Beıimbettanýshy T. Beıisqulov 90 jasta!
Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik arhıvi 1960 jyldardan beri elimizge tanymal tulǵalarymyzdyń jeke tektik qujattarymen tolyqtyrylyp, saqtap keledi. Tanymal tulǵalarymyzdyń atqarǵan qyzmetine, zertteý baǵytyna baılanysty jeke tektik qor qujattarynyń ár-túrliligimen erekshelinedi. Solardyń biri pýblısıs, jazýshy, ǵalym, profesor, Qazaqstan gýmanıtarlyq ǵylymdar akademıasynyń akademıgi Toqtar Ábdirahmanuly Beıisqulovtyń jeke tektik qoryna toqtalaıyq. Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik arhıvine belgili jazýshy óziniń jeke qor qujattaryn 2011 jyly ótkizgen bolatyn. Jeke tektik qujattarynyń hronologıasy 1928-2012 jyldar aralyǵyn qamtıtyn 335 saqtaý birlikterin quraıdy [1]. Qujattarynyń quramy maqalalary, shyǵarmalary, hattar, pikirleri, sóılegen sózderi jáne T. Beıisqulovtyń ár-túrli taqyryptarda jınaǵan qujattary bar.
Beıimbettanýshy T.Beıisqulovqa bıyl 90 jyl tolyp otyr.
Toqtar Beıisqulov 1932 jyly 15 qańtarda burynǵy Taldyqorǵan oblysy, Úıgentas aýdanynyń Qarlyǵash aýylynda týǵan. 1950 jyly Lepsi pedýchılıshesin, 1956 jyly ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetin, 1966 jyly Máskeý Joǵary partıa mektebiniń jýrnalısıka bólimin aıaqtaǵan.
Eńbek jolyn 1943 jyly kolhozdyń qara jumysynan bastap, Sarqan aýdanyndaǵy Amanbókter jetijyldyq mektebinde bir jyl muǵalim, 1956 jyly Fýrmanov aýylyndaǵy mektepte ustazdyq qyzmet atqaryp, sol jyldyń qazan aıynda Andreev aýdandyq komsomol komıtetiniń ekinshi hatshylyǵyna saılanǵan.
1957 jyly Taldyqorǵan oblystyq komsomol komıtetiniń uıymdastyrý bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, 1959 jyly Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń nusqaýshysy qyzmetin atqarǵan.
1962–1964 jyldary Almaty oblystyq partıa komıtetinde nusqaýshy jáne lektorlar tobynyń jetekshisi, birneshe jyl radıo men televızıa salasynda, Almaty oblystyq radıo jáne televızıa basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, odan keıin Bas redaksıa bolyp qaıta qurylǵan redaksıanyń aǵa redaktory, Bas redaktory bolyp istegen.
1973 jyly Qazaq KSR Televızıa jáne radıohabary memlekettik komıtetiniń Jergilikti televızıa jáne radıohabary Bas redaksıasynyń Bas redaktory jáne kollegıa múshesi, 1980–1984 jyldary Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń televızıa jáne radıo sektorynyń meńgerýshisi, 1991 jyly Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi janyndaǵy Baspasózde memlekettik qupıany saqtaý jónindegi basqarma bastyǵynyń orynbasary bolyp qyzmet atqarǵan.
