyn qaıta tigip, memlekettik túsinikti halyqtyń sanasyna uıalatý boldy. Tek qana basshy bolyp basqaryp otyrmady, gazet betterine halyq sanasyna oı salarlyq maqalalar jarıalap, tipti, orys tilindegi materıaldyrdy qazaq tiline aýdarǵan.

 Aýyldarda mektepter ashý, saýatsyzdyqty joıý máselelerimen aınalysqan Á. Balǵynbaevtyń bastamasymen ashylǵan bul gazette qandaı máseleler kóterilip, qandaı aqparattar aıtyldy? Mysaly, onyń osy gazettegi alǵashqy qyzmeti «Qarabutaqtaǵy qyzdardyń orys qazaq ýchılıshesiniń ashylýy» maqalasynan bastaý aldy. Bul maqalasy arqyly Á. Balǵynbaev birinshiden, qazaq qyzdarynyń bilim alýyn, oqyp, bilim úırengenin qalaıtyndyǵyn aıtsa, ekinshiden áıelderdiń teńsizdigi jaıly ózekti taqyrypty qozǵaıdy. Torǵaı óńirinde orys-qazaq qyzdar ýchılıshesi, sol sıaqty qol óner ýchılıshesi de jastarǵa bilim bergen. Olarda Ahmet Balǵynbaev ustazdyq etken. Sol 1895 jyldyń ózinde Torǵaı óńirinde kóptegen aýyldyq mektepter jumys atqaryp, halyqqa bilim berýmen aınalysqan eken. Sonymen qatar barsha halyqqa paıdaly materıaldar arab álipterimen qazaq tilinde jarıalanyp turady. Ashshy shyndyqtardy, saıası maqalardy ázilmen túsindire alatyn feleton men ádebı materıaldar jarıalanyp otyrdy. Dálel retinde «Týrgaıskaıa gazetanyń» 1904 jylǵy 48-sanynan bastap Á. Balǵynbaevtyń bastaýymen jarıalanǵan «Qyrǵyz (qazaq) turmysynyń ocherkteri qazaq qoǵamyndaǵy tozyǵy jetken ádet-ǵuryptardy, densaýlyq saqtaý isindegi kemshilikterdi, qazaqtardyń turmysy men qıyndyqtaryn feleton janry arqyly qazaq eline pash etti. Ótkenge kóz júgirtsek, qazaq tilindegi maqalalardy jarıalaý osy "Torǵaı" gazetinen bastaý alaǵan desem esh qate aıtpaǵanym. Bul gazette bizdiń alyp tulǵalarymyz, uly aqyndarymyz jaıly qanshama derektemeler jazyldy.

Dana oıly Ǵafý aqyn «Torǵaı qazaqtyń Lenıngrady» dep mine, bekerden beker aıtpasa kerek. Gazettiń 58 sanyndaǵy bir maqalada Torǵaı gýbernıasy boıynsha A. A. Kravsev jáne taǵy basqalarynyń bastaýymen kedeı, muqtaj jandarǵa kómekteskeni jaıly, qoǵamda bolyp jatqan indetpen barynsha kúresý joldary baıandalady. «Torǵaı gazeti» kóbinese el men jerdegi baılyqty, el tirligin, beıbit ómir súrý kerek ekendigin jazǵan. Reseıdiń kem-jaqsylyqtaryn nasıhattaı otyryp, otarlaý saıasatyn tereńnen jazý bolǵan. Ótken ǵasyr basynda ult muraty, el múddesi qatań synǵa túsken kezeń bolǵandyqtan, sol tustaǵy zıaly qaýym ókili qazaq jurtynyń da órkenıetti elderdegideı saýatty bolýyn qalap, eń birinshi uıqyǵa ketken qoǵamnyń saıası saýatyn ashýǵa belsene kirisken bolatyn. Osy baǵytta ulttyń joǵyn joqtaıtyn, ulttyq ıdeıany, bostandyq pen erkindikti nasıhattaı alatyn baspasózdiń róli erekshe sezilgen edi.

Qorytyndylaı kele aıtarym, el birligi synalar tusta «Torǵaı gazeti» halyqqa demeý bola aldy, qazaqtyń múddesin qorǵaýda aıanyp qalmady. Dál osy gazet mirdiń oǵyndaı ótkir sózderimen qazaqtyń sanasyn oıata aldy, el táýelsizdigi men derbestigi úshin shyryldady. Mine, sol sebepti tarıhtyń talaı dúrbeleńin basynan keshirgen bul gazet halyqtyń janshylyp bitken aýyr beınesin, qaıǵy men muńǵa, ókinishke toly aýyr halin gazet betterine túsirý arqyly, dál osy synaqqa toly qıyndyqtan shyǵý jolyn izdedi. Jyldar boıǵy ezgiden qajyp, rýhanı qaljyraı bastaǵan qazaq dalasynda ulttyń eńsesin kóterýge úndeıtin, ulttyq ıdeıany nasıhattaıtyn «Torǵaı» sekildi gazetter bizdiń máńgilik rýhanı azyǵymyz bolyp qala beredi.

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

1. Q. Bekhojın “Qazaq baspasóziniń damý joldary”

2. Q. Bekhojın “Qazaq baspasóziniń tarıhynyń ocherki” (1860-1958) Almaty “Mektep” 1981

3. Atabaev Q. Qazaq baspasózi Qazaqstan tarıhynyń derek kózi (1870-1918). Ǵylymı monografıa. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2000. -358 bet

Qaldybaeva Balǵyn Qaıratqyzy

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti 1-kýrs

---