Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq is-áreketin qalyptastyrý joldary
Kýrmalova Asel Agısovna
Aqtóbe oblysy, Aqtóbe qalasy,
«Symbat» jeke mektebi
Bastaýysh synyp muǵalimi
Pedagogıkalyq ótili: 20 jyl
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq is-áreketin qalyptastyrý joldary
Búgingi kúni memleketimizdiń órkenıetke jetý jolyndaǵy ór talabyna tuǵyr bolarlyqtaı urpaq oqytý, tárbıeleý isin jańa sapalyq ózgerister deńgeıine kóterýdi talap etip otyr. Mektep qurylymynda bolyp jatqan ózgerister, bilim berý maqsattarynyń almasýy, onyń damytýshylyq sıpattarynyń bekitilýi, kópnusqalyq oqytýǵa kóshý sıaqty máseleler oryndaýshylardan shyǵarmashylyq bastamalyq, jumystyń joǵary sapasyn jáne kásibılikti talap etedi.
Shyǵarmashylyq — bul adamnyń ómir shyndyǵynda ózin-ózi tanýǵa umtylýy, izdenýi. Ómirde durys jol tabý úshin adam durys oı túıip, ózdiginen sapaly, dáleldi sheshimder qabyldaı bilýge úırenýi qajet. Adam boıyndaǵy qabiletterin damytyp, olardyń óshýine jol bermeý, onyń rýhanı kúshin nyǵaıtyp, ómirden óz ornyn tabýǵa kómektesedi. Óıtkeni adam týyndy ǵana emes jaratýshy da.
Bul úlken jaýapkershilik artatyn kúrdeli maqsat. Ony sheshý úshin eń aldymen oqytý mazmuny jańartylyp, ádis-tásildiń ozyǵy ómirge kelýi, olar árbir azamattyń jeke basynyń qasıetterin, qabiletterin damytyp, shyǵarmashylyǵyn, talantyn ushtaıtyndaı bolyp uıymdastyrylýy qajet. Sonda ǵana mektepterden óz ómirine ózgeris engize alatyn, óz betinshe ómir súrý joldaryn tańdaı alatyn azamattar tárbıelenip shyǵady. Mekteptiń tiregi de, júregi de, bilimniń tutqasy da – muǵalim. Bala taǵdyry qolyna senip tapsyrylyp otyrǵan basty tulǵa da ustaz ekeni de barshaǵa belgili.
Balany bastaýysh synyptardan bastap shyǵarmashylyq oılaýǵa, qalyptan tys sheshimder qabyldaı alýǵa, praktıkalyq áreketterge daıyn bolýǵa ákelýdiń joldaryn kórsetý kerek. Shyǵarmashylyq — búkil tirshiliktiń kózi. Adam balasynyń sóıleı bastaǵan kezinen bastap, búgingi kúnge deıin jetken jetistikteri shyǵarmashylyqtyń nátıjesi. Buǵan búkilhalyqtyq, jalpy jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyǵy arqyly keldik. Ár jańa urpaq ózine deıingi urpaqtyń qol jetken jetistikterin meńgerip qana qoımaı, óz is-áreketinde sol jetistikterdi jańa jaǵdaıǵa beıimdeı, jetildire otyryp, barlyq salada tańǵajaıyp tabystarǵa qol jetkizedi.
K.D. Ýshınskıı pikirin P.F. Kapterev odan óri damyta otyryp, pedagogıkalyq úrdis oqýshy men muǵalimniń birlesken áreketi: bir jaǵynan, bul - muǵalimniń baǵyttaýshy, al ekinshi jaǵynan - oqýshynyń ózindik ishki áreketi. Ol oqýshynyń belsendi bilim ıgerýi men qyzyǵýshylyǵyna, talpynysyna erekshe mán berdi. Kapterev oqýshynyń bilimdi ıgerýdegi ishki prosesterin zertteýdi birinshi orynǵa qoıdy. Eń mańyzdysy, bul prosesterge jaǵymdy jaǵdaılar jasaý deıdi.[№ 4, 29bet]
Qazaq mektepterinde dıdaktıkalyq mindetterdi sheshýde Y.Altynsarın úlken úles qosty. Altynsarınniń muǵalim mindetteri týraly, qalaı oqytý kerek, qalaı oqý kerek degen talaptary bizdiń zertteýlerimizde mańyzy boldy. Y.Altynsarın boıynsha oqytýdyń jeke ádis - tásilderine:
a) oqytý ádisi - bul balanyń bilimge qushtarlyǵyn oıatatyn, keıinnen óz betinshe bilim kóterýine bastaıtyn jol;
á) sabaqta balanyń oı-áreketin jattyqtyrý. «Mańyzdysy, oqýshynyń óz betinshe oılana bilýi.».
Táýelsiz eldiń tiregi – bilimdi urpaq, órkenıet bitkenniń ózegi – bilim, ǵylym, tárbıe deıtin bolsaq, osynyń barlyǵynyń bastaýy – bastaýysh mektep. Al bastaýysh býynnyń negizgi mindeti balanyń jeke basyn bastapqy qalyptastyrýdy qamtamasyz etý, onyń qabiletterin damytý, adamzattyń asyl qasıetterin oqýshy boıyna sińirý.
