InfoHub Logo

Pensıaǵa árkim ár qalaı shyǵady. «Alýan-alýan júırik bar, áline qaraı shabady» demeı me qazaq. Sondyqtan sizder bul jerde maǵan, myna aldyńyzdaǵy shubar Balbaqqa jetemin dep oılamaı-aq qoıyńyzdar. Óıtkeni men isteıtin «Órnek» kásiporny baqyraıtyp tapaıdyń tal túsinde maǵan «Volga» mashınasyn mingizip shyǵaryp salady. Jáne qandaıyn deseńizshi. Árıne onyń túsin de ózim aıtatyn bolamyn. «Aq tań» degeni bolady. Meniń oıymnyń kózdep turǵany da sol. Bajyraıtyp qyzyl, álde kegin qaıtemin. Alǵan soń birjola appaǵyn almaımyn ba?! Iapyr-aý, ol aq mashınany árkim-aq minip júr ǵoı. Joq, ánsheıin jurttyń qolyna túse bermeıtin, moıyldaı qarasyn alamyn. Qarasy kún tartqysh bolady deısiz be? Eshteme etpeıdi, onyń esesine ol álgi menimen kúndes qatyndaı kúdıse beretin Kúdebaıdyń qolyna túspeıtin bolady. «Órnegiń» oǵan aqshany qaıdan. tabady dep otyrsyz ǵoı, túk te emes, bes myń jumysshysy bar zavodqa sol da sez bolyp pa! Balbaqqa deseńiz, ár jumysshy-aq úsh somyn laqtyryp urady. Oınamańyz, oıynyńyz kelmesin, Balbaqtan. Sonan soń qara mashınaǵa qaıqy bas qara qatyndy salyp alyp, bir aýylǵa baryp, toqtaı qalaıyn. Jetisýǵa belgili Balbaqtyń ózi kelip qalǵan eken dep esteri shyǵyp ketsin. Qosh deńiz!

Garajsyz mashına mashına bola ma sondaı bir úńgir mashınaly aǵańa da kerek bolmaıdy deı alasyń ba. Onyń da esebi tabyldy. «Mashına aıadym, minekı!»— dep aýylyma barsam bir garajdyń quny qaltama sart ete túspeı me. Bul jaǵy da túgel. Aýylǵa baryp, kórimdik jınap, kólgirsı sóılep, eshkini apa dep, tekeni jezde dep júrgenimde, ol mashınanyń tórt dóńgelegi de eskirip, tazdyń basyndaı jaltyrap qalary belgili. Al onyń, estýimshe árqaısysy bir júz som tursa kerek-ti. Mine, pále boldy deńiz. Qaıta-qaıta maǵan jylýyn kim bere bersin, asharshylyqtan álde juttan shyǵyp pa eń demes bolar ma. Jáne bul mashına arbıyp kez-kelgen jerge syıa qoıa ma. Qoı, bir jaman jeri bul «Volgań» maǵan qol emes eken.

Al áıtpese, osy zamannyń júırik qunany — «Jıgýlı» mingizedi daǵy. Qysta ishi jyly, shap-shaǵyn, esik aldyna da, kejir enemniń úıine de, keraýyz jeńgemniń qorasyna da syıyp ketedi. Bir jeri buzyla qalsa zavod ezderi jóndep beredi. Jo-joq. Tura-tur. Álgi jóndep beremin dep ishindegi bar jaramdy bólshegin alyp qalyp júndep beretin osy «Jıgýlıdiń» sheberhanalary emes pe? Qudaı saqtaı kórsin, men aýlaqpyn ondaıdan. Bul jaǵyna kelgende, bir jaman jeri, bul da aǵańnyń kóńilinen shyqpady. Al osyndaıda syrlasqanym ǵoı, «sulýynan jylýy» dep, záý shaıtan buzyla qalsa ózimiz-aq jóndep alatyn «Moskvıch» beredi daǵy. Kún saıyn bolmaǵanmen, apta qurǵatpaı bir buzylyp týratyn munyńdy da qoı. Bir jaman jeri, munyń ashyq-tesigi kóp. Ony da qoıa qoı!