Pýblısıs-jazýshy «Eńbektegi Erligi úshin» (1970), eki ret Qazaq KSR Keńesi Tóralqasynyń Qurmet gramotasy men (1981, 1982) , «Eńbek ardageri» (1989) medaldarymen jáne «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńiske 55, 60, 65 jyldyqtaryna» merekelik medalimen marapattalǵan. 1975 jyly «Televızıa jáne radıo úzdigi» atanǵan, «Qaıran, Bı-aǵa» maqalasy úshin «Qazaq ádebıeti» gazetiniń laýreaty atanǵan. 1975-1983 jyldary Almaty qalasy burynǵy Kalının aýdandyq eńbekshiler depýtattar keńesine birneshe ret depýtat bolyp saılanǵan. 1997 jyly «Beıimbet Maılın-synshyl pýblısıs» degen taqyrypta dısertasıa qorǵap, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin alǵan. Sonymen qatar Respýblıka Áleýmettik ǵylymdar akademıasynyń qurmetti múshesi bolyp saılanǵan. Pýblısıs-jazýshy on jylǵa jýyq Qazaqstan tarıhy – áleýmettik jáne quqyq qorǵaý «Ádilet qoǵamy basqarmasynyń» múshesi bolyp kelgen. 2003 jyldan beri ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıetiniń jýrnalısıka fakúltetinde dısertasıalyq keńestiń múshesi bolyp, 2007 jyly Qazaq qatynas joldar ýnıversıtetiniń profesory ataǵy berilip, 2008 jyly Gýmanıtarlyq Ǵylymdar Akademıasynyń akademıgi bolyp saılandy.
Toqtar Beıisqulov eńbegi de el-jurtqa, ádebı ortaǵa keńinen tanymal. Halyqtyń kókeıindegi jer, til máseleleri, tanymal tulǵalardyń isteri týraly jaryq kórgen dúnıeleri az emes. Osy ýaqytqa deıin alýan taqyrypqa, san túrli janrda 200-den astam maqala jazǵan. Onyń alpysy Beıimbet Maılınniń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan. Ádebıet problemalary, onyń tarlanbozdary týraly kólemdi eńbekteri barshylyq.
Qalamgerdiń ǵylymı shyǵarmashylyǵynyń úlken bir salasy – qazaqtyń klasık jazýshysy, alyptar tobynyń ardaqtysy, jazyqsyz atylyp ketken Beıimbet Maılınniń, onyń otbasynyń bastan keshken qıyndyqtaryn kópshilikke jetkizý. Bul zertteý jumysyna 40 jylǵa jýyq ómirin arnaǵan. Ózine deıingi zertteýshilerdiń eńbekterin qaıtalamaý maqsatynda, Beıimbet Maılınniń elge báımálim qyrlaryn zertteý jáne tarıh betindegi «aqtańdaqtardy» ashý maqsatynda İshki ister, Ulttyq qaýipsizdik Komıteti, Ortalyq memlekettik jáne Prezıdenti arhıvterin, Ulttyq kitaphananyń sırek kezdesetin qoljazbalar qorlarynda qujattar jınaǵan.
Beıimbet Maılınge arnalǵan eń alǵashqy eńbegi – belgili ǵalym Temirǵalı Nurtazınniń basshylyǵymen jazylǵan "Talantty da taǵandy jýrnalıs" atty dıplomdyq jumysy [2]. Bul baǵytta "B. Maılın – jýrnalıs" (1979), "Qanatty qalamger" (1983), "Beıimbetti atqan kim?" (2000) eńbekteri jaryq kórip, "Bı aǵa" estelikter jınaǵyn qurastyryp shyǵardy. Avtordyń talaı jylǵy izdenisiniń jıyntyǵy retinde "Qıly zaman azaby" (2003) kitaby, "Beıimbet Maılın jáne ult óneri" atty derekti pýblısısıkalyq essesi jaryq kórdi.
Toqtar Beıisqulov Beıimbet Maılınniń jaryq kórmegen, ǵylymı aınalymǵa enbegen "Kezdeskender", "Ospan Oljabaev", "Kúlegesh jeńgeı" sıaqty povesterin, 30-ǵa jýyq ocherk, maqalalaryn arhıvten taýyp baspasózderde jarıalatqan. Sondaı-aq UQK (KNB) arhıvinen Bı-aǵanyń jeke isterimen tanysyp jáne 74 búrkenshik (psevdonım) attarynyń tizimin jasaǵan. Bul zertteýi týraly fılologıa ǵylymdarynyń doktory, akademık T. Sydyqov bylaı deıdi: «Jazýshynyń búrkenshik esimdermen jarıalaýdyń sebebi birinshiden, tabıǵatynan qarapaıym, ekinshiden kózge shyqqan súıeldeı kórine berýdi ersi sanady, úshinshiden, joǵary mádenıettiń úlgi-ónegesine tabynǵan [3] »,– dep pikirin bildirgen.
