InfoHub Logo

Baýyrjan Momyshulynyń bata - tilek, maqal - mátel, naqyl sózderi
Bata (arab, fatıha – alǵys, rızashylyq, tilek) – álem halyqtarynyń barshasynda derlik kezdesetin, adamzat qoǵamy sózdiń magıalyq qudiretine kúmánsiz sengen qadym zamanda qalyptasqan kóne dástúr. Batany kim kóringen emes, elge syıly, abyroıly adam, aqsaqaldy qarıa beretin bolǵan. Bata halqymyzdyń jaqsylyq pen jamandyq, adaldyq pen aramdyq týrasyndaǵy túsinikterdiń aıǵaǵy ispetti. Bata qysylǵanda – qýat, qınalǵanda – medet berip, Árbir is - áreketine dańǵyl jol ashyp, bále - jaladan qorǵaıdy dep eseptelgen.

Baýyrjan shyǵarmashylyǵynyń bir salasy onyń óleńderi men qanatty sózderi, maqal - mátelderi. Batyr jazýshynyń ósıet sózderi kúni búginge deıin eldiń aýzynda.

Bizder Baýyrjan Momyshulyn kóbine halqymyzdyń dara týǵan, tulǵasy, keshegi Uly Otan soǵysynyń has batyry, ataqty qolbasshy, eki tilde birdeı jazǵan qalamy júırik jazýshy retinde bilemiz. Al naǵyz qýatty aǵysy tereńde jatqan darıa – daryn ıesi, rýhanı ustaz retinde Baýkeńdi áli tolyq tanyp bilgenimiz joq. Ásili, qazaqtyń arqaly aqyndarynyń biri Hamıt Erǵalıevtyń «Baýkeńniń telegeı – teńiz taǵylymy – bolashaqtyń, taıaý myńjyldyqtyń áńgimesi» deýi teginnen tegin bolmasa kerek.

«Keıde meniń ónege alǵan, tálim úırengen, dáris oqyǵan ustazdarymyzdy esime túsirip oıǵa batatynym bar. Sondaı shyryn shaqtarda eń aldymen ata - analarymnyń beınesi elesteıdi. Solardyń ýaǵyzy basymyraq bola beredi…», – deıdi.

Jazýshynyń rýhanı nár alǵan qaınar kózderiniń endi biri – halqymyzdyń sarqylmas baı ádebıeti.

Baýyrjannyń «… men ádebıetti jaqsy kóremin. Kózimdi ashqannan halyqtyń aýyz ádebıetimen aýyzdandym, rýhanı tushyndym – degen sózderinen onyń qazaq halqynyń erteden kele jatqan aýyz ádebıetin, súıetindigin, bala kezinen aýyz ádebıetiniń ozyq úlgileri sanalatyn ertegi, ańyzdar men jyrlardy tyńdap óskendigin kóremiz.

Halqymyzda «Jaýynmenen jer kógerer, batamenen el kógerer» degen qasıetti sóz bar. Bala Baýyrjannyń eliniń súıiktisi, aty ańyzǵa aınalǵan batyr, ári jazýshy B. Momyshuly bolýyna, dúnıe esigin ashqan alǵashqy kúnderi atasy Imashtyń bergen batasynyń sharapaty tımedi deý qatelik bolar.

Atasy Imashtyń nemeresine ómirlik ónege bolsyn dep bergen batasy bar:
Alataýdyń qyrany mol edi -
Qyraǵy bolsyn, qulynym.
Qoınaýy sýǵa toly edi -
Bulaǵy bolsyn qulynym.
Eliniń tilegi zor edi -
Shyraǵy bolsyn qulynym.
Ata tilegi on edi -
Qumary bolsyn qulynym.
Bul jer batyrlar tóri edi -
Syńary bolsyn qulynym – dep, nemeresiniń órkeni ósip, azamat bolsyn degen kózi qyraǵy, oıy ushqyr Imash atasy, nemeresi eki - úsh aı tolǵanda, sábı Baýyrjandy qolyna alyp, jas órken butaqty qolyna ustatyp turyp:
Quryq dep bersem – qul bolma,
Shybyq dep bersem – bersem shil bolma,
Bárinen de shyraǵym,
Baıany joq ul bolma – dep, nemeresiniń mándi de maǵynaly ómir súrip, týǵan eline aıanbaı eńbek etip, baıandy ǵumyr súrýine aq batasyn beredi. Baýyrjannyń bata - tilekteri de osy batadan óris alyp turǵandaı.