Bólshegi buzylmaıtyn, batpaqqa batpaıtyn, memlekettiń benzınine qarap aýzyn ashpaıtyn at-aq minip ketpeımin be? Mine, esebi jańa tabyldy. At bolǵanda qandaı deseńizshi! Eki túgen sursha at. Jaly qulaǵynan asqan, sháge-jegi maıysqan, saýyrly bult, serke san. Qobylandynyń Taıbýryly bolmaǵanymen, Aqannyń Qulagerindeı bar. Qamys qulaq, qyz saǵaq, qý sheke, qoltaýyrdaı tanaýly — shyraǵym-aý! Pa, shirkin, jaratylǵanyńa bolaıyn dep shoqtyǵynan bir, kekilinen eki sıpap qoısam. Shashasa maıysyp, dop-domalaq esek tuıaq ıaǵnı quıma tuıaq janýardyń jalynyń jary kúmis, jary altyn-aý deımin. Jigit aty dep osyny aıtar bolar. Tek jigittik máýletim júrip turǵanda tus bolmaı, máýletim ótip bara jatqan shaqta, alpysty alqymdap turǵanda kez bolǵanyn kórdińiz be! Shirkin, at qulaǵynda oınaıtyn, saıtandy noqtalap minetin dáýrenimde kezdesse ǵoı, saırandy-sáýkimdi salmas pa edim.

Aryndy atyń bolǵan soń ony salt minbegen soń, sen de bir kempir. Atqorada tyqyrshyp tulpar tur. Qashan maǵan er salasyń dep turǵandaı. Teke me, jaýmyt pa, qarǵyp minip bir shikireıip shyǵa keleıinshi, sonda meni «alpysqa kelip ata bolsań da jynyń basylmaıdy» deıtin qasqa mańdaı Orekeńniń ishi bir túz jalaǵandaı bolsyn. Sonda álgi mektepte, ýnıversıtette birge oqyǵan, baıaǵyda qyz bolǵandar áli de Balbaqqa kóz qıyǵyn bir tastap etpes pe?

Tura turyńyz, ol attyń er-túrmany, júgen-noqtasy, tartpa-taralǵysy, aıyly, ómildirik-quıysqany qaıda? Myna turǵan Jambyl bes-aq júz kılometr, ondaǵy bylǵary fabrıkasynan qaıys-ábzel, bylqyldaq bylǵary, bárin ákelip, qoqan túıiske salyp turyp, at turmanyn túıindep, túımelep tastaımyn. Al ishkilik, toqym degeniń saz emes, ony mine turǵan «Túskıiz» fabrıkasyna ortasyn oıyp otyryp jasatyp alamyn daǵy. Al soqqa eriń qaıda, eriń? At tabylǵanmen, er tabylmaı sorlap júrmeıin. Jo-joq. Álgi Qazaqstannyń qyryq mıllıon qoıyn baǵatyn qoıshynyń bári qarajaıaý júrgen joq qoı. Solar da birdeme minip júrgen bolar. Joq, bolmaıdy! Ataı kórmeńiz! Olardyń temirden jasalǵan jelqomyn salyp, atymnyń shoqtyǵyn qaptyryp, atty jaýyr qylyp, jaýyr jaılap júretin jamanyń men emes. Endeshe qurandy er salamyn daǵy! Sonan soń qurandy erdi... Tura turyńyz. Qurandy er! Jeti bólek aǵashtan qıýyn taýyp ony maǵan kim qurastyryp beredi? Qurandy er turmaq, qý taqymy toqym ıiskemegen sorly biz emes ne! Onyń ústine jas degeniń... Bir jaman jeri, salt atqa mine almaıdy ekenmin. Sorlylyqtyń bastalǵany deńiz, muny!

Ras-aq, bul qydyra jaldy, qyl quıryqty maǵan alpysqa keldiń dep mingizip otyrǵan joq pa. Endeshe entelep ketpeı

jasymdy da oılaı otyrǵanym jón. Bul jaǵyna kelgende maǵan laıyqtysy jazda jeńil arba-faeton, qysta biteý shana. Oǵan tárteni anaý Qonar aǵamnyń qoryp, qol tıgizbeı baqqan baǵynan syryqtaı ekeýin kesip alyp-aq kelermin. Al basqasy... Qıyny — dońǵalaǵy. Ony qaıdan tabarmyn. Almatyda ne kóp, aǵash kóp dep otyrsyz ǵoı. Onyńyz da durys. Aǵashtan isteletinin birdeme etermin. Al shenin qaıda tartamyn. Bir jaman jeri, mashına minemiz dep arbany atymen umytyppyz ǵoı. Al aýyl turmaq Almatyda, Al maty turmaq adamnyń janynan basqanyń bári satylatyn Tashkenttiń Alaı bazarynan qamyt, doǵa degeniń tabyla qoıa ma? Álde sony izdep Rossıaǵa baram ba? Bir jaman jeri osy bolyp tur-aý.

