InfoHub Logo

Báıterek týraly mıftik nanym jalpy álemdegi barlyq halyqtardyń da mıfologıasynda kezdesedi. Japyraǵyna «jan» ornalasqan osynaý kıeli terek týraly mıftik túsinik jalpy túrki halyqtarynda da keń taralǵan. Qazaqtyń mádenı tanymyndaǵy túsinik boıynsha, báıterek ǵalamnyń úsh qabatyn jalǵastyrýshysy esepteledi. Iaǵnı aspan, jer, jer asty.

Báıterekke buryn ata-babalarymyz senip, osy aǵashtyń janyna túnep, butaqtaryna shúberek baılaýy jáne qazirgi tańda da din jaǵynan bul teriske sanalyp júrse de halqymyz álá osyndaı nanym – senimge. Bul úrdisti B.Aqberdıeva mundaı is-árekettiń astarynda «jaqsylyq pen jamandyq, aq pen qara, kosmos pen haos qarama-qarsylyqtarynyń shet-shegin belgilep, ajyratýdyń, aqıqat shyndyqty tanýdyń syry jatyr. Sondyqtan da álemdik aǵashty ǵalymdar tanym aǵashy dep te ataıdy», – degen ózindik  tujyrymyn jasaıdy.

Ejelgi tanym boıynsha báıterek – tylsym qasıetke ıe alyp aǵash. Qazaq halqynyń túsiniginde jerdiń dál kindiginde ósetin, tamyry jerasty, dińi adam álemi, basy rýhtar mekeni bolyp tabylatyn kók tiregen alyp aǵash ıýolyp sanalady.

Zertteýshi-ǵalym E. Janpeıisov qazaq etımologıasyn aıqyndaýda áıel zatyna qatysty báıbishe men osy báıterek sózindegi baı-báı túriniń berer maǵynasy bir ekendigin dáleldeýge tyrysqan. Ǵalymnyń ǵylymı pikirin negizge ala otyryp, báıterek ejelgi túrki sózi, báı «úlken» degen sóz, «baı» sóziniń dybystyq ózgeriske túsken túri (báıbishe, báısheshek), úlken, alǵashqy degen uǵymdardy, al terek (parsy tilinde – daraq) «aǵash» degen uǵymdy bildiredi dep paıymdaýǵa bolady. Demek, Báıterek eki sózdiń birigýinen jasalyp, «záýlim aǵash» degendi tanytady.

Belgili mıftanýshy S. Qondybaı: «Ertegiler jınaǵynyń tek qana tórtinshi tomynan biz báıterekke qatysty toǵyz ret qaıtalanatyn trafarettik sújetti eseptep shyǵardyq. Sol sújetter boıynsha báıterektiń obrazyn az da bolsa jınaqtap kórsetýge bolady. Birinshiden, báıterek ǵalamnyń ortalyǵy bolyp tabylatyn kıeli jerde, kıeli bulaq qasynda ornalasady. Ol úsh dúnıeni jalǵastyrýshy, tóbesi – aspanda, tamyry – jerasty dúnıesinde ornalasqan. Ekinshiden, báıterektiń eki polúsinde alyp qaraqus pen jylan-aıdahar bar, olar dýalısik qarama-qarsylyqtyń tulǵalanýy bolyp tabylady. Úshinshiden, báıterektiń túbinde belgili bir mıftik – kıeli proses ótedi, bul shamandyqqa baılanysty. Osy jerge batyr kelip jylandy óltirip, qaraqus balapandaryn qutqarady, sol eńbegi úshin qaraqus batyrdy basqa dúnıege ótkizedi. Bul turǵyda báıterek – ǵalamdardyń esigi bolyp tabylady», – dep atap ótken bolatyn.

Mıfologıadaǵy Báıterektiń osynshama izgilikti qyzmeti el tanymyna erekshe yqpal etip, keremet aǵash degen uǵym qalyptastyrǵan da, «báıterek» sózi qosymsha astarly maǵynaǵa ıe bolǵan. Báıterek ataýyna baılanysty tilimizde qoldanylatyn sóz oramdarynan onyń birneshe mánde: kádimgi záýlim aǵash; ekinshisi, álem aǵashy; úshinshisi – myqty, zor, kúshti maǵynasynda; tórtinshisi, tirek, súıenish, qorǵan, pana máninde uǵynylatynyn baıqaımyz. Ǵalam modeliniń bir naqtylanyp kórsetilgen nusqasy jáne ǵalamnyń úsh dúnıesiniń kindik – ósi, jalǵastyrýshysy degen tujyrym jasaýǵa bolatyn sekildi.

---