Baýyrjan Momyshulynyń kelini Zeınep Ahmetova atasy jaıly jazylǵan «Shýaqty kúnder» atty kitabynda: «Men atamnyń kelinimin. Tula boıy qaıshylyqtarǵa tunyp turǵan qaıtalanbas adamnyń bıik shańyraǵynyń keń dastarqanyn ustaǵan, shamam kelgenshe ıilip qyzmet istep, ónegeli ósıetin de, óńmenimnen tesip óter aıqaıyn da estigen mańdaıly kelinimin. Atam degen – tiri tarıh, sheksiz shejire edi… Ol – óz ómirinde syı - qurmetke, qoshemetke bólengen adam. Biraq, Halqymyzdyń jaqsy salttaryn saqtap, ádep pen izet kórsetýim tipti unap - aq turatynyn biletin edim…» – deıdi.

Myna bir batasy oqyǵan árbir adamnyń júregine tereń oı salary anyq. Bul batada Baýyrjan Momyshuly jaqsylyq pen jamandyqty, adaldyq pen aramdyqty ashyp kórsete kelip, neden saq bolý kerektigin ashyq aıtady.

Baýyrjannyń batalary ózinshe bólek áńgime. Bata berý halqymyzdyń ejelden kele jatqan qasıetti dástúrleriniń biri. Aq tilek aıtý, jyly peıil - yqylas bildirý, shyn júreginen shyqqan lebizdi jetkizý – ata - babalarymyzdyń ósıetnamasy, adamgershilik amanaty. «Bata – sózdiń anasy», «Atańnan bota qalmasa da, bata qalsyn» degen sózder tegin emes. Baýkeń batanyń qadir - qasıetin bilgen, mán - mańyzyn tereń túsingen adam. Sondyqtan burynǵy eski batalardy qaıtalamaı, osy zaman aýqymyna saı, ómirdiń ózekti máselelerin qosa otyryp, óz janynan shyǵarǵan batalary el ishinde keń tarap ketken. Solardan az ǵana úzindi keltireıik:
E, Jaratýshy jasaǵan!
Tilegimizdi qabyl et.
Imanymyzdy kámil et.
Dozaqtaǵy ottan saqta,
Qańǵyǵan oqtan saqta.
Paraqor sottan saqta.
Kirli sýmen jýystan saqta,
Yntymaqsyz týystan saqta,
Adaldyqty arbaǵan aqynnan saqta – deı kelip, otbasy tárbıesine baılanysty bylaı deıdi:
Qarıany kemel, sypaıy ǵyp ber,
Aǵalardy raıly ǵyp ber,
Apalardy meıirli ǵyp ber,
Jezdelerdi zeıindi ǵyp ber,
Qudaǵıdy keńpeıildi ǵyp ber,
Qaryndasty kórikti ǵyp ber,
İnilerdi bórikti ǵyp ber,
Áıeldi aq nekeli ǵyp ber,
Balany qany tolyq, shekeli ǵyp ber,
Jıenderdi jeteli ǵyp ber – dep aıtyp kelip, ary qaraı barsha eline baq pen baqyt, yntymaq - yrys tilep, búgingi urpaqty jaqsy tárbıege shaqyrady. Qarıasy kemel, apalary meıirli, jezdeleri zeıindi, qaryndasy kórikti, áıelderi aq nekeli el qashanda mádenıeti jaǵynan eń ozyq el bolmaq.

Maqal - mátel – ómir tájirıbesi. Qınalǵan, qysylǵan sátterin men shaqtaryń, sol qysylshań kezden qalaı qutylǵanyńdy oıyńmen órnektep, sózben kesteleseń, tujyrymdap qysqa beıneleseń, naqylǵa aınalady. Qol astynda pálendeı myń soldat bolyp, onyń pálendeı otbasynyń taǵdyry jáne seniń moınynda bolsa, oılanbaı otyra almaısyń. Sonymen birge soldatty ólimge jumsaý da ońaı emes. Qaramaǵymdaǵy jaýyngerler maǵan tek baǵynyshty ǵana bolǵan joq. Olardyń ishinde aqylgóıleri de kóp boldy.

Keıde solardyń aýyzdarynan marjandaı asyl sózder atqylap jatady. Men elden estigenderimdi oımen elep - eksheı berdim. Ekshegenimdi erinbeı qaǵazǵa túsirdim.