Keıbir zertteýlerde oqýshynyń tanymdyq belsendiligi – bul ıntellektýaldy jáne kásiptik daıyndyqqa baǵyttalǵan úzdiksiz oqý úrdisi, oqý tıimdiligi men oqytýdyń ǵylymılyǵy deńgeıin optımaldandyrý retinde túsindiredi.[№ 1, 10bet]
Balanyń shyǵarmashylyq is-áreketterin, ulttyq mádenıet pen rýhanı qundylyqtaryn tárbıeleý ana tili arqyly júzege asady. Osy pánniń mańyzy týraly J.Aımaýytov bylaı deıdi: «Oqytatyn pánderdiń bárine birdeı kerekti, bárin qaýsyryp, orap alatyn pán - ana tili ekeni daýsyz. Ana tilin jaqsy meńgerip almaı, ózge pánderdi túsiný múmkin emes. Ana tilin úırený – sózderdi jattaý, olardyń júıesin, ózgerý zańdaryn bilý ǵana emes, til úırenýmen qatar, bala tildiń sansyz kóp uǵymdaryn, oılaryn, sezimderin, sulý úlgilerin oılaý júıesin, oı pálsafasyn da meńgeredi». Al ana tilin oqytý arqyly shyǵarmashylyq is - áreketti qalyptastyrý degenimiz - ómir shyndyǵynda ózin-ózi tanýǵa umtylý, izdený. Osyǵan oraı V.V.Davydov: «Bastaýysh mektepte shyǵarmashylyq qabilettilikterdi oqý áreketinde kórinedi, damý ónimi - oqýǵa qushtarlyq, yntalylyq» - deıdi. Al shyǵarmashylyq qabilet ár balanyń tabıǵatynda bolýy múmkin.
Bizdiń mindetimiz oqýshyǵa onyń boıynda kórinbeı turǵan múmkinshilikterin ashyp kórsetý. Osy mindetterdi oryndaýǵa muǵalimge birden-bir keregi – durys, tıimdi ádis-tásilderdi tańdap paıdalaný.Men óz tájirıbemde jańa tehnologıalardy qoldaný arqyly biraz nátıjege jettim. Bul jumysty durys uıymdastyrǵan jaǵdaıda oqýshynyń óz damý deńgeıine sáıkes oıy shyńdalyp, belgili bir jetistikterge jeteri sózsiz. Muǵalim oqýshynyń ózin izdenýge jeteleıdi, oılaýǵa úıretedi, túrli is-áreketke baǵyttaıdy.
Oqýshylardyń tanymdyq izdenimpazdyǵy qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan shaqtar túrleri tórtke bólinedi: «tanymdyq, kommýnıkatıvtik, shyǵarmashylyq , ádisnamalyq».
Oqýshylardyń tanymdyq izdenimpazdyǵy arttyrýda shyǵarmashylyq sıpattaǵy sabaqtar túrlerin ótkizýdiń mańyzy zor.
Mundaı túrdegi sabaqtardaǵy túrli oqý jumystary oqýshynyń shyndyq belsendiligin arttyryp, oqý men oılaý áreketiniń tıimdi amal-tásilderin, ıaǵnı materıalynyń negizgi uǵymdary men tujyrymdaryn aıyrý, jańa materıaldy ótken materıalmen salystyrý olardy belgili júıege toptastyrady jáne qorytyndylaý jasaý sıaqty amaldardy daıyndaýǵa úırenedi.
Shyǵarmashylyq sabaqtardyń josparyn jasaýda oqýshynyń shyǵarmashylyq áreketiniń baǵdaryna sáıkestendirip, olardyń qabiletteri, eskerilýi tıis. Oqýshylardyń shyǵarmashylyq áreketin týdyratyn sabaqtardy ótkizý jospary men kezeńderin qarastyramyz.[№ 6, 17bet]
Shyǵarmashylyq sıpattaǵy sabaqtardyń josparyn jasaý úshin
taqyryby, maqsaty, áreket túri jáne nátıjeleri bir-birine jýyq
baılanysty sabaqtardy toptastyryp, tańdap alýǵa bolady. Jalpy baǵdarlamada kórsetilgen pándik sabaqtardyń ár taraýynda jetetin jetistikteri negizinde oqýshylar bilim alýda nátıjege jetedi.
Oqýshylardyń shyǵarmashylyq áleýetin kóterýdi muǵalim aldyna
maqsat etip qoıady. Muǵalim oqýshy kúıine kirip, olardyń taqyrypqa qatynas áreketin oılaıdy, ótiletin sabaqtyń problemasyna qajet jaǵdaıda josparlanǵan sabaq mazmuny men oqytý ádisterine túzetýler engizedi.
Sabaq taqyryby boıynsha muǵalim oqýlyqtar, kitaptar, ádistemelik kitaptar, basqa da materıaldarmen tanysady. Muǵalim ózine, oqýshylarǵa myqty bolatyn máselelerdi izdestiredi. Osy máseleler jóninde kóptegen materıaldardy qarastyryp, mamandardyń pikirlerin eskere otyryp, tabý qajet.
Oqýshylardy shyǵarmashylyq is-áreketke baýlyp, olardyń belsendilikterin, qyzyǵýshylyqtaryn arttyra túsý úshin ár túrli ádis-tásilderdi qoldanýǵa bolady:
1. Balalarǵa belgili taqyrypta áńgime oqyp, oqýshylarǵa basqasha aıaqtaýǵa kilt bolarlyq sújet usyný;
2. Áńgimeniń, erteginiń sújetin bastap berý, aıaqtaýdy oqýshylarǵa tapsyrý;
3. Ertegini ujym bolyp tyńdaý;
4. Unatqan keıipkerlerine minezdeme berý;
5. Qıaldaý arqyly sýret salǵyzý, rolmen oınatý;
6. Arnaıy taqyrypta pikirtalas týdyrý.
Synybymyzdaǵy ár oqýshynyń pán boıynsha izdenimpazdyq deńgeıleri anyqtaımyn. Sonymen qatar pánge qabilettiligi, qyzyǵýshylyǵy anyqtalady. Shyǵarmashylyq ár oqýshynyń jeke qabiletteri men múmkindikterin, tanymdyq is-áreketteri men daǵdylarynyń dárejesin kórsetip beredi.[№ 3, 8bet]
Shyǵarmashylyq jumystardy tájirıbemde mynadaı tártippen oryndaımyn: maqsaty jumys barysy, alynǵan nátıjeleri boıynsha ózindik ustaýy, sondaı-aq oqýshylardyń pikirleri engiziledi, tańdaýly jumystardyń avtorlaryna qorǵaý qorytyndysy boıynsha marapattaý rásimi júrgizemin, jumys mektep kórmesine qoıylady nemese shyǵarmashylyq jumys jınaqta jarıalanady t.b.
