InfoHub Logo

Ótken ǵasyrda L.Lúdovık baýyrdy «organızmniń ortalyq zerthanasy» dep atady. Óıtkeni:

1. Baýyr táýligine 1 l ót shyǵaryp, as qorytý úderisine qatysady, ıaǵnı ót óndiredi. Baýyrdy zerttegende eń aldymen, onyń qyzmetine kóńil aýdarǵan jón. Eger sary aýrý belgisi bilinse, onda baýyr qyzmetiniń buzylǵanyn kórsetedi. Baýyrdy zertteý tájirıbesinde Shvann janýardyń denesindegi barlyq ótti shyǵaryp tastaǵan kezde, ol ólip qalǵan.

2. Baýyrda gısto-gemalyq jáne gemato-lımfalyq tosqaýyldar ótkizgishtigi kúshti damyǵan, sondyqtan da baýyr lımfa túzilýi úderisine qatysady. Negizgi lımfa kolektory - kókirek ózegi lımfasynyń kóbi baýyrda túziledi. Onda belok ta kóp bolady.

3. Baýyr zat almasýyna qatysady: glıkogen túziledi, ınsýlın áserinen glúkoza glıkogenge aınalady. Munda glıkogen basqa zattardan mysaly, beloktan, maıdan túziledi (glúkoneogenez). Baýyr glıkogen deposy, bul energıa qajettigine baılanysty. Glıkogendik úderis nátıjesinde qanda glúkoza kóbeıedi de, ony basqa tinder paıdalanady.

4. Baýyr belok almasýynyń negizgisine jáne sońǵysyna qatysady:

a) ishekten qaqpa lypyma tamyrǵa ótken ýly zattar baýyrda beıtaraptanady, ıagnı ýytsyzdanady;
á) amın qyshqyldary dezamındenip, odan bosaǵan amıaktan mochevına túziledi, ıaǵnı baýyr mochevına óndirý qyzmetin atqarady. Amıak mochevınadan áldeqaıda ýytty;
b) baýyrda osy aǵzanyń ózine ǵana tán beloktar, qan beloktary (albýmın, globýlın, fıbrınogen) túziledi, bulardyń birazy baýyrda qor retinde saqtalady;
v) gýanıdınsirke qyshqyly metıldenip, kreatının túziledi.

5. Baýyrda qan uıýyna qatysatyn kóptegen beloktar men olardyń komponentteri - protrombın, fıbrınogen, prokonvertın, proakselerın, V, XI, XII, XIII faktorlar, sondaı-aq geparın, antıtrombın, antıplazmın t.b. qan uıýyna qarsy turatyn júıelerdiń komponentteri túziledi.

6. Baýyr maı almasýyna qatysady: onyń totyǵýy nátıjesinde ketondyq zattar: aseton, asetosirke qyshqyly, (3-oksımaı qyshqyly paıda bolady; munda sondaı-aq trıglıserıd (ádette beıtarap maı qyshqyldarynan), fosfolıpıd, lıpoproteıdter túziledi.

7. Baýyr holesterınniń túzilýine, ydyraýyna, syrtqa shyǵýyna, sondaı-aq steroıdty gormondar almasýyna qatysady.

8. Baýyr sý men tuz almasýyna qatysady: keıbir ǵalymdardyń: «Baýyr - sýdyń jáne mıneraldy zattardyń qoımasy» deýi osyǵan baılanysty.

9. Baýyrdyń vıtamınder almasýynda da zor máni bar: munda A vıtamıni túziledi; maıda erıtin basqa vıtamınderdiń (A, D, E, K) almasýy da osynda ótedi. Keıbir vıtamınder (V tobyndaǵy, S, RR t.b.) baýyrda qor bolyp jınalady da, mundaǵy hımıalyq reaksıalarga qatysady. Ekinshi bir vıtamınder (V,, V2, V6) toby osynda fosforlanady.

10. Baýyr - qan júıesiniń mańyzdy bóligi. Ol balanyń qursaqta damý kezeńinde qan túzilýine, qan aınalysyna, qan jasýshalarynyń ydyraýyna (Kýpfer jasýshalary, ásirese árıtrosıt pen trombosıt gemolızi, fagosıtoz), qannyń denege taralýyna (qan qoımasy) qatysady.