Toqtar Beıisqulovtyń maqsaty Beıimbet Maılınniń barlyq jarıalanǵan jáne jarıalanbaǵan eńbekterin, fotolaryn, hattaryn mura retinde jınaqtap, bolashaq urpaqqa jetkizý boldy. Arhıvterden tabylǵan eńbekteri men Beıimbet Maılın shyǵarmalarynyń kóp tomdyǵyn qurastyrǵan. Olardy áńgimeleri, óleńderi, poemalary, pesalary, povesteri, romandary dep 12 tom kóleminde shyǵarǵan.
Sonymen qatar T.Beıisqulov jergilikti ákimderge hat jazyp, Beıimbet Maılınniń týǵan jeri Qostanaı qalasynan arnaıy murajaı ashý jáne aýdan atyn berý týraly hat jazyp, másele kótergen. Qazirgi tańda Taran aýdanynyń ataýy Beıimbet Maılın aýdanyna ózgertilgen.
Toqtar Beıisqulovtyń jeke tektik qujattarynyń jınaǵynda Beıimbet Maılınge qatysty qyzyqty derekter bar. Olar Beıimbet Maılın týraly maqalalar, Beıimbet Maılınniń kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, Beıimbet Maılındi qyzmetterge taǵaıyndaý jáne basqa jumystarǵa tartý jóninde hattamalar, jarıalanymǵa enbegen pesa, feleton, ocherk, povester qujattarynyń toptamasy bar.
Arhıv qujattarynan baıqasaq Beıimbet Maılın úshin jazýshylyq pen jýrnalısıka ómiri shyǵarmashylyǵynyń qos salasyndaı bolyp, olardy birinen biri bóle jara qaramaı, qatar damytýǵa kúshin jumsaǵan, shabytyn shyńdaǵan qalamger. Onyń jýrnalıs retinde jazǵan ocherkteri, pýblısısıkalyq jáne problemalyq maqalalary da jeterlik. Sonymen qatar ol ázil-syqaq jazýdyń sheberi eken. Beıimbet Maılın feleton jazýdy HH ǵasyrdyń bas kezinde bastaǵan. Feletondarynda ádet-ǵuryp, til máselesi, baı men kedeılerdiń is-áreketterin qara sózben jetkizgen.
Sonymen qatar, 1937-1938 jylǵy repressıaǵa baılanysty «Jazyqsyz japa shekkender», «Alashtyń 631 ardaǵy», «Qurbandarǵa taǵzym», «Atylmaı qalǵan adam» t.b. taqyryptarynda zerttep, jarıalaǵan.
Qazaq ádebıetiniń kemeńgerleri, ǵalym, jazýshylar M. Áýezov, K. Kemeńgeruly, I. Qutpanuly, M. Joldybaev, T. Nurtazın, T. Moldaǵalıev, Á. Álimjanov, S. Áshimbaev týraly da eńbekteri jeterlik.
Taǵy bir, aıta ketetin eńbekteriniń biri Almaty oblysy Úıgentas aýdany Qarlyǵash aýylynda 1941-1945 jyldary maıdanǵa qatysqan 91 adamnyń attaryn qashap jazdyryp, eskertkish ornattyrǵan [4].
Ómirinde óshpes iz qaldyrǵan áıgili jazýshy Beıimbet Maılınniń qalamynan qalqyp shyqqan qundy dúnıeler búginde ádebıet pen tarıh betterinde saqtalmaq. Búginde qalamgerdiń shyǵarmashylyǵy men ómir jolyna qatysty derekter, zertteýshilerdiń zertteý eńbekteri Ortalyq memlekettik arhıvinde jeke tektik qorynda saqtaýly. T. Beıisqulovtyń jeke tektik qory ashyq, qyzyǵýshylyq tanytqan zertteýshilerimizge qujattary qoljetimdi.
Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik arhıvi 1960 jyldardan beri elimizge tanymal tulǵalarymyzdyń jeke tektik qujattarymen tolyqtyrylyp, saqtap keledi. Tanymal tulǵalarymyzdyń atqarǵan qyzmetine, zertteý baǵytyna baılanysty jeke tektik qor qujattarynyń ár-túrliligimen erekshelinedi. Solardyń biri pýblısıs, jazýshy, ǵalym, profesor, Qazaqstan gýmanıtarlyq ǵylymdar akademıasynyń akademıgi Toqtar Ábdirahmanuly Beıisqulovtyń jeke tektik qoryna toqtalaıyq. Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik arhıvine belgili jazýshy óziniń jeke qor qujattaryn 2011 jyly ótkizgen bolatyn. Jeke tektik qujattarynyń hronologıasy 1928-2012 jyldar aralyǵyn qamtıtyn 335 saqtaý birlikterin quraıdy [1]. Qujattarynyń quramy maqalalary, shyǵarmalary, hattar, pikirleri, sóılegen sózderi jáne T. Beıisqulovtyń ár-túrli taqyryptarda jınaǵan qujattary bar.
Beıimbettanýshy T.Beıisqulovqa bıyl 90 jyl tolyp otyr.
Toqtar Beıisqulov 1932 jyly 15 qańtarda burynǵy Taldyqorǵan oblysy, Úıgentas aýdanynyń Qarlyǵash aýylynda týǵan. 1950 jyly Lepsi pedýchılıshesin, 1956 jyly ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetin, 1966 jyly Máskeý Joǵary partıa mektebiniń jýrnalısıka bólimin aıaqtaǵan.
Eńbek jolyn 1943 jyly kolhozdyń qara jumysynan bastap, Sarqan aýdanyndaǵy Amanbókter jetijyldyq mektebinde bir jyl muǵalim, 1956 jyly Fýrmanov aýylyndaǵy mektepte ustazdyq qyzmet atqaryp, sol jyldyń qazan aıynda Andreev aýdandyq komsomol komıtetiniń ekinshi hatshylyǵyna saılanǵan.
1957 jyly Taldyqorǵan oblystyq komsomol komıtetiniń uıymdastyrý bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, 1959 jyly Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń nusqaýshysy qyzmetin atqarǵan.
1962–1964 jyldary Almaty oblystyq partıa komıtetinde nusqaýshy jáne lektorlar tobynyń jetekshisi, birneshe jyl radıo men televızıa salasynda, Almaty oblystyq radıo jáne televızıa basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, odan keıin Bas redaksıa bolyp qaıta qurylǵan redaksıanyń aǵa redaktory, Bas redaktory bolyp istegen.
1973 jyly Qazaq KSR Televızıa jáne radıohabary memlekettik komıtetiniń Jergilikti televızıa jáne radıohabary Bas redaksıasynyń Bas redaktory jáne kollegıa múshesi, 1980–1984 jyldary Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń televızıa jáne radıo sektorynyń meńgerýshisi, 1991 jyly Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi janyndaǵy Baspasózde memlekettik qupıany saqtaý jónindegi basqarma bastyǵynyń orynbasary bolyp qyzmet atqarǵan.
Pýblısıs-jazýshy «Eńbektegi Erligi úshin» (1970), eki ret Qazaq KSR Keńesi Tóralqasynyń Qurmet gramotasy men (1981, 1982) , «Eńbek ardageri» (1989) medaldarymen jáne «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńiske 55, 60, 65 jyldyqtaryna» merekelik medalimen marapattalǵan. 1975 jyly «Televızıa jáne radıo úzdigi» atanǵan, «Qaıran, Bı-aǵa» maqalasy úshin «Qazaq ádebıeti» gazetiniń laýreaty atanǵan. 1975-1983 jyldary Almaty qalasy burynǵy Kalının aýdandyq eńbekshiler depýtattar keńesine birneshe ret depýtat bolyp saılanǵan. 1997 jyly «Beıimbet Maılın-synshyl pýblısıs» degen taqyrypta dısertasıa qorǵap, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin alǵan. Sonymen qatar Respýblıka Áleýmettik ǵylymdar akademıasynyń qurmetti múshesi bolyp saılanǵan. Pýblısıs-jazýshy on jylǵa jýyq Qazaqstan tarıhy – áleýmettik jáne quqyq qorǵaý «Ádilet qoǵamy basqarmasynyń» múshesi bolyp kelgen. 2003 jyldan beri ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıetiniń jýrnalısıka fakúltetinde dısertasıalyq keńestiń múshesi bolyp, 2007 jyly Qazaq qatynas joldar ýnıversıtetiniń profesory ataǵy berilip, 2008 jyly Gýmanıtarlyq Ǵylymdar Akademıasynyń akademıgi bolyp saılandy.