Oqýshylar ózderi tańdaǵan shyǵarmashylyq jumystardy yqylaspen tyńdaıdy. Keıbir oqýshylar jyl boıyna ár túrli pánnen 10-15 shyǵarmashylyq jumys oryndaǵanyn tájirıbemde kezdesti.
Shyǵarmashylyq jumysty myna jospar boıynsha kórkemdeımin:
1. Taqyryp, oqýshynyń jáne jetekshiniń aty - jóni, synyby, mektebi, jyly.
2. Taqyryptyń ózektiligi.
3. Negizgi ıdeıasy, maqsaty.
4. Jumys mazmuny, jospary.
5. Jumys oryndaýda týyndalǵan problemalar, qıyndyqtar jáne onyń sheshilýi.
6. Jumys qorytyndysy jáne onyń praktıkalyq máni.
7. Jumysqa ózindik taldaý, ózindik baǵa berýi.
Shyǵarmashylyq aı qorytyndysy boıynsha ǵylymı jumysqa qabiletti oqýshylar iriktelip, belgili bir taqyryp boıynsha ǵylymı jumystar beriledi.
Osyndaı shyǵarmashylyq jumys barysynda oqýshynyń burynnan biletinine jańa málimetter qosylyp, tájirıbesin praktıkada qoldaný biligi qalyptasady. 4-synypta Asqar Alpysbaıdyń «Jeltoqsanda úzilgen jaýqazyn» áńgimesin oqytqanda «Eki túrli sıpattama» ádisin qoldaný barysynda oqýshylardyń sabaqqa degen qyzyǵýshylyǵy artyp, tildik qory damydy. Ómirge degen kózqarasy, ózindik oı-pikiri qalyptasty.
Ekinshi synypta B.Sokpaqbaevtyń «Býryl at» áńgimesin ótkende jylqynyń jasyna qaraı atalýyn jáne at ábzelderiniń ataýlaryn mynadaı kestege toltyrýǵa bolady.
Jylqy jasyna,
túrine qaraı:
Qulyn, jabaǵy, taı, qunan, baıtal, soıtal, dónen, besti, qýlyq, bıe, at, sáýrik Qunan - eki jasqa tolyp, úsh jasqa aıaq basqan erkek jylqy mal
Dónen – úsh jasqa tolyp, tórt jasqa aıaq basqan jylqy
At ábzelderi:
Júgen, qamshy, tizgin, tartpa, úzeńgi, er, toqym, quıysqan, ómildirik Úzeńgi – atqa miný úshin er-turman ábzeliniń aıaq salatyn bóligi
Tartpa – er-toqymdy ustap turatyn bel tartpa
Ómildirik – attyń omyraýynda bel tartpany ustap turatyn ábzel
Oqýshylar jylqynyń jasyna, túrine qaraı qalaı ajyratylatynymen, at ábzelderimen tanysady jáne sózdik jumysy da qosa júrgizilip ketedi. Ár sózge muǵalim kómegimen túsinikteme beriledi.
Balanyń shyǵarmashylyq áreketin uıymdastyrý barysynda bala óziniń buǵan deıingi biletin amal-tásilderiniń jańa máseleni sheshýge jetkiliksiz ekenin sezetindeı jaǵdaıǵa túsýi kerek. Sodan baryp onyń bilim alýǵa degen ynta-yqylasy artady, bilim alýǵa árekettenedi.
4-shi synyp oqýshylarynyń tanymdyq qajetsinýin anyqtaý
maqsatynda tómengideı test paıdalandym:
Oqýshylardyń tanymdyq qajetsinýin anyqtaý.Test № 1
5- ıá
4 - kóbinese
3- keıde, sırek
2 - bilmeımin
1 - joq, sáıkes kelmeıdi.
1. Men bilýge tyrysamyn.
2. Men óz múmkindigime, qabiletime senemin.
3. Jumysym kóp bolmasa da, ózimdi damytýǵa kóp ýaqyt arnaımyn.
4. Óz pikirimdi, kózqarasymdy jetkizýge tyrysamyn, .
5. Tanymdyq suraqtar týyndaǵanda keńinen otyryp pikirlesemin.
6. Sabaqta kezdesetin keıbir kedergiler meniń belsendiligimdi retteıdi.
7. Problemalyq jaǵdaıattar tanymdyq izdenimpazdyǵymdy arttyrady.
8. Ózimniń jáne joldasymnyń áreketin salystyramyn.
9. Aqyl-oı eńbegimen uzaq ýaqyt aınalysa alamyn.
10. Keri baılanysty izdeımin, bul ózimdi bilý men baǵalaýǵa kómektesedi.
11. Óz bilimimdi, tájirıbelerdi ómirde iske asyramyn dep oılaımyn.
12. Ózimniń qyzyǵýshylyǵyma baılanysty dostar izdeımin.
13. Men mamandyq tańdaýǵa óz bilimimniń dárejesin eskeremin.
14. Men tanymdyq oı-órisimdi damytyp otyramyn jáne jaqsy nátıjelerge
jetemin.
15. Jaýapkershilikten qoryqpaımyn.
Oqýshylar ózderiniń jalpy upaı sanyn eseptep shyǵarady.
Eger sizde 45 upaıdan joǵary bolsa, onda siz qajettilikterińizdi belsendi oryndaısyz;36-44 upaıózińizdidamytýǵa qulshynbaısyz, tanymdyq izdenimpazdyqty qalyptastyrýjolǵaqoıylmaǵan; 14-35 upaı - ózińizdi múldem damytpaısyz, oqýǵa jaýapkershilikpen, sanalylyqpen qarańyz. Ózińizdiń jeke tulǵańyzdyń
damýyna kóp kóńil bólgenińiz durys. Joǵaryda kórsetilgen 15 krıterıı
boıynsha áreket etýge tyrysyńyz.