Bir jaman jeri, at degeniń táýliktiń jıyrma tórt saǵatyn túgel túregep turyp, aldyna salǵan jem-shóbińdi gúrsildetip urǵanda oǵan shaq keletin ne bar! Sondyqtan baýyrym, qurandy erindi de, qur atyndy da qoıa tur. Bir jaman jeri, atyńnyń babyn tabatyn Balbaq emes.

At bolmasa qońyr egiz qolaıly bolmas pa jasy kelgen kisige deıdi sonda jigitter. Ras-aq. «Dúnıe eki kelmeıdi, egiz attaı jelmeıdi». At degeniń — ala qashpa mal. Mamyr aıynyń ishinde odyrańdap-oqyralaǵany bolmasa odan sharýaǵa tynysh qońyr egizimniń ózi artyq. At degen — uzap jaıylatyn uzyn aıaqty mal. Onyń ústine «taý berissiz bolmas, el urysyz bolmas», degen de bar. Táıt degizip áldebireý Alataý asyryp jiberer bolsa, ol Bekejan astynda oınaǵan Tólegenniń kók jorǵasynsha kete bermes pe! Qońyr egizim tynysh, qońyr egizim! Jaıaý qaıyryp, saýyryna jaıǵasyp, jaı basyp otyrǵanym-aq jaqsy. Jylqy sıaqty táýlik boıy aýzy tynbaıtyn qońyr egiz emes, bir ýaqyt kúıis qaıtaryp jatady, tún bolsa túnek azbarǵa baılaımyn da tastaımyn. Qudaı qońyr egizden jarylqasyn! Jylqy sıaqty kek jońyshqa, bolat taǵa suramaıdy, ol. Taýyń da, jazyǵyń da báribir oǵan, taǵasyz-aq taımaıdy. Maqtaýly kókbestiń kúz bolsa, taýdan tastaı qulap, jas sorpa bolyp jatqanda, «sıyr qulapty» degendi estigenderiń bar ma? Mine, qońyr egizdiń qasıeti! Júriske kelgende egiz aıańmen-aq tulparyndaı bolmaǵanmen tobyrshaǵyńnan, topaı toryńnan ol qala qoımaıdy. Ógizge minip, bir meske sý quıyp, qyrqa-qyrqany aralap, kúzen aýlap, qyryq jyl jumys istep kıgize almaǵan kúzen ishikti úıdegi jeńgeń Jámkeńe solań etkizip kıgize salǵanda kórersiń, áli!

Oıbaı-aý, egizge qalaı jaıdaq minersiń. Álgi yńyrshaq (ashamaı emes) degen pálesi kerek eken ǵoı. Ony jasaý kıyn emes qoı deısiz be? Durys-aq. Alty aǵashty qıýlastyra salý kerek. Biraq alpysqa kelgende aǵash shabamyn dep balta-shotty, shapqyny, qadaýdy, jońǵyny, yńǵyrýdy, uńǵyny qaıdan izdep júreıin. Bir jaman jeri, ony túgendeımin dep júrgende jasym da túgesip qalmasyn.