Toqtar Beıisqulov eńbegi de el-jurtqa, ádebı ortaǵa keńinen tanymal. Halyqtyń kókeıindegi jer, til máseleleri, tanymal tulǵalardyń isteri týraly jaryq kórgen dúnıeleri az emes. Osy ýaqytqa deıin alýan taqyrypqa, san túrli janrda 200-den astam maqala jazǵan. Onyń alpysy Beıimbet Maılınniń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan. Ádebıet problemalary, onyń tarlanbozdary týraly kólemdi eńbekteri barshylyq.
Qalamgerdiń ǵylymı shyǵarmashylyǵynyń úlken bir salasy – qazaqtyń klasık jazýshysy, alyptar tobynyń ardaqtysy, jazyqsyz atylyp ketken Beıimbet Maılınniń, onyń otbasynyń bastan keshken qıyndyqtaryn kópshilikke jetkizý. Bul zertteý jumysyna 40 jylǵa jýyq ómirin arnaǵan. Ózine deıingi zertteýshilerdiń eńbekterin qaıtalamaý maqsatynda, Beıimbet Maılınniń elge báımálim qyrlaryn zertteý jáne tarıh betindegi «aqtańdaqtardy» ashý maqsatynda İshki ister, Ulttyq qaýipsizdik Komıteti, Ortalyq memlekettik jáne Prezıdenti arhıvterin, Ulttyq kitaphananyń sırek kezdesetin qoljazbalar qorlarynda qujattar jınaǵan.
Beıimbet Maılınge arnalǵan eń alǵashqy eńbegi – belgili ǵalym Temirǵalı Nurtazınniń basshylyǵymen jazylǵan "Talantty da taǵandy jýrnalıs" atty dıplomdyq jumysy [2]. Bul baǵytta "B. Maılın – jýrnalıs" (1979), "Qanatty qalamger" (1983), "Beıimbetti atqan kim?" (2000) eńbekteri jaryq kórip, "Bı aǵa" estelikter jınaǵyn qurastyryp shyǵardy. Avtordyń talaı jylǵy izdenisiniń jıyntyǵy retinde "Qıly zaman azaby" (2003) kitaby, "Beıimbet Maılın jáne ult óneri" atty derekti pýblısısıkalyq essesi jaryq kórdi.
Toqtar Beıisqulov Beıimbet Maılınniń jaryq kórmegen, ǵylymı aınalymǵa enbegen "Kezdeskender", "Ospan Oljabaev", "Kúlegesh jeńgeı" sıaqty povesterin, 30-ǵa jýyq ocherk, maqalalaryn arhıvten taýyp baspasózderde jarıalatqan. Sondaı-aq UQK (KNB) arhıvinen Bı-aǵanyń jeke isterimen tanysyp jáne 74 búrkenshik (psevdonım) attarynyń tizimin jasaǵan. Bul zertteýi týraly fılologıa ǵylymdarynyń doktory, akademık T. Sydyqov bylaı deıdi: «Jazýshynyń búrkenshik esimdermen jarıalaýdyń sebebi birinshiden, tabıǵatynan qarapaıym, ekinshiden kózge shyqqan súıeldeı kórine berýdi ersi sanady, úshinshiden, joǵary mádenıettiń úlgi-ónegesine tabynǵan [3] »,– dep pikirin bildirgen.