Test nátıjesinen oqýshylardyń 20%-i 45 upaıdan joǵary, 48 %-i 36-44
upaı jınasa, 32%-i 14-35 upaı jınaldy.
Tanymdyq qajetsiný izdenimpazdyqqa aparatyn jol ekendigin, oqýshy
shyǵarmashylyq áreketke qajetsinbeıinshe sapaly bilim alý múmkin emestigi
belgili bolǵandyqtan, oqýshylardyń óziniń ıntellektýaldyq, jeke damýyna
kedergi keletin faktorlardy anyqtaý maqsatynda tómendegideı test
paıdalandym:
Test №2
Tómendegi faktorlardy 5 baldyq shkala boıynsha baǵalańyzdar:
5-ıá
4-kóbinese
3-keıde
2-bilmeımin
1-joq, qosylmaıtyn.
Yntalandyratyn faktorlar:
1. Bolashaqty josparlaý
2. Aldyna maqsattar qoıý
3. Ózińniń jeke damýyna talaptanýshylyq
4. Óz betinshe bilim kóterý
5. Derbestigi men sanalylyǵynyń artýy
6. Pikirtalastarǵa qatysý, óziniń pikirin aıtýy
7. Muǵalimdi úlgi etý
8. Oqý tapsyrmasyn oryndaýǵa árdaıym daıyn bolý
9. Synyptastarynyń ózi jaıynda pikirleri áser etedi
«Ana tili» páninen oryndaǵan shyǵarmashylyq jumystary oqýshylardyń oılaý, mátin qurastyrý qabiletiniń, óleń shyǵarýǵa da tóselip qalǵandyqtan sózidik qorynyń moldyǵyn kórsetti. Óz tájirıbemde shyǵarmashylyǵyn amytýda mynadaı máselelerge kózim jetti.
● Oqýshynyń óz betinshe bilim alýǵa degen qushtarlyǵy oıandy;
● Shyǵarmashylyqpen jumys isteýge daǵdylandy;
● Oqýǵa ynta-yqylasy artty;
● Bir-biriniń oıyn, pikirin syılaýǵa úırendi;
● Óz boılaryna jaqsy qasıetterdi jınaýǵa úırendi;
● óz oıyn qaǵazǵa túsirýdi úırendi;
● oqýshynyń jeke basyn, ujymdy syılaýǵa úırendi.
Kórsetilgen ádis-tásilder bastaýysh synyptarǵa tıimdi ekendigine kózim jetti. Osylardy paılaný arqyly oqýshynyń bilimge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, tereń oılaý qabiletin, belsendiligin qalyptastyrýǵa bolady. Buǵan deıin oqýshy muǵalim men oqýlyqqa ǵana baǵynatyn bolsa, endi ol synı turǵydan oılanyp, óz oıyn dáleldeı alatyn tulǵaǵa aınaldy. Oqýshylardyń tilin, oıyn, erkin sóıleýin damytyp, toppen jumys isteý kezinde bir-birin tyńdaı bilýge úıretedi.
Árbir muǵalimniń basty mindeti oqýshynyń jeke basynyń qasıetterin, qabiletterin damytyp, talantyn, shyǵarmashylyǵyn ashý. Uly ǵalym D.I.Mendeleev muǵalimderdiń ǵylymnyń sarqylmas kózin ashýdaǵy eńbekterin joǵary baǵalaǵan. «Ǵylymdy súıgen jáne jaqsy meńgere bilgen muǵalim ǵana oqýshylaryna tereń de maǵynaly bilim bere alady» degen. Bolashaqta órkenıetti elderdiń joǵary tehnologıasyn meńgertý, dúnıejúzilik bilim keńistigine shyǵý – búgingi kúnniń maqsaty.[№ 7, 32bet]
İs- tájirebıelerdi qorytyndylaı kelip, mynadaı túıin túıýge bolady:
1. Osy shyǵarmashylyq tapsyrmalardy pánderge beıimdep qoldanýdan, oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵy artady.
2. Oqýshylardyń bilim sapasy kóteriledi.
3. Oqýshynyń daryndy tulǵa, shyǵarmashylyq sheberlikteri shyńdalǵandyǵynyń nátıjesin kórýge bolady.
4. Qazirgi zaman talabyna saı tulǵa qalyptasady.
5. Oqýshylardyń logıkalyq oılaýy, shyǵarmashylyq is- áreketke qabiletteri artady.
6. Ár muǵalim bolashaq úshin qyzmet isteıdi. Ol ár oqýshyny jeke tulǵa retinde kórip, onyń ómirindegi óz ornyn tabýyna, synyp uǵymyn qalyptastyrýǵa, ata- analarmen yntymaqtasýǵa kómegi tıeri sózsiz.
Bul shyǵarmashylyq jumysta meniń jetken jetistigime toqtalatyn bolsam:
1. Bastaýysh klass muǵalimderine arnalǵan jaqyn mańda ornalasqan mektepter arasyndaǵy qalalyq semınarynda:«Ádebıettik oqý sabaqtarynda oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý» atty kitapshaǵa ǵylymı jumysym jarıalandy.
2. «Vnedrenıe PR-tehnologıı v obrazshvatelnyı proses:problemy ı perspektıvy» oblystyq konferensıada «Bilim berý úrdisindegi PR-tehnoloıany paıdalanýdyń tıimdi joldary» atty baıandamasy tyńdaldy ári jınaqqa endim.
3. «Memlekettik til-ult tiregi» atty oblystyq festıvalindegi jetistigi úshin Alǵys hatpen marapattaldym.
4. «Otbasy jáne memlekettik til» baıqaýynda júldeli İorynǵa ıe boldym.
5. «Tildaryn-2012» olımpıadasyna qatysqany úshin Alǵys hatpen marapattaldym.
