InfoHub Logo

“Gazet - halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili. Adamǵa kóz, qulaq, til qandaı kerek bolsa, halyqqa gazet sondaı kerek. Gazet - jurtqa qyzmet etetin nárse, gazet arqyly halyqqa jol kórsetip, jón silteýge bolady. Gazet - halyqtyń daýshysy. «Jurtym» dep árbir azamat halyqtyń sózin sóılep, paıdasyn qorǵap, qarǵaǵa kózin shuqytpasqa tyrysady” – dep ult kósemi Ahmet Baıtursynuly aıtyp ótkendeı qazaq baspasóziniń tarıhy tereńde boılap jatyr. Osy tarıh qoınaýynda kóptegen qaıratkerler men zıaly qaýym ókilderi eshteńeden habary joq qarapaıym halyqtyń saýatyn ashyp qana qoımaı, ǵylym-bilim jolynda biraz ter tókti. Oǵan dálel retinde revolúsıalyq tolqýlar kezeńindegi baspasózderdiń qaryshtaýyn aıtsaq bolady. Revolúsıa 1905-1907 jyldar aralyǵynda bolyp, halyqtyń basyna náýbet qıyn kezeńderdi bastan ótkerýine májbúr etti. Osy ýaqyt ishinde kóptegen basylymdardyń negizi qalana tústi. Mysalǵa bólshevıktik “Oral” gazeti. Bul basylym 1907 jyldyń 4 qańtarynan 27 sáýirine deıin Orynbor qalasynda jaryq kórip turdy. Redaktory bólshevık Hýsaın Iamashev boldy. Basylym sol zamandaǵy áleýmettik máselelerdi onyń ishinde din, ekonomıka, saıasatty da qarastyryp olardyń sheshimin tabýdy maqsat etti. Eń ózekti jazylǵan másele 2 Memlekettik Dýma saılaýy men eńbekshilerdiń jumysy boldy. Iaǵnı sharýalar qozǵalysyna óz yqpalyn júrgizýge umtylǵan lıberaldi býrjýazıany jaqtaǵandardyń syryn ashty. Jurttyń olarǵa degen narazylyǵyn týdyrdy. Al eńbekshilerdi sanalylyqqa tárbıelep saıası bostandyq pen 8 saǵattyq jumystyń, jerdiń qaıtarylýyna qarsy kúres ótkizý kerek degen urandy alǵa tartty.

Basylym máselelerdi tek maqalada ǵana jarıalamaı Reseıge ashyq hattarda jiberip otyrdy. Al ol hatta “Qyrǵyz ýpolnomochnyıy” degen qol qoıylyp otyrdy. Hatty kimniń jazǵany belgisiz bolǵandyqtan onyń ishinde barlyq máseleler esh boıaýsyz ashshy shyndyqta jazylýy tıis edi. Sonyń eń aýyry qazaqtardyń ata qonys jerlerinen aıyrylyp óz mekenderinde bóten jurtqa aınalýy boldy. Qazaq úshin jerdiń, tórt túlik maldyń mańyzy bárinen de qymbat. Sol úshin de bul onyń jandy jeriniń biri edi. Sondyqtan da Oral gazeti basymdylyqty jer máselesin halyqtyń múddesine saı sheshýdi talap etti. Áıtse de avtor bul másele patsha úkimeti joıylmaıynsha esh natıje bermeıtinin ashyp aıtty. Keıinnen profesor B. Kenjebaev bul hattyń avtory Baqytjan Qarataev degen boljam shyǵardy. Oǵan sebep Baqytjan Qaratevtyń Dýmada qarastyrǵan máselesi ashyq hattaǵy sózdermen úndes kelýinde bolǵan. Baqytjan Qarataev halqynyń aýyr kúıine beı-jaı qaraı almady. Dýmada 10 mınýt sóılep, onyń ishine búkil máselelerdi syıdyryp naǵyz erjúrektik tanytty. Alaıda patsha úkimeti ashyq hattardy oqyǵan soń dereý gazetti jabýǵa buıryq berdi. Osylaı “Oral” gazeti de ómir súrýin 31 nómerden keıin toqtatty.

Qorytyndylaı kele, bul basylymdar qysqa ǵana ýaqyt ishinde jaryq kórse de myna biz úshin umytylmaıtyn qundy málimetterdi qaldyra bildi. Men qazaq baspasózine degen súıispenshiligimdi osyndaı rýh beretin basylymdar arqyly oıata tústim. Kim biledi bul gazetterdiń biz bilmeıtin qupıa jańalyqtary áli bar shyǵar. Endi olardyń ashylýy ýaqyt pen urpaq sanasynyń enshisinde dep oılaımyn. 

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi 

1. Qozybaev S, Ramazanova A, Allabergen Q  ÁLEM BASPASÓZİ TARIHYNAN- Almaty "Sanat" 1998- 253 bet 

2. Bekhojın. Q "Qazaq baspasóziniń damý joldary" (monografıa) -Almaty 1964- 265bet 

3. Atabaev Q. Qazaq baspasózi Qazaqstan tarıhynyń derek kózi (1870-1918) (monografıa)- Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2000-358 bet 

4. "Massaget" saıty

Satybaldy Asylzat Daýletqyzy

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti 1 kýrs

---