11. Baýyr qan qoımasy retinde qan aınalysyndaǵy barlyq qannyń 20-30 paıyzyn tamyrǵa aıdap shyǵaryp otyrady. Onyń bul qyzmeti ásirese qansyraǵanda jáne basqa jaǵymsyz jaǵdaılarda baıqalady. Baýyr júrek-qan tamyr júıesiniń qyzmetine, ıaǵnı qan tamyrynyń tonýsyna, serpimdiligine, júrektiń jıyrylý jıiligine jáne basqalarǵa áser etedi.

12. Baýyr deneniń qorǵanys qyzmetine qatysady, ımýndyq júıeniń negizgi bólikteriniń biri (ımmýno- poáz ben ımmýndy reaksıalardy retteıdi). Baýyrda karmaýysh deneler y -globýlın t.b. túziledi. Fagosıtoz iske asyrylady. Náresteniń qursaqta damýy kezeńinde V lımfosıtter, ásirese T-sýpressorlar paıda bolyp, jetiledi, qanǵa aýysady, munda ımýndyq júıeni ba- satyn gýmoraldyq faktorlar túziledi.

13. Baýyr - ekskretorlyq aǵza - keıbir zattar ótpen birge syrtqa shyǵarylady.

14. Baýyr - ýyt qaıtarǵysh aǵza - denede paıda bolǵan (ándogendi) jáne syrttan kelip túsken (ákzogendi) ártúrli ýly zattar men ýyttardy (olardyń ishinde dáriler de bar) beıtaraptandyrady.

15. Baýyrda ydyraý, jańa qosylystar túzilý arqyly gormondar (ınsýlın), glúkogen, ADG, tıroksın t.b. kúshin joıady.

16. Baýyr jylý retteý qyzmetine qatysady.

17. Baýyr pıgmentter (boıaýly zattar) almasýyna qatysady.

18. Atalǵan qyzmetter baýyrdyń shyn mánisinde gomeostaz ben gomeokınezdi qamtamasyz etetin asa mańyzdy aǵza ekenin kórsetedi. Qoryta aıtsaq, munyń bári baýyrdyń gomeostatıkalyq qyzmetine jatady.

Baýyr qyzmetiniń rettelýi

Baýyr men ót jolynda vegetatıvtik (parasımpatıkalyq jáne sımpatıkalyq) júıeler taramdanady. Baýyrdyń alýan túrli qyzmeti ortalyq júıke júıesimen retteledi.

Kezegen júıke arqyly ót óndirý men ót shyǵarýdy kúsheıtetin, glıkogenniń jınalýyna áser etetin serpinister keledi.

Sımpatıkalyq júıke talshyqtary mochevına túzilýin, qanttyń baýyrdan shyǵyp, qan júıesine aýysýyn baqylap otyrady.

Ortalyqjúıke júıesiniń bólimderi (mı qyrtystary, gıppokamp, gıpotalamýs, torly formasıa, lımbıalyq júıe, ortańǵy mı qúrylymdary) tikeleı vegetatıvtik júıesi arqyly da, gormondar júıesi arqyly da baýyr qyzmetin rettep otyrady.

Baýyr qyzmetine úıqy beziniń gormondary ǵana emes, sondaı-aq ápıfız, adeno- jáne neırogıpofız, qalqansha bez, jynys bezderiniń gormondary, tipti gastro-ıntestınaldyq (ishek-qaryn) gormondar da áser etedi, bul — dáleldengen derek.

Fermenttik júıeler qyzmetiniń ádettegi qalypty atqarylýy, bıologıalyq membranalar ótkizgishtiginiń ózgerýi, bulardyń zerttelýi gormondardyń áser etý mehanızmine, basqa da endogendik zattardyń yqpalyna gepatıosıtterdegi zat almasý úderisteriniń túrine jáne qarqynyna baılanysty.

Baýyr basqa aǵzalar júıesimen (syrtqa shyǵarý, júrek-qan tamyr, tynys alý, ımýndyq t.b.) tyǵyz baılanysta. Osyǵan oraı, medısınada gepatolıenaldyq júıe (baýyr-kókbaýyr) men sındrom, gepatorenaldyq (baýyr-búırek) júıe men sındrom uǵymdary qalyptasty.

H.SÁTPAEVA
medısına ǵylymdarynyń doktory,
profesor

---