Aqtóbe oblysy, Aqtóbe qalasy,
«Symbat» jeke mektebi
Bastaýysh synyp muǵalimi
Pedagogıkalyq ótili: 20 jyl
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq is-áreketin qalyptastyrý joldary
Búgingi kúni memleketimizdiń órkenıetke jetý jolyndaǵy ór talabyna tuǵyr bolarlyqtaı urpaq oqytý, tárbıeleý isin jańa sapalyq ózgerister deńgeıine kóterýdi talap etip otyr. Mektep qurylymynda bolyp jatqan ózgerister, bilim berý maqsattarynyń almasýy, onyń damytýshylyq sıpattarynyń bekitilýi, kópnusqalyq oqytýǵa kóshý sıaqty máseleler oryndaýshylardan shyǵarmashylyq bastamalyq, jumystyń joǵary sapasyn jáne kásibılikti talap etedi.
Shyǵarmashylyq — bul adamnyń ómir shyndyǵynda ózin-ózi tanýǵa umtylýy, izdenýi. Ómirde durys jol tabý úshin adam durys oı túıip, ózdiginen sapaly, dáleldi sheshimder qabyldaı bilýge úırenýi qajet. Adam boıyndaǵy qabiletterin damytyp, olardyń óshýine jol bermeý, onyń rýhanı kúshin nyǵaıtyp, ómirden óz ornyn tabýǵa kómektesedi. Óıtkeni adam týyndy ǵana emes jaratýshy da.
Bul úlken jaýapkershilik artatyn kúrdeli maqsat. Ony sheshý úshin eń aldymen oqytý mazmuny jańartylyp, ádis-tásildiń ozyǵy ómirge kelýi, olar árbir azamattyń jeke basynyń qasıetterin, qabiletterin damytyp, shyǵarmashylyǵyn, talantyn ushtaıtyndaı bolyp uıymdastyrylýy qajet. Sonda ǵana mektepterden óz ómirine ózgeris engize alatyn, óz betinshe ómir súrý joldaryn tańdaı alatyn azamattar tárbıelenip shyǵady. Mekteptiń tiregi de, júregi de, bilimniń tutqasy da – muǵalim. Bala taǵdyry qolyna senip tapsyrylyp otyrǵan basty tulǵa da ustaz ekeni de barshaǵa belgili.
Balany bastaýysh synyptardan bastap shyǵarmashylyq oılaýǵa, qalyptan tys sheshimder qabyldaı alýǵa, praktıkalyq áreketterge daıyn bolýǵa ákelýdiń joldaryn kórsetý kerek. Shyǵarmashylyq — búkil tirshiliktiń kózi. Adam balasynyń sóıleı bastaǵan kezinen bastap, búgingi kúnge deıin jetken jetistikteri shyǵarmashylyqtyń nátıjesi. Buǵan búkilhalyqtyq, jalpy jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyǵy arqyly keldik. Ár jańa urpaq ózine deıingi urpaqtyń qol jetken jetistikterin meńgerip qana qoımaı, óz is-áreketinde sol jetistikterdi jańa jaǵdaıǵa beıimdeı, jetildire otyryp, barlyq salada tańǵajaıyp tabystarǵa qol jetkizedi.
K.D. Ýshınskıı pikirin P.F. Kapterev odan óri damyta otyryp, pedagogıkalyq úrdis oqýshy men muǵalimniń birlesken áreketi: bir jaǵynan, bul - muǵalimniń baǵyttaýshy, al ekinshi jaǵynan - oqýshynyń ózindik ishki áreketi. Ol oqýshynyń belsendi bilim ıgerýi men qyzyǵýshylyǵyna, talpynysyna erekshe mán berdi. Kapterev oqýshynyń bilimdi ıgerýdegi ishki prosesterin zertteýdi birinshi orynǵa qoıdy. Eń mańyzdysy, bul prosesterge jaǵymdy jaǵdaılar jasaý deıdi.[№ 4, 29bet]
Qazaq mektepterinde dıdaktıkalyq mindetterdi sheshýde Y.Altynsarın úlken úles qosty. Altynsarınniń muǵalim mindetteri týraly, qalaı oqytý kerek, qalaı oqý kerek degen talaptary bizdiń zertteýlerimizde mańyzy boldy. Y.Altynsarın boıynsha oqytýdyń jeke ádis - tásilderine:
a) oqytý ádisi - bul balanyń bilimge qushtarlyǵyn oıatatyn, keıinnen óz betinshe bilim kóterýine bastaıtyn jol;
á) sabaqta balanyń oı-áreketin jattyqtyrý. «Mańyzdysy, oqýshynyń óz betinshe oılana bilýi.».
Táýelsiz eldiń tiregi – bilimdi urpaq, órkenıet bitkenniń ózegi – bilim, ǵylym, tárbıe deıtin bolsaq, osynyń barlyǵynyń bastaýy – bastaýysh mektep. Al bastaýysh býynnyń negizgi mindeti balanyń jeke basyn bastapqy qalyptastyrýdy qamtamasyz etý, onyń qabiletterin damytý, adamzattyń asyl qasıetterin oqýshy boıyna sińirý.
Keıbir zertteýlerde oqýshynyń tanymdyq belsendiligi – bul ıntellektýaldy jáne kásiptik daıyndyqqa baǵyttalǵan úzdiksiz oqý úrdisi, oqý tıimdiligi men oqytýdyń ǵylymılyǵy deńgeıin optımaldandyrý retinde túsindiredi.[№ 1, 10bet]
Balanyń shyǵarmashylyq is-áreketterin, ulttyq mádenıet pen rýhanı qundylyqtaryn tárbıeleý ana tili arqyly júzege asady. Osy pánniń mańyzy týraly J.Aımaýytov bylaı deıdi: «Oqytatyn pánderdiń bárine birdeı kerekti, bárin qaýsyryp, orap alatyn pán - ana tili ekeni daýsyz. Ana tilin jaqsy meńgerip almaı, ózge pánderdi túsiný múmkin emes. Ana tilin úırený – sózderdi jattaý, olardyń júıesin, ózgerý zańdaryn bilý ǵana emes, til úırenýmen qatar, bala tildiń sansyz kóp uǵymdaryn, oılaryn, sezimderin, sulý úlgilerin oılaý júıesin, oı pálsafasyn da meńgeredi». Al ana tilin oqytý arqyly shyǵarmashylyq is - áreketti qalyptastyrý degenimiz - ómir shyndyǵynda ózin-ózi tanýǵa umtylý, izdený. Osyǵan oraı V.V.Davydov: «Bastaýysh mektepte shyǵarmashylyq qabilettilikterdi oqý áreketinde kórinedi, damý ónimi - oqýǵa qushtarlyq, yntalylyq» - deıdi. Al shyǵarmashylyq qabilet ár balanyń tabıǵatynda bolýy múmkin.