Opasyzda Otan joq.
Tabandylyq – batyldyqtyń qorǵany.
Namysty nanǵa satpa.
Ózin aıaǵan – dushpanǵa dos.
Ómir úshin ólgenshe kúres.
Óltirseń, ólimnen qutylasyń,
Óltirmeseń, ólimge tutylasyń.
Tireskenniń tizesin búktirgen – er,
Beldeskenniń belin syndyrǵan – er,
Jaǵalasqannyń janyn jahanamǵa jibergen – er.

Baýyrjan Momyshuly – jalpy adam balasynyń abzal qasıetteri men azamat tárbıesin otyz oılanyp, toqsan tolǵanǵan, parasatty oıshyl. Ol, ásirese ulttyq tárbıege erekshe kóńil bólgen. Baýkeńniń «Óziniń ultyn syılamaǵan, ultyn maqtanysh tuta almaıdy, ol sóz joq, aramza, ári qańǵybas»- deýi jaıdan - jaı emes.

Kóp turǵan sý sasıdy,
Oılamaǵan mı sasıdy.

Úmitsizden úmit qashady,
Úmit asqar taýdan asady.

Tártipsiz er bolmaıdy,
Tártipke bas ıgen qul bolmaıdy.

Otan úshin otqa tús, kúımeısiń.
Ana tiliń bilmegen, ana sútin tatpaǵan.
Jalpy Baýyrjan Momyshuly maqal - mátelderi adam boıyna kúsh - jiger, qaırat berip, rýhtandyrady. Jerge ter tógip, al halyqqa qan tógip qyzmet etý úshin, taıaqtan taısalma, semserden seskenbe degen.

Qanatty sózder – tujyrymdy oı, áýezdi uıqasqa qurylǵan órnekti sóz tirkesteri. Keıde halyq ony aýyzeki tilde atalar sózi, ósıet - naqyl dep te ataıdy. Qanatty sózder – maqal - mátelderge óte uqsas. Olardy ishki mazmuny jaǵynan birinen ajyratý qıyn. Qanatty sózderdiń kóbinese avtorlary belgili bolady. Ótkir de tapqyr, oıly, beıneli qanatty sózder aqyn - jazýshylardyń til sheberligin arttyrady, sýrettegeli otyrǵan keıipkerlerdiń aıqyn tulǵasyn keskindeýge septigin tıgizedi.

Baýyrjan Momyshulynyń naqyldary san alýan taqyrypqa arnalǵan: soǵys jáne beıbit ómir, tártip pen tárbıe, paryz ben qaryz, til men ádebıet, salt pen dástúr taǵy sol sıaqty bolyp jalǵasa beredi. Biraq kóbi jas urpaqty otanyna degen mahabbatqa tárbıeleıtin naqyl sózder. Aıtylǵan sózderiniń kóbisi óz taǵdyryna baılanysty. Baýkeńniń naqyl sózderine aınalǵan onyń basynan keshken jaıttary ǵana emes, ómirden kórip - bilgeni, kókirek kóńiline túıgeni, júregine uıalaǵany, qoǵamǵa, bolashaqqa degen oı - pikirleri. Al bul oılardy jınaqtap, maqal - mátel deńgeıine deıin kóterip, bolashaqqa ósıet retinde jazyp qaldyrý – tek Baýyrjan Momyshuly sıaqty talantty tulǵanyń ǵana qolynan keletin is.

Tártiptiń ózi keıde tártipsizdik týǵyzady.
Ótiriktiń balyn jalap tiri júrgenshe,
Shyndyqtyń ýyn iship ólgen artyq.

Eptilik pen batyldyqty qossa, aılakerlik shyǵady.
Óz ultyn syılamaý, ony maqtanysh etpeý – satqyndyqtyń belgisi.
Tarıhı kesek tulǵalar tuǵyrynda Baýyrjan Momyshuly ónegesi baǵa jetpes baılyqqa jol silteıdi. Jas urpaqty jigerlendiredi. Batyldyqqa baýlıdy. Adamdyqqa tárbıeleıdi. Baýyrjan atamyzdyń ǵıbraty sanaǵa sińip, kóńil kógine jetti.

«Shymkent agrarlyq koleji» oqýshysy Jambaı Gúlmıra
Jetekshisi Ábdiǵapparova Gaýhar