Toqtar Beıisqulovtyń maqsaty Beıimbet Maılınniń barlyq jarıalanǵan jáne jarıalanbaǵan eńbekterin, fotolaryn, hattaryn mura retinde jınaqtap, bolashaq urpaqqa jetkizý boldy. Arhıvterden tabylǵan eńbekteri men Beıimbet Maılın shyǵarmalarynyń kóp tomdyǵyn qurastyrǵan. Olardy áńgimeleri, óleńderi, poemalary, pesalary, povesteri, romandary dep 12 tom kóleminde shyǵarǵan.
Sonymen qatar T.Beıisqulov jergilikti ákimderge hat jazyp, Beıimbet Maılınniń týǵan jeri Qostanaı qalasynan arnaıy murajaı ashý jáne aýdan atyn berý týraly hat jazyp, másele kótergen. Qazirgi tańda Taran aýdanynyń ataýy Beıimbet Maılın aýdanyna ózgertilgen.
Toqtar Beıisqulovtyń jeke tektik qujattarynyń jınaǵynda Beıimbet Maılınge qatysty qyzyqty derekter bar. Olar Beıimbet Maılın týraly maqalalar, Beıimbet Maılınniń kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, Beıimbet Maılındi qyzmetterge taǵaıyndaý jáne basqa jumystarǵa tartý jóninde hattamalar, jarıalanymǵa enbegen pesa, feleton, ocherk, povester qujattarynyń toptamasy bar.
Arhıv qujattarynan baıqasaq Beıimbet Maılın úshin jazýshylyq pen jýrnalısıka ómiri shyǵarmashylyǵynyń qos salasyndaı bolyp, olardy birinen biri bóle jara qaramaı, qatar damytýǵa kúshin jumsaǵan, shabytyn shyńdaǵan qalamger. Onyń jýrnalıs retinde jazǵan ocherkteri, pýblısısıkalyq jáne problemalyq maqalalary da jeterlik. Sonymen qatar ol ázil-syqaq jazýdyń sheberi eken. Beıimbet Maılın feleton jazýdy HH ǵasyrdyń bas kezinde bastaǵan. Feletondarynda ádet-ǵuryp, til máselesi, baı men kedeılerdiń is-áreketterin qara sózben jetkizgen.
Sonymen qatar, 1937-1938 jylǵy repressıaǵa baılanysty «Jazyqsyz japa shekkender», «Alashtyń 631 ardaǵy», «Qurbandarǵa taǵzym», «Atylmaı qalǵan adam» t.b. taqyryptarynda zerttep, jarıalaǵan.
Qazaq ádebıetiniń kemeńgerleri, ǵalym, jazýshylar M. Áýezov, K. Kemeńgeruly, I. Qutpanuly, M. Joldybaev, T. Nurtazın, T. Moldaǵalıev, Á. Álimjanov, S. Áshimbaev týraly da eńbekteri jeterlik.
Taǵy bir, aıta ketetin eńbekteriniń biri Almaty oblysy Úıgentas aýdany Qarlyǵash aýylynda 1941-1945 jyldary maıdanǵa qatysqan 91 adamnyń attaryn qashap jazdyryp, eskertkish ornattyrǵan [4].
Ómirinde óshpes iz qaldyrǵan áıgili jazýshy Beıimbet Maılınniń qalamynan qalqyp shyqqan qundy dúnıeler búginde ádebıet pen tarıh betterinde saqtalmaq. Búginde qalamgerdiń shyǵarmashylyǵy men ómir jolyna qatysty derekter, zertteýshilerdiń zertteý eńbekteri Ortalyq memlekettik arhıvinde jeke tektik qorynda saqtaýly. T. Beıisqulovtyń jeke tektik qory ashyq, qyzyǵýshylyq tanytqan zertteýshilerimizge qujattary qoljetimdi.
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
1. QR OMA. – №2424-qor, – 1-t., 6 b..
2. QR OMA. – №2424-qor, – 1-t., 1 is..
3. QR OMA. – №2424-qor, – 1-t., 252 is, 5 b..
4. QR OMA. – №2424-qor, – 1-t., 319 is..
Maksymhanova Aıhanym
You Might Also Like