Bizdiń mindetimiz oqýshyǵa onyń boıynda kórinbeı turǵan múmkinshilikterin ashyp kórsetý. Osy mindetterdi oryndaýǵa muǵalimge birden-bir keregi – durys, tıimdi ádis-tásilderdi tańdap paıdalaný.Men óz tájirıbemde jańa tehnologıalardy qoldaný arqyly biraz nátıjege jettim. Bul jumysty durys uıymdastyrǵan jaǵdaıda oqýshynyń óz damý deńgeıine sáıkes oıy shyńdalyp, belgili bir jetistikterge jeteri sózsiz. Muǵalim oqýshynyń ózin izdenýge jeteleıdi, oılaýǵa úıretedi, túrli is-áreketke baǵyttaıdy.
Oqýshylardyń tanymdyq izdenimpazdyǵy qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan shaqtar túrleri tórtke bólinedi: «tanymdyq, kommýnıkatıvtik, shyǵarmashylyq , ádisnamalyq».
Oqýshylardyń tanymdyq izdenimpazdyǵy arttyrýda shyǵarmashylyq sıpattaǵy sabaqtar túrlerin ótkizýdiń mańyzy zor.
Mundaı túrdegi sabaqtardaǵy túrli oqý jumystary oqýshynyń shyndyq belsendiligin arttyryp, oqý men oılaý áreketiniń tıimdi amal-tásilderin, ıaǵnı materıalynyń negizgi uǵymdary men tujyrymdaryn aıyrý, jańa materıaldy ótken materıalmen salystyrý olardy belgili júıege toptastyrady jáne qorytyndylaý jasaý sıaqty amaldardy daıyndaýǵa úırenedi.
Shyǵarmashylyq sabaqtardyń josparyn jasaýda oqýshynyń shyǵarmashylyq áreketiniń baǵdaryna sáıkestendirip, olardyń qabiletteri, eskerilýi tıis. Oqýshylardyń shyǵarmashylyq áreketin týdyratyn sabaqtardy ótkizý jospary men kezeńderin qarastyramyz.[№ 6, 17bet]
Shyǵarmashylyq sıpattaǵy sabaqtardyń josparyn jasaý úshin
taqyryby, maqsaty, áreket túri jáne nátıjeleri bir-birine jýyq
baılanysty sabaqtardy toptastyryp, tańdap alýǵa bolady. Jalpy baǵdarlamada kórsetilgen pándik sabaqtardyń ár taraýynda jetetin jetistikteri negizinde oqýshylar bilim alýda nátıjege jetedi.
Oqýshylardyń shyǵarmashylyq áleýetin kóterýdi muǵalim aldyna
maqsat etip qoıady. Muǵalim oqýshy kúıine kirip, olardyń taqyrypqa qatynas áreketin oılaıdy, ótiletin sabaqtyń problemasyna qajet jaǵdaıda josparlanǵan sabaq mazmuny men oqytý ádisterine túzetýler engizedi.
Sabaq taqyryby boıynsha muǵalim oqýlyqtar, kitaptar, ádistemelik kitaptar, basqa da materıaldarmen tanysady. Muǵalim ózine, oqýshylarǵa myqty bolatyn máselelerdi izdestiredi. Osy máseleler jóninde kóptegen materıaldardy qarastyryp, mamandardyń pikirlerin eskere otyryp, tabý qajet.
Oqýshylardy shyǵarmashylyq is-áreketke baýlyp, olardyń belsendilikterin, qyzyǵýshylyqtaryn arttyra túsý úshin ár túrli ádis-tásilderdi qoldanýǵa bolady:
1. Balalarǵa belgili taqyrypta áńgime oqyp, oqýshylarǵa basqasha aıaqtaýǵa kilt bolarlyq sújet usyný;
2. Áńgimeniń, erteginiń sújetin bastap berý, aıaqtaýdy oqýshylarǵa tapsyrý;
3. Ertegini ujym bolyp tyńdaý;
4. Unatqan keıipkerlerine minezdeme berý;
5. Qıaldaý arqyly sýret salǵyzý, rolmen oınatý;
6. Arnaıy taqyrypta pikirtalas týdyrý.
Synybymyzdaǵy ár oqýshynyń pán boıynsha izdenimpazdyq deńgeıleri anyqtaımyn. Sonymen qatar pánge qabilettiligi, qyzyǵýshylyǵy anyqtalady. Shyǵarmashylyq ár oqýshynyń jeke qabiletteri men múmkindikterin, tanymdyq is-áreketteri men daǵdylarynyń dárejesin kórsetip beredi.[№ 3, 8bet]
Shyǵarmashylyq jumystardy tájirıbemde mynadaı tártippen oryndaımyn: maqsaty jumys barysy, alynǵan nátıjeleri boıynsha ózindik ustaýy, sondaı-aq oqýshylardyń pikirleri engiziledi, tańdaýly jumystardyń avtorlaryna qorǵaý qorytyndysy boıynsha marapattaý rásimi júrgizemin, jumys mektep kórmesine qoıylady nemese shyǵarmashylyq jumys jınaqta jarıalanady t.b.
Oqýshylar ózderi tańdaǵan shyǵarmashylyq jumystardy yqylaspen tyńdaıdy. Keıbir oqýshylar jyl boıyna ár túrli pánnen 10-15 shyǵarmashylyq jumys oryndaǵanyn tájirıbemde kezdesti.
Shyǵarmashylyq jumysty myna jospar boıynsha kórkemdeımin:
1. Taqyryp, oqýshynyń jáne jetekshiniń aty - jóni, synyby, mektebi, jyly.
2. Taqyryptyń ózektiligi.
3. Negizgi ıdeıasy, maqsaty.
4. Jumys mazmuny, jospary.
5. Jumys oryndaýda týyndalǵan problemalar, qıyndyqtar jáne onyń sheshilýi.
6. Jumys qorytyndysy jáne onyń praktıkalyq máni.
7. Jumysqa ózindik taldaý, ózindik baǵa berýi.
Shyǵarmashylyq aı qorytyndysy boıynsha ǵylymı jumysqa qabiletti oqýshylar iriktelip, belgili bir taqyryp boıynsha ǵylymı jumystar beriledi.
Osyndaı shyǵarmashylyq jumys barysynda oqýshynyń burynnan biletinine jańa málimetter qosylyp, tájirıbesin praktıkada qoldaný biligi qalyptasady. 4-synypta Asqar Alpysbaıdyń «Jeltoqsanda úzilgen jaýqazyn» áńgimesin oqytqanda «Eki túrli sıpattama» ádisin qoldaný barysynda oqýshylardyń sabaqqa degen qyzyǵýshylyǵy artyp, tildik qory damydy. Ómirge degen kózqarasy, ózindik oı-pikiri qalyptasty.
Ekinshi synypta B.Sokpaqbaevtyń «Býryl at» áńgimesin ótkende jylqynyń jasyna qaraı atalýyn jáne at ábzelderiniń ataýlaryn mynadaı kestege toltyrýǵa bolady.
Jylqy jasyna,
túrine qaraı:
Qulyn, jabaǵy, taı, qunan, baıtal, soıtal, dónen, besti, qýlyq, bıe, at, sáýrik Qunan - eki jasqa tolyp, úsh jasqa aıaq basqan erkek jylqy mal
Dónen – úsh jasqa tolyp, tórt jasqa aıaq basqan jylqy
At ábzelderi:
Júgen, qamshy, tizgin, tartpa, úzeńgi, er, toqym, quıysqan, ómildirik Úzeńgi – atqa miný úshin er-turman ábzeliniń aıaq salatyn bóligi
Tartpa – er-toqymdy ustap turatyn bel tartpa
Ómildirik – attyń omyraýynda bel tartpany ustap turatyn ábzel
Oqýshylar jylqynyń jasyna, túrine qaraı qalaı ajyratylatynymen, at ábzelderimen tanysady jáne sózdik jumysy da qosa júrgizilip ketedi. Ár sózge muǵalim kómegimen túsinikteme beriledi.
Balanyń shyǵarmashylyq áreketin uıymdastyrý barysynda bala óziniń buǵan deıingi biletin amal-tásilderiniń jańa máseleni sheshýge jetkiliksiz ekenin sezetindeı jaǵdaıǵa túsýi kerek. Sodan baryp onyń bilim alýǵa degen ynta-yqylasy artady, bilim alýǵa árekettenedi.
4-shi synyp oqýshylarynyń tanymdyq qajetsinýin anyqtaý
maqsatynda tómengideı test paıdalandym:
Oqýshylardyń tanymdyq qajetsinýin anyqtaý.Test № 1
5- ıá
4 - kóbinese
3- keıde, sırek
2 - bilmeımin
1 - joq, sáıkes kelmeıdi.
1. Men bilýge tyrysamyn.
2. Men óz múmkindigime, qabiletime senemin.
3. Jumysym kóp bolmasa da, ózimdi damytýǵa kóp ýaqyt arnaımyn.
4. Óz pikirimdi, kózqarasymdy jetkizýge tyrysamyn, .
5. Tanymdyq suraqtar týyndaǵanda keńinen otyryp pikirlesemin.
6. Sabaqta kezdesetin keıbir kedergiler meniń belsendiligimdi retteıdi.
7. Problemalyq jaǵdaıattar tanymdyq izdenimpazdyǵymdy arttyrady.
8. Ózimniń jáne joldasymnyń áreketin salystyramyn.
9. Aqyl-oı eńbegimen uzaq ýaqyt aınalysa alamyn.
10. Keri baılanysty izdeımin, bul ózimdi bilý men baǵalaýǵa kómektesedi.
11. Óz bilimimdi, tájirıbelerdi ómirde iske asyramyn dep oılaımyn.
12. Ózimniń qyzyǵýshylyǵyma baılanysty dostar izdeımin.
13. Men mamandyq tańdaýǵa óz bilimimniń dárejesin eskeremin.
14. Men tanymdyq oı-órisimdi damytyp otyramyn jáne jaqsy nátıjelerge
jetemin.
15. Jaýapkershilikten qoryqpaımyn.
Oqýshylar ózderiniń jalpy upaı sanyn eseptep shyǵarady.
Eger sizde 45 upaıdan joǵary bolsa, onda siz qajettilikterińizdi belsendi oryndaısyz;36-44 upaıózińizdidamytýǵa qulshynbaısyz, tanymdyq izdenimpazdyqty qalyptastyrýjolǵaqoıylmaǵan; 14-35 upaı - ózińizdi múldem damytpaısyz, oqýǵa jaýapkershilikpen, sanalylyqpen qarańyz. Ózińizdiń jeke tulǵańyzdyń
damýyna kóp kóńil bólgenińiz durys. Joǵaryda kórsetilgen 15 krıterıı
boıynsha áreket etýge tyrysyńyz.
Test nátıjesinen oqýshylardyń 20%-i 45 upaıdan joǵary, 48 %-i 36-44
upaı jınasa, 32%-i 14-35 upaı jınaldy.
Tanymdyq qajetsiný izdenimpazdyqqa aparatyn jol ekendigin, oqýshy
shyǵarmashylyq áreketke qajetsinbeıinshe sapaly bilim alý múmkin emestigi
belgili bolǵandyqtan, oqýshylardyń óziniń ıntellektýaldyq, jeke damýyna
kedergi keletin faktorlardy anyqtaý maqsatynda tómendegideı test
paıdalandym:
Test №2
Tómendegi faktorlardy 5 baldyq shkala boıynsha baǵalańyzdar:
5-ıá
4-kóbinese
3-keıde
2-bilmeımin
1-joq, qosylmaıtyn.
Yntalandyratyn faktorlar:
1. Bolashaqty josparlaý
2. Aldyna maqsattar qoıý
3. Ózińniń jeke damýyna talaptanýshylyq
4. Óz betinshe bilim kóterý
5. Derbestigi men sanalylyǵynyń artýy
6. Pikirtalastarǵa qatysý, óziniń pikirin aıtýy
7. Muǵalimdi úlgi etý
8. Oqý tapsyrmasyn oryndaýǵa árdaıym daıyn bolý
9. Synyptastarynyń ózi jaıynda pikirleri áser etedi
«Ana tili» páninen oryndaǵan shyǵarmashylyq jumystary oqýshylardyń oılaý, mátin qurastyrý qabiletiniń, óleń shyǵarýǵa da tóselip qalǵandyqtan sózidik qorynyń moldyǵyn kórsetti. Óz tájirıbemde shyǵarmashylyǵyn amytýda mynadaı máselelerge kózim jetti.
● Oqýshynyń óz betinshe bilim alýǵa degen qushtarlyǵy oıandy;
● Shyǵarmashylyqpen jumys isteýge daǵdylandy;
● Oqýǵa ynta-yqylasy artty;
● Bir-biriniń oıyn, pikirin syılaýǵa úırendi;
● Óz boılaryna jaqsy qasıetterdi jınaýǵa úırendi;
● óz oıyn qaǵazǵa túsirýdi úırendi;
● oqýshynyń jeke basyn, ujymdy syılaýǵa úırendi.
Kórsetilgen ádis-tásilder bastaýysh synyptarǵa tıimdi ekendigine kózim jetti. Osylardy paılaný arqyly oqýshynyń bilimge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, tereń oılaý qabiletin, belsendiligin qalyptastyrýǵa bolady. Buǵan deıin oqýshy muǵalim men oqýlyqqa ǵana baǵynatyn bolsa, endi ol synı turǵydan oılanyp, óz oıyn dáleldeı alatyn tulǵaǵa aınaldy. Oqýshylardyń tilin, oıyn, erkin sóıleýin damytyp, toppen jumys isteý kezinde bir-birin tyńdaı bilýge úıretedi.
Árbir muǵalimniń basty mindeti oqýshynyń jeke basynyń qasıetterin, qabiletterin damytyp, talantyn, shyǵarmashylyǵyn ashý. Uly ǵalym D.I.Mendeleev muǵalimderdiń ǵylymnyń sarqylmas kózin ashýdaǵy eńbekterin joǵary baǵalaǵan. «Ǵylymdy súıgen jáne jaqsy meńgere bilgen muǵalim ǵana oqýshylaryna tereń de maǵynaly bilim bere alady» degen. Bolashaqta órkenıetti elderdiń joǵary tehnologıasyn meńgertý, dúnıejúzilik bilim keńistigine shyǵý – búgingi kúnniń maqsaty.[№ 7, 32bet]
İs- tájirebıelerdi qorytyndylaı kelip, mynadaı túıin túıýge bolady:
1. Osy shyǵarmashylyq tapsyrmalardy pánderge beıimdep qoldanýdan, oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵy artady.
2. Oqýshylardyń bilim sapasy kóteriledi.
3. Oqýshynyń daryndy tulǵa, shyǵarmashylyq sheberlikteri shyńdalǵandyǵynyń nátıjesin kórýge bolady.
4. Qazirgi zaman talabyna saı tulǵa qalyptasady.
5. Oqýshylardyń logıkalyq oılaýy, shyǵarmashylyq is- áreketke qabiletteri artady.
6. Ár muǵalim bolashaq úshin qyzmet isteıdi. Ol ár oqýshyny jeke tulǵa retinde kórip, onyń ómirindegi óz ornyn tabýyna, synyp uǵymyn qalyptastyrýǵa, ata- analarmen yntymaqtasýǵa kómegi tıeri sózsiz.
Bul shyǵarmashylyq jumysta meniń jetken jetistigime toqtalatyn bolsam:
1. Bastaýysh klass muǵalimderine arnalǵan jaqyn mańda ornalasqan mektepter arasyndaǵy qalalyq semınarynda:«Ádebıettik oqý sabaqtarynda oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý» atty kitapshaǵa ǵylymı jumysym jarıalandy.
2. «Vnedrenıe PR-tehnologıı v obrazshvatelnyı proses:problemy ı perspektıvy» oblystyq konferensıada «Bilim berý úrdisindegi PR-tehnoloıany paıdalanýdyń tıimdi joldary» atty baıandamasy tyńdaldy ári jınaqqa endim.
3. «Memlekettik til-ult tiregi» atty oblystyq festıvalindegi jetistigi úshin Alǵys hatpen marapattaldym.
4. «Otbasy jáne memlekettik til» baıqaýynda júldeli İorynǵa ıe boldym.
5. «Tildaryn-2012» olımpıadasyna qatysqany úshin Alǵys hatpen marapattaldym.
You Might Also Like
-
Maqsaty: Oqýshylardyń bolashaq ómirden óz joldaryn durys taba bilýi úshin aldyna maqsat qoıyp, jospar qura bilýge úıretý, belgili bir mamandyq ıesi bolý úshin talmaı eńbektenip, belgili bir jetistikke ...