Ógiz mingeni de moınymdy mineıin. Odan da ony arbaǵa jegip alyp, pishenimdi shaýyp, shebimdi tasyp alaıyn. Bir jaman jeri, oǵan áli moıynturyq kerek eken ǵoı. Aýyl ózenderinde samsyp ósken qara taldyń birin kesip ákelsem, bir egiz túgil on egizge moıynturyq bolmas pa. E, oǵan kóp qıqalmasam kerek. Ony jasap alarmyn-aq. Al oǵan kıgizetin samıandy qaıdan tabarmyn. Jýandyǵy saýsaqtaı, bir qulash temir bolsa, eki samıan shyqpas pa. Temir tabylǵanymen, temir ustany qaıdan izdeımin. Aýyldaǵy usta dúkenderiniń joq bolǵany qashan! Endeshe... Oıbaı-aý, sol samıan jasatý úshin bir jaman jeri qara metalýrgıanyń qaınaǵan jeri — sonaý Arqadaǵy Temirtaýǵa barýym kerek eken-aý. Onyń ústine ógizdi egizdiń kúshindeı densaýlyǵy bar adam paıdalanǵany durys-aý. «Qulandy da jylandaı kisi atady». Kún bolsa qýrap, jel bolsa ushyp turǵan men ógizdi qalaı kútem. Maldy kútpeseń maldan bolasyń. Ógizdi kóterem qylyp óltirip, maldan atanǵansha malsaq Balbaq bolyp júrgenim jaqsy daǵy. Bir jaman jeri, egiziń endi ózimen-aq bolsyn!

— Odan da,— dedim men,— bir esek-aq berseńder qaıtedi.

— Láppaı!— deıdi bári qoshtap. Shamasy olar da ógiz satyp berýden esek satyp berýdiń arzanyn anyq biledi-aý deımin. Jem de, shóp te suramaıtyn, qoqyr-soqyrdy-aq nápaqa qylyp júre beretin, «esek júrer qatqaqta, málim bolar batpaqta» deseńiz de, maǵan sodan táýiri bolmaıdy-aý deımin. Kókiregińizdi qansha órge aıdaǵanmen, seniń baǵańdy salpań qulaqtyń baǵasynan artyq kórmeıtinder bar ekenin jasyńyz alpysty alqymdaǵanda ózińiz-aq ańǵarǵanyńyz ońdy bolar. Búgin «Bákelep» otyratyn sary bylshyqtardyń erteń shyldyr etken bir qońyraýdy qımaıtynyn eziń bilip turǵanyń da jón.

Sonymen sharýaǵa da, alpysqa kelgen atańa da qudaıekeńniń laıyqtap soqqany esek eken. Aıyl da, ómildirik te, moıynturyq ta, yńyrshaq ta kerek emes, qyryq jylǵy qurymdy quıymshaǵyna qoıa sal da, butyńdy arta sal. Sonan soń mıtyńdap bolsa da tarta beresiń. Esek tabý da ońaı emes, ony alý úshin álde Tashkenttiń, álde Samarqannyń bazaryna barý kerek. Degenmen kóptiń tappaıtyny joq, maǵan kek esekti kóldeneń tarta bersin. Endi esegimdi jetektep kete bereıin degenimde:

— Eı, esek seniń ne, shóp te, qora da suramaıtyn bir velosıped-aq berińder demeımisiń,— degeni. áıelimniń. Basynan áıelge baǵynyp úırenil qalǵan baıqus basyma onyń aıtqany qona ketti. Ony tez júzege asyraıyn degen maqsatpen yshqynyp:

— Oý, aǵaıyn!— deı bergenimde:

— Aǵaı, myna qaǵazdy toltyryńyz, erteń pensıaǵa tyǵasyz!— demesi bar ma, álgi jaǵyń qarysqyr tikbaqaı hatshy qyz. Kezimdi ashyp alsam, jumys ústelimde uıyqtap ketken ekem. Jańaǵynyń bári ónimde bolmaı, túsimde bolǵany qandaı jaqsy boldy. Mashına berse garaj izdep áýre bolar edim. Eger óńimde álde atqa, álde ógizge isim túser bolsa, ne bolar edi, jańaǵylardy izdep janym qalar ma edi. Arshyndaı basqan at túgil aıańdaǵan egiz, shaban ógiz túgil mıtyńdaǵan esek meniń ıemdi alǵan. Eń durysy maı da, jaı da suramaıtyn shaıtan arba edi, qudaıekeń ony da buıyrtpaıyn dep tur. Erteń ketetin kisige shaıǵan arba túgil, shaıtannyń ózi qaıda?! Bir jaman jeri, men de, siz de túbinde barmaı qoımaıtyn jaqqa jaıaý tartqaly otyrmyn. Amal neshik! Peıishińiz bolsa da, tozaǵyńyz bolsa da jaıaý aralap shyǵýǵa, sonymen daıyn otyrmyz. Áttegen-aı, deńiz!

